7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 1/539
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 2/539
Digitized by the Internet Archive
in 2011 with funding from
University of Toronto
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 3/539
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 4/539
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 5/539
M. T U L L I I
CICERONIS
O P E R U M
TOMUS TERTIUS:
PHILOSOPHICORUM ALTER.
O X O N I I,
E TYPOGRAPHEO CLARENDONIANO.
M DCC LXXX in.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 6/539
IHElNSTITiJTEOF W STUOIES
10 ELMCLEY r .---.w^i
l\^n /•• '-^ ^ <
JA
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 7/539
M. T U L L I I
I C E R O N I S
D E
DIVINATIONE
LIBER PRIMUS.
I. "^ir 'nr E T U S opinio efl, jam ufque ab heroicis dudla
temporibus, eaque et populi Romani et omnium
gentium firmata confenfu, verfari quandam inter
homines divinationem, quam Grsci (A^avTialw appellant, id efl,
praefenlionem et fcientiam rerum futurarum. Magnifica quaedam
res et falutaris, fi modo efi; ulla : quaque proxime ad deorum
vim natura mortalis poflit accedere. Itaque ut alia nos melius
multa quam Grseci, fic huic praeflantiflima^ rei nomen noftri a
divis, Graeci, ut Plato interpretatur, a furore duxerunt.
Gentem quidem nullam video, neque tam humanam atque
doftam, neque tam immanem tamque barbaram, quse non fig-
nificari futura, et a quibufdam intelligi, praedicique pofi!e cen-
feat. Principio Aflyrii, ut ab ultimis audoritatem repetam,
propter planitiem magnitudinemque regionum, quas incole-
bant, cum caelum ex orani parte patens atque apertum intue-
rentur, trajediones motufque fl:ellarum obfervaverunt : quibus
A 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 8/539
4 DE DIVINATIONEnotatis, qiiid culque fignificaretur, memorise prodiderunt. Qua
in natione Chaldrei, non ex artis, fed ex gentis vocabulo no-
minati, diuturna obfervatione fiderum, fi:ientiam putantur efFe-
cifie, ut praedici poflet, quid cuique eventurum, et quo quifque
fato natus eflet. Eandem artem etiam JEgyptii longinquitate
temporum innumerabilibus pasne feculis confecuti putantur.
Cilicum autem et Pifidarum gens, et his finitima Pamphylia,
quibus nationibus praefuimus ipfi, volatibus avium cantibufque,
ut certiflimis fignis, declarari res futuras putant. Quam vero
Grscia coloniam mifit in iEoliam, loniam, Afiam, Siciliam,
ItaHam, fine Pythio, aut Dodonaeo, aut Hammonis oraculo ?
aut quod bellum fufceptum ab ea fine confilio deorum efi: ?
II. Nec unum genus eft divinationis publice privatimque
celebratum. Nam, ut omittam casteros populos, nofi:er quam
multa genera complexus efl ? Principio, hujus urbis parens
Romulus, non folum aufpicato urbem condidifiTe, fed ipfe etiam
optimus augur fuifi^e traditur. Deinde auguribus et reliqui re-
ges ufi : et exad;is regibus, nihil publice fine aufpiciis nec domi
nec militia) gerebatur. Cumque magna vis videretur effe et in
impetrandis confulendifque rebus, et in monfiris interpretandis
ac procurandis, in harufpicum difciplina ; omnem hanc ex
Etruria fcientiam adhibebant, ne genus efi!et ullum divinatio-
nis, quod negle<5tum ab iis videretur. Et, cum duobus modis
animi fine ratione et fcientia, motu ipfi fuo, foluto et libero
incitarentur ; uno, furente; altero, fomniante: furoris divina-
tionem Sibyllinis maxime verfibus contineri arbitrati, eorum
decem interpretes deledlos e civitate efi^e voluerunt. Ex quo
genere faepe ariolorum etiam et vatum furibundas prcedidtiones,
ut Od:aviano bello Cornelii CuUeoli, audiendas putaverunt.
Nec vero fomnia graviora, fi quae ad rempublicam pertinere
vifa funt, a fummo confilio negledta funt. Quin etiam memo-ria nofi:ra templum Junonis Sofpitas L. Julius, qui cum P.
Rutilio conful fuit, de fenatus fententia refecit ex Cascilis,
Balearici filiae, fomnlo.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 9/539
L I B E R P R I M U S.5
III. Atque hxc, ut ego arbitror, veteres rerum magis eventis
moniti, quam ratione dod;i, probaverunt. Philofophorum vero
exquifita quaedam argumenta, cur eflet vera divinatio, colle6la
funt. E quibus, ut de antiquiffimis loquar, Colophonius Xe-
nophanes, unus, qui deos Qffc dicerct, divinationem funditus
fuilulit. Reliqui vero omnes, praeter Epicurum, balbutientem
de natura deorum, divinationem probaverunt, fed non uno mo-
do. Nam cum Socrates omnefque Socratici, Zenoque, et hi,
qui ab eo eflent profedli, manerent in antiquorum Philofopho-
rum fententia, vetere Academia et Peripateticis confentienti-
bus .;cumque huic rei magnam audoritatem Pythagoras jam
ante tribuiffet, qui etiam ipCe augur vellet effe -, plurimifque
locis gravis au(5tor Democritus prasfenfionem rerum futurarum
comprobaretj DiccEarchus Peripateticus castera divinationis
genera fuftulit, fomniorum et furoris reliquit : Cratippufque,
familiaris nofter, quem ego parem fummis Peripateticis judico,
iifdem rebus fidem tribuit, reliqua divinationis genera rejecit.
Sed cum Stoici omnia fere illa defenderent, quod et Zeno
in fuis commentariis quafi femina quaedam fparfiffet, et ea
Cleanthes paulo uberiora fecilTet : acceffit acerrimo vir in-
genio Chryfippus, qui totam de divinatione duobus libris ex-
plicavit fententiam, uno praetc. -a de oraculis, uno de fomniis
quem fubfequens, unum librum Babylonius Diogenes edidit,
ejus auditor: duo Antipater : quinque nofter Pofidonius. Sed a
Stoicis, vel principibus ejus difciplince, Pofidonii dodor, difci-
pulus Antipatri, degeneravit Panaetius : nec tamen aufus eft
negare vim efle divinandi, fed dubitare fe dixit. Quod illi in
aliqua re, invitifTimis Stoicis, Stoico facere licuit, id, ut nos in
reliquis rebus faciamus, a Stoicis non concedetur ? pr^Efertim
cum id, de quo Panastio non liquet, reliquis ejufdem difciplinse
folis luce vidcatur clarius. Sed hsc quidem laus Academice
praeftantiflimi philofophi judicio et teflimonio comprobata efl.
IV. Etenim nobifmet ipfis quaerentibus, quid fit de divina-
tione judicandum, quod a Carneade multa acute et copiofe
contra Stoicos difputata fint : verentibufque, ne temere vel falfas
6
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 10/539
6 DE DIVINATIONErel, vel non fatis cognitas, aiTentiamur ; faciendum videtur, ut
diligenter etiam atque etiam argumenta cum argumentis com-
paremus, ut fecimus in iis tribus libris, quos de natura deorum
fcripfimus. Nam cum omnibus in rebus temeritas in aflenti-
endo, errorque turpis eft, tum in eo loco maxime, in quo ju-
dicandum eft, quantum aufpiciis rebufque divinis, religionique
tribuamus. Eft enim periculum, ne aut, negle6tis iis, impia
fraude; aut, fufceptis, anili fuperftitione obligemur. Quibus
de rebus et alias faepe, et paulo accuratius nuper, cum eflem
cum Q^fratre in Tufculano, difputatum eft.
V. Nam cum ambulandi caufa in Lyceum veniffemus : (id
enim fuperiori gymnafio nomen eft) Perlegi, inquit ille, tuum
paulo ante tertium de natura deorum: in quo difputatio Cottse,
quanquam labefadavit fententiam meam, non funditus tamen
fuftulit. Optime vero, inquam. Etenim ipfe Cotta fic difputat,
ut Stoicorum magis argumenta confutet, quam hominum deleat
religionem. Tum Quintus, Dicitur quidem iftuc, inquit, a
Cotta, et vero faepius : credo, ne communia jura migrare videa-
tur : fed ftudio contra Stoicos difterendi, deos mihi videtur
funditus tollere. Ejus orationi non fane defidero quid refponde-
am : fatis enim defenfa religio eft in fecundo libro a Lucilio
cujus difputatio tibi ipfi, ut in extremo tertio fcribis, ad veri-
tatem eft vifa propenftor. Sed, quod pra^termiftum eft in illis
libris, credo quia commodius arbitratus es feparatim id quaeri,
deque eo difleri, id eft, de divinatione, qus eft earum rerum,
qu^ fortuitae putantur, praedidiio atque praefenfio, id, fi placet,
videamus, quam habeat vim, et quale fit. Ego enim fic exifti-
mo : li lint ea genera divinandi vera, de quibus accepimus, quas-
que colimus, efle deos : viciflimque, fi dii fint, efi"e qui divinent.
VI. Arcem tu quidem Stoicorum, inquam, Quinte, defen-
dis, fi quidem ifta fic reciprocantur -, ut et fi divinatio fit, dii
lint, et fi dii fint, fit divinatio. Quorum neutrum tam facile,
quam tu arbitraris, conceditur. Nam et natura fignificari futura
fine deo pofTunt: et, ut fint dii, poteft fieri, ut nulia ab iis divi-
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 11/539
LIBER PRIMUS. 7
natio generi humano tributa fit. Atque ille, Mihi vero, inquit,
fatis eft argumenti, et ei^Q deos, et eos confulere rebus humanis,
quod efle clara et perfpicua divinationis genera judico. De qui-
bus quid ipfe fentiam, fi placet, exponam ; ita tamen, fi vacas
animo, neque habes aliquid, quod huic fermoni praeverten-
dum putes.
Ego vero, inquam, philofophiag, Quinte, femper vaco. Hoc
autem tempore, cum fit nihil aliud, quod libenter agere pof-
fim, multo magis aveo audire, de divinatione quid fentias. Ni-
hil, inquit, equidem novi, nec quod praeter caeteros ipfe fenti-
am : nam cum antiquiffimam fententiam, tum omnium popu-
lorum et gentium confenfu comprobatam fequor. Duo funt
enim divinandi genera; quorum alterum artis eft, alterum na-
turas. Quas eft autem gens, aut quas civitas, quas non aut extis
pecudum, aut monftra, aut fulgura interpretantium, aut augu-
rum, aut aftrologorum, aut fortium, (ea enim fere artis funt)
aut fomniorum, aut vaticinationum, (hasc enim duo naturalia
putantur) praedidione moveatur? Quarum quidem rerum even-
ta magis arbitror, quam caufas, quaeri oportere. Eft enim vis et
natura quaedam, quae tum obfervatis longo tempore lignificatio-
nibus, tum aliquo inftin([lu inflatuque divino futura prsnuntiat.
VII. Quare omittat urgere Carneades (quod faciebat etiam
Panastius) requirens, Jupiterne cornicem a lasva, corvum a
dextra canere juffilTet. Obfervata funt haec tempore immenfo,
et in fignificatione eventus animadverfa et notata. Nihil eft au-
tem, quod non longinquitas temporum, excipiente memoria,
prodendifque monumentis, efficere atque affequi poffit. Mirari
licet, qu£e fint animadverfa a medicis herbarum genera, quae
radicum ad morfus beftiarum, ad oculorum morbos, ad vulnera:
quorum vimatque
naturamratio
nunquamexplicavit : utiHtate
et ars eft et inventor probatus. Age, ea, quae, quanquam ex
alio genere funt, tamen divinationi funt fimiliora, videamus»
Atque etiam ventos prcemonjlratfcepefuturos
Jnftatum mare^ cumfubito, piiitufque tumefcit^
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 12/539
8 DE DIVINATIONESaxaque canay falis niveofpumata liquore,
'Trijlifcas certant Neptuno reddere voces :
Aut denfusJiridor cum celfo e vertice montis
Ortus, adaugefcitfcopulorumfcepe repulju.
VIII. Atque his rerum praefenfionibus prognoftica tua referta
funt. Quis igitur elicere caufas prEefenfionum poteft ? etfi vi-
deo Boethum Stoicum efle conatum : qui hadenus aliquid
egit, ut earum rationem rerum explicaret, quae in mari caslove
fierent. Illa vero cur eveniant, quis probabiliter dixerit ?
Ravafulix itidemfugiens e gurgite ponti,
Nuntiat horribiles clamans inftare procellas,
Haud modicos tremulofundens e gutture cantus,
Scepe etiam pertrifie canit de peSlore carmen,
Et matutinis acredula vocibus injiat,
Vocibus inftat, ct aj/iduas jacit ore querelas,
Cum primum gelidos rores aurora remittit,
Fufcaque nonnunqua?n curfans per littora cornix
Demerft caput, etfluSlum cervice recepit.
IX. Videmus haec ligna nunquam fere ementientia : nec
tamen, curlta fiat, videmus.
Vos quoquefgna videtis, aquai dulcis alumnce,
Cum clamore paratis inanesfundere voces,
AbfurdoquefonoJontes etftagna cietis.
Quis eft, qui ranunculos hoc videre fufpicari poffit ? Sed ineft
in rivis et ranunculis natura quaedam fignificans aliquid, per fc
ipfa fatis certa, cognitioni autem hominum obfcurior.
Mollipedefque bovesfpeBantes lumina cali,
Naribus humiferum duxere ex aerefuccum.
Non qusro, cur : quoniam, quid eveniat, intelligo.
fam verofemper viridis, femperque gravata
Lentifcus triplici folita grandefcere fcetu,
TerJrugesJundens tria tempora monftrat arandi.
Nec hoc quidem quaero, cur haec arbor una ter floreat, aut
cur arandi maturitatem ad fignum floris accommodet. Hoc
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 13/539
LIBERPRIMUS. 9
fum contentus, quod, etlam fi, quo modo quidque fiat, ignorem,
quid fiat, intelligo. Pro omni igitur divinatione idem, quod pro
iis rebus, quas commemoravi, refpondebo.
X. Quid fcammoneaB radix ad purgandum, quid ariflolochla
ad morfus ferpentum pofiit, (qua^ nomen ex inventore reperlt,
rem ipfam inventor ex fomnio) video ; quod fatis eft : cur pof-
fit, nefcio. Sic ventorum et imbrium figna, quae dixi, rationem
quam habeant, non fatis perfpicio ; vim et eventum agnofco,
fcio, approbo. Similiter, quid fifTum in extis, quid fibra valeat,
accipio ; quae caufa fit, nefcio. Atque horum quidem plena vlta
eft ', extis enim omnes fere utuntur. Quid ? de fulgurum vi du-
bitare num pofiTumus ? Nonne cum multa alia mirabilla, tum
illud in primis ? cum Summanus in fafiilgio Jovis optimi maxi-
mi, qui tum erat fidlilis, e caelo i<flus efiet, nec ufquam ejus
fimulacri caput inveniretur, harufpices in Tiberim id depulfum
efi!e dixerunt, idque inventum efi: eo loco, qui efi: ab harufpici-
bus demonfliratus.
XI. Sed quo potlus utar audore, aut tefi:e, quam te ? cujus
e^idlci etlam verfus, et llbenter quidem, quos in fecundo Con-
fulatu Urania mufa pronuntiat
Principio cetheriojlammatus 'Jupiter igni
Vertitur, et totum collujlrat lumine mundumt
Menteque divina ccelum, terrafque petejjit,
^ce penitusfenfus hominum vitafque retentaty
JEtheris ceternifepta atque inclufa cavernis,
Etffijiellarufn motus curfufque vagantes
Nojfe velis, qucefintfignorum infede locatce,
^ce verbo etfalfis Graiorum vocibus errant,
Re vera certo lapfufpatioqueferuntur :
Omniajam cernes divina mente notata,
Nam primum afirorum volucres, te Confule, motus,
Concurfufque gravesJiellarum ardore micantes
*Tu quoque, cum tumulos Albano in monte nivales
Lujirafii, et lceto maBafii laBe Latinas,
ToM. III. B
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 14/539
10 DE DIVINATIONEVldijliy et claro tremulos ardore cometas,
Multaque mifceri no6furnaJlrage putajli
^odferme dirum in tempus cecinere Latino',
Cum claramfpeciem concreto lumine luna
Abdidit, etfiibitoJlellanti noBe perempta eji.
^iid 'vero Pbcebifax, trijiis nuntia belli,
^a magnum ad columenJiamtnato ardore volabaf,
Prcecipites calipartes, obitujque petej/it.
Aut cum terribiliperculfusfulmine civis,
Luceferenanti vitalia lumina liquit
Aut cumfe gravido tremefecit corpore tellus,
yam njero varice noBurno tempore vifce
'Terribilesformce bellum motifque monebant :
Multaque per terras vates oraclafurenti
PeSiorefundebant, trijies minitantia cajus :
Atque ea, quie lapju tandem cecidere vetufo,
Hcecfore, perpetuisfgnis ciarifquefrequentans
Ipfe Deiim genitor ccelo terrifque canebat.
XII. Nunc ea, T^orquato qua quondam, et Confule Cotta,
Lydius ediderat Tyrrhence gentis harufpex,
Omniafxa tuus glomerans determinat annus.
Nam pater altitonansfelianti nixus Olympo
Ipfefuos quondam tumulos ac templa petivit»
Et Capitoiinis injecitfedibus ignes
'Tumjpecies ex cere vetus, generataque Nattce
Concidit, eiapjaque vetufto numine leges :
Et Divumfmuiacra peremitfulminis ardor.
Hicflvejlris erat, Romani nominis altrix,
Martia, quce parvos MavortisJemine natos
Vberibus gravidis vitali rore rigabat :
^ce tum cum puerisfammatofulminis i£iu
Concidit, atque avulfa pedum vefigia liquit.
T!um quis non artisfcripta ac monumenta volutans,
Voces triftifcas chartis protnebat Etrufcis f
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 15/539
LIBERPRIMUS. ii
Omnes civili et generofaJlirpe profediam
Vitare ingentem cladem peftemque monebant
Vel legum exitium conjianti ijoceferebanty
Tiempla Deumque adeofammisy urbefquejubebant
Eripere, etfiragem horribilem, ccedemque 'vereri :
Atque hcecfixa gravifato acfundata teneri ;
Nipoji excifum ad columenformata decore
Sandla fovis fpecies clarosfpeSiaret in ortus :
Tumfore, ut occultos populus, fanSiufquefenatus
Cernere conatus poffet, fifolis ad ortum
Converfa, inde patrumfedes, populique videret,
Hcec tardata diufpecies, multumque morata,
Confule te, tandem celfa eft infede locata :
Atque unafixi acfgnati temporis hora,
yuppiter excelfa clarabatfceptra columna :
At cladespatriaflammdferroque parata,
Vocibus Allobrogum patribus populoque patebat.
XIII. Kite igitur veteres, quorum monumenta tenetis,
^ipopulos urbefque modo ac virtute regebant
Rite etiam vefiri, quorum pietafquefidefque
Prajiitit, et longe vicitfapientia cunBos,
Pracipue coluere vigenti numine divos,
Hcec adeo penitus cura viderefagaci,
Otia quifiudiis lceti tenuere decoris,
Inque Academia umbrifera, nitidoque Lyceo
Fuderunt clarasfcecundipeSforis artes.
E quibus ereptum primojam aflorejuventce,
Tepatria in media virtutum mole locavit.
'Tu tamen anxiferas curas requiete relaxas,
^odpatrice vocesftudiis nobifquefacrajli.
Tu igitur animum poteris inducere contra ea, quas a me difpu-
tantur de divinatione, dicere, qui et gefleris ea, quae geffifti, et
ea, quae pronuntiavi, accuratiffime fcripferis ?
Quid quaeris, Carneades, cur haec ita fiant, aut qua arte
B 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 16/539
12 D E D I V I N A T I O N E
perfpicl poffint ? Nefcire me fateor ; evenire autem te ipfum
dico videre. Cafu, inquis. Itane vero ? Quidquam poteft cafu
effe fadtum, quod omnes habet in fe numeros veritatis ? Quatuor
tali jadli cafu Venereum efficiunt; num etiam centum Venereos^
fi cccc talos jeceris, cafu futuros putas ? Adfperfa temere pig-
menta in tabula, oris lineamenta effingere poffiint ; num etiam
Veneris Coae pulchritudinem effingi polTe adfperfione fortuita
putas ? Sus roflro fi humi A Uteram impreflerit ; num propterea
fufpicari poteris, Andromacham Ennii ab ea polTe defcribi ?
Fingebat Carneades, in Chiorum lapicidinis faxo diffiffo caput
extitilTe Panifci. Credo, aliquam non diffimilem figuram, fed
certe non talem, ut eam factam a Scopa diceres. Sic enim fe
profe(flo res habet, ut nunquam perfe(5te veritatem cafus imitC'»
tur.
XIV. At nonnunquam ea, quae priEdida funt, minus eveni-
unt. Quae tandem id ars non habet ? earum dico artium, quae
conjecflura continentur, et funt opinabiles. An medicina ars non
putanda eft ? quam tamen multa fallunt. Quid ? gubernatores
nonne falluntur ? An Achivorum exercitus, et tot navium rec-
tores, non ita profedli funt ab lUo,
Ut profeSfione lcetipifcium lafciviam
Intuerentury ut ait Pacuvius, nec tuendifatietas caperepoffet f
Interea propejam occidentefole inhorrefcit mare^
I^enebrce conduplicantury noBifque et ni?nbiim occcecat nigror.
Num igitur tot clariffiimorum ducum regumque naufragium
fufluHt artem gubernandi ? Aut num imperatorum fcisntia ni-
hil eft, quia fummus imperator nuper fugit, amiifo exercitu ?
Aut num propterea nulla efl reipubhcas gerendas ratio atque
prudentia, quia multa Cn. Pompeium, qusdam M. Catonem,
nonnuUa etiam te ipfum fefellerunt ? Similis eft harufpicum
refponfio, omnifque opinabiHs divinatio. Conjedtura enim ni-
titur, ultra quam progredi non poteft. Ea falHt fortaffe non-
nunquam \ fed tamen ad veritatem faepiffime dirigit : efl enlm
ab omni aeternitate repetita ; in qua cum pasne innumerabiks
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 17/539
LIBERPRIMUS. 13
res eodem modo evenirent iifdem fignis antegreffis, ars efl effec-
ta, eadem fspe animadvertendo ac notando.
XV. Aufpicia vero veftra quam conftant ? quse quidem nunc
a Romanis auguribus ignorantur j (bona hoc tua venia dixerim)
a Cilicibus, Pamphyliis, Pifidis, Lyciis tenentur. Nam quid
ego hofpitem noftrum, clariffimum atque optimum virum,
Dejotarum regem commemorem ? qui nihil unquam nifi auf-
fpicato gerit : qui cum ex itinere quodam propofito et con-
flituto revertiflet, aquilae admonitus volatu ; conclave illud,
ubi erat manfurus, fi ire perrexifTet, proxima no(fte corruit.
Itaque, ut ex ipfo audiebam, perfaepe revertit ex itinere, cum
jam progreffiis eflet multorum dierum viam. Cujus quidem
hoc praeclariffimum efl, quod, pofleaquam a Caefare tetrarchiae.
regno, pecuniaque muhatus eft, negat fe tamen eorum aufpi-
ciorum, qus fibi ad Pompeium proficifcenti fecunda evenerint,
poenitere : fenatias enim audloritatem, et popuU Romani hber-
tatem atque imperii dignitatem fuis armis effe defenfam ; fibi-
que eas aves, quibus aud:oribus officium et fidem fecutus effet,
bene confuhiifTe : antiquiorem enim fibi fuiffe pofTeffionibus
fuis gloriam. Ille mihi videtur igitur vere augurari. Nam noftri
quidemmagiftratus aufpiciis utuntur coa(5tis : neceffe enim eft,
offa objedia, cadere fruftum ex pulU ore, cum pafcitur. Quod
autem fcriptum habetis, hinc tripudium fieri, fi ex ea quid in
folum ceciderit; hoc quoque, quod dixi coadum, tripudium
fohflimum dicitis. Itaque muha auguria, muha aufpicia, quod
Cato ille fapiens queritur, neghgentia collegii amiffa plane et
deferta funt.
XVI. Nihil fere quondam majoris rei, nifi aufpicato, ne pri-
vatim quidem gerebaturj quod etiam nunc nuptiarum aufpices
declarant, qui, re omiffa, nomen tantiim tenent. Nam ut
nunc extis, (quanquam id ipfum aUquanto minus, quam ohm)
lic tum avibus, magn^ res impetriri folebant. Itaque, fmiftra
dum non exquirimus, in dira et in vitiofa incurrimus ; ut
P. Claudius, Appii Casci fiUus, ejufque coUega, L. Junius,
claiTes maximas perdiderunt , cum vitio navigafTent. Quod
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 18/539
14 DEDIVINATIONEeodem modo evenit Agamemnoni : Qui, cum Achivi ccEpif-
fent
hiterfejirepere, aperteque artem obterere extifpicum,
Solvere imperatfecundo rumore^ adverfaque avi.
Sed quid vetera ? M. CrafTo quid acciderit, videmus, dirarum
obnuntiatione negle(5ta. In quo Appius, collega tuus, bonus
augur, ut ex te audire foleo, non fatis fcienter virum bonum
et civem egregium cenfor C. Ateium notavit, quod emen-
titum aufpicia fubfcripferit. Efto ; fuerit hoc cenforis, fi judi-
cabat ementitum. At illud minime auguris, quod adfcripfit,
ob eam caufam populum Romanum calamitatem maximam
cepiffe. Si enim ea caufa calamitatis fuit ; non in eo efl culpa,
qui obnuntiavit ; fed in eo, qui non paruit. Veram enim fuiffe
obnuntiationem, ut ait idem augur et cenfor, exitus appro-
bavit. Quae fi falfa fuiffent, nullam afferre potuiffent caufam
calamitatis. Etenim dirae , ficut castera aufpicia, ut omina,
ut figna, non caufas afferunt, cur quid eveniat, fed nuntiant
eventura, nifi provideris. Non igitur obnuntiatio Ateii caufam
iinxit calamitatis, fed figno objecflo monuit Craffum, quid
eventurum effet, nifi caviffet. Ita aut illa obnuntiatio nihil
valuit ; aut fi, ut Appius judicat, valuit, id valuit, ut pecca-
tum hasreat, non in eo, qui monuerit ; fed in eo, qui non ob-
temperarit.
XVII. Quid ? Htuus ifle vefler, quod clariflimum efl infigne
auguratus, unde vobis eft traditus ? nempe eo Romulus regiones
direxit tum, cum urbem condidit. Qui quidem Romuli lituus,
(id efl, incurvum et leviter a fummo inflexum bacillum, quod
ab ejus litui, quo canitur, fimilitudine nomen invenit) cum fitus
effet in curia Saliorum, quae efl in Palatio, eaque deflagraviffet,
inventus efl integer.
Quid muhis annis pofl Romulum, Prifco regnante Tarqui-
nio ? quis veterum fcriptorum non loquitur, quae fit ab Attio
Navio per Htuum regionum fafta defcriptio ? qui, cum propter
paupertatem fues puer pafceret, una ex his amiffa, voviffe di-
icitur, fi recuperaffet, uvam fe Deo daturum, quae maxima effet
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 19/539
L I B E R P R I M U S. 15
in vlnea. Itaque, fue inventa, ad merldlem fpecflans in vlnea
media dicitur conftitifTe ; cumque in quatuor partes vineam di-
vifillet, trefque partes aves abdixiffent, quarta parte, quse erat
reliqua, in regiones diftributa, mirabili magnitudine uvam, ut
fcriptum videmus, invenit. Qua re celebrata, cum vicini omnes
ad unum de rebus fuis referrent, erat in magno nomine et glo-
ria. Ex quo fadlum eft, ut eum ad fe rex Prifcus arcelferet
cujus cum tentaret fcientiam auguratus, dixit eife cogltare quid-
dam ; id poffetne fieri, confuluit. llle, augurio adlo, poffe re-
fpondit. Tarquinius autem dixit fe cogitafle, cotem novacula
poffe praecldi : tum Attium jufTiffe experiri. Ita cotem in comi-
tium allatam, infpedtante et rege et populo, novacula effe dif-
ciffam. Ex eo evenit, ut et Tarquinius augure Attlo Navio
uteretur, et populus de fuis rebus ad eum referret. Cotem au-
tem illam et novaculam defoffam in comitlo, fupraque impofi-
tum puteal, accepimus. Negemus omnia; comburamus annales;
iidta hsc effe dicamus ; quidvis denique potius, quam Deos res
humanas curare, fateamur.
Quid ? quod apud te fcriptum efl de Tib. Graccho, nonne
et augurum et harufpicum comprobat difciplinam ? qui, cum
tabernaculum vitio cepiffet imprudens, quod inaufplcatopo-
moerium tranfgreffus effet, comitia Confuhbus rogandis habuit.
Nota res efl, et a te ipfo mandata monumentis. Sed et ipfe
augur Tib. Gracchus aufpiciorum audtoritatem confeffione er-
rati fui comprobavit, et harufpicum difclphnaj magna accefht
auiftorltas, qui, recentibus comitiis in fenatum introdudi, nega-
verunt juflum comltiorum rogatorem fulffe.
XVIII. lis igitur affentlor, qui duo genera divinationum effe
dixerunt : unum, quod particeps effet artis ; aherum, quod arte
careret. Efl enim ars in iis, quinovas
res conjed:ura perfe-
quuntur, veteres obfervatione didicerunt. Carent autem arte
ii, qui non ratlone, aut conjedura obfervatis, ac notatis fignls,
fed concitatione quadam animi , aut foluto hberoque motu
futura proefentiunt : quod et fomniantibus faepe contingit, et
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 20/539
i6 DE DIVINATIONEnonnunquam vaticlnantibus per furorem -, ut Bacis Bocotius,
ut Epimenides Cres, et Sibylla Erythraea. Cujus generis ora-
cula etiam habenda funt, non ea, qax aequatis fortibus du-
cuntur, fed illa, quas inflindlu divino afflatuque funduntur : etfi
ipfa fors contemnenda non eft, fi et au(5loritatem habet ve-
tuftatis, ut ex funt fortes, quas e terra editas accepimus ; quae
tamen dudtae, ut in rem apte cadant, fieri credo pofle divini-
tus. Quorum omnium interpretes, ut grammatici poetarum,
proxime ad eorum, quas interpretantur, divinationem videntur
accedere.
Qus efl igitur ifta calliditas, res vetuflate robuflas calum-
niando velle pervertere ? Non reperio caufam. Latet fortaffe
obfcuritate involuta naturae : non enim me Deus ifta fcire, fed
his tantummodo uti, voluit. Utar igitur, nec adducar, ut rear,
aut in extis totam Etruriam delirare, aut eandem gentem in
fulguribus errare, aut fallaciter portenta interpretari, cum ter-
rx faepe fremitus, faspe mugitus, faepe motus multa noflrae rei-
pubHcac, multa caeteris civitatibus gravia et vera praedixerint.
Quid ? qui irridetur, partus hic mulae, nonne, quia foetus ex-
titit in fcerilitate naturae, prasdidtus efl ab harufpicibus incre-
dibilis partus malorum ? Quid ? Tib. Gracchus, P. filius, qui
bis Conful et Cenfor fuit, idemque et fummus augur, et vir
fapiens, civifque praeftans ; nonne (ut C. Gracchus, filius ejus,
fcriptum reliquit) duobus anguibus domi comprehenfis, haruf-
pices convocavit ? qui cum refpondiffent, fi marem emififfet,
uxori brevi tempore effe moriendum ; fi foeminam, ipfi ; aequius
effe cenfuit, fe maturam oppetere mortem, quam P. Africani
filiam adolefcentem. Fceminam emifit ; ipfe paucis pofl diebus
efl mortuus.
XIX. Irrideamus harufpices;
vanos,futiles efi^e
dicamusquorumque difciplinam et fapientiffimus vir, et eventus ac res
comprobavit, contemnamus. Contemnamus etiam Babylonios,
et eos, qui e Caucafo caeli figna fervantes, numeris et motibus,
fitellarum curfus perfequuntun Condemnemus, inquam, hos aut
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 21/539
LIBERPRIMUS. 17
flultitise, aut vanitatis, aut imprudentiae, qui cccCLxx millia
annorum, ut ipli dicunt, monumentis compr^henfa continent,
et mentiri judicemus, nec feculorum reliquorum judicium, quod
de ipfis futurum fit, pertimefcere.
Age, Barbari vani atque fallaces : num etiam Graiorum hif-
toria mentita efl ? Quae Crcefo Pythius Apollo, ut de naturali
divinatione dicam, quai Athenienfibus ,quae Lacedaemoniis,
quas Tegeatis, quae Argivis, quce Corinthiis refponderit, quis
ignorat ? CoUegit innumerabilia oracula Chryfippus, nec ullum
fme locuplete audore atque tefte ; quae, quia nota tibi funt, re-
linquo. Defendo unum hoc. Nunquam illud oraculum Del-
phis tam celebre et tam clarum fuiffet, neque tantis donis refer-
tum omnium populorum atque regum, nifi omnis aetas illorum
oraculorum veritatem eflet experta. Jamdiu idem non facit. Ut
igitur nunc minore gloria eft, quia minus oraculorum veritas
excelHt ; -fic tum, nifi fumma veritate, in tanta gloria non fuif-
fet. Poteft autem vis illa terras, quas mentem Pythias divino
afflatu concitabat, evanuifle vetuftate, ut quofdam exaruilTe am-
nes, aut in alium curfum contortos et deflexos, videmus. Sed,
oit vis, acciderit ; magna enim quaeftio eft ; modo maneat id,
quod negari non poteft, nifi omnem hiftoriam perverterimus,
multis fecuHs verax fuifte id oraculum.
XX. Sed omittamus oracula : veniamus ad fomnia. De qui-
bus difputans Chryfippus, multis et minutis fomniis colligendis
facit idem, quod Antipater, ea conquirens, qua;, Antiphontis
interpretatione expHcata, declarant iHa quidem acumen interpre-
tis ; fed exempHs grandioribus decuit uti. Dionyfii mater, ejus,
qui Syracufiorum tyrannus fuit, ut fcriptum apud PhiHftum eft,
et dodlum hominem, et diHgentem, et aequalem temporum iHo-
rum,cum
praegnanshunc ipfum Dionyfium
alvocontineret,
fomniavit fe peperifie Satyrifcum. Huic interpretes portentorum,
qui Galeotae tum in SiciHa nominabantur, refponderunt, (ut ait
PhiHftus) eum, quem iHa peperifTet, clarifHmum Graeciae diu-
turna cum fortuna fore.
ToM. III. C
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 22/539
i8 DEDIVINATIONENum te ad fabulas revoco, vel noftrorum, vel Grsecorum
poetarum ? Narrat enim et apud Ennium Veftalis illa ;
Excka cum tremulis anus attulit artibii lumen,
*Talia commemorat lacrymans, exterritafomno :
EiUrydicd prognata, pater quam nojier ama^uitt
Vires vitaque corpu meum nunc deferit otnne.
Nam me vifus homo pulcher per amoenafaliBa
Et ripas raptare, locofque novos. Itafola
Poji illa, germanaforor, errare videbar,
'Tardaque 'vejiigare, et qucerere te, neque poffe
Corde capejfere. Semita nulla pedemfabilibat
Exin compellare pater me voce videtur
His verbis ; O gnata, tibifunt ante gerendce
/Erumnce : poji exfuviofortuna refjiet.
Hcec effatu pater, germana, repente recefjit,
Necfefe dedit in confpeSium corde cupitus
^anquam multa manus ad cceli ccerula templa
Tendebam lacrymans, et blanda voce vocabam.
Vix, cegro tum corde meo, mefomnu reliquit.
XXI. Haec, etiamfi fida funt a poeta, non abfunt tamen a
confuetudine fomniorum. Sit fane etiam illud commentitium,
quo Priamus eft conturbatus,
^ia mater gravida parerefe ardentemfacem
Vifa eji infomnis Hecuba : quofaSio pater
Kex ipfe Priamus, fomnio mentis metu
Perculfus, curisfumptusfufpirantibus
Exfacrifcabat hojiiis baiantibus.
Hum conjeBorem pojiulat, pacem petens,
Utfe edoceret obfecrans Apoiiinem,
^ofefe vertant tantafortesfomniiim.
Ibi ex oraclo voce divina edidit
Apollo ; puerum, primus Priamo quiforet
Poji illa natus, temperaret toliere
Eum ejfe exitium Trojce, pejiem Pergamo,
Sint hsec, ut dixi, fomnia fabularum ; hifque adjungatur etiam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 23/539
L I B E R P R I M U S. i^
iEnese fomnlum, quod id Numerii Fabii Pidloris Grsecis an-
nalibus ejufmodi eft, ut omnia, qua2 ab iEnea gefta funt, quae-
que illi acciderunt, ea fuerint, quae ei fecundiim quietem vifa
funt.
XXII. Sed propiora videamus. Cujufnam modi eft Superbi
Tarquinii fomnium, de quo in Bruto Accii loquitur ipfe ?
Cumjam quieti corpus noBurno impetu
Dedi, fopore placans artus languidos ;
Vifus eji infomnis pajior ad me appellere
Pecus lanigerum eximia pulchritudine :
Duos confanguineos arietes inde eligi, .
Praclarioremque alterum immolare me :
Deinde ejus germdnum cornibus connitier
In me arietarey eoque iSiu me ad cafum dari:
Exin profiratum terra, graviterfaucium,
Refupinum -, in ccelo contueri maximum,
Ac mirificumfacinus ; dextrorfum orbemflammeum
Radiatumfolis liquier curfu novo*
Ejus igitur fomnii a conje<floribus quae iit interpretatio fada,
videamus.
Rex, quce in vita ufurpant homines, cogitdnt, curant, vident,
^aque agunt vigilantes, agitantque, ea fi cui in fomno ac-
cidunt,
Minus mirum eft : fed in re tanta haud temere improvifo of-
ferunt',
Proin vide, ne, quem tu effe hebetem deputes, e^que ac pecus,
Isfapientid munitam peSius egregium gerat,
^eque regno expellat. Nam id quod defole ofientum efl tibi,
Populo commutationem rerum portenditfore
Perpropinquam. Hac bejie verruncent populo, Nam quod ad
dexteram
Ccepit curfum ab lavafignum prapotens \ pulcberrime
Auguratumefi, rem Romanam publicamfummOmfore.
XXIII. Age nunc ad externa redeamus. Matrem Phalaridis
fcribit Ponticus Heraclides, dodus vir, auditor et difcipulus
C 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 24/539
20 DEDIVINATIONEPlatonls, vifam effe videre in fomnlis limulacra Deorum, quag
ipfa Phalaris domi confecravifTet ; ex his Mercurium e patera,
quam dextra manu teneret, fangulnem vifum effc fundere ; qui,
cum terram attigiffet, refervefcere videretur fic, ut tota domus
fanguine redundaret. Quod matris fomnium immanis filii crude-
litas comprobavit. Quid ego, quae Magi Cyro illi principi in-
terpretati funt, ex Dinonis Perficis libris proferam ? Nam cum
dormienti ei fol ad pedes vifus efTet, ter eum fcribit fruflra appe-
tivifTe manibus, cum fe convolvens fol elaberetur, et abiret : ei
Magos dixiffe, (quod genus fapientum et dod:orum habebatur in
Perfis) ex triplici appetitione folis, xxx annos Cyrum regnatu-
rum efTe, portendi ; quod ita contigit :
nam ad feptuagefimumpervenit, cum xl natus annos regnare coepifTet.
Efl profecto quiddam etiam in barbaris gentibus praefentiens
atque divinans ; fiquidem ad mortem proficifcens Calanus In-
dus, cum adfcenderet in rogum ardentem, O praeclarum dif-
cefTum, inquit, e vita, cum, ut Herculi contigit, mortali cor-
pore cremato, in lucem animus excefferit ! Cumque Alexander
eum rogaret, fi quid vellet, ut diceret ; Optime, inquit ;pro-
pediem te videbo. Quod ita contigit : nam Babylone paucis pofl
pofl diebus Alexander efl mortuus. Difcedo parumper a fom-niis i ad quae mox revertar. Qua nodte templum Ephefiae Dianae
deflagravit, eadem conflat ex Olympiade natum effe Alexandrum ;
atque ubi lucere ccepifTet, clamitafle Magos peftem ac pemiciem
Afi;£ proxima node natam. Hxc de Indis, et Magis. Redeamus
ad fomnia.
XXIV. Annibalem CceIIus fcribit, cum columnam auream,
quae efJet in fano Junonis Laclnia^, auferre vellet, dubitaretque,
utrum ea folida effet, an extrinfecus inaurata, perterebravlffe ;
cumque folidam InvenifTet, ftatuIfTe tollere : ei fecundum quie-
tem vifam effe Junonem prasdicere, ne id faceret, minarique,
fi id fecifTet, fe curaturam, ut eum quoque oculum, quo bene
videret, amitteret ; idque ab homlne acuto non efTe neglecftum,
Itaque ex eo auro, quod exterebratum efTet, buculam curaffe fa-
ciendam, et eam in fumma columna collocavifTe.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 25/539
LIBERPRIMUS. 21
Hoc Idetn in Sileni, quem CaBlIus fequltur, Grseca hlftoria
eil: ; is autem dlligentiirime res Annlballs perfecutus eft : Anni-
balem, cum cepiffet Saguntum, vifum effe in fomnis a Jove in
Deorum concilium vocari : quo cum veniiTet, Jovem imperafle,
ut Italias bellum inferret, ducemque ei unum e concilio datum
quo illum utentem, cum exercitu progredi coeplfre : tum ei
ducem illum praecIpIfTe, ne refplceret ; illum autem id diutlus
facere non potulffe, elatumque cupidltate refpexlffe : tum vifam
belluam vaflam et immanem, circumplicatam ferpentibus, qua-
cunque incederet, omnia arbufla, virgulta, tedta pervertere -, ct
eum admiratum quacfiffe de Deo, quodnam illud effet tale mon-
ftrum ; et Deum refpondiffe, vaflltatem effe Itallae ; prsceplfle-
que, ut pergeret protinus ; quid retro atque a tergo iieret, ne
laboraret.
Apud Agathoclem fcriptum in hifloria efl, Hamllcarem Car-
thaglnienfem , cum oppugnaret Syracufis, vlfum effe audire
vocem, fe poflrldie ccenaturum Syracufas. Cum autem is dies
illuxifTet, magnam fedltionem in caflris ejus inter Poenos et Si-
culos mllltes effe fadlam : quod cum fenfiffent Syracufani, im-
provlfo eos in caflra irruplffe, Hamilcaremque ab ils vlvum effe
fublatum, Ita res fomnium comprobavit. Plena exemplorum
eft hlfloria, tum referta vita communls.
At vero P. Decius ille, Q^ F. qui prlmus e Deciis Conful
fuit, cum effet trlbunus militum, M. Valerio, A. Cornelio Con-
fulibus,- a Samnitlbufque premeretur nofler exercitus ; cum pe-
rlcula prasllorum inlret audaclus, monereturque, ut cautior effet,
dixlt, (quod exflat in annalibus) fibi in fomnis vifum effe, cum
in medlls hoflibus verfaretur, occidere cum maxima gloria : et
tum quidem incolumis exercltum obfidlone hberavlt. Pofl
triennium autemcum
Conful effet, devovlt fe, et inaclem
Latinorum irruplt armatus ; quo ejus fadto fuperati funt et de-
leti Latini : cujus mors ita gloriofa fuit, ut eandem concupif-
ceret fillus. Sed venlamus nunc, fi placet, ad fomnia philofo-
phorum.
XXV. Eil apud Platonem Socrates, cum efTet in cuftodia
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 26/539
22 DEDIVINATIONEpublica, dicens Critoni fuo familiari, fibi poft tertium diem efle
moriendum, vidiiTe fe in fomnis pulchritudine eximia foeminam,
qux fe nomine appellans diceret Homericum quendam ejufmodi
verfum ;
T^ertia te Ththice tempejias l(^ta locabit.
Quod, ut eft didlum, fic fcribitur contigilTe. Xenophon Socra-
ticus(qui vir, et quantus
!) in ea militia, qua cum Cyro mi-
nore perfundus eft, fua fcribit fomnia ; quorum eventus mira-
biles extiterunt. Mentiri Xenophontem, an delirare, dicemus ?
Quid fmgulari vir ingenio Arifloteles, et pene divino ? Ipfe-
ne errat ? an alios vult errare ? cum fcribit, Eudemum Cy-?
prium familiarem fuum, iter in Macedoniam facientem Phe-
ras veniffe -, quce erat urbs in Theffalia tum admodum nobilis,
ab Alexandro autem tyranno crudeli dominatu tenebatur. In
eo igitur oppido ita graviter aegrum Eudemum fuiffe, ut om-
nes medici difHderent. Ei vifum efle in quiete egregia facie ju-
venem dicere, fore ut perbrevi convalefceret, paucifque diebus
interiturum Alexandrum tyrannum ; ipfum autem Eudemum
quinquennio pofl domum effe rediturum. Atque ita quidem
prima flatim fcribit Ariftoteles confecuta ; et convaluiffe Eu-
demum ; et ab uxoris fratribus interfedlum tyrannum : quinto
autem anno exeunte, cum effet fpes ex illo fomnio, in Cyprum
ilhim ex Sicilia effe rediturum, praeHantem eum ad Syracufas
occidiffe. Ex quo ita illud fomnium effe interpretatum, ut, cum
animus Eudemi e corpore excefferit, tum domum revertiffe vi-
deatur.
Adjungamus philofophis dodtiflimum hominem, poetam qui-
dem divinum, Sophoclem; qui, cum ex ade Herculis patera
aurea gravis furrepta effet, in fomnis vidit ipfum Deum dicen-
tem, qui id feciffet : quod femel ille iterumque neglexit. Ubi
idem faspius, afcendit in Areopagum -, detulit rem. Areopagitae
comprehendi jubent eum, qui a Sophocle erat nominatus. Is,
quaeflione habita, confeffus efl, pateramque retulit. Quo fado,
fanum illud Indicis HercuUs nominatum efl.
XXVI. Sed quid ego Graecorum ? Nefcio quo modo me magis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 27/539
LIBERPRIMUS. 23
noflra deledlant. Omnes hoc hifloricl, Fabil, GelHi, fed proxi-
me Caellus. Cum bello Latino ludi votivi maximi primum fie-
rent, civitas ad arma repente efl excitata : itaque, ludis inter-
miffis, inftaurativi conftituti funt. Qui antequam fierent, cum-
que jam populus confedifTet, fervus per circum, cum vii*gis
caederetur, furcum ferens dudlus eft. Exin cuidam ruflico Ro-
mano dormienti vifus eft venire, qui diceret, praefultorem fibi
non placuiffe ludis, idque ab eodem jufTum effe eum fenatui
nuntiare^ illum non effe aufum. Iterum effe idem vifum, et mo-
nitum, ne vim fuam experiri vellet; ne tum quidem effe au-
fum : exin filium ejus effe mortuum. Eandem in fomniis admo-
nitionemfuiffe tertiam.
Tumillum etiam
debilem fadlum, remad amicos detuUffe, quorum de fententla ledlicula in curiam
effe delatum i cumque fenatui fomnium enarraviffet, pedibus fuis
falvum domum revertiffe. Itaque fomnio comprobato a fenatu,
ludos illos iterum inflauratos memoriiE proditum efl. C. vero
Gracchus multis dixit, ut fcriptum apud eundem Caelium efl,
fibi in fomniis quaefluram petenti Tib. fratrem vifum effe dicere,
quam vellet cuncftaretur, tamen eodem fibi leto, quo ipfe interif-
fet, effe pereundum. Hoc, antequam tribunus plebi C. Gracchus
fadus eflet,et fe audiffe fcribit Caelius, et dixiffe
multis:
quofomnio quid inveniri potefl certius ?
XXVII. Quid ? illa duo fomnia, quae creberrime commemo-
rantur a Stolcis, quis tandem potefl contemnere ? Unum de Si-
monlde : qul, cum ignotum quendam projedlum mortuum vi-
diffet, eumque humaviffet, haberetque in animo navem confcen-
dere, moneri vifus efl, ne id faceret, ab eo, quem fepultura
aifecerat ; fi navigaffet, eum naufragio effe periturum : itaque
Simonidem rediffe ; perlffe cjeteros, qui tum navigaffent.
Alterum ita traditum, clarum admodum fomnium. Cum duoquidam Arcades familiares iter una facerent, et Megaram ve-
niffent, alterum ad cauponem devertiffe; ad hofpitem, alterum.
Qui ut coenati quiefcerent, concubia no(5te vifum effe in fom-
nlis ei, qui erat in hofpitio, illum alterum orare, ut fubveniret,
quod fibi a caupone interitus pararetur. Eum primo perterritum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 28/539
24 DEDIVINATIONEibmnio fiirrexlfre -, dein, cum fe collegiffet, idque vifum pro
nihilo habcndum efle duxiiTet, recubuifle. Tum ei dormienti
eundem illum vifum efTe rogare, ut, quoniam fibi vivo non fub-
venifTet, mortem fuam ne inultam eiTQ pateretur j fe interfecSum
in plauflrum a caupone effe conjedtum, etfupra flercus injedlum;
petere, ut mane ad portam adeffet, priufquam plauflrum ex op-
pido exiret. Hoc vero fomnio eum commotum, mane bubulco
praeflo ad portam fuiffe ;quaBfifTe ex eo, quid effet in plauflro ;
illum perterritum fugiffe -, mortuum erutum effe -, cauponem, re
patefacfta, poenas dediffe.
XXVIII. Quid hoc fomnio dici potefl divinius ? Sed quid aut
pkira, aut vetera, quasrimus ? Saspe tibi meum narravi ; faepe ex
te audivi tuum fomnium. Me, cum Afiae proconful praeeffem,
vidifle in quiete, cum tu equo adveftus ad quandam magni flu-
minis ripam, prove<flus fubito atque delapfus in flumen, nufquam
apparuiffes, me contremuifle, timore perterritum : tum te repente
Jaetum extitifle, eodemque equo adverfam afcendiffe ripam, nof-
que inter nos effe complexos. Facilis conjedtura hujus fomnii;
mihique a peritis in Afia praedidlum efl, fore eos eventus rerum,
•qui acciderunt.
Venio nunc ad tuum. Audivi equidem ex te ipfo, fed mihi
faepius nofler Salluflius narravit : cum in illa fuga, nobis glo-
riofa, patrise calamitofa, in villa quadam campi Atinatis ma-
neres, magnamque partem nodlis vigilaffes , ad lucem deni-
que ardle et graviter dormitare ccepiffe. Itaque, quanquam iter
inflaret, te tamen filentium fieri juffiffe, neque effe paffum te
-excitari. Cum autem experredlus effes hora fecunda fere, te libi
fomnium narraviffe, Vifum tibi effe, cum in locis fbhs moeflus
errares, C. Marium cum fafcibus laureatis quaerere ex te, quid
triflis effes ; cumque tu te tua patria vi
pulfumeffe dixiffes, pre-
hendiffe eum dexteram tuam, et bono animo te juffifle effe, lic-
torique proximo tradidilTe, ut te in monumentum fuum dedu-
ceret ; et dixiffe, in eo tibi falutem fore. Tum et fe exclamaffe
Salluflius narrat, reditum tibi celerem et gloriofum paratum, et
te ipfum vifum fomnio deledari. Nam illud mihi ipfi celeriter
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 29/539
LIBERPRIMUS. 25
nuntiatum eft, ut audivifTes, in monumento Marii de tuo reditu
magniiicentiffimum illudfenatus confultum eflefacftum, referente
optimo et clarilfimo viro Confule, idque frequentiffimo theatro,
incredibili clamore et plaufu comprobatum j dixiife te, nihil illo
Atinati fomnio fieri polTe divinius.
XXIX. At multa falfa : immo obfcura fortafTe nobis. Sed fmt
falfa quasdam ; contra vera quid dicimus ? quae quidem multo
plura evenirent, fi ad quietem integri iremus. Nunc onufli cibo
et vino, perturbata et confufa cernimus. Vide, quid Socrates in
Platonis PoUtia loquatur. Dicit enim, Cum dormientibus ea pars
animiy quce mentis et rationisjit particeps, fopita langueat -, iila au-
tem, in qua feritas quoedam ft atque agrefiis immanitas, cu?n ft
immoderato obflupefaSia potu atque pajiu, exfultare eam info?nna,
immoderateque jaSlari : itaque huic o?nnia 'vifa objiciuntur, a mente
ac ratione vacua ; ut aut cu?n matre corpus mifcere videamur, aut
cum quovis alio vel homine, vel Deo, fccpe bellua -, atque etiam tru-
cidare aliquem, et impie cruentari, multaque facere impure atque
tetre, cum temeritate et impudentia. At quifalubri et moderato cultu
atque vi5iu quietife tradiderit, ea parte animi, quce mentis et conflii
ef, agitatd et ereSid, faturatdque bonarum cogitationum epulis -,
edque parte animi, quce voluptate alitur, nec inopid enedld, necfatie-
tate afiuenti, quorum utrumque prcefringere aciem mentisfolet, fve
deefl natura quippiam,fve abundat atque afiuit ; illd etiam tertid
parte animi, in qua irarum exffit ardor,fedatd atque refinSid : tum
eveniet, duabus animi temerariis partibus comprefis, ut illa tertia
pars rationis et mentis eluceat, etfe vegetam adfomniandum acremque
prcebeat : tum ei vifa quietis occurrent tranquilla, atque veracia,
Haec verba ipfa Platonis exprefli.
XXX. Epicurum igitur audiemus potius ? Nam Carneades,
concertationis fludio, modo ait hoc, modo illud. At ille quid fen-
tit ? Sentit autem nihil unquam elegans, nihil decorum. Hunc
ergo antepones Platoni et Socrati ? qui, ut rationem non redde-
rent, audioritate tamen hos minutos philofophos vincerent. Ju-
bet igitur Plato, fic ad fomnum proficifci corporibus alFedlis,
T o M. III. D
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 30/539
26 DEDIVINATIONEut nihil iit, quod errorem animis perturbationemque afferat. Ex
quo etiam Pythagoricis interdidtum putatur, ne faba vefcerentur,
quod habet inflationem magnam is cibus, tranquillitati mentis,
quaerentis vera, contrariam.
Cum ergo eft fomno fevocatus animus a focietate, et a con-
tagione corporis, tum meminit prseteritorum, praefentia cernit,
futura praevidet. Jacet enim corpus dormientis, ut mortui ; vi-
get autem, et vivit animus : quod multo magis faciet pofl mor-
tem, cum omnino corpore excefferit : itaquc appropinquante
morte multo efl divinior. Nam et idipfum vident, qui funt mor-
bo gravi et mortifero affedli, inftare mortem : itaque his occur-
runt plerumque imagines mortuorum ; tumque vel maxime laudi
ftudent i eofque qui fecus, quam decuit, vixerunt, peccatorumfuorum tum maxime pcenitet.
Divinare autem morientes, etiam illo exemplo confirmat Po-
fidonius, quo affert, Rhodium quendam morientem fex aequales
nominaffe, et dixiffe, qui primus eorum, qui fecundus, qui
deinceps moriturus effet. Sed tribus modis cenfet Deorum ap-
pulfu homines fomniare : uno, quod pracvideat animus ipfe per
fcfe, quippe qui Deorum cognatione teneatur -, altero, quod
plenus aer fit immortahum animorum, in quibus tanquam infig-
nitae notae veritatis appareant-,
tertio, quod ipfi Dii cum dor-mientibus colloquantur : idque, ut modo dixi, facilius evenit
appropinquante morte, ut animi futura augurentur. Ex quo et
illud efl Calani, de quo ante dixi, et Homerici Hedoris, qui
moriens propinquam Achilli mortem denuntiat.
XXXI. Neque enim illud verbum temere confuetudo appro-
baviffet, fi ea res nuUa effet omnino ;
Frcefagibat animus,frujlra me ire, cum exirem domo,
Sagire enim, fentire acute efl ; ex quo fagae anus, quia multa
fcire volunt-,
et fagaces dicfti canes. Is igitur, qui ante fagit, quamoblata res efl, dicitur praefagire, id efl, futura ante fentire. Inefl
igitur in animis praefagitio extrinfecus injeda, atque inclufa di-
vinitus. Ea fi exarfit acrius, furor appellatur, cum a corpore
animus abflra(5tus divino inflindu concitatur.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 31/539
LIBERPRIMUS. 27
Sed quid ocuUs rahere vifa eji derepente ardentihus ?
TJhi illa paulo antefapiens, virgi?iali modeftia ?
V
Materoptuma, tum multo mulier melior mulierum ^
Mijfafum fuperftitiofis hariolationihus :
Neque me Apollofatisfandis dementem invitam ciet.
Virgines vero cequalesy patris meiy meumfaBum pudet,
Optimi viri : mea mater, tui me miferet, meipiget,
Optumam progeniem Priamo repperifti extra me : hoc dolet,
Me oheffe, illos prodejfe, me ohftare, illos ohfequi.
O poema tenerum, et moratum, atque molle ! Sed hoc minus
ad rem. Illud, quod volumus, exprelTum eft, ut vaticinari furor
vera foleat.
Adeft, adeftfax ohvolutafanguine atque incendio :
Multos annos latuit. Cives, ferte opem, et reftinguite.
Deus inclufus corpore humano jam, non CalTandra, loquitur
Jamque mari magno claffis cita
'Texitur : exitium examen rapit
Advenit, etfera velivolantihus
Navihu complevit manu littora.
XXXII. Tragoedias loqui videor, et fabulas ? At ex te ipfo
non commentitiam rem, fed fadiam, ejufdem generis audivi
C. Coponium ad te veniife Dyrrhachio, cum praetorio imperio
claffi Rhodiae praeefTet, cum primis hominem prudentem atque
do(flum ; eumque dixiffe remigem quendam e quinqueremi Rho-
diorum vaticinatum, madefadlum iri minus xxx diebus Grae-
ciam fanguine -, rapinas Dyrrhachii, et confcenlionem in naves
cum fuga, fugientibufque miferabilem refpedlum incendiorum
fbre; fed Rhodiorum clafli propinquum reditum, ac domum
itionem dari. Tum neque teipfum non elfe commotum -, Mar-
cumque Varronem, et
M.Catonem, qui tum ibi erant, dodos
homines, vehementer effe perterritos. Paucis fane pofl diebus
ex PharfaHca fuga veniffe Labienum ; qui cum interitum exer-
citus nuntiaviffet, reliqua vaticinationis brevi effe confed;a. Nam
et ex horreis direptum effufumque frumentum vias omnes angi-
portufque conflraverat j et vos naves fubito, perterriti metu,
D 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 32/539
28 DE DIVINATIONEconfcendiftis j et nocftu ad oppidum refpicientes, flagrantes one-
rarias, quas incenderant milites, quia fequi noluerant, vide-
batis. Poftremo, a Rhodia clafle deferti, verum vatem fuilTe
fenfiftis.
Expofui quam breviflime potui, fomnii, et furoris oracula,
qu8E carere arte dixeram. Quorum amborum generum una ra-
tio eft, qua Cratippus noller uti folet ; animos hominum qua-
dam ex parte extrinfecus effe tra6tos et hauftos. Ex quo intel-
ligitur, effe extra divinum animum, humanus unde ducatur :
humani autem animi eam partem, quae fenfum, quae motum,
quae appetitum habeat, non effe ab ad:ione corporis fejuga-
tam ; qua3 autem pars animi rationis atque intelligentiae ftt par-
ticeps, eam tum maxime vigere, cum plurimum abfit a cor-
pore.
Itaque, expofitis exemplis verarum vaticinationum et fom-
niorum, Cratippus folet rationem concludere hoc modo. ** Si
** fine ocuHs non poteft extare officium et munus oculorum
** pofTunt autem ahquando oculi non fungi fuo munere : qui vel
** femel ita eft ufus oculis, ut vera cerneret, is habet fenfum
'* oculorum vera cernentium. Item igitur, fi fine divinatione
** non poteft ofEcium et munus divinationis extare ; poteft au-
** tem quis, cum divinationem habeat, errare ahquando, nec
** vera cernere ; fatis eft ad confirmandam divinationem, femel
** ahquid effe ita divinatum, ut nihil fortuito cecidiffe videatur.
** Sunt autem ejus generis innumerabiUa : effe igitur divinatio-
** nem confitendum eft."
XXXIII. Quae vero aut conjedtura explicantur, aut eventis
animadverfa et notata funt, ea genera divinandi, ut fupra dixi,
non naturaha, fed artificiofa, dicuntur ; in quo harufpices, au-
gures, conjedorefque numerantur. Haec improbantur a Peripate-
ticis; a Stoicis defenduntur. Quorum alia funt polita in monu-mentis et difciphna
; quod Etrufcorum declarant et harufpicini,
ct fulgurales, et rituales hbri, noftri etiam augurales : aUa autem
fubito ex tempore conjecftura explicantur, ut apud Plomerum
Calchas, qui ex pafferum numero belli Trojani annos auguratus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 33/539
LIBERPRIMUS. 29
efl : et ut In Syllas fcriptum hiftoria videmus, quod te infpecTtante
faflum eft, ut, cum ille in agro Nolano immolaret ante praeto-
rium, abinfima ara fubito anguis emergeret ;
cumquidem C,
Poftumius harufpex oraret illum, ut in expeditionem exercitum
educeret ; id cum Sylla feciflet, tum ante oppidum Nolam flo-
rentiffima Samnitium caftra cepit.
Fa(fta conjedlura etiam in Dionyfio efl paulo ante quam reg-
nare ccepit : qui cum per agrum Leontinum iter faciens, equum
ipfe demififfet in fliumen, fummerfus equus voraginibus non
extitit , quem cum maxima contentione non potuifTet extrahere,.
difcefHt, ut ait PhiUflus, xgre ferens : cum autem aliquantulum
progreffus effet, fubito exaudivit hinnitum, refpexitque, et equum
alacrem Isetus afpexit, cujus in juba examen apum confederat.
Quod oflentum habuit hanc vim, ut Dionyfms paucis pofl die-
bus regnare cceperit.
XXXIV. Quid ? Lacedemoniis paulo ante Leudrlcam cala-
mitatem quae fignificatio facfta eft, cum in Herculis fano arma
fonuerunt, Hercuhfque fimulacrum multo fudore manavit ? At
eodem tempore Thebis, ut ait Calhfthenes, in templo Hercuhs
valvs claufae repaguhs fubito fe ipfss aperuerunt ; armaque, quas
fixa in parietibus fuerant, ea funt humi inventa. Cumqueeodem
tempore apud Lebadiam Trophonio res divina fieret, gallos gal-
linaceos in eo loco fic afhdue canere ccepiffe, ut nihil intermitte-
rent : tum augures dixifTe BGEotios, Thebanorum effe vid:oriam,
propterea quod avis illa vid;a filere folet ; canere, fi vieiffet. Ea-
demque tempeflate multis fignis Lacedcemoniis Leu<flricae pugns
calamitas denuntiabatur. Namque et Lyfandri, qui Lacedacmo-
niorum clariflimus fuerat, flatus, quae Delphis ftabat, in capite
corona fubito extitit ex afperis herbis et agreftibus : ftellaeque
aureae, quas Delphis erant a Lacedaemoniis pofitae pofl navalem
illam viftoriam Lyfandri, qua Athenienfes conciderunt, (qua in:
pugna quia Caflor et PoUux cum Lacedaemoniorum elaffe vifi
efle dicebantur, eorum infignia Deorum, iieWx aurese, quas dixij,.
Delphis pofitae) paulo ante Leudtricam pugnam deciderunt, neque
reperts funt* Maximum vero illud portentum iifdem Spartiatis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 34/539
30 DE DIVINATIONEfuit, qubd, cum oraculum ab Jove Dodonseo petiviilent, de vic-
toria fcifcitantes, Legatique illud, in quo inerant fortes, collo-
caviffent ; fimia, quam rex MolofTorum in deliciis habebat, et
fortes ipfas, et caetera, quae erant ad fortem parata, difturbavit,
et aliud alio diffipavit. Tum ea, quae praepofita erat oraculo, fa-
cerdos dixiife dicitur, de falute Lacedaemoniis effe, non de vidlo-
ria, cogitandum.
XXXV. Quid ? bello Punico fecundo, nonne C. Flaminius,
Conful iterum, neglexit figna rerum futurarum magna cum clade
reipublicae ? Qui, exercitu luflrato, cum Arretium verfus caflra
moviffet, et contra Annibalem legiones duceret, et ipfe, et
equus ejus ante fignum Jovis Statoris fme caufa repente conci-
dit ; nec eam rem habuit religioni, objed:o figno, ut peritis
videbatur, ne committeret praelium. Idem cum tripudio aufpi-
caretur, pullarius diem praeUi committendi differebat. TumFlaminius ex eo quasfivit, fi ne poflea quidem pulli pafcerentur,
quid faciendum cenferet. Cum ille quiefcendum refpondiffet
Flaminius, Prasclara vero aufpicia, fi efurientibus pullis res geri
poterit, faturis nihil geretur : itaque figna convelli, et fe fequi
jufiit. Quo tempore, cum fignifer primi haflati fignum non pof-
fet movere loco, nec quidquam proficeretur, plures cum acce-
derent ; Flaminius, re nuntiata, fuo more neglexit : itaque tri-
bus horis concifus exercitus, atque ipfe interfedlus eft. Magnum
illud etiam, quod addidit Caelius, eo tempore ipfo, cum hoc ca-
lamitofum fuerit praelium, tantos terrae motus in Liguribus,
Gallia, compluribufque infuHs, totaque in Italia fad:os effe, ut
multa oppida corruerint, multis locis labes fadlae fmt, terraeque
defederint, fluminaque in contrarias partes fluxerint, atque in
amnes mare infiuxerit.
XXXVI. Fiunt certe divinationum conjedturas a peritis. Mi-
dae illi Phrygio, cum puer effet, dormienti formicae in os tritici
grana congefferunt. Ditiflimum fore, praedidlum eft i quod eve-
nit. At Platoni, cum in cunis parvulo dormienti apes in labellis
confediifent, refponfum eft, fingulari illum fuavitate orationis
fore : ita futura eloquentia provifa in infante efl. Quid amores
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 35/539
LIBERPRIMUS. 31
ac deliciae tuae, Rofcius ? num aut ipfe, aut pro eo Lanuvium
totum, mentiebatur ? qui cum effet in cunabulis, educareturque
in Solonio, qui efl campus agri Lanuvini -, nodlu, lumine appofi-
to, experredla nutrix animadvertit puerum dormientem circum-
plicatum ferpentis amplexu ; quo adfpecflu exterrita clamorem
fuftulit. Pater autem Rofcii ad harufpices retulit ; qui refpon-
derunt, nihil illo puero clarius, nihil nobilius, fore. Atque hanc
fpeciem Praxiteles caelavit argento, et nofter expreflit Archias
verfibus. Quid igitur exfpedtamus ? an, dum in foro nobifcum
Dii immortales, dum in viis verfentur, dum domi ? Qui quidem
ipH fe nobis non offerunt, vim autem fuam longe lateque difFun-
dunt; quam cum terrae cavernis includunt, tum hominum na-
turis impHcant. Nam terrae vis Pythiam Delphis incitabat, na-
turae Sybillam. Quid enim ? non videmus, quam lint varia
terrarum genera ; ex quibus et mortifera quaedam pars efl, ut et
Ampfandti in Hirpinis, et in Afia Plutonia, quae videmus : et
funt partes agrorum aliae peftilentes -, alias falubres -, ahae, quae
acuta ingenia gignant ; aliae, quae retufa : quae omnia fiunt et ex
caeli varietate, et ex difparili adfpiratione terrarum.
Fit etiam faepe fpecie quadam, fsepe vocum gravitate et canti-
bus, ut pellantur animi vehementius : faepe etiam cura et timore
qualis efl illa,
FIexa7iima tanquam lymphata^ ut Bacchifacris
Commota, in tumulis T^eucrum commemoransfuum.
XXXVII. Atque etiam illa concitatio declarat vim in animis
effe divinam. Negat enim fme furore Democritus quenquam
poetam magnum effe pofTe : quod idem dicit Plato. Quem, fi
placet, appellet furorem, dummodo is furor ita laudetur, ut in
Phaedro Platonis laudatus efl:. Quid veflra oratio in caufis ? quid
ipfa adlio ? poteft efle vehemens, et gravis, et copiofa, nifi efl
animus ipfe commotior ? Equidem etiam in te faepe vidi, et (ut
ad leviora veniamus) in iEfopo famiHari tuo, tantum ardorem
vultuum, atque motuum, ut eum vis quaedam abflraxiffe a fenfu
mentis videretur.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 36/539
32 DE DIVINATIONEObjiciuntur etiam faepe formae, quse reapfe nuUse funtj fpe-
ciem autem ofFerunt. Quod contigilTe Brenno dicitur, ejufque
Gallicis copiis, cum fano Apollinis Delphici nefarium bellum
intuliffet. Tum enirn ferunt, ex oraculo haec fatam elfe Pythiam
Ego providebo rem ijiam, et alba virgines.
Ex quo fa6lum eft, ut et viderentur virgines ferre arma contra,
et nive Gallorum obrueretur exercitus.
XXXVIII. Ariftoteles quidem eos etiam, qui valetudinis vitio
furerent, et melancholici dicerentur, cenfebat habere aliquid in
animis pr^fagiens atque divinum. Ego autem haud fcio, an nec
cardiacis hoc tribuendum fit, nec phreneticis : animi enim inte-
gri, non vitioli corporis, eft divinatio ; quam quidem elfe re vera,
hac Stoicorum ratione concluditur; fi funt Dii, neque ante de-
clarant hominibus qu£e futura funt ; aut non dihgunt homines
aut, quid eventurum fit, ignorant ; aut exiflimant, nihil inter-
effe hominum, fcire quid futurum fit ; aut non cenfent effe fuae
majeftatis praefignificare hominibus qu2e funt futura ; aut ca ne
ipfi quidem Dii fignificare pofllint. At neque non dihgunt nos
funt enim benefici, generique hominum amici ; neque ignorant
ea, quae ab ipfis conflituta et defignata funt ; neque noftra nihil
interefl, fcire ea, quas eventura funt; (erimus enim cautiores, fi
fciemus) neque hoc ahenum dicunt majeflate fua; nihil efl enimbeneficentia prsftantius ; neque non poffunt futura praenofcere :
non igitur funt Dii, nec fignificant futura. Sunt autem Dii ; fig-
nificant ergo. Et non, fi fignificant, nullas vias dant nobis ad
fignificationis fcientiam ; fruflra enim fignificarent : nec, fi
dant vias, non eft divinatio. Efl igitur divinatio.
XXXIX. Hac ratione et Chryfippus, et Diogenes, et Antipa-
ter utitur. Quid eft igitur, cur dubitandum fit, quin fint ea,
quae difputavi, veriflima, fi ratio mecum facit, ii eventa, fi po-
puli, fi nationes, fi Graeci, fi barbari, fi majores etiam noftri, fi
denique hoc femper ita putatum eft, fi fummi philofophi, fi poe-
ta^, fi fapientiffimi viri, qui refpubUcas conftituerunt, qui urbes
condiderunt ? An, dum beftiae loquantur, exfpe(3:amus ? hominum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 37/539
LIBERPRIMUS. 33
confentlente audloritate contenti non fumus ? Nec vero quid-
quam aliud affertur, cur ea, quas dico, divinandi genera, nuUa
iint^ niii quod difficile didu videtur, quae cujufque divinationis
ratio, quse caufa iit. Quid enim habet harufpex, cur pulmo in-
cifus etiam in bonis extis dirimat tempus, et proferat diem ? quid
augur, cur a dextra corvus, a fmiftra cornix, faciat ratum ? quid
aftrologus, cur ftella Jovis, aut Veneris conjun6ta cum Luna ad
ortus puerorum falutaris fit ; Saturni, Martifve contraria ? cur
autem Deus dormientes nos moneat, vigilantes negligat ? quid
deinde caufae fit, cur CafTandra furens futura profpiciat, Priamus
fapiens hoc idem facere non queat ?
Cur fiat quidque, quaeris ? Re£te omnino ; fed non nunc id
agitur. Fiat, necne fiat, id quaeritur. Ut fi magnetem lapidem
efi^e dicam, qui ferrum ad fe alliciat et trahat ; rationem, cur id
fiat, afferre nequeam ; fieri omnino neges. Quod idem facis in
divinatione ; quam et cernimus ipfi, et audivimus, et iegimus,
et a patribus accepimus. Neque ante philofophiam patefad:am,
quas nuper inventa efi:, hac de re communis vita dubitavit, et
pofiiea quam philofophia proceffit, nemo aliter philofophus fen-
fit, in quo modo effet auftoritas. Dixi de Pythagora, de Demo-
crito, de Socrate : excepi de antiquis, praeter Xenophanem, ne-
minem : adjunxi veterem Academiam, Peripateticos, Stoicos :
unus diffentit Epicurus. Quid vero hoc turpius, quam quod idem
nullam cenfet gratuitam effe virtutem ?
XL. Quis efi: autem, quem non moveat clarifiimis monumen-
tis tefi:ata confignataque antiquitas ? Calchantem augurem fcribit
Homerus longe optimum, eumque ducem clafiium fuiffe. At il-
lum aufpiciorum credo fcientia, non locorum. Amphilochus et
Mopfus Argivorum reges fuerunt, fed iidem augures ; iique ur-
bes in ora maritima CiHcise Grscas condiderunt. Atque etiamante hos Amphiaraus et Tirefias, non humiles et obfcuri, neque
eorum fimiles, ut apud Ennium efi:,
^ifui qucejius caufdJiBasfiifcitantfententiasy
fed clari et praeftantes viri, qui avibus et fignis admoniti futura
dicebant : quorum de altero etiam apud inferos Homerus ait,
ToM. m. E
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 38/539
34 DEDIVINATIONEfolutn fapere, caeteros umbrarum vagari modo. Amphiaraum au-
tem lic honoravit fama Gra^cia?, Deus ut haberetur, atque ut ab
ejus folo, in quo eft humatus, oracula peterentur.
Quid Afige rex Priamus, nonne et Helenum filium, et CafTan-
dram filiam divinantes habebat, alterum auguriis, alteram men-
tis incitatione et permotione divina ? Quo in genere Martios
quofdam fratres, nobili loco natos, apud majores noftros fuifle
fcriptum videmus. Quid ? Polyidum Corinthium nonne Ho-
merus et aliis multa, et filio ad Trojam proficifcenti mortem
praBdixifiTe commcmorat ? Omnino apud veteres, qui rerum po-
tiebantur, iidem auguria tenebant. Ut enim fapere, fic divinare,
regale ducebant, ut teftis efl noflra civitas -, in qua et reges, au-
gures, et poflea privati eodem facerdotio praediti rempublicam
religionum audloritate rexerunt.
XLI. Eaque divinationum ratio ne in barbaris quidem gen-
tibus negledla efl : fiquidem et in Gallia Druidae funt, e qui-
bus ipfe Divitiacum iEduum, hofpitem tuum laudatoremque,
cognoviiqui et naturae rationem, quam phyfiologiam Grasci
appellant, notam effe fibi profitebatur, et partim auguriis, par-
tim conjediura, quse effent futura, dicebat. Et in Perfis augu-
rantur et divinant Magi, qui congregantur in fano commen-
tandi caufa, atque inter fe colloquendi;quod etiam idem vos
quondam facere nonis folebatis. Nec quifquam rex Perfarum
potefl effe, qui non ante Magorum difciplinam fcientiamque
perceperit.
Licet autem videre et genera quaedam, et nationes huic
fcientiae deditas. TelmefTus in Caria eft -, qua in urbe excellit
harufpicum difciplina. Itemque Elis in Peloponefo famiHas
duas certas habet, Jamidarum unam, alteram Cluditarum
harufpicinae nobiHtate praeflantes. In Syria Chaldaei cognitione
aftrorum, folertiaque ingeniorum antecellunt. Etruria autem de
caelo tada fcientiffime animadvertit ; eademque interpretatur,
quid quibufque oflendatur monflris atque portentis. Quocirca
bene apud majores noflros fenatus tum, cum florebat imperi-
um, decrevit, ut de principum filiis fex fingulis Etruris populis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 39/539
LIBERPRIMUS. 35
in difclplinam traderentur, ne ars tanta propter tenuitatem ho-
minum a religionis audoritate abduceretur ad mercedem atque
quasftum. Phryges autem, et Pifidae, et CiHces, et Arabum na-
tio, avium fignificationibus plurimum obtemperant : quod idem
fadlitatum in Umbria accepimus.
XLII. Ac mihi quidem videntur e locis quoque iplis, qui a
quibufque incolebantur, divinationum opportunitates cffc dudiae.
Etenim i^gyptii, ut Babylonii, in camporum patentium aequo-
ribus habitantes, cum ex terra nihil emineret, quod contempla-
tioni caeli officere poiTet, omnem curam in fiderum cognitione
pofuerunt. Etrufci autem, quod rehgione imbuti ftudiofius et
crebrius hoftias immoiabant, extorum cognitioni fe maxime de-
diderunt : quodque propter aeris craffitudinem de caelo apud eos
muha iiebant, et quod ob eandem caufam multa inufitata, par-
tim e caelo, aHa ex terra oriebantur, quaedam etiam ex hominum
pecudumve conceptu et fatu, oftentorum exercitatiffimi interpre-
tes extiterunt. Quorum quidem vim, ut tu foles dicere, verba
ipfa prudcnter a majoribus polita declarant 3 quia enim oflen-
dunt, portendunt, monflrant, praedicunt, oflenta, portenta, monf-
tra, prodigia dicuntur.
Arabesautem, et Phryges, et Cihces, quod paflu
pecudummaxime utuntur, campos et montes hyeme et aeftate peragrantes,
propterea faciHus cantus avium et volatus notaverunt : eademque
et Pifidias caufa fuit, et huic noflrae Umbriae. Tum Caria tota,
praecipueque TelmefTes, quos ante dixi, quod agros uberrimos
maximeque fertiles incolunt, in quibus multa propter fcECundi-
tatem fingi gignique pofFunt, in oflentis animadvertendis diH-
gentes fuerunt.
XLIII. Quis vero non videt, in optima quaque repubhca plu-
rimum aufpicia et reHqua divinandi genera valuifTe?
Quis rexunquam fuit, quis populus, qui non uteretur praedidione divi-
na ? neque folum in pace, fed in beHo muko etiam magis quo
majus erat certamen et difcrimen falutis. Omitto noflros, qui
nihil in bello fme extis agunt, nihil fme aufpiciis domi habent.
Aufpicia externa videamus. Nam et Athenienfes omnibus femper
E 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 40/539
j6 DE DIVINATIONEpublicis confiliis divinos quofdam facerdotes quos f/^dnsig vocant,
adhibuerunt : et Lacedasmonii regibus fuis augurem afTelTorem
dederunt ; itemque fenibus (fic enim confilium publicum ap-
pellant) augurem interefie voluerunt ; iidemque de rebus majo-
ribus femper aut Delphis oraculum, aut ab Hammone, aut a
Dodona petebant. Lycurgus quidem, qui Lacedsemoniorum rem-
publicam temperavit, leges fuas audtoritate Apollinis Delphici
confirmavit : quas cum vellet Lyfander commutare, eadem eft
prohibitus rehgione. Atque etiam qui prserant Lacedasmoniis,
non contenti vigilantibus curis, in Palipha£e fano, quod eft in
agro propter urbem, fomniandi caufa, incubabant, quia vera
quietis oracula ducebant.
Ad noftra jam redeo. Quoties fenatus Decemviros ad libros
ire juftit ? Nam et cum duo vifi foles elTent, et cum tres luna?,
et cum faces, et cum fol no<fte vifus effet, et cum e cselo fre-
mitus auditus, et cum caelum difceffiffe vifum eft, atque in eo
animadverfi globi. Delata etiam ad fenatum labes agri Priver-
jiatis, cum ad infinitam altitudinem terra defedifTet, Apuliaque
maximis terras motibus conquafTata effet. Quibus portentis mag-
na populo Romano bella, perniciofceque feditiones denuntiaban-
tur : inque his omnibus refponfa harufpicum cum Sybillse verfi-
bus congruebant.
Quid, cum Cumis Apollo fudavit ? Capus Vid:oria ? Quld
ortus androgyni ? nonne fatale quoddam monftrum fuit ? Quid,
quod fluvius Atratus fanguine fiuxit ? Quid, cum facpe lapidum,
fanguinis nonnunquam, terrae interdum, quondam etiam ladis
imber defluxit ? Quid, cum in Capitolio idtus Centaurus e caslo
eft ? In Aventino portce, et homines ? Tufculi aedes Caftoris et
PoUucis, Romasque Pietatis ? nonne et harufpices ea refponde-
runt, quae evenerunt, et in Sibyllae libris easdem repertae praedic-
tiones funt ?
XLIV. Quoties fenatus Decemviros ad libros ire jufiit? quantis
in rebus, quamque fa^pe refponfis harufpicum paruit ? Caeciliae,
Qj_filiae, fomnio, modo, Marfico bello, templum eft a fenatu
Junoni Sofpitae reftitutum. Quod quidem fomnium Sifenna
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 41/539
L I B E R P R I M U S. 37
cum dlfputavlflet mirifice ad verbum cum re convenlfTe, tum
inrolentex, credo, ab Epicureo aliquo indudus difputat, fom-
niis credi non oportere. Idem contra oftentanihil difputat,
ex-ponitque initio belli Marficl et Deorum fimulacra fudavifie, et
faneuinem fluxifTe, et difceffifTe caslum ; et ex occulto auditaso
effe voces, quae pericula belli nuntiarent ; et Lanuvii clypeos,
quod harufpicibus triftifiimum vifum efiet, a muribus effe de-
rofos.
Quid, quod in annalibus habemus, Velenti bello, cum lacus
Albanus praeter modum crevifTet, Veientem quendam ad nos,
hominem nobilem, perfugifTe, eumque dixIfTe, ex fatis, qujB
Veientes fcripta haberent, Velos capi non poffe, dum lacus is re-
dundaret 5 et, fi lacus emlfTus lapfu et curfu fuo ad mare pro-
fluxifTet, perniciofum populo Romano ; fm autem ita effet educ-
tus, ut ad mare pervenire non poffet, tum falutare noftris fore :
ex quo illa admirabilis a majoribus Albana) aquas fadta dedud:io
efl. Cum autem Veientes bello fefli legatos ad fenatum mififlent,
tum ex his quidam dixlfle dlcitur, non omnia illum transfugam
aufum effe fenatui dlcere ; in iifdem enim fatis fcriptum Veientes
habere, Fore ut brevi a Gallis Roma caperetur. Quod quidem
fexennlo pofl Veios captos facftum effe vidimus.
XLV. Saepe etiam et in pra£llls Fauni auditi ; et in rebus tur-
bidis verldlcae voces ex occulto miffse effe dicuntur : cujus gene-
ris duo funt ex multis exempla, fed maxlma. Nam non multo
ante urbem captam exaudita vox eft a luco Vefta^, qui a Palatii
radice in novam vlam devexus eft, JJt muri et portce rejicerentur -,
futiirum ejjhy nijiprovifum ejfety ut Roma caperetur. Quod neglec-
tum, cum caveri poterat, poft acceptam illam maxlmam cladem
expllcatum efl : ara enim Aio Loquenti, quam feptam vide-
mus, exadverfus eum locum confecrata eft. Atque etiam fcrip-
tum a multls eft, cum terrae motus fadlus effet, JJtfue plend pro-
curatiofierety vocem ab aede Junonis ex arce extitiffe : quocirca
Junonem illam appellatam Monetam. Haec igitur et a Dils fig-
nificata, et a noflris majoribus judicata contemnimus ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 42/539
38 DEDIVINATIONENeque folum Deorum voces Pythagorei obfervltaverunt, fed
etiam hominum, quae vocant ornina. Quae majores noftri, quia
valere cenfebant, idcirco omnibus rebus agendis, ^od bonum,
faujlwny felixy forfunatumque effet, prasfabantur 3 rebufque divi-
nis, quae publice fierent, ut faverent linguis, imperabatur -, in-
que feriis imperandis, ut litibus etjurgiisfe abjlinerent, Itemque
in luftranda colonia, ab eo, qui eam deduceret ; et, cum impe-
rator exercitum, cenfor populum, luftraret, bonis nominibus,
qui hoftias ducerent, eligebantur : quod idem in deledlu Con-
fules obfervant, ut primus miles fiat bono nomine. Quae qui-
dem a te fcis et Confule et imperatore fumma religione ^^<t fer-
vata. Praerogativam etiam majores omen juftorum comitiorum
efle voluerunt.
XLVI. Atque ego exempla ominum notaproferam. L. Paulus,
Conful iterum, cum ei, bellum ut cum rege Perfe gereret, obti-
giffet, ut ea ipfa die domum ad vefperam rediit, iiliolam fuam
Tertiam, quae tum erat admodum parva, ofculans animadvertit
trifticulam. Quid efl, inquit, mea Tertia ? quid triflis es ? Mi
pater, inquit, Perfa periit. Tum ille ardlius puellam complexus,
Accipio, inquit, mea filia, omen. Erat autem mortuus catellus
eo nomine.
L. Flaccum, flaminem Martialem, ego audivi, cum diceret,
Caecih'am Metelli, cum vellet fororis fuae fiham in matrimoni-
um collocare, exiffe in quoddam facellum ominis capiendi caufa
quod fieri more veterum folebat. Cum virgo flaret, et Cscilia
in cella federet, neque diu uUa vox extitiffet, puellam defatiga-
tam petiiffe a matertera, ut fibi concederet paulifper, ut in ejus
fella requiefceret ; illam autem dixiffe, Vero, mea puella, tibi
concedo meas fedes : quod omen res confecuta efl ; ipfa enim
brevi mortua eft : virgo autem nupfit cui Caecilia nupta fuerat.
H«c poffe contemni, vel etiam rideri, praeclare intelligo : fed
idipfum efl Deos non putare, quae ab iis fignificantur, contem-
nere.
XLVII. Quid de auguribus loquar ? Tuae partes funt : tuum,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 43/539
LIBERPRIMUS. 39
inquam, aufpiciorum patrocinium debet efle. Tibi App. Clau-
dius augur Confuli nuntiavit, addubitato Salutis augurio, bellum
domefticum trifte ac turbulentum fore ; quod paucis poft men-
fibus exortum paucioribus a te eft diebus opprefTum. Cui quidem
auguri vehementer affentior; folus enim multorum annorum
memoria, non decantandi augurii, fed divinandi,^ tenuit difci-
plinam : quem irridebant collegas tui, eumque tum Pifidam,
tum Soranum augurem effe dicebant. Quibus nulla videbatur in
auguriis aut aufpiciis prgefenfio, aut fcientia veritatis futurse ; fa-
pienter aiebant ad opinionem imperitorum effe fid:as religiones.
Quod longe fecus eft; neque enim in paftoribus illis, quibus
Romulus praefuit, nec in ipfo Romulo hjEc calliditas effe potuit,
ut, ad errorem multitudinis, religionis fimulacra fingerent ; fed
difiicultas laborque difcendi difertam neghgentiam reddidit : ma-
lunt enim differere, nihil effe in aufpiciis, quam quid fit, edifcere.
Quid efl in illo aufpicio divinius, quod apud te in Mario efl,
ut utar potifiimum te aud:ore ?
Hic yovis altifonifiibito pinnafafatelles,
Arboris e truncot ferpentisfaucia morfuy
Subigit ipfaferis transfigens unguibus anguem
Semianimuniyet varia graviter cervice
micantem.^emfe intorquentem lanians, rofroque cruentans,
Jamfatiata animos,jam duros ulta dolores,
Abjicit efflantem, et laceratum affligit in unda,
Seque obitu afolis nitidos convertit ad ortus.
Hanc ubiprapetibus pennis, lapfuque volantem
Confpexit Marius, divini numinis augur ;
Fauftaquefignafuce laudis, reditufque notavit
Partibus intonuit caelipater ipfeftniftris
Sic aquilce clarumfirmavit Juppiter omen.
XLVIII. Atque ille Romuli auguratus pafloralis, non urba-
nus, fuit : nec fidlus ad opinionem imperitorum, fed a certis ac-
ceptus, et pofleris traditus. Itaque Romulus augur, ut apud
Ennium efl, cum fratre item augure.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 44/539
4© DE DIVINATIONECurantes magna cum cura, concupientes
Regniy dant operamJimul aufpicio, augurioque.
Hinc Remus aufpiciofe devovet, atquefecundam
Solus avemfervat, At Romulu pulcher in alto
^cerit Aventino,fervans genus altivolantum
Certahant, urbem Romam, Remoramne vocarent*
Omnibu cura viris, uter efjet induperator.
"ExfpeBanty veluti Conful cum mitterefignum
Volt : omnes avidifpeBant ad carceris oras,
^a mox emittat piSiis exfaucibu currus :
Sic expeBabat populus, atque ore timebat
Rebus, utri magni viSioriafit data regni.
Intereafol albu recefjit in iftfera noBis.
Exin candidafe radiis dedit iSiaforas lux :
Etfmul ex alto longe pulcherrima prcepes
Lava volavit avis : fmul aureus exoriturfoL
Cedunf de ccelo ter quatuor corporafanBa
Avium, prapetibusfefe pulchrifque locis dant.
Confpicit indefibi data Romulus ejje priora,
Aufpicio regnifabilitafca^nna, folumque.
XLIX. Sed, unde huc digrefTa eft, eodem redeat oratlo. SI
nihil queam difputare, quamobrem quidque fiat, et tantummodo
£eri ea quae commemoravi, doceam ; parumne Epicuro, Carnea-
dive refpondeam ? Quid, fi etiam ratio exftat artificiofae prajfen-
fionis, facihs ; divina^ autem, paulo obfcurior ? Quae enim extis,
quas fulguribus, quas portentis, quas aftris praefentiuntur, h^c
notata funt obfervatione diuturna. Affert autem vetuftas omnibus
in rebus longinqua obfervatione incredibilem fcientiam , quas
potefl effe fme motu atque impulfu Deorum, cum, quid ex quo-
que eveniat, et quid quamque rem lignificet, crebra animadver-
lione perfpe(flum eft.
Altera divinatio efl naturahs, ut ante dixi ;quie phyfica dif-
putandi fubtihtate referenda efl ad naturam Deorum, a qua, ut
dodiflimis fapientiffimifque placuit, hauflos animos et hbatos
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 45/539
LIBERPRIMUS. 41
habemiis : cumque omnia completa et referta fmt a.^terno fenfu
et mente divina, necciTe eft cognatione divinorum animorum ani-
mos humanos commoveri. Sed visilantes animi vits neceffita-
tibus ferviunt, disjunguntque fe a focietate divina, vinclis corpo-
ris impediti. Rarum eft quoddam genus eorum, qui fe a corpore
avocent, et ad divinarum rerum cognitionem cura omni fludio-
que rapiantur. Horum funt auguria non divini impetus, fed
rationis humanas; nam et natura futura praefentiunt, ut aquarum
£uxiones et deflagrationem futuram aUquando cxli atque ter-
rarum. Ahi autem in repubUca exercitati, ut de Athenienfi
Solone accepimus, orientem tyrannidem multo ante profpiciunt
quos prudentes poffumus dicere, id efl, providentes ; divinos
nuUo modo poflumus ; non phis, quam Milefmm Thalem, qui
ut objurgatores fuos convinceret, oflenderetque etiam philofo-
phum, fi ei commodum effet, pecuniam facere pofTe, omnem
oleam, antequam florere ccepiffet, in agro Milefio coemiffe dici-
tur. Animadverterat fortaffe quadam fcientia, olearum uberta-
tem fore. Et quidem idem primus defe<flionem foUs, quae Afly-
age regnante fadta efl, pra^dixifle fertur.
L. Muka medici, muUa gubernatores, agricolse etiam muka
praefentiunt-,
fed nuUam eorum divinationem voco:
ne iUamquidem, qua ab Anaximandro phyfico moniti Lacedaemonii funt,
ut urbem et te^Hia Unquerent, armatique in agro excubarent, quod
terras motus inflaret, tum, cum et urbs tota corruit, et ex monte
Taygeto extrema montis quafi puppis avulfa eft. Ne Pherecydes
quidem, iUe Pythagors magifter, potius divinus habebitur, quam
phyficus j qui, cum vidiffet hauilam aquam de jugi puteo, terras
motus dixit inflare.
Nec vero unquam animus hominis naturaUter divinat, nifi
cum ita folutus efl et vacuus, ut ei plane nihil fit cum corpore
quod aut vatibus contingit, aut dormientibus. Itaque ea duo ge-
nera a Dicasarcho probantur, et, ut dixi, a Cratippo noftro : li
propterea quod ea proficifcuntur a natura ; fint fumma fane,
modo ne fola : fin autem nihil effe in obfervatione putant; multa
ToM. m. F
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 46/539
42 DEDIVINATIONEtollunt, qulbus vitaB ratio continetur. Sed quonlam dant allquld,
idque non parvum, vaticinationes cum fomniis ; nihil eft, quod
cum his magnopere pugnemus, praefertim cum lint, qui omnino
nullam divinationem probent.
Ergo et ii, quorum animi, fpretis corporibus, evolant atque
excurrunt foras ardore aliquo inflammati atque incitati, cernunt
illa profedto, quae vaticinantes pra^nuntiant ; multifque rebus in-
flammantur tales animi, qui corporibus non inhaerent ; ut ii, qui
fono quodam vocum et Phrygiis cantibus incitantur. Multos
nemora filvaeque, multos amnes aut maria commovent ;quorum
furibunda mens videt ante multo, quse futura funt. Quo de ge-
nere illa funt,
EtheUy videte : judicavit inclytumjudicium
Inter Deas tres aliquis : quojudicio JLacedamonia
Mulier^ furiarum una^ adveniet.
Eodem enim modo multa a vaticinantibus fdspe prasdid;a funt,
neque folum verbis, fed etiam
Verjibu\ qiios olim Fauniy vatefque canebant.
SimiHter Marcius, et Publicius vates ceciniffe dicuntur : quo
de genere, ApolHnis operta prolata funt. Credo etiam anhelitus
quofdam fuiife terrarum, quibus infiatas mentes oracula funde-
rent.
LI. Atque hasc quidem vatum ratio efl j nec diflimihs fane
fomniorum. Nam quce vigilantibus accidunt vatibus, eadem
nobis dormientibus. Viget enim animus in fomnis, Uberque fen-
fibus, ac omni impeditione curarum, jacente et mortuo pene
corpore. Qui, quia vixit ab omni ffiternitate, verfatufque efl: cum
innumerabiUbus animis, omnia, quae in natura rerum funt, vi-
det, fi modo temperatis efcis modicifque potionibus ita efl; af-
fedtus, ut fopito corpore ipfe vigilet. Hsec fomniantis efl: divi-
natio.
Hic magna quaedam exoritur, neque ea naturalis, fed artifi-
ciofa fomniorum Antiphonis interpetatio ; eodemque modo et
oraculorum et vaticinationum. Sunt enim explanatores, ut gram-
matici poetarum. Nam ut aurum et argentum, ass, ferrum, frufl:ra
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 47/539
LIBER PRIMUS. 43
xiatura dlvina genuIfTet, nifi eadem docuiiTet quemadmodum ad
eorum venas perveniretur : nec fruges terrae, baccafve arborum
cum utilitate uUa generi humano dediiTet, nifi earum cultus et
conditiones tradidiffet : materia deinde quid juvaret, nifi confec-
tionis ejus fabricam haberemus ? fic cum omni utilitate, quam
Dii hominibus dederunt, ars aliqua conjundta efl, per quam illa
utilitas percipi pofTit. Item igitur fomniis, vaticinationibus,
oraculis, quod erant multa obfcura, multa ambigua, explanatio-
nes adhibitae funt interpretum.
Quo modo autem aut vates, aut fomnlantes ea videant,
quae nufquam etiam tunc fint, magna quaeftio eft. Sed explorata
fi fint ea, quae ante quaeri debeant ; fint haec, quae quaerimus,
faciliora. Continet enim totam hanc quaeflionem ea ratio, quaj
efl de natura Deorum, quse a te fecundo libro efl explicata di-
lucide : quam fi obtinemus, flabit illud quidem, quod locum
hunc continet, de quo agimus, EfTe Deos, et eorum providen-
tia mundum adminiflrari, eofdemque confulere rebus humanis,
nec folum univerfis, verum etiam finguHs. Haec fi tenemus, quae
mihi quidem non videntur poffe convellij profecfto hominibus
a Diis futura fignificari neceffe efl. Sed diftinguendum videtur,
quonam modo.
LII. Non placet Stoicis, finguHs jecorum fiflls, aut avium
cantibus intereffe Deum ; neque enim decorum efl, nec Diis
dignum, nec fieri ullo padlo potefl : fed ita a principio inchoa-
tum effe mundum, ut certis rebus certa figna praecurrerent,
aUa in extis, alia in avibus, alia in fulguribus, aha in oftentis,
alia in ftelhs, alia in fomniantium vifis, alia in furentium vo-
eibus. Ea quibus bene percepta funt, ii nonfaepe faliuntur. Male
conjecta, maleque interpretata, falfa funt, non rerum vitio, fed
interpretum infcientia. Hoc autem pofito atque concefTo, efi^e
quandam vim divinam, hominum vitam continentem; non diifi-
cile efl, quae fieri certe videmus, ea qua ratione fiant, fufpicari.
Nam et ad hofliam deligendam poteft dux effe vis quaedam fen-
tiens, quae efl toto confufa mundo ; et tum, ipfam cum im-
molare velis, extorum fieri mutatio potefl, ut aut abfit aliquid,'
F 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 48/539
44 DE DIVINATIONEaut fuperfit. Parvis enim momentis multa natura aut affingit,
aut mutat, aut detrahit.
Quod ne dubitare poffimus, maximo efl argumento, quod
paulo ante interitum Ca?iaris contigit ; qui cum immolaret illo
die, quo primum in fella aurea fedit, et cum purpurea vefte
proceffit, in extis bovis opimi cor non fuit. Num igitur cenfes
ullum animal, quod fanguinem habeat, line corde elfe pofie ?
Qua ille rei novitate perculfus, cum Spurinna diceret timendum
effe, ne et confiHum, et vita deficeret ; earum enim rerum
utrumque a corde proficifci : pofiiero die caput in jecore aon
fuit. Quae quidem illi portendebantur a Diis immortalibus, ut
videret interitum, non ut caveret. Cum igitur eae partes in extis
non reperiuntur, fine quibus vidlima illa vivere nequifiTet, intel-
iigendum eft, in ipfo immolationis tempore eas partes, quae ab-
fint, interiffe.
LIII. Eademque efficit in avibus divina mens, ut tum huc,
tum illuc volent alites j tum in hac, tum in illa parte fe occul-
tent j tum a dextra, tum a fmifi:ra parte canant ofcines. Nam li
animal omne, ut vult, ita utitur motu fui corporis, prono, obli-
quo, fupino -, membraque quocunque vult, fledit, contorquet,.
porrigit, contrahit; eaque ante efficit pene, quam cogitat; quanto
id Deo efi: faciUus, cujus numini parent omnia ?
Idemque mittit et figna nobis ejus generis, qualia permuha
hiftoria tradidit j quale fcriptum illud videmus ; Si luna paulo
ante foHs ortum defecifi^et in figno leonis, fore, ut armis Darius,
et Perfas ab Alexandro et Macedonibus praelio vincerentur, Da-
riufque moreretur : et, fi puella nata biceps efi^et, feditionem in
populo fore, corruptelam et adulterium domi : et, fi mulier leo-
nem peperifi^e vifa efi^et -, fore, ut ab exteris gentibus vinceretur
ea refpublica, in qua id contigifi^et. Ejufdem generis etiam il-
lud efi:, quod fcribit Herodotus 3 Croeli filium, cum efiTet infans,
locutum i quo ofi:ento regnum patris, et domum funditus con-
cidifi!e. Caput arfifi!e Servio TulUo dormienti, quae hifi:oria non
prodidit ? Ut igitur qui fe tradet quieti, praeparato animo tum
bonis cogitationibus, tum rebus ad tranquillitatem accommodatis»
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 49/539
L I B E R P R I M U S. 45
certa et vera cernit in fomnis ; fic caflus animus purufque vigi-
lantis, et ad aftrorum, et ad avium, reliquorumque fignorum, et
ad extorum veritatem efl paratior,
LIV. Hoc nimirum eft illud, quod de Socrate accepimus,
quodque ab ipfo in libris Socraticorum faepe dicitur, Efie divi-
num quiddam, quod daemonion appellat, cui femper ipfe parue-
rit, nunquam impellenti, faepe revocanti. Et Socrates quidem
(quo quem audtorem meliorem quasrimus ?) Xenophonti confu-
lenti, fequereturne Cyrum j poflea quam expofuit, quae fibi vi-
debantur, Et nojlrum quideniy inquit, huma?ium eji confiliumy fed
de rebus et olfcurisy et incertis ad Apollinem cenfeo refere?idum : ad
quem etiam Athenienfes pubHce de majoribus rebus femper re-
tulerunt. Scriptum eft item, cum Critonis fui familiaris oculum
alHgatum vidiffet, quasfiviffe, quid eifet : cum autem ille refpon-
diffet, in agro ambulanti ramulum addudtum, ut remiifus eifet,
in oculum fuum recidifle ; tum Socrates, Non enim faruifti mihi
revocanti, cum uterer, qua foleOi prafagitione divina. Idem etiam
Socrates, cum apud Delium male pugnatum effet, Lachete Prae-
tore, fugeretque cum ipfo Lachete, ut ventum eft in trivium,
eadem, qua caeteri, fugere noluit : quibus quasrentibus, cur non
eadem via pergeret, deterreri fe a Deo dixit. Tum quidem ii,
qui alia via fugerant, in hoftium equitatum inciderunt. Per-
multa colledla funt ab Antipatro, quae mirabiUter a Socrate
divinata funt, quae praetermittam : tibi enim nota funt j mihi
ad commemorandum non neceffaria. Illud tamen ejus philofo-
phi magnificum ac pene divinum, quod, cum impiis fententiis
damnatus effet, aequiffimo animo fe dixit mori : neque enim
domo egredienti, neque illud fuggeftum, in quo caufam dixerat,
afcendenti, fignum fibi uUum, quod confueffet, a Deo, quafi mali
alicujus impendentis, datum.
LV. Equidem fic arbitror, etiam fi multa fallant eos, qui aut
arte, aut conjedtura divinare videantur, effe tamen divinatio-
nem 5 homines autem, ut in casteris artibus, fic in hac poffe fal-
li. Poteft accidere, ut aliquod fignum dubie datum pro certo fit
acceptum : potefl aliquod latuiffe, aut ipfum, aut quod efiet illi
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 50/539
46 DEDIVINATIONEcontrarium. Mihi aiitem ad hoc, de quo difputo, probandum,
fatis eft non modo plura, fed etiam pauciora, divine praefenfa et
prasdidta reperiri.
Quin etiam hoc non dubitans dixerim : fi unum aliquid ita fit
prasdidum praefenfumque, ut, cum evenerit, ita cadat ut prae-
didum fit, neque in eo quidquam cafu et fortuito fadtum effe
appareat, cffc certe divinationem, idque tffQ omnibus confiten-
dum. Quocirca primum mihi videtur, ut Pofidonius facit, a Deo,
de quo fatis didtum eft, deinde a fato, deinde a natura, vis om-
nis divinandi, ratioque repetenda. Fieri igitur omnia fato, ratio
cogit fateri. Fatum autem id appello, quod Graeci ^f^A^i^ivnv, id
efl, ordinem feriemque caufarum, cum caufa caufae nexa rem ex
fe gignat : ea efl ex omni aeternitate fluens veritas fempiterna.
Quod cum ita fit, nihil efl fadum, quod non futurum fuerit
eodemque modo nihil eft futurum, cujus non caufas id ipfum
efficientes natura contineat.
Ex quo inteUigitur, ut fatum fit non id quod fuperflitiofe,
fed id quod phyfice dicitur, caufa aeterna rerum, cur et ea, quae.
prcEterierunt, fafta fint, et, quas inflant, fiant, et, quae fequuntur,
futura fmt. Ita fit, ut et obfervatione notari pofht, quae res quam-
que caufam plerumque confequatur, etiam fi non femper : nam
id quidem afhrmare difhcile efl. Eafdemque caufas verifimile efl
rerum futurarum cerni ab iis, qui aut per furorem eas, aut in
quiete videant.
LVI. Prasterea cum fato omnia fiant, (id quodah*o loco oflen-
detur) fi quis modo tahs pofTit effe, qui colhgationem caufarum
omnium perfpiciat animo, nihil eum profeito fallet. Qui enim
teneat caufas rerum futurarum, idem neceffe efl omnia teneat,
quae futura fmt. Quod cum nemo facere, nifi Deus, poflit; re-
linquendum eft homini, ut fignis quibufdam confequentia decla-
rantibus, futura praefentiat. Non enim illa quae futura funt,
fubito exiflunt ; fed eft quafi rudentis expUcatio, fic tradudtio
temporis, nihil novi efficientis, et primum quidque repUcantis.,
Quod et ii vident, quibus naturaUs divinatio data efl ; et ii, qui-,
bus curfus rerum obfervando notatus efl. Qui etfi caufas ipfas,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 51/539
LIBERPRIMUS. 47
non cernunt, figna tamen cauiiirum et notas cernunt : ad quas
adhibita memoria et diligentia, ex monumentis fuperiorum effi-
citur ea divinatio, quae artificiofa dicitur, extorum, fulgurum,oftentorum, fignorumque casleftium.
Non eft igitur, ut mirandum fit, ea prasfentiri a divinantibus,
qua3 nufquam fmt : funt enim omnia, fed tempore abfunt. At-
que ut in feminibus vis ineft earum rerum, qu^ ex iis progig-
huntur, fic in caufis conditas funt res futur^e; quas efle futuras
aut concitata mens, aut foluta fomno, cernit ; aut ratio, aut con-
jediura pr^fentit. Atque ut ii, qui folis et lunse reliquorumque
fiderum ortus, obitus, motufque cognorunt, quo quidque tem-
pore eorum futurum fit, multo ante praedicunt ; iic qui curfumrerum, eventorumque confequentiam diuturnitate pertradtata no-
taverunt, aut femper, aut, fi id difficile eft, plerumque -, quod fi
ne id quidem conceditur, nonnunquam certe, quid futurum fit,
inteliigunt. Atque haec quidem, et quasdam hujufmodi argumen-
ta, cur fit divinatio, ducuntur a fato.
LVII. A natura autem alia qu^dam ratio eft j quae docet,
quanta fit animi vis fejundla a corporis fenfibus : quod maxime
contingit aut dormientibus, aut mente permotis. Ut enim Deo-
rum animi fme oculis, fme auribus, ftne hngua fentiunt inter fe,
quid quifque fentiat ; ex quo fit, ut homines, etiam cum taciti
optent quid, aut voveant, non dubitent quin Dii illud exaudiant;
fic animi hominum, cum aut fomno foluti vacant corpore, aut
mente permoti per fe ipfi liberi incitati moventur, cernunt ea,
quas permifti cum tempore animi videre non pofTunt.
Atque hanc quidem rationem naturae difficile eft fortaffe tra-
ducere ad id genus divinationis, quod ex arte profedlum dici-
mus ; fed tamen id quoque rimatur, quantum poteft, Pofidonius,
cum effe cenfet in natura figna quaedam rerum futurarum. Utenim Ceos accepimus ortum caniculae diligenter quotannis folere
fervare, conjedturamque capere, ut fcribit Ponticus HeracHdes,
falubrifne, an peftilens, annus futurus fit. Nam fi et obfcurior
et quafi caliginofa ftella extiterit, pingue et concretum effe cx-
lum, ut ejus adfpiratio gravis et peftilens futura fit ; fm illuftris
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 52/539
48 DE DIVINATIONEet perlucida flella apparuerit, fignificari caelum ef[Q tenue, pu-
rumque, et propterea falubre. Democritus autem cenfet fapienter
inflituiffe veteres, ut hojftiarum immolatarum infpicerentur exta,
quorum ex habitu atque ex colore tum falubritatis, tum pefli-
lentiit', figna percipi -, nonnunquam etiam qus fit vel fterilitas
agrorum, vel fertihtas futura. Quae fi a natura profedta obfervatio
atque ufus agnovit ; multa afferre potuit dies, quae animadverten-
do notarentur j ut ille Pacuvianus, qui in Chryfe phyficus indu-
citur, minime naturam rerum cognoife videatur.
Nam ijlisf qui linguam avium intelligunt,
Plufque ex alienojecorefapiunty quam exfuo,
Magis audiendum, quam aufcultandum cenfeo.
Cur, qusefo ? cum ipfe, paucis interpolitis verfibus, dicas fatis
luculente
^iidquid eji hoc, omnia animat,format, ality auget, creafy
Sepelit, recipitque infefe omnia: omniumque idem eft pater -,
Indidcmque eadem, quce oriuntur, de ijitegro, atque eodem occi-
dunt.
Quid efl igitur, cur, cum domus fit omnium una, eaque com-
munis, cumque animi hominum femper fuerint, futurique fint,
cur ii, quid ex quoque eveniat, et quid quamque rem fignificet,
perfpicere non poilint ?
LVIII. Haec habui, inquit, de divinatione quae dicerem. Nunc
illa teftabor, non me fortilegos, neque eos, qui quseflus caufa ha-
riolentur, neque pfychomantia quidem, quibus Appius amicus
tuus uti folebat, agnofcere.
Non habeo denique nauci Marfum augurem,
Non 'uicanos harufpices, non de circo ajirologos,
Non Ifiacos conjeSlores, non interpretesfomnium.
Non enimfunt iifcientid, aut arte, divini,
Sedfuperjlitiof vates, impudentefque harioli,
Aut inertes, aut infani, aut quibus egeftas imperat
^ifibifemitam nonfapiunt, alteri monjlrant viam :
^ibu divitias pollicentur, ab iis drachmam ipfi petunt,
De his divitiisjibi deducant drachmam, reddant ccetera.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 53/539
LIBERPRIMUS. 45
Atque hxc quidem Ennius, qui paucis ante verfibus efle Deos
cenfet, fed eos non curare opinatur quid agat humanum genus,
Egoautem, qui et curare arbitror, et monere etiam, ac
multapraedicere, levitate, vanitate, malitia exclufa, divinationem probo.
Quae cum dixiffet Quintus ; Praeclare tu quidem, inquam, pa-
ratus * * * Defunt pauca qucsdam.
D E
DIVINATIONELIBER SECUNDUS.
.UiERENTI mihi, multumque et diu cogitanti, qua-
nam re polTem prodeiTe quam plurimis, ne quando in-
termitterem confulere reipublicas, nulla major occurre-
bat, quam li optimarum artium vias traderem meis civibus;
quod compluribus jam libris me arbitror confecutum. Nam et
cohortati fumus, ut maxime potuimus, ad philofophise ftudium
eo hbro, qui eft infcriptus Hortenfius -, et quod genus philofo-
phandi minime arrogans, maximeque et conftans, et elegans
arbitraremur, quatuor Academicis libris oftendimus. Cumque
fundamentum effet philofophias politum in finibus bonorum et
malorum, perpurgatus eft is locus a nobis quinque Ubris, ut,
quid a quoque, et quid contra quemque philofaphum diceretur,
intelligi poifet. Totidem fubfecuti libri Tufculanarum difputa-
tionum, res ad beate vivendum maxime neceffarias aperuerunt.
Primus enim eft de contemnenda morte -, fecundus de tolerando
dolore ; de segritudine lenienda tertius ; quartus de rehquis animi
perturbationibus; quintus eum locum complexus ell, qui totam
philofophiam maxime illuflrat ^ docet enim ad beate vivendum
ToM. III. G
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 54/539
50 DE DIVINATIONEvirtutem fe ipfa effe contentam. Quibus rebus editis, tres libri
perfe<5li funt de Natura Deorum -, in quibus omnis ejus loci
quaeilio continetur. Quae ut plene efTet cumulateque perfed:a,
de Divinatione ingrefli fumus his libris fcribere. Quibus (ut efh
in animo) de Fato li adjunxerimus, erit abunde fatisfactum toti
huic quaeftioni. Atque his Ubris annumerandi funt fex de Re-
pubhca, quos tunc fcriplimus, cum gubernacula reipublicae
tenebamus. Magnus locus, philofophisque proprius, a Platone,
Ariflotele, Theophrafto, totaque Peripateticorum familia trac-
tatus uberrime. Nam quid ego de Confolatione dicam ? quae
mihi quidem ipli fane aHquantum medetur ; casteris item mul-
tum illam profuturam puto. Interjed:us efl etiam nuper Hber
is, quem ad noflrum Atticum de Senedtute mifimus. In pri-
mifque, quoniam philofophia vir bonus efficitur, et fortis, Cato
nofler in horum Hbrorum numero ponendus efl. Cumque
Arifloteles, itemque Theophraflus, exceUentes viri ciim fubti-
Htate, tum copia, cum philofophia dicendi etiam praecepta con-
junxerint, noflri quoque Oratorii Hbri in eundem numerum
referendi videntur. Ita tres erunt de Oratore;
quartus, Brutus ;
quintus, Orator.
II. Adhuc hasc erant. Ad reHqua alacri tendebamus animo,
fic parati, ut, nifi quae caufa gravior obflitiffet, nuUum philofo-
phiffi locum effe pateremur, qui non Latinis Hteris iUuflratus
pateret. Quod enim munus reipubHcae afferre majus meHufve
poffumus, quam fi docemus atque erudimus juventutem ? his
prsefertim moribus atque temporibus, quibus ita prolapfa efl, ut
omnium opibus refrasnanda ac coercenda fit. Nec vero id efhci
pofTe confido, quod ne poflulandum quidem efl, ut omnes ado-
lefcentes fe ad hsec fludia convertant. Pauci utinam ! quo-
rum tamen in repubHca late patere poterit induflria. Equidem
ex his etiam frudlum capio laboris mei, qui jam aetate provedi
in noflris Hbris acquiefcunt; quorum fludio legendi, meum
fcribendi fludium vehementius in dies incitatur : quos quidem
plures, quam rebar, effe cognovi. Magnificum iUud etiam, Ro-
manifque hominibus gloriofum, ut Grsecis de philofophia Hteris
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 55/539
LIBERSECUNDUS. 51
non egeant. Quod aflequar profedo, fi inflituta perfecero.
Ac mihi quidem explicand^ philofophiae caufam attulit gra»
vis cafus civitatis, cum in armis civiHbus nec tueri meo more
rempublicam, nec nihil agere, poteram -, nec, quid potius, quod
quidem me dignum eilet, agerem, reperiebam. Dabunt igitur
mihi veniam mei cives, vel gratiam potius habebunt, quod,
cum effet in unius poteflate refpubHca, neque ego me abdidi,
neque deferui, neque afflixi, neque ita gefii, quafi homini aut
temporibus iratus j neque ita porro aut adulatus, aut admira-
tus fortunam fum alterius, ut me me^e poeniteret. Id enim ip-
fum a Platone, philofophiaque didiceram, naturales effe quaf-
dam converfiones rerum pubHcarum, ut eae tum a principibus
tenerentur, tum a popuHs, aHquando a finguHs. Quod cum ac-
cidifTet noflrae reipubHcae, tum priftinis orbati muneribus haec
iludia renovare ccepimus, ut et animus molefliis hac potifHmum
re levaretur, et prodeffemus civibus noflris qua re cunque pofle-
mus. In Hbris enim fententiam dicebamus, concionabamur, phi-
lofophiam nobis pro reipubHcae procuratione fubflitutam putaba-
mus. Nunc, quoniam de repubHca confuH coepti fumus, tribu-
enda eft opera reipubHcae, vel omnis potius in ea cogitatio et
cura ponenda ; tantum huic fludio reHnquendum, quantum va-cabit a pubHco ofHcio et munere. Sed hsc aHas pluribus : nunc
ad inflitutam difputationem revertamur.
III. Nam, cum de divinatione Quintus frater ea difTeruifTet,
quae fuperiore Hbro fcripta funt, fatifque ambulatum videretur -,
tum in bibHotheca, quae in Lyceo eft, affedimus. Atque ego,
Accurate tu quidem, inquam, Quinte, et Stoice Stoicorum fen-
tentiam defendifli : quodque me maxime deledlat, plurirais noflris
exempHs ufus es, et iis quidem claris et iUuflribus. Dicendum
efl mihi igitur ad ea, quae funt a te didla, fed ita, nihil ut af-
firmem, quaeram omnia, dubitans plerumque, et mihi ipfe dif-
fidens. Si enim aHquid certi haberem, quod dicerem ; ego ipfe
divinarem, qui effe divinationem nego. Etenim me movet il-
lud, quod in primis Carneades quserere folebat, quarumnam
rerum divinatio efTet -, earumne, quae fenfibus perciperentur ? At
G 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 56/539
52 DE DIVINATIONEeas quidem cernimus, audimus, guftamus, olfacimus, tangimus,
Numquid ergo in iis rebus eft, quod provifione, aut permotio-
ne mentis magis, quam natura ipfa fentiamus ? aut num nefcio
qui iile divinus, li oculis captus fit, ut Tirefias fuit, poffit,
quas alba fmt, quae nigra, dicere ? aut, fi furdus fit, varietates
vocum, aut modos nofcere ? Ad nullam igitur earum rerum,
qus fenfu accipiuntur, divinatio adhibetur. Atqui ne in iis qui-
dem rebus, quas arte tradtantur, divinatione opus eft. Etenim ad
aegros non vates, aut hariolos, fed medicos folemus adduce-
re. Nec vero, qui fidibus, aut tibiis uti volunt, ab harufpicibus
accipiunt earum tradtationem, fed a mulicis. Eadem in literis
ratio eft, rehquifque rebus, quarum eft difciplina. Num cenfes
eos, qui divinare dicuntur, pofTe refpondere, fol majorne, quam
terra iit ? an tantus, quantus videatur ? lunaque fuo lumine, an
folis, utatur ? fol, luna, quem motum habeant ? quem quinque
ftellae, quae errare dicuntur ? Nec haec, qui divini habentur, pro-
fitentur fe effe didturos ; nec eorum, quae in geometria defcri-
buntur, quae vera, quae falfa lint. Sunt enim ea mathematicorum,
non hariolorum.
IV. De iUis vero rebus, quae in philofophia verfantur, num-
quid eft, quod quifquam divinorum aut refpondere foleat, aut
confuli, quid bonum fit, quid malum, quid neutrum ? Sunt
enim haec propria philofophorum. Quid de ofhcio ? num quis
harufpicem confuluit, quemadmodum fit cum parentibus, cum
fratribus, cum amicis vivendum ? quemadmodum utendum pe-
cunia ? quemadmodum honore ? quemadmodum imperio ? Ad
fapientes haec, non ad divinos, referri folent. Quid ? quse a dia-
lecfticis aut phyficis tradiantur, num quis eorum divinare poteft,
unufne mundus fit, an plures ? quae fint initia rerum, ex quibus
nafcuntur omnia ? Phyficorum eft ifta prudentia. Quo modo, aut
mentientem, quem -^iv^of/Am vocant, diffolvas ? aut quemad-
modum foriti refiftas ? quem, fi neceffe fit, Latino verbo liceat
acervakm appellare ; fed nihil opus eft : ut enim ipfa philofo-
phia, et multa verba Graecorum, fic forites fatis Latino fermone
tritus eft. Ergo hsec quoque dialedici dicent, non divini. Quid ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 57/539
LIBERSECUNDUS.53
cum quaerltur, qui fit optimus reipublicae ftatus, quae leges, qui
mores aut utiles aut inutiles, harufpicefne ex Etruria arcefTentur,
an principes flatucnt et deledli viri, periti rerum civilium ?
Quod li nec earum rerum, qux fubjedtae fenfibus funt, ulla
divinatio eft ; nec earum, quse artibus continentur -, nec earum,
quas in philofophia differuntur -, nec earum, quae in republica
verfantur ;quarum rerum fit, nihil prorfus intelligo. Nam aut
omnium debet eife, aut aliqua ei materia danda eft, in qua ver-
fari pofiit. Sed nec omnium divinatio efl, ut ratio docuit -, nec
locus, nec materia invenitur, cui divinationem prasficere pofH-
mus. Vide igitur, ne nulla fit divinatio.
V. Efl quidam Graecus vulgaris in hanc fententiam verfus >
Bene qui conjiciet, vatem htinc perhibebo optimiim,
Num igitur, aut quse tempeflas impendeat, vates melius conjiciet,
quam gubernator ; aut morbi naturam acutius, quam medicus >
aut belli adminiftrationem prudentius, quam imperator, conjec-
tura affequetur ?
Sed animadverti, Quinte, te caute, et ab iis conjedluris, qua3
haberent artem atque prudentiam, et ab iis rebus, qua^ fenfibus
aut artificiis perciperentur, abducere divinationem -, eamque ita
definire, Divinationem effe earum rerum praedidtionem et prae-
fenfionem, quae effent fortuitas. Primum eodem revolveris : nam
et medici, et gubernatoris, et imperatoris prasfenfio eft rerum
fortuitarum. Num igitur aut harufpex, aut augur, aut vates quis,
aut fomnians meHus conjecerit, aut e morbo evafurum a?grotum,
aut e periculo navem, aut ex infidiis exercitum, quam medicus,
quam gubernator, quam imperator ?
Atqui ne illa quidem divinantis effe dlcebas; ventos, aut im-
bres impendentes quibufdam praefentire fignis : in quo noftra
quadam Aratea memoriter a te pronuntiatafunt : etfi
hscipfa
fortuita funt ; plerumque enim, non femper, eveniunt. Qus eft
igitur, aut ubi verfatur, fortuitarum rerum praefenfio, quam divi-
nationem vocas ? Quas enlm pr^fentiri aut arte, aut ratione, aut
ufu, aut conjedtura poffunt, ea non divinis tribuenda putas, fed
peritis. Ita relinquitur, ut ea fortuita divinari poflint, quae nuila
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 58/539
54 DE DIVINATIONEnec arte, nec fapientia provideri poflunt. Ut, fi quis M. Mar-
cellum illum, qui ter Conful fuit, multis annis ante dixiffet nau-
fragio effe periturum, divinaffet profedo ; nulla enim arte alia id,
nec fapientia fcire potuiiTet. Talium ergo rerum, quse in fortuna
pofita^ funt, praefenfio, divinatio eft.
VI. Poteftne igitur earum rerum, quae nihil habent rationis,
quare futurae fmt, uUa eife prasfenlio ? Quid eft enim aliud fors,
quid fortuna, quid cafus, quid eventus, nifi cum fic aliquid ceci-
dit, lic evenit, ut vel non cadere atque evenire, vel aliter cadere
atque evenire, potuerit? Quo modo ergo id, quod temere fit
caeco cafu, et volubilitate fortunic, praefentiri et praedici poteft ?
Medicus morbum ingravefcentem ratione providet, infidias im-
perator, tempeftates gubernator ; et tamen hi ipfi faspe falluntur,
qui nihil fine certa ratione opinantur. Ut agricola, cum florem
oleae videt, baccam quoque fe vifurum putat ; non llne ratione
ille quidem i fed nonnunquam tamen falHtur. Quod fi falluntur
ii, qui nihil fme ahqua probabili conje<5lura ac ratione dicunt
quid exiftimandum eft de conjedlura eorum, qui extis, aut avi-
bus, aut oftentis, aut oracuHs, aut fomniis futura praefentiunt ?
Nondum dico, quam hsec figna nuUa fmt, fifTum jecoris, cor-
vi cantus, volatus aquilae, ftell^ trajedtio, voces furentium,
fortes, fomnia : de quibus fmguUs dicam fuo loco ; nunc de
univerfis.
Qui poteft provideri, quidquam futurum effe, quod neque
caufam habet uUam, neque notam, cur futurum fit ? Solis defec-
tiones, itemque lunae, praedicuntur in multos annos ab iis, qui
fiderum curfus et motus numeris perfequuntur : ea enim praedi-
cunt, quae naturae neceflitas pcrfediura eft. Vident ex conftantif-
fimo motu lunas, quando illa e regione foHs fadta incurrat in
umbram terrae, qucB eft meta nodtis, ut eam obfcurari neceffe
fit; quandoque eadem luna fubjecfta atque oppofita foH, noftris
ocuHs ejus lumen obfcuret : quo in figno quaeque errantium ftel-
larum, quoque tempore futura fit : qui exortus quoque die figni
aHcujus, aut qui occafus futurus fit. Haec qui ante dicunt, quam
rationem fequantur, vides.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 59/539
LIBERSECUNDUS. 55
VII. Qui thefaurum inventurum, aut haereditatem venturam
dicunt, quid fequuntur ? aut in qua rerum natura ineft, id futu-
rum ? Quod fi ha^c, eaque quae funt ejufdem generis, habent ali-
quam talem neceffitatem -, quid eft tandem, quod cafu iieri, aut
forte fortuna putemus ? Nihil enim eft tam contrarium rationi et
conflantia3, quam fortuna ; ut mihi ne in Deum quidem cadere
videatur, ut fciat, quid cafu et fortuito futurum fit. Si enim fcit,
certe illud eveniet : lin certe eveniet, nulla fortuna eil : eft au-
tem fortuna ; rerum igitur fortuitarum nulla eft praefenlio. Aut
fi negas effe fortunam, et omnia, quaj fiunt, quaBque futura funt,
ex omni aeternitate definita dicis effe fataliter ; muta definitionem
divinationis, quam dicebas praefenfionem efTe rerum fortuitarum.
Si enim nihil fieri poteft, nihil accidere, nihil evenire, nifi quod
ab omni aeternitate certum fuerit effe futurum rato tempore
quae poteft effe fortuna ? qua fublata, qui locus eft divinationi,
qux a te fortuitarum rerum eft did:a praefenfio ? quanquam dice-
bas, omnia quae fierent, futurave effent, fato contineri. Anile fane
et plenum fuperftitionis fati nomen ipfum 3 fed tamen apud Stoi-
cos de ifto fato multa dicuntur, de quo aUas : nunc quod necefTe
eft. Si omnia fato ; quid mihi divinatio prodeft ?
VIII. Quod enim is, qui divinat, praedicit, id vero futurum
eft; ut ne illud quidem fciam quale fit, quod Dejotarum, necef-
farium noftrum, ex itinere aquila revocavit ; qui nifi revertiffet, in
eo conclavi ei cubandum fuiffet, quod proxima nod;e corruit : rui-
na igitur oppreffus effet. At id neque, fi fatum fuerat, effugiffet;
nec, fi non fuerat, in eum cafum incidiffet. Quid ergo adjuvat
divinatio ? aut quid eft, quod me moveant aut fortes, aut exta,
aut ulla praedidtio ? Si enim fatum fuit, claffes populi Romani
bello Punico primo, alteram naufragio, alteram a Poenis de-
prefTam interire ; etiamfi tripudium foliftimum pulli feciftent,
L. Junio, et P. Clodio Confulibus, claffes tamen interiflent. Sin,
cum aufpiciis obtemperatum effet, interiturae claffes non fuerunt,
non interierunt fato. Vuhis autem omnia fato ; nuUa igitur eft
divinatio.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 60/539
56 DEDIVINATIONEQuod fi fatum fuit, bello Punlco fecundo exercltum populi
Romani ad lacum Thralimenum interire ; num id vitari potuit,
i\ Flaminius Conful iis fignis, iifque aufpiciis, quibus pugnare
prohibebatur, paruiflet ? Certe potuit. Aut igitur non fato interiit
cxercitus ; mutari enim fata non poffunt : aut fi fato, (quod certe
vobis ita dicendum eft) etiamfi obtemperaffet aufpiciis, idem
eventurum fuilfet. Ubi eft igitur divinatio ifta Stoicorum, quae,
fi fato omnia fiunt,nihil nos admonere potefl,ut-cautiores fimus ?
Quoque enim modo nos gefferimus, fiet tamen illud, quod futurum
efl : fin autem id poteft fledli, nullum eft fatum : ita ne divinatio
quidem, quoniam ea rerum futurarum efl:. Nihil autem efl pro
certo futurum, quod potefl aliqua procuratione accidere ne fiat.
IX. Atque ego ne utilem quidem arbitror effe nobis futurarum
rerum fcientiam. Quae enim vlta fuiffet Priamo, fi ab adolefcen-
tia fciffet, quos eventus fenedtutis effet hablturus ? Abeamus a
fabulis : propiora videamus. Clariflimorum hominum noflrae ci-
vitatls graviflimos exitus in Confolatione colleglmus. Quid igi-
tur ? ut omittamus fuperiores, Marcone CrafTo putas utile fuiffe,
tum, cum maximis opibus fortunlfque florebat, fclre, fibi, inter-
fedto PubHo fiHo, exercituque deleto, trans Euphratem cum ig-
nominla et dedecore effe pereundum? An Cn. Pompeium cenfes,
tribus fuis confulatibus, tribus triumphis, maximarum rerum
gloria, laetaturum fuiffe, fi fclret fe in foHtudine ^gyptiorum tru-
cidatum iri, amlffo exercltu ', pofl mortem vero ea confecutura,
quas fme lacrymls non poffumus dicere ?
Quid vero Casfarem putamus ? fi divinaffet fore, ut in eo fe-
natu, quem majore ex parte ipfe cooptaffet, in curia Pompeiana,
ante ipfius Pompeii fimulacrum, tot centurionibus fuls infpec-
tantibus, a noblHflimis civlbus, partim etlam a fe omnibus rebus
ornatis, trucldatus ita jaceret, ut ad ejus corpus nonmodo
aml-
corum, fed ne fervorum quidem quifquam accederet j quo cru-
ciatu animi vitam adlurum fuiffe ? Certe igltur Ignoratio futuro-
rum malorum utlHor efl, quam fclentia.
Nam iUud quidem dici, prasfertim a Stoicis, nullo modo
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 61/539
LIBERSECUNDUS. 57
potefl : non ifTet ad arma Pompelus : non tranfiltet CrafTus Eu-
phratem : non fufcepifTet bellum civile Caefar. Non igitur fa-
talesexitus habuerunt. Vultis autem
evenireomnia
fato : nihil
ergo illis profuiffet divinare ; atque etiam omnem frud;um vitae
fuperioris perdidiflent : quid enim pofTet iis effe laetum, exitus
fuos cogitantibus ? Ita, quoquo fe verterint Stoici, jaceat neceffe
efl omnis eorum folertia. Si enim id, quod eventurum efl, vel
hoc vel illo modo potefl evenire, fortuna valet plurimum ;
qu£e autem fortuita funt, certa effe non poffunt. Sin autem
jcertum efl, quid quaque de re, quoque tempore futurum fit,
quid efl quod me adjuvent harufpices, cum res trifliflimas por-
tendi dixerint }
X. Addunt ad extremum, omnia levius cafura, rebus divini?
procuratis. Si enim nihil fit extra fatum, nihil levari re divina
potefl. Hoc fentit Homerus, cum quaerentem Jovem inducit,
quod Sarpedonem filium a morte contra fatum eripere non pof-
fet. Hoc idem fignificat Graecus ille in eam fententiam verfus
^odfore paratum ejf, idfummum exfuperat Jovem.
Totum omnino fatum etiam Atellanio verfu jure mihi effe ir-
rifum videtur : fed in rebus tam feveris non efl jocandi locus.
Concludatur igitur ratio. Si enim provideri nihil potefl
futurumeffe eorum, quae cafu fiunt, quia effe certa non pofTunt ; divina-
tio nulla efl : fm autem idcirco poffunt provideri, quia certa funt
et fatalia ; rurfus divinatio nulla efl: : eam enim tu fortuitarum
rerum effe dicebas. Sed haec fuerit nobis tanquam levis armaturaj
prima orationis excurfio : nunc cominus agamus, experiamurque,
(i pofiimus cornua commovere difputationis tuaj.
XI. Duo enim genera divinandi effe dicebas, unum artificio-
fum, alterum naturale. Artificiofum conflare partim ex conjedtu-
ra,
partim ex obfervatione diuturna. Naturale, quod animusarri-
peret, aut exciperet extrinfecus ex divinitate, unde omnes animos
hauftos, aut acceptos, aut libatos haberemus. Artificiofas divina-
tionis illa fere genera ponebas, extifpicum, eorumque, qui ex
fulguribus oflentifque prccdicerent, tum augurum, eorumque,
T o M. III. H
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 62/539
58 DEDIVINATIONEqui fignis, aut ominibus uterentur; omneque genus conjetfturale
in hoc fere genere ponebas. IUud autcm naturale, aut concita-
tione mentis edi, et quafi fundi videbatur, aut animo per fom-
num fenfibus et curis vacuo provideri. Duxifti autem divinatio-
nem omnem a tribus rebus, a Deo, a fato, a natura. Sed tamen,
cum explicare nihil polTes, pugnafti commentitiorum exemplo-
rum mirifica copia : de quo primiim hoc Hbet dicere. Hoc ego
philofophi non effe arbitror, teftibus uti, qui aut cafu veri, aut
maHtia falfi fictique eife polfunt. Argumentis et rationibus opor-
tet, quare quidque ita fit, docere ; non eventis, iis prffifertim,
quibus mihi liceat non credere.
XII. Ut ordiar ab harufpicina, (quam ego reipublicae caufa,
communifque rehgionis, colendam cenfeo : fed foli fumus : hcet
verum cxquirere fme invidia, mihi praefertim de plerifque dubi-
tanti) infpiciamus, fi placet, exta primum.. Perfuaderi igitur
cuiquam poteft, ea, quas fignificari dicuntur extis, cognita elfe
ab harufpicibus obfervatione diuturna ? Quam diuturna ifta fuit?
aut quam longinquo tempore obfervari potuit ? aut quo modo
eft collata inter ipfos, quas pars inimici, quae pars familiaris ef-
fet ; quod fifiiim, periculum ; quod, commodum aHquod often-
deret ? An hasc inter fe harufpices Etrufci, Elii, iEgyptii, Poeni
contulerunt ? At id, praeterquam quod fieri non potuit, ne fingi
quidem poteft : alios enim aHo more videmus exta interpretari,
nec efte unam omnium difcipHnam. Et certe, fi eft in extis
aHqua vis, quas declaret futura, necefle eft eam aut cum rerum
natura efi^e conjundlam, aut conformari quodam modo numini
Deorum. Atqui divina cum rerum natura tanta, tamque
prasclara in omnes partes motufque difilifa, quid habere po-
teft commune ? non dicam gaHinaceum fel, (funt enim qui vel
argutifllma hsc exta efic dicant) fed tauri opimi jecur, aut cor,
aut pulmo, quid habet naturale, quo declarari poftit, quid futu-
rum fit ?
XIII. Democritus tamen non infcite nugatur ut phyficusj
quo genere nihil arrogantius.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 63/539
LIBERSECUNDUS. 59
^od ejl ante pedes, nemo fpeBat : ccelifcrutantur plagas.
Verum is tamen habitu extorum et colore declarari cenfet, hoc
duntaxat, pabuli genus, et earum rerum, quas terra procreet,
vel ubertatem, vel tenuitatem : falubritatem etiam, aut peftilen-
tiam extis fignificari putat. O mortalem beatum ! cui certo fcio
ludum nunquam defuiffe. Hunccine hominem tantis deled:atum
elTe nugis, ut non videret, tum futurum id verifimile, fi om-
nium pecudum exta eodem tempore in eundem habitum fe co-
loremque converterent ? Sed fi eadem hora aUae pecudis jecur
nitidum atque plenum efl:, aH.E horridum et exile, quid eft quod
declarari poffit habitu extorum et colore ? An hoc ejufdem mo-
di efl, quale Pherecydeum iliud, quod efl a te didlum ? qui, cumaquam vidifTet ex puteo hauflam, terraemotum dixit futurum.
Parum, credo, impudenter, quod, cum fadius effet motus, dicere
audent, quas vis id efFecerit : etiamne, futurum effe, aquae jugis
colore praefentiunt ? Multa ifliufmodi dicuntur in fchoUs : fed
credere omnia vide ne non fit neceffe.
Verum fmt fane ifta Democritea vera : quando ea nos extis
exquirimus ? aut quando aHquid ejufmodi ab harufpice, infpec-
tis extis, audivimus ? Ab aqua, aut ab igni pericula monent
tum haereditates, tum damna denuntiant : fifTum famiUare et vi-
tale traftant : caput jecoris ex omni parte dihgentiffime confide-
rant : fi vero id non eft inventum, nihil putant accidere potuifi!e
triftius.
XIV. Haec obfervari certe non potuerunt, ut fupra docul.
Sunt igitur artis inventa, non vetuf1:atis, fi eft ars ulla rerum in-
cognitarum. Cum rerum autem natura quam cognationem ha-
bent ? quae ut uno confenfu jundla fit et continens, quod video
placuifi"e phyficis, eifque maxime, qui omne, quod efi^et, unum
efife dixerunt ; quid habere mundus poteft cum thefauri inven-
tione conjundlum ? Si enim extis pecuniae mihi amplificatio of-
tenditur, idque fit natura 3 primum exta funt conjundta mundo,
deinde meum lucrum natura rerum continetur. Nonne pudet
phyficos hasc dicere ? Ut enim jam fit aliqua in natura rerum
cognatio, quam efie concedo : multa enim Stoici colligunt : nam
H 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 64/539
6o DEDIVINATIONEet mufculorum jecufcula bruma dicuntur augeri, et puleium ari-
dum florefcere brumali ipfo die, et inflatas rumpi veficulas, et
femina malorum, quae in iis mediis inclufa iint, in contrarias
partes fe vertere: jam nervos in fidibus aliis pulfis refonare alios
oftreifque et conchyliis omnibus contingere, ut cum luna cref-
cant pariter, pariterque decrefcant -, arborefque ut hyemali tem-
pore, cum luna fimul fenefcentes, quia tum exficcatiE fint, tem-
peftive capdi putentur. Quid de fretis, aut de marinis aeftibus
plura dicam ? quorum acceffus et recefTus lunae motu gubernan-
tur. Sexcenta licet ejufmodi proferri, ut diftantium rerum cog-
natio naturalis appareat.
XV. Demus hoc; nihil
enim huic difputationi adverfatur.Num etiam, fi fiffum cujufdammodi fuerit in jecore, lucrum
oftenditur ? Qua ex cognatione naturae, et quafi concentu atque
confenfu, quam cvf^TrdBaM Graeci appellant, convenire potefl,
aut fifTum jecoris cum lueello meo, aut meus qusefliculus cum
caelo, terra, rerumque natura ? Concedam hoc ipfum, fi vis ; etfi
magnam jaduram caufae fecero, fi ullam efTe convenientiam
naturae cum extis concefTero. Sed tamen, eo concefTo, qui eve-
nit, ut is, qui impetrire velit, convenientem hoftiam rebus fuis
immolet?
Hoc erat, quod ego non rebar pofTe diffolvi:
at quamfeflive difTolvitur! Pudet me non tui quidem, cujus etiam me-
moriam admiror, fed Chryfippi, Antipatri, Pofidonii, qui idem
ifluc quidem dicunt, quod efl didlum a te, ad hofliam deligen-
dam ducem effe vim qUandam fentientem, atque divinam, quae
toto confufa mundo fit.
Illud vero multo etiam melius, quod et a te ufurpatum efV,
et dicitur ab iUis ; cum immolare quifpiam veUt, tum iieri exto-
rum mutationem, ut aut abfit aliquid, aut fuperfit : Deorum enim
numini parere omnia. Haec jam, mihi crede, neaniculae
qui-dem exiflimant. An cenfes, eundem vitulum fi alius delegerit,
fme capite jecur inventurum; fi alius, cum capite ? Haec deceflio
capitis, aut acceflio, fubitone fieri poteft, ut fe exta ad immola-
toris fortunam accommodent ? Non perfpicitis, aleam quandam
inefle hofliis deligendis, praefertim cum res ipfa doceat ? Cum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 65/539
LIBERSECUNDUS. 6i
enim trlftifTima exta fme capite fuerunt, quibus nihil videtur
efle dirius, proxima hoftia litatur faepe pulcherrime. Ubi igitur
iilae minae fuperiorum extorum ? aut quae tam fubito fadla efl
Deorum tanta placatio ?
XVI. Sed aJffers, in tauri opimi extis, immolante Caefare, cor
non fuifle : id quia non potuerit accidere, ut iine corde vidlima
illa viveret judicandum effe tum interilfe cor, cum immolaretur.
Qui fit, ut alterum intelligas, fine corde non potuiffe bovem
vivere ; alterum non videas, cor fubito non potuifTe nefcio quo
avolare ? Ego enim poffum vel nefcire, quas vis fit cordis ad vi-
vendum, vel fufpicari, contadtum aliquo morbo, bovis exile, et
exiguum, et vietum cor, et diflimile cordis fuiffe. Tu vero quid
habes, quare putes, fi paulo ante cor fuerit in tauro opimo, fubito
id in ipfa immolatione interiffe ? an, quod adfpexit veftitu pur-
pureo excordem Csfarem, ipfe corde privatus eft ? Urbem phi-
lofophiae, mihi crede, proditis, dum caftella defenditis. Nam,
dum harufpicinam veram effe vultis, phyfiologiam totam per-
vertitis. Caput efl in jecore, cor in extis : jam abfcedet, fimul
ac molam et vinum infperferis. Deus id eripiet j vls aliqua con-
ficiet, aut exedet. Non ergo omnium interitus atque obitus natura
conficiet ; et erit aliquid, quod aut ex nihilo oriatur, aut in nihi-
lum fubito occidat. Quis hoc phyficus dlxit unquam ? Harufpi-
ces dicunt. His igitur, quam phyficis, potius credendum exifli-
mas ?
XVII. Quid, cum pluribus Diis immolatur, qui tandem eve-
nit, ut litetur aUis, aliis non litetur ? Quae autem inconflantia
Deorum efl, ut primis minentur extis, bene promlttant fecun-
dis ? aut tanta inter eos dlffenfio, faspe etiam inter proxlmos, ut
Apollinis exta bona fint, Dianae non bona ? Quid efl tam perfpi-
cuum, quam, cum fortuito hoftlae adducantur, talia culque exta
effe, qualis cuique obtigerit hofHa ? At enim id ipfum habet ali-
quid divini, quae cuique hoflia obtingat ; tanquam in fortlbus,
quae cui ducatur. Mox de fortibus : quanquam tu quidem non
hoftiarum cafum confirmas fortium fimilitudine, fed infirmas for=»
tes collatione hofliarum.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 66/539
62 DE DIVINATIONEAn, cum in i^quimelium mifimus qui afferat agnum, quem
immolemus, is mihi agnus afFertur, qui habet exta rebus ac-
commodata, et ad eum agnum non cafu, fed duce Deo, fervus
deducitur ? Nam fi cafum in eo quoque dicis elfe, quafi fortem
quandam cum Deorum voluntate conjun(5lam j doleo tantam
Stoicos veftros Epicureis irridendi fui facultatem dediife : non
enim ignoras, quam ifla derideant. Et quidcm illi facilius fa-
cere poflunt. Deos enim ipfos jocandi caufa induxit Epicurus
perlucidos et perflabiles, et habitantes, tanquam inter duos lu-
cos, fic inter duos mundos, propter metum ruinarum ; eofque
habere putat eadem membra, quas nos, nec ufum ullum habe-
re membrorum. Ergo is circuitione quadam Deos toUens, rede
non dubitat divinationem tollere. Sed non, ut hic fibi confl:at,
item Stoici. IlHus enim Deus nihil habens nec fui, nec aUeni
negotii, non potefl: hominibus divinationem impertire. Vefler
autem Deus potefl: non impertire, ut nihilominus mundum re-
gat, et hominibus confulat. Cur igitur vos induitis in eas cap-
tiones, quas nunquam explicetis ? Ita enim, cum magis prope-
rant, concludere folent, Si Dii funt, ell divinatio : funt autem
Dii ; efl: ergo divinatio. Muho efl: probabiUus, Non efl: autem
divinatio ; non funt ergo Dii. Vide, quam temere committant,
ut, fi nulla fit divinatio, nulH fmt Dii. Divinatio enim perfpicue
tolHtur ; Deos efle, retinendum efl:.
XVIII. Atque, hac extifpicum divinatione fublata, omnis ha-
rufpicina fublata efl:. Oflenta enim fequuntur et fulgura. Valet
autem in fulguribus obfervatio diuturna ; in ofl:entis ratio, ple-
rumque conjed:ura, adhibetur. Quid efl: igitur, quod obfervatum
fit in fulgure ? Cslum in xvi partes diviferunt Etrufci. Facile
id quidem fuit quatuor, quas nos habemus, dupHcare : pofl: idem
iterum facere, ut ex eo dicerent, fuhnen qua ex parte veniflet.
Primum, id quid intereft ? deinde, quid fignificat ? Nonne per-
fpicuum eft, ex prima admiratione hominum, quod tonitrua jac-
tufque fulminum extimuifient, credidifiTe ea eflicere rerum om-
nium praepotentem Jovem ? Itaque in noftris commentariis fcrip-
tum habemus; Jove tonante, fulguratne, comitia populi
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 67/539
LIBERSECUNDUS. 6^
hahere nefas. Hoc fortalTe reipublicae caufa conftitutum efl : co-
mitiorum enim non habendorum caufas effe voluerunt. Itaque
comitiorum folum vitium eft, fulmen ; quod idem omnibus re-
bus optimum aufpicium habemus, fi finiftrum fuit. Sed de au-
ipiciis aho loco , nunc de fulguribus.
XIX. Quid igitur minus a Phyiicis dici debet, quam quid-
quam certi fignificari rebus incertis? Non enim te puto efleeum^
qui Jovi fulmen fabricatos effe Cyclopas in i^tna putes : nam
effet mirabile, quomodo id Jupiter toties jaceret, cum unum^
haberet. Nec vero fulminibus homines, quid aut faciendum ef-
fet, aut cavendum, moneret. Placet enim Stoicis, eos anhehtus
terrae, qui frigidi fint, cum fluere coeperint, ventos effe : cum au-
tem fe in nubem induerint, ejufque tenuiffimam quamque partem
cosperint dividere atque difrumpere, idque crebrius facere et ve-
hementius, tum et fulgores et tonitrua exfiftere : fi autem nu-
bium conflidlu ardor expreffus fe emiferit, id effe fulmen. Quod
igitur vi naturse, nulla conftantia, nullo rato tempore, videmus
efhci, ex eo fignificationem rerum confequentium qu^rimus ?
Scihcet, fi ifta Jupiter fignificaret, tam multa fruftra fulmina emit-
teret ? Quid enim proficit, cum in medium mare fuhnen jecit ?
quid, cum in altiflimos montes, quod plerumque fit ? quid, cum
in defertas fohtudines ? quid, cum in earum gentium oras, in
quibus haec ne obfervantur quidem ? At inventum eft caput in
Tiberi. Quafi ego artem ahquam iftorum effe negem : divinatio-
nem nego. Cash enim diftributio, quam ante dixi, et certarum
rerum notatio docet, unde fulmen venerit, quo concefTerit : quid
lignificet autem, nulla ratio docet.
XX. Sed urges me meis verfibus j
'Nam pater altitonans Jlellanti nixus Olympo,-
Ipfefuos quondam tumulos, ac templa petivit,.
Et Capitolinis injecitfedibus ignes.
Tum ftatua Natt-ce, tum fimulacra Deorum, Romuhifque et Re-
mus cum altrice bellua, vi fulminis id;i conciderunt, deque his
rebus harufpicum extiterunt refponfa veriflima. Mirabile autem
illud, qu6d eo ipfo tempore, quo fieret indicium conjuratiom&
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 68/539
64 DEDIVINATIONEin fenatu, fignum Jovis biennio poft, quam erat locatum, in
Capitolio collocabatur. Tu igitur animum induces, (lic enim
mecum agebas) caufam iftam et contra fadla tua, et contra fcrip-
ta defendere ? Frater es : eo vereor. Verum quid tibi hic tandem
nocet ? refne, qu£e talis eft i an ego, qui verum explicari volo ?
Itaque nihil contra dico ; a te rationem totius harufpicinae peto.
Sed te miriiicam in latebram conjecifti. Qubd enim intelHgeres,
fore ut premerem te, cum ex te caufas uniufcujufque divinationis
exquirerem, multa verba fecifti, te, cum res videres, rationem
caufamque non quaerere -, quid fieret, non cur fieret, ad rem per-
tinere. Quafi ego aut fieri concederem, aut efiet philofophi, cau-
fam cur quidque fieret, non quaerere. Et eo quidem loco et prog-
noftica noftra pronuntiabas, et genera herbarum, fcammoneam,
arifiolochiamque radicem -, quarum caufam ignorares, vim et ef-
fecftum videres.
XXI. Diflimile totum. Nam et prognofi:icorum caufas perfe-
cuti funt et Boethus Stoicus, qui efi; a te nominatus, et nofiier
etiam Pofidonius ; et, fi caufas non reperiantur iftarum rerum, res
tamen ipfae obfervari animadvertique pofiunt. Nattae vero ftatua,
aut aera legum de caelo ta6ta, quid habent obfervatum ac vetuf-
tum ? Pinarii Nattae nobiles : a nobiUtate igitur pericuhim : hoc
tam caUide Jupiter cogitavit. Romulus ladlens fulmine i(ftus j
urbi igitur periculum oftenditur, ei, quam ille condidit. Quan*
fcite per notas nos certiores facit Jupiter ? At eodem tempore
fignum Jovis coUocabatur, quo conjuratio indicabatur. Et tu
fciUcet mavis numine Deorum id fadtum, quam cafu, arbitrari ?
et redemptor, qui columnam iUam de Cotta, et de Torquato
conduxerat faciendam, non inertia, aut inopia tardior fuit, fed a
Diis immortaUbus ad iftam horam refervatus eft ?
Non equidem plane defpero ifta effe vera, fed nefcio, et dif-
cere a te volo. Nam, cum mihi quaedam cafu viderentur fic
evenire, ut praedi«!ta eflent a divinantibus -, dixifti multa de ca-
fu, ut, Venereum jaci pofle cafu, quatuor taUs jadlis jquadrin-
gentis, centum Venereos non pofiTe cafu confiftere. Primum ne-
fcio, cur non poflint ; fed non pugno, Abundas enim fimiUbus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 69/539
LIBERSECUNDUS. 65
habes et refperrionem pigmentorum, et roftrum fuis, et alia
permulta. Idem Carneadem fingere dicis de capite Panifci.
Quali non potuerit id evenire cafu j et non in omni marmore ne-
cefle iit inelTe vel Praxitelia capita. Illa enim ipfa efficiuntur
detradlione ; nec quidquam illuc affertur a Praxitele : fed cum
multa funt detradta, et ad lineamenta oris perventum eft, tum
intelligas, illud, quod jam expolitum fit, intus fuiffe. Poteft igi-
tur tale aliquid etiam fua fponte in lapicidinis Chiorum extitiffe.
Sed lit hoc ficflum. Quid ? in nubibus nunquam animadvertifti
leonis formam, aut hippocentauri ? Poteff igitur, quod modo
negabas, veritatem cafus imitari.
XXII. Sed quoniam de extis et de fulguribus fatis eft difputa-
tum, oftenta reftant, ut tota harufpicina fit pertradtata. Mulae
partus prolatus eft a te : res mirabiUs, propterea quia non faspe
fit i fed fi fieri non potuiffet, fadta non effet. Atque hoc contra
omnia oftenta valeat -, nurtquam, quod fieri non potuerit, effe
fadum i {ifl potuerit, non effe mirandum. Caufarum enim igno-
ratio in re nova mirationem facit, Eadem ignoratio fi in rebus
ufitatis eft, non miramur. Nam qui mulam peperiffe miratur, is,
quo modo equa pariat, aut omnino quae natura partum animantis
faciat, ignorat. Sed, quod crebro videt, non miratur, etiam fi,
cur fiat, nefcit. Quod ante non vidit, id fi evenerit, oftentum
effe cenfet. Utrum igitur, cum concepit mula, an cum pepe-
rit, oftentum eft ? Conceptio contra naturam fortaffe ; fed partus
prope neceffarius. Sed quid plura ? Ortum videamus harufpici-
nx : fic faciUime, quid habeat au(ftoritatis, judicabimus.
XXIII. Tages quidam dicitur in agro Tarquinienfi, cum terra
araretur, et fulcus aUius effet impreffus, extitiffe repente, et eum
affatus effe,qui arabat. Is autemTages, ut in libris eft Etrufcoruni,
pueriU fpecie dicitur vifus, fed feniU fuiffe prudentia. Ejus ad-
fpedtu cum obftupuiffet bubulcus, clamoremque majorem cum
admiratione edidiffet^ concurfum effe fad:um, totamque brevi
tempore in eum locum Etruriam convenifle : tum iUum plura
locutum multis audientibus, qui omnia ejus verba exceperint,
ToM. III.
"
I
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 70/539
66 D E D I V I N A T I O N E
literlfque mandaverint : omnem autem orationem fullTe eam, qua
harufpicinse difciplina contineretur : eam poftea creviffe rebus
novis cognofcendis, et ad eadem illa principia referendis. Hirc
accepimus ab ipiis : haec fcripta confervant : hunc fontem habent
difciplinse. Num ergo opus efl ad haec refellenda Carneade ? num
Epicuro ? Eftne quifquam ita delipiens,. qui crcdat exaratum^
effe, Deum dicam, an hominem ? Si Deum, cur fe contra natu-
ram in terram abdiderit, ut patefad:us aratro lucem adfpiceret ?
Quid ? idem nonne poterat Deus hominibus difciplinam fupe-
riore e loco tradere ? Si autem homo ille Tages fuit, quonam
modo potuit terra oppreffus vivere ? Unde porro illa potuit, quas
docebat aUos, ipfe didiciffe?
Sed ego infipientior, quam illiipfi,
qui ifla credunt, qui quidem contra eos tam diu difputem.
XXIV. Vetus autem illud Catonis admodum fcitum efl, qui
mirari fe aiebat, quod non rideret harufpex, harufpicem cum vi-
diffet. Quota enim quaeque res evenit praedida ab iflis ? aut fi
evenit quippiam, quid afferri poteft, cur non cafu id evenerit ?
Rex Prufias, cum Annibah apud eum exulanti depugnari place-
ret, negabat fe audere, quod exta prohiberent. An tu, inquit,
carunculae vitulina? mavis, quam imperatori veteri, credere ?
Quid ? ipfe Caefar, cum a fummo harufpice moneretur, ne in
Africam ante brumam tranfmitteret, nonne tranfmifit ? quod ni
feciffet, uno in loco omnes adverfariorum copiae conveniffent.
Quid ego harufpicum refponfa commemorem, (poffum equidem
innumerabiUa)quas aut nullos habuerunt exitus, aut contrarios ?
Hoc civili bello, Dii immortales ! quam multa luferunt ? quae
nobis in Graeciam Roma refponfa harufpicum miffa funt ? quae
didla Pompeio ? etenim ille admodum extis et oflentis moveba-
tur. Non lubet commemorare, nec vero neceffe efl, tibi praefer-
tim, qui interfuifli. Vides tamen omnia fere contra, ac did:a fint,
eveniffe. Sed haec hadtenus. Nunc ad oflenta veniamus.
XXV. Muha, me Confule, a me ipfo fcripta recitafti ; multa
ante Marficum bellum a Sifenna collefta attuUfli ; multa ante
Lacedaemoniorum malam pugnam in Leudris a CalHflhene
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 71/539
LIBERSECUNDUS. 67
commemorata dixiili. De quibus dicam equidem fingulis, quoad
utile videbitur : fed dicendum etiam eft de univerfie. Quae efl
enim ifta a Diis profedla lignificatio, et quafi denuntiatio calami-
tatum ? Quid autem ea volunt Dii immortales primum fignifi-
cantes, quae fine interpretibus non polTumus intelligerej deinde
ea, quae cavere nequeamus ? At hoc ne homines quidem probi
faciunt, ut amicis impendentes calamitates prsedicant, quas illi
efFugere nullo modo poflint : ut medici, quanquam intelligunt
faepe, tamen nunquam asgris dicunt, illo morbo eos efi^e moritu-
ros. Omnis enim praedi<5lio mali tum probatur, cum ad praedic-
tionem cautio adjungitur. Quid igitur aut oflienta, aut eorum in-
terpretes, vel Lacedaemonios olim, vel nuper noftros, adjuverunt ?
Quae fi figna Deorum putanda funt, cur tam obfcura fuerunt ? Si
enim, ut intelligeremus, quid efi!et eventurum, aperte declarari
oportebat ; aut ne occulte quidem, fi ea fciri nolebant.
XXVL Jam vero conje<5tura omnis, in qua nititur divinatio,
ingeniis hominum in multas ac diverfas, aut etiam contrarias
partes fspe deducitur. Ut enim in caufis judicialibus alia efi:
conjedlura accufatoris, alia defenforis, et tamen utriufque credi-
biUs ; fic in omnibus iis rebus, quae conjedtura invefi:igari viden-
tur, anceps reperitur oratio. Quas autem res tum natura, tumcafus afi^ert, (nonnunquam etiam errorem creat fimilitudo) mag-
na fiiultitia efi: earum rerum Deos facere efFedlores, caufas rerum
non quaerere.
Tu vates Bceotios credis Lebadias vidifie ex gallorum galli-
naceorum cantu, vicftoriam efTe Thebanorum, quia galli vidi
filere folent, canere vidtores. Hoc igitur per gallinas Jupiter
tantae civitati fignum dabat ? An illas aves, nifi cum vicerint,
canere non folent ? At tum canebant, nec vicerant. Id enim
efl, inquies, oflentum. Magnum vero : quafi pifces, non gal-
li, cecinerint. Quod autem efl tempus, quo illi non cantent,
vel nodurnum, vel diurnum ? Quod fi vidores alacritate, et
quafi laetitia, ad canendum excitantur ; potuit accidiffe alia quo-
que laetitia, qua ad cantum moverentur. Democritus quidem
I 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 72/539
^% D ^ DIVINATIONEoptimis verbis caufam explicat, cur ante lucem galli canant.
Depulfo enim de pedore, et in omne eorpus divifo, et mi-
tificato cibo, cantus edere, quiete fatiatos : qui quidem filen-
tio nodtis, ut ait Ennius, favent faucibus rujis cantu, -plaufuque
premunt alas. Cum igitur hoc animal tam fit canorum fua fpon-
te, quid in mentem venit Calliftheni dicere, Deos galUs fig-
num dedilTe cantandi, cum id vel natura, vel cafus efficere po-
tuiffet ?
XXVII. Sanguinem pluifTe fenatui nuntktum eft ; Atratum
etiam fluvium fluxiffe fanguine; Deorum fudaffe fimulacra: num
cenfes his nuntiis Thalem, aut Anaxagorara,aut quemquam phy-
iicum crediturum fuiffe ? Nec enim fanguis, nec fudor, nifi e
corpore efl : fed et decoloratio quaedam ex ahqua contagione ter-
rena maxime potefl fanguinis fimilis effe, et humor allapfus ex-
trinfecus, ut in ted:oriis videmus auflro, fudorem imitari. Atque
haec in bello plura et majora videntur timentibus ; eadem non
tam animadvertuntur in pace. Accedit illud etiam, qubd in metu
et periculo cum creduntur faciUus, tum finguntur impunius.
Nos autem ita leves, atque inconfiderati fumus, ut fi mures
corroferint aliquid, quorum efl opus hoc unum, monflrum pu-
temus. Ante vero Marficum beUum, quod clypeos Lanuvii, ut
a te efl didlum, mures rofiffent, maximum id portentum ha-
rufpices effe dixerunt. Quafi vero quidquam interfit, mures,
diem nodtem aUquid rodentes, fcuta, an cribra, corroferint. Nam
fi ifla fequimur, quod Platonis PoUtiam nuper apud me mures
corroferint, de repubUca debui pertimefcere ; aut, fi Epicuri de
voluptate Uber corrofus effet, putarem annonam in maceUo cario-
rem fore.
XXVIII. An vero iUa nos terrent, fi quando aUqua portentofa
aut ex pecude, aut ex homine nata dicuntur ? Quorum omnium,ne fim longior, una ratio efl. Quidquid enim oritur, qualecun-
que eft, caufam habeat a natura neceffe efl 3 ut, etiam fi praeter
confuetudinem extiterit, praeter naturam tamen non poffit exif-
tere. Caufam igitur invefligato in re nova, atque admirabiUj fi
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 73/539
LIBERSECUNDUS. 69
poterls. Si nullam reperles ; illud tamen exploratum habeto, nihil
fieri potuilTe fine caufa; eumque errorem, quem tibi rei novitas
attulerit, naturae ratione depellito. Ita te nec terrge fremitus, neccaeli dlfcefTus, nec lapideus, aut fanguineus imber, nec trajed:io
flellae, nec faces vifse terrebunt.
Quorum omnium caufas fi a Chryfippo quaeram, ipfe ille divi-
nationis audtor nunquam illa dicet fadla fortuito, naturalemque
rationem omnium reddet. Nihil enim fieri fine caufa potefi: -, nec
quicquam fit, quod fieri non poteft 5 nec, fi id facftum efi; quod
potuit fieri, portentum debet videri. Nulla igitur portenta funt.
Nam fi, quod raro fit, id portentum putandum efi: ; fapientem
elfe, portentum efi: : faepius enim mulam peperifife arbitror, quani
fapientem fuifiTe. Illa igitur ratio concluditur -, nec id, quod non
potuerit fieri, fadlum unquam efie ; nec quod potuerit, id por-
tentum efie : ita omnino nullum efi^e portentum.
Quod etiam conjedror quidam et interpres portentorum non
infcite refpondifi^e dicitur ei, qui cum ad eum retulifilet, quafi
ofi:entum, quod anguis domi ved:em circumjedtus fuifi^et, Tumefi^et, inquit, oftentum, fi anguem vedis circumplicavifi^et. Hoc
ille refponfo fatis aperte declaravit, nihil habendum efie; porten-
tum, quod fieri pofiTet.
XXIX. C. Gracchus ad M. Pomponium fcripfit> duobus an-
guibus domi comprehenfis, harufpices a patre convocatos. Qui
magis anguibus, quam lacertis, quam muribus ? quia funt haec
quotidiana, angues non item. Quafi vero refcrat, quod fieri po-
tefi:, quam id faepe fiat. Ego tamen miror, fi emifilo foemina^
anguis mortem afferebat Tib. Graccho ; emi^flio autem maris
anguis erat mortifera Cornelias -, cur alterutram emiferit. Nihil
enim fcribit refpondlfi^e harufpices, fi neuter anguis emlfifus efi!et,
quid efiTet futurum. At mors infecuta Gracchum eft. Caufa qui-
dem, credo, aliqua morbi gravioris, non emiffione ferpentis :
neque enim tanta eft infelicitas harufpicum, ut ne cafu quidem
unquam fiat, quod futurum illi effe dixerint.
Nam illud mirarer, fi crederem, quod apud Homerum Cal-
chantem dlxifti ex pafiTerum. numero belli Trojani annos
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 74/539
70 DEDIVINATIONEauguratum: de cujus conje<5lura fic apud Homerum, ut nos otiofi
convertimus, loquitur Agamemnon ;
XXX. Ferte virit et duros animo tolerate labores,
Auguris ut nofiri Calchantisfata queamus
Scire, ratofne habeant, an vanos peBoris orfus.
Namque omnes memori portentum mente retentant,
^ii nonfunefiis liquerunt luminafatis,
Argolicis primum ut vefiita efi clafiibus Aulis,
^ce Priamo cladem, et l^roja, pefiemqueferebant
Nos circum latices gelidosfumantibus aris,
Aurigeris Divum placantes numina tauris,
Sub platano umbriferay fons unde emanat aquai,
Vidimus immanifpecie tortuque draconem
'iterribilem, jfovis ut pufu penetrabat ab ara :
^i platani in ramofoliorum tegminefeptos
Corripuit pullos : quos cum confumeret o6lo,
Nonafuper tremulo genetrix clangore volabat
Cuiferus imtnani laniavit vifcera morfu.
HunCy ubi tam teneros volucres matremque peremit,
^i luci ediderat, genitor Saturnius idem
Abdidit, et duroformavit tegminefaxi.
Nos autem timidifiantes mirabile monfirum
Vidimus in mediis Divicfn verfarier aris.
T!um Calchas hcec efifidenti voce locutus ;
^idnam torpentesfubito obfiupuifiis Achivi ?
Nobis hcec portenta Deum dedit ipfe creator,
Tarda etfera nimis : fedfama ac laude perenni.
Nam quot aves tetro maBatas dente videtis,
'Tot nos ad 1'rojam belli exanclabimus annos :
^cedecimo cadet, et pcend
fatiabitAchivos.
Rdidit hcec Calchas -, qucejam matura videtis.
Quae tandem ifta auguratio eft ex pafTeribus, annorum potius,
quam aut menfium, aut dierum ? Cur autem de palTerculis con-
jjedluram facit, in quibus nullum erat monftrum -, de dracone
ialet, .qui, id quod fieri non potuit, lapideus dicitur fadus ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 75/539
LIBERSECUNDUS. 71
Poftremo, quid fimile habet pafler annis ? Nam de angue illo,
qui SyllsB apparuit immolanti, utrumque memini, et Syllam,
€um in expeditionem edudlurus eflet, immolavilTe, et anguem
ab ara extitiffe, eoque die rem prasclare efle geftam, non harufpi-
cis confilio, fed imperatoris.
XXXI. Atque h^BC oftentorum genera mirabile nihil habent
qucE cum fad:a funt, tum ad conjecfluram aliqua interpretatione
revocantur : ut illa tritici grana in os pueri Mida3 congefta, aut
apes, quas dixifti in labris Platonis confedilTe pueri, non tam
mirabiUa fmt, quam conjedla belle : quae tamen vel ipfa falfa
tffe, vel ea quae praedidla funt, fortuito cecidilTe potuerunt. De
ipfo Rofcio poteft illud quidem effe falfum, ut circumHgatus
fuerit angui -, fed ut in cunis fuerit anguis, non tam eft mirum,
in Solonio praefertim, ubi ad focum angues nundinari folent.
Nam quod harufpices refponderint, nihil illo clarius, nihil nobi-
lius foTQ ',miror, Deos immortales hiftrioni futuro claritatem
oftendiiie, nullam oftendiffe Africano.
Atque etiam a te Flaminiana oftenta colleda funt, quod ipfe
et equus ejus repente conciderit. Non fane mirabile hoc quidem.
Quod evelli primi haftati fignum non potuerit i timide fortaffe
fignifer evellebat, quod fidenter infixerat.
NamDionyfii equus
quid attulit admirationis, quod emerfit ex fiumine, quodque ha-
buit apes in juba ? Sed quia brevi tempore regnare coepit ; quod
acciderat cafu, vim habuit oftenti.
At Laceda^moniis in HercuHs fano arma fonuerunt ; ejufdem-
que Dei Thebis valvas claufae, fubito fe aperuerunt ; eaque fcuta,
quae fuerant fublime fixa, funt humi inventa. Horum cum fieri
nihil potuerit fme aliquO motu, quid efl cur divinitus ea potius,
quam cafu, fadta effe dicamus ?
XXXII. At in Lyfandri flatuae capite Delphis extitit coronaex afperis herbis, et quidem fubita. Itane cenfes, ante coronam
herbae extitifle, quam conceptum effe femen ? Herbam autem
afperam, credo, avium congeflu, non humano fatu. Jam quic-
quid in capite eft, id coronae fimile videri potefl:. Nam quod
eodem tempore ftellas aureas Cafloris et Pollucis, Delphis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 76/539
72 DE DIVINATIONEpolitas decidifle, neque eas ufquam repertas efle dixifti ; furum
id magis fadlum, quam Deorum, videtur. SimiaB vero Dodoneas
improbitatem hiftoriis Graecis mandatam effe demiror. Quid
minus mirum, quam illam monftroliffimam beftiam urnam
evertifTe, fortes diffipavilTe ? Et negant hiftorici Lacedaemoniis
ullum oftentum hoc triftius accidiffie ! Nam illa praedi^ta Veien-
tium, fi lacus Albanus redundaffiet, ifque in mare fluxiifet, Ro-
mam perituram ; fi repreflus eflTet, Veios : ita aqua Albana de-
dudla ad utilitatem agri fuburbani, non ad arcem urbemque re-
tinendam. At paulo pofl: audita vox efl: monentis, ut providerent
ne a GaJHs Roma caperetur -, ex eo Aio Loquenti aram in nova
via confecratam. Quid ergo ? Aius ifle loquens, quando eum
nemo norat, aiebat, et loquebatur, et ex eo nomen invenit ; pof-
teaquam et fedem, et aram, et nomen invenit, obmutuit ? Quod
idem dici de Moneta poteft ; a qua, praeterquam de fue plena,
quid unquam moniti fumus ?
XXXIII. Satis multa de oftentis. Aufpicia reftant, et fortes
eae quae ducuntur, non illae quae vaticinatione funduntur, quae ora-
cula verius dicimus -, de quibus tum dicemus, cum ad naturalem
divinationem venerimus, Reftat etiam de Chaldaeis : fed primum
aufpicia videamus. Difficihs auguri locus ad contra dicendum ;
Marfo fortaflTe, fed Romano facilhmus. Non enim fumus ii
nos augures, qui avium rehquorumve fignorum obfervatione
futura dicamus : et tamen credo Romulum, qui urbem aufpi-
cato condidit, habuifl^e opinionem, efl!e in providendis rebus
augurandi fcientiam, (errabat enim muhis in rebus antiquitas)
quam vel ufu jam, vel dodtrina, vel vetuftate immutatam vide-
mus. Retinetur autem et ad opinionem vulgi, et ad magnas uti-
htates reipubhc^e, mos, rehgio, difciphna, jus augurum, cohegii
audtoritas.
Nec vero non omni fupphcio digni P. Claudius, L. Junius,
Confules, qui contra aufpicia navigarunt. Parendum enim fuit
rehgioni, nec patrius mos tam contumaciter repudiandus. Jure
igitur aher popuh judicio damnatus eft ; aher mortem fibi ip-
fe confcivit. Flaminius non paruit aufpiciis -, itaque periit cum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 77/539
LIBERSECUNDUS.'ji
exercltu. At anno poft Paulus paruit ; nuin minus cecidit in
Cannenfi pugna cum exercitu ? Etenim, ut fint aufpicia, quas
nulla funt; haec certe, quibus utimur, five tripudio, five de caelo,
fimulacra funt aufpiciorum, aufpicia nullo modo.
XXXIV. Q^Fabi, te mihi in auspicio esse volo : re-
fpondet, AuDivi. Hic apud majores noftros adhibebatur pe-
ritus, nunc quihbet. Peritum autem effe necelTe eft eum, qui,
filentium quid lit, intelHgat. Id QnimJilentium dicimus in aufpi-
ciis, quod omni vitio caret. Hoc intelligere, perfedi auguris
eft. Illi autem, qui in aufpicium adhibetur, cum ita imperavit
is, qui aufpicatur, dicito, si silentium esse videbitur ;
nec fufpicit, nec circumfpicit : flatim refpondet, Silentium
ESSE VIDERI. Tum illc, DICITO, Sl PASCUNTUR AVES. PaS-
cuntur. Quas ? aut, ubi ? Attulit, inquit, in cavea pullos is,
qui ex eo ipfo nominatur pullarius. Hae funt igitur aves inter-
nuntias Jovis : quas pafcantur, necne, quid refert ? Nihil ad au-
fpicia : fed quia, cum pafcuntur, necefle eft ahquid ex ore ca-
dere, et terram pavire -, terripavium primo, pofl terripudium
did;um eft, hoc quidem jam tripudium dicitur. Cum igitur oiFa
cecidit ex ore pulli, tum aufpicanti tripudium fohflimum nun-
tiatur.
XXXV. Ergo hoc aufpicium divini quidquam habere potefl,
quod tam fit coacftum et exprelTum ? quo antiquifHmos augures
non effe ufos, argumento efl, quod decretum collegii vetus ha-
bemus, ornnem avem tripudium facere pofTe. Tum igitur effet
nufpicium, fi modo effet ei Hberum fe oflendiffe : tum avis illa
videri pofTet interpres et fatelles Jovis. Nunc vero inchifa in
cavea, et fame eneda, fi in offam pultis invadit, et fi ahquid
ex ore cecidit, hoc tu aufpicium, aut hoc modo Romulum
aufpicari foKtum, putas ? Jam de cselo fervare non ipfos cenfes fo-
litos, qui aufpicabantur ? Nunc imperant pullario : ille renun-
tiat.
Fulmen finiflrum, aufpicium optlmum habemus ad omnes
res, praeterquam ad comitia : quod quidem inflitutum reipub-
licae caufa eft, ut comitiorum vel in judiciis popuh, vel in jure
Tom. III. K
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 78/539
74 DE DIVINATIONElegum, vel in creandis magiftratibus principes civitatis efTent In-
terpretes.
At Tib. Gracchi literis Scipio et Figulus, quod tum auguresjudicaiTent eos vitio creatos elTe, magiftratu fe abdicaverunt. Quis
negat augurum difciplinam effe ? divinationem nego.
At harufpices divini ; quos cum Tib. Gracchus propter mor-
tem repentinam ejus, qui in praerogativa referenda fubito conci-
diffet, in fenatum introduxiffet, non juftum rogatorem comi-
tiorum fuiffe dixerunt. Primum vide, ne in eum dixerint, qui
rogator centuriae fuiffet j is enim erat mortuus. Id autem fine
divinatione conje(5lura poterant dicere : deinde fortaffe cafu, qui
nullo modo eft ex hoc genere tollendus. Quid enim fcire Etrufci
harufpices aut de tabernaculo redte capto, aut de pomoerii jure
potuerunt ? Equidem affentior C. Marcello potius, quam App.
Claudio ;qui ambo mei coUegse fuerunt ; exiflimoque jus augu-
rum, etfi divinationis opinione principio conftitutum iit, tamen
poflea reipublicas caufa confervatum ac retentum.
XXXVI. Sed de hoc loco plura in aliis : nunc hadlenus. Ex-
terna enim auguria, quae funt non tam artificiofa, quam fuperfli-
tiofa, videamus. Omnibus fere avibus utuntur; nos admodum
paucis. AHa illis fmiftra funt, aUa noflris. Solebat ex me Dejo-
tarus percontari noflri augurii difciplinam, ego ex illo fui. Dii
immortales ! quantum differebat ? ut quaedam effent etiam con-
traria. Atque ille iis femper utebatur j nos, nifi dum a populo
aufpicia accepta habemus, quam multum iis utimur ?
Bellicam rem adminiflrari majores noflri nifi aufpicato no-
luerunt. Quam multi anni funt, cum bella a proconfuhbus et
propraetoribus adminiflrantur, qui aufpicia non habent ? Itaque
nec amnes tranfeunt aufpicato, nec tripudio aufpicantur. Nam
ex acuminibus quidem, quod totum aufpicium militare efl, jamM. Marcellus ille quinquies Conful totum omifit, idem impe-
rator, idem augur optimus. Ubi ergo avium divinatio ? quse,
quoniam ab iis, qui aufpicia nulia habent, bella adminiflran-
tur, ab urbanis retenta videtur, a bellicis effe fublata. Et qui-
dem ille dicebat, fi quando rem agere vellet, ne impediretur
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 79/539
LIBER SECUNDUS. 75
aufpiciis, leclica operta facere iter fe folere. Huic fimile eft,
quod nos augures praecipimus, ne juge aufpicium obveniat, ut
jumenta jubeant disjungere. Quid eil aliud nolle moneri a Jove,
nili efficere, ut aut ne fieri poffit aufpicium, aut, fi fiat, vi-
deri ?
XXXVII. Nam illud admodum ridiculum, quod negas Dejo-
tarum, aufpiciorum, quae fibi ad Pompeium proficifcenti fadla
funt, poenitere, quod, fidem fecutus amicitiamque populi Ro-
mani, fun(flus fit officio : antiquiorem enim fibi fuifiTe laudem et
gloriam, quam regnum et pofTeffiones fuas. Credo id quidem ;
fed hoc nihil ad aufpicia. Nec enim ei cornix canere potuit, red:e
eum facere, quod populi Romani libertatem defendere pararet.
Ipfe hoc fentiebat, ficuti fenfit. Aves eventus fignificant, aut ad-
verfos, aut fecundos.
Virtutis auipiciis video efie ufum Dejotarum ; quse vetat Ipec-
tare fortunam, dum praeftetur fides. Aves vero, fi profperos
eventus ofi:enderunt, certe fefellerunt. Fugit e praelio cum Pom^
peio : grave tempus. Difceffit ab eo : ludluofa res. Caefarem
eodem tempore hofi:em et hofpitem vidit : quid hoc trifi:ius ? Is
cum ei Troginorum tetrarchiam eripuiffet, et afiTeclaB fuo Perga-
meno nefcio cui dedifi^et, eidemque detraxifiTet Armeniam a fe-
natu datam -, cumque ab eo magnificentiffimo hofpitio acceptus
efi^et, fpoHatum reHquit et hofpitem, et regem. Sed labor longi-
us : ad propofitum revertar. Si eventa quaerimus, quae exquirun-
tur avibus j nullo modo profpera Dejotaro : fin officia j a virtute
ipfius, non ab aufpiciis, petita funt.
XXXVIII. Omitte igitur Htuum RomuH, quem in maximo
incendio negas potuifi"e comburi : contemne cotem Attii Navii.
Nihil debet efi!e in philofophia commentitiis fabehis loci. IHud
erat philofophi, totius augurii primum naturam ipfam videre, de-
inde inventionem, deinde confi:antiam. Quae efi: igitur natura,
quae volucres huc et iUuc paffim vagantes efficiat, ut fignificent
aliquid, et tum vetent agere, tum jubeant, aut cantu, aut vola-:
tu ? Cur autem aHis a laeva, aHis a dextra datum efi: avibus, ut
ratum aufpicium facere poffint ? Quo modo autem haec, aut
K 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 80/539
76 DEDIVINATIONEquando, aut a qulbus inventa dicemus ? Etrufci tamen habent
exaratum puerum audlorem difciplinae fuse. Nos quem ? Atti-
umne Navium ? At aliquot annis antiquior Romulus et Remus,
ambo augures, ut accepimus. An Pifidarum, aut Cilicum, aut
Phrygum ifla inventa dicemus ? Placet igitur humanitatis exper-
tes habere divinitatis audlores ?
XXXIX. At omnes reges, populi, nationes utuntur aufpiciis,
Quafi vero quidquam fit tam valde, quam n'hil fapere, vulgare ;
aut quaii tibi ipli in judicando placeat multitudo. Quotus quif-
que eft, qui voluptatem neget effe bonum ? Plerique etiam fum-
mum bonum dicunt. Num igitur eorum frequentia Stoici de
fententia deterrentur?
aut num plerifque in rebus fequitur eo-rum aud:oritatem multitudo ? Quid mirum igitur, fi in aufpiciis,
et in omni divinatione imbecilli animi fuperftitiofa iila concipi-
ant i verum difpicere non poflint ?
Quae autem efl inter augures conveniens et conjundta conflan-
tia ? Ad noflri augurii confuetudinem dixit Ennius,
Ctim toiiuit lavum beiie tempejlateferena,
At Homericus Ajax apud Achillem querens de ferocitate Troja-
norum, nefcio quid hoc modo nuntiat
Projpera yupiter bis dextrisfulgoribus edit,
Ita nobis fmiflra videntur, Grajis et barbaris dextra, meHora»
Quanquam haud ignoro, quae bona fint, finiflra nos dicere,
etiamfi dextra fmt. Sed certe noflri fmiflrum nominaverunt,
externique dextrum, quia plerumque meHus id videbatur. Haec
quanta diffenfio efl ? Quid, quod ahis avibus utuntur, aliis fig-
nis ? aliter obfervant, aUa refpondent ? Non neceffe efl fateri,
partim horum errore fufceptum efTe, partim fuperftitione, muUa
fallendo ?
XL. Atque his fuperflionibus non dubitafti etiam omina ad-
jungere. ^Emilia Paulo, Perfam periffe jquod pater omen ac-
cepit. CaeciUa fororis fiHae fedes fuas tradere. Jam iHa, Favete
linguisy et praerogativam, omen comitiorum ; hoc efl, ipfum
efTe contra fe copiofum et difertum. Quando enim iHa obfer-
vans, quieto et Hbero animo effe poteris, ut ad rem gerendam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 81/539
LIBERSECUNDUS. 77
non fuperftitionem habeas, fed rationem, ducem ? Itane ? Si quis
aliquid ex fua re, atque ex fuo fermone dixerit, et ejus verbum
aliquod apte ceciderit ad id, quod ages, aut cogitabis, ea res tibi
aut timorem afferet, aut alacritatem ?
Cum M. Craffus exercitum Brundifii imponeret, quidam in
portu caricas Cauno advedtas vendens, Cauneas, clamitabat. Di-
camus, fi placet, monitum ab eo Craffum, caveret, ne iret : non
fuiffe periturum, fi omini parui ITet. Quae fi fufcipiamus, pedis
offenlio nobis, et abruptio corrigiae, et ffernutamenta erunt ob*
fervanda. Sortes reftant, et Chaldasi ; ut ad vates veniamus, et ad
fomnia. Dicendum igitur putas de fortibus ?
XLI. Quid enim fors efl ? idem propemodum, quod micare,
quod talos jacere, quod tefferas : quibus in rebus temeritas et
cafus, non ratio, nec confiUum valet. Tota res eft inventa fal-
laciis, aut ad quaeftum, aut ad fuperffitionem, aut ad errorem»
Atque ut in harufpicina fecimus, fic videamus, clariffimarum
fortium quae tradatur inventio. Numerium Suffucium Praenefti-.
norum monumenta declarant, honeftum hominem et nobilem^^
fomniis crebris, ad extremum etiam minacibus, cum jubere-
tur certo in loco liUcem caedere, perterritum vifis, irridenti-
bus fuis civibus, id agere ccepiffe : itaque perfradto faxo fortes
erupiffe, in robore infculptas prifcarum literarum notis. Is efl
hodie locus feptus reUgiofe propter Jovis pueri, qui la(5ten&
cum Junone Fortunae in gremio fedens, mammam appetens,.
caftifiime coUtur a matribus. Eodemque tempore, in eo loco,.
ubi Fortunae nunc fita efl aedes, mel ex olea fluxiffe dicunt -, ha-
rufpicefque dixiffe, fumma nobiUtate iUas fortes futuras, eo-
rumque juffu ex illa olea arcam effe fad:am -, eaque conditas
fortes, quas hodie Fortunac monitu toUuntur. Quid igitur in his
poteft effe certi, quae, Fortunae monitu, pueri manu mifcentur,
atque ducuntur ? Quo modo autem iftjE pofitas in iUo loco ? Quis
robur iUud cecidit, dolavit, infcripfit ? Nihil eft, inquiunt, quod
Deus efHcere non poffit. Utinam fapientes Stoicos effeciffet, ne
omnia fuperflitiofa foUicitudine et miferia crederent ! Sed hoc
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 82/539
yS DEDIVINATIONEquidem genus divinationis vita jam communis explofit. Fani
pulchritudo et vetuftas, Praeneftinarum etiam nunc retinet for-
tium nomen, atque id in vulgus. Quis enim magiftratus, aut
quis vir illuftrior utitur fortibus ? Caeteris vero in locis fortes
plane refrixerunt : quod Carneadem Clitomachus fcribit dicere
foUtum, nufquam fe fortunatiorem, quam Prsenefle, vidiffe For-
tunam. Ergo hoc divinationis genus omittamus.
XLII. Ad Chaldaeorum monftra veniamus : de quibus Eu-
doxus, Platonis auditor, in aftrologia, j udicio dodtiflimorum ho-
minum facile princeps, fic opinatur, id quod fcriptum reliquit,
Chaldaeis in praedidlione, et in notatione cujufque vitae ex natali
die, minime effe credendum. Nominat etiam Panaetius, qui unus
e Stoicis aftrologorum praedidla rejecit, Archelaum et CafTandrum,
fummos aftrologos illius aetatis, qua erat ipfe, cum in caeteris
aftrologiae partibus excellerent, hoc prasdi(ftionis genere non ufos.
Scylax HaUcarnaffeus, famiUaris Panstii, exceUens in aftrologia,
idemque in regenda fua civitate princeps, totum hoc Chaldaicum
praedicendi genus repudiavit.
Sed, ut ratione utamur, omifUs teftibus j fic ifti difputant,
qui haec Chaldasorum nataUtia prasdidta defendunt. Vim quan-
dam efte aiunt fignifero in orbe, qui Gr£ce X^uha.yCo? dicitur,
talem, ut ejus orbis unaquasque pars, aUa aUo modo, moveat,
immutetque ca^lum, perinde ut quasque fteUae in iis finitimif-
que partibus fmt quoque tempore : eamque vim varie moveri
ab iis fideribus, quse vocantur errantia. Cum autem in eam
ipfam partem orbis venerint, in qua fit ortus ejus qui nafcatur^
aut in eam, quae conjundtum aUquid habeat, aut confentiens
ea triangula iUi et quadrata nominant. Etenim cum tempore
anni tempeftatumque, caeU converftones commutationefque tantae
fiant acceffu fteUarum, et receffu ;
cumqueea vi foUs efficiantur,
quae videmus j non verifimile folum, fed etiam verum effe cen-
fent, perinde, utcunque temperatus fit aer, ita pueros orientes
animari atque formari, ex eoque ingenia, mores, animum, cor-
pus, adionem vitae, cafus cujufque, eventufque fingi.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 83/539
LIBERSECUNDUS. 79
XLIII. O delirationem incredibilem ! non enim omnis error
flultitia eft dicenda. Quibus etiam Diogenes Stoicus concedit
aliquid, ut praedicere poffint duntaxat qualis quifque natura, et
ad quam quifque maxime rem aptus futurus fit. Csetera, quas
profiteantur, negat ullo modo pofTe fciri : etenim geminorum
formas effe limiles, vitam atque fortunam plerumque difparem.
Procles et Euryfthenes, Lacedasmoniorum reges, gemini fratres
fuerunt. At hi nec totidem annos vixerunt ; anno cnim Procli
vita brevior fuit, multumque is fratri rerum geftarum gloria
praeflitit. At ego id ipfum, quod vir optimus Diogenes Chal--
daeis, quafi quadam praevaricatione, concedit, nego pofTe intelligi.
Etenim cum, ut ipfi dicunt, ortus nafcentium luna moderetur,
eaque animadvertant et notent fidera nataHtia Chaldsi, qu^ecun-
que lunas jund:a videantur ; oculorum fallaciffimo fenfu judicant
ea, quas ratione atque animo videre debebant. Docet cnim ratio
mathematicorum, quam iftis notam effe oportebat, quantahumili-
tate luna feratur terram pene contingens; quantum abfit a proxima
Mercurii ftella, multo autem longius a Veneris -, deinde alio in-
tervallo diflet a fole, cujus lumine colluflrari putatur. ReHqua
vero tria intervalla infinita et immenfa, a fole ad Martis, inde
ad Jovis, ab eo ad Saturni fleHam, inde ad caelum ipfum, quod
extremum atque ultimum mundi efl. Qus potefl igitur contagio
ex infinito pene intervaHo pertinere ad lunam, vel potius ad ter-
ram ?
XLIV. Quid ? cum dicunt id, quod iis dicere neceffe eft,
omnes omnium ortus, quicumque gignantur in omni terra, qu^
incolatur, eofdem effe, eademque omnibus, qui eodem flatu
caeU et fleUarum nati fint, accidere neceffe effe ; nonne ejuf-
modi funt, ut ne caeH quidem naturam interpretes iftos caDH
noffe appareat ? Cum enim iUi orbes, qui c^lum quafi medium
dividunt, et afpedlum noftrum definiunt, ( a Gra;cis o^it^om^
nominantur, a nobis finientes recftiffime nominari poffunt) varie-
tatem maximam habeant, aHique in aHis locis fint, necefTe efl
ortus occafufque fiderum non fieri eodem tempore apud om-
nes. Quod fi eorum vi cselum modo hoc, modo iUo modo
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 84/539
8g dedivinationetemperatur j
qui potefl eadem vis efle nafcentium, cum ceeII
tanta fit diffimilitudo ? In his locis, quae nos incolimus, poft
folftitium Canicula exoritur, et quidem aliquot diebus -,
apudTroglodytas, ut fcribitur, ante folftitium : ut, fi jam conceda-
mus aliquid vim caeleftem ad eos, qui in terra gignuntur, per-
tinere, confitendum fit illis, eos, qui nafcuntur eodem tem-
pore, poiTe in diffimiles incidere naturas propter caeli diffimili-
tudinem. Quod minime illis placet : volunt enim illi, omnes
eodem tempore ortos, qui ubique fmt nati, eadem conditione
nafci.
XLV. Sed quse tanta dementia efl, ut in maximis motibus,
mutationibufque caeli, nihil interfit, qui ventus, qui imber, quas
tempeftas ubique fit ? Quarum rerum in proximis locis tantiE
diffimiUtudines faepe funt, ut alia Tufculi, aUa Romas eveniat
faepe tempeflas. Quod, qui navigant, maxime animadvertunt,
cum in fle(flendis promontoriis, ventorum mutationes maximas
faspe fentiant. Haec igitur cum fit tum ferenitas, tum pertur-
batio caelij eflne fanorum hominum, hoc ad nafcentium ortus
pertinere non dicere ;quod non certe pertinet : illud nefcio
quid tenue, quod fentiri nullo modo, intelligi autem vix potefl:,
quae a luna, caeterifque fideribus cceU temperatio fiat, dicere ad
puerorum 6rtus pertinere ?
Quid ? quod non inteUigunt, feminum vim, quae ad gignen-
dum, procreandumque plurimum valeat, funditus toUi ; medio-
cris erroris efl ? Quis enim non videt, et formas, et mores, et
plerofque ftatus ac motus effingere a parentibus Uberos ? quod
non contingeret, fi hoc non vis et natura gignentium efficeret,
fed temperatio lunae, caeUque moderatio.
Quid ? quod uno et eodem temporis pundto nati, diffimiles et
naturas, et vitas, et cafus habent ; parumne declarant, nihil ad
agendam vitam nafcendi tempus pertinere ? nifi forte putamus
neminem eodem tempore ipfo et conceptum, et natum, quo
Africanum. Num quis igitur talis fuit ?
XLVI. Quid ? iUudne dubium efl, quin multi, cum ita nati ef-
fent, ut quaedam contra naturam depravata haberent, reflituerentur.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 85/539
LIBER5ECUNDUS. 8i
ct corrigerentur ab natura, cum fe ipfa revocaffet, aut arte,
atque medicina? aut quorum linguae fic inhsererent, ut loqui non
poflent, eae fcalpello refedias liberarentur ? Multi etiam naturas
vitium meditatione atque exercitatione fuftulerunt j ut Demofl-
henem fcribit Phalereus, cum rho dicere nequiret ; exercita-
tione feciffe, ut planifTimc diceret. Quod fi haec aftro ingenerata
et tradita eflent, nulla res ea mutare poffet. Quid ? difTimiU-
tudo locorum nonne diflilmiles hominum procreationes habet ?
quas quidem percurrere oratione facile eft, quid inter Indos et
Perfas, iEthiopas et Syros differat corporibus, animis ; ut incre-
dibiUs varietas diflimiUtudoque fit. Ex quo inteUigitur, plus ter-
rarum fitus, quam lunse tradtus, ad nafcendum valere. Nam
quod aiunt, quadringenta et feptuaginta miUia annorum in peri-
cUtandis, experiundifque pueris, quicumque effent nati, Baby-
lonios pofuiffe, faUunt. Si enim effet fadlitatum, non effet defi-
tum. Neminem autem habemus aufftorem, qui id aut fieri dicat,
aut fadtum fciat.
XLVII. Videfne, me non ea dicere, quas Carneades, fed ea,
quae princeps Stoicorum Panaetius dixerit ? Ego autem etiam hoc
requiro, omnefne, qui Cannenfi pugna ceciderunt, uno aflro
fuerint. Exitus quidem omnium unus et idem fuit. Quid ? qui
ingenio atque animo fingulares, num aflro quoque uno ? Quodenim tempus, quo non innumerabiles nafcantur ? At certe fimi-
Us nemo Homeri. Et, fi ad rem pertinet, quo modo caelo affec-
to, compofitifque fideribus, quodque animal oriatur -, valeat id
neceffe efl etiam in rebus inanimis : quo quid dici potefl abfur-
dius ? L. quidem Tarutius Firmanus, famiUaris nofler, in pri-
mis Chaldaicis rationibus eruditus, urbis etiam noflrs natalem
<liem repetebat ab iis PariUbus, quibus eam a Romulo conditam
accepimus ; Romamque, in jugo cum effet luna, natam effe di-
cebat, nec ejus fata canere dubitabat.
O vim maximam erroris ! Etiamne urbis nataUs dies ad vim
iteUarum et lunae pertinebat ? Fac in puero referre ex qua affec-
tione casU primum fpiritum duxerit j num hoc in latere, aut
T o M. III. L
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 86/539
82 D E D I V I N A T I O N E
in caemento, ex quibus urbs effedba eft, potuit valere ? Sed quid
plura ? quotidie refelluntur. Quam multa ego Pompeio, quam
multa Craffo, quam multa huic ipfi Ca^fari a Chaldasis di^fta me-
mini ; neminem eorum nifi in fenedtute, nifi domi, nifi cum
claritate effe moriturum ! Ut mihi permirum videatur, quem-
quam extare, qui etiam nunc credat iis, quorum praedidta quo-
tidie videat re et eventis refelli.
XLVIII. Reftant duo divinandi genera, quae habere dicimur
a natura, non ab arte ; vaticinandi, et fomniandi. De quibus,
Quinte, inquam, fi placet, differamus. Mihi vero, inquit, placet.
His enim, quae adhuc difputafti, prorfus affentior : et vere ut lo-
quar, quanquam tua me oratio confirmavit, tamen etiam mea
fponte nimis fuperftitiofam de divinatione Stoicorum fententiam
judicabam j ac me Peripateticorum ratio magis movebat, et ve-
teris Dicacarchi, et ejus, qui nunc floret, Cratippi, qui cenfent
effe in mentibus hominum tanquam oraculum aliquod, ex quo
futura praefentiant, fi aut furore divino incitatus animus, aut
fomno relaxatus, folute moveatur ac libere. His de generibus
quid fentias, et quibus ea rationibus infirmes, audire fane velim.
Quae cum ille dixiffet, tum ego rurfus quafi ab alio principio fum
exorfus dicere.
Non ignoro, inquam, Quinte, te femper ita fenfiffe, ut de
csteris divinandi generibus dubitares : ifta duo, furoris et fomnii,
quae a hbera mente fluere viderentur, probares.
XLIX. Dicam igitur de iftis ipfis duobus generibus mihi quid
videatur, fi prius, Stoicorum conclufio rationis, et Cratippi noftri,
quid valeat, videro. Dixifti enim, et Chryfippum, et Diogenem,
ct Antipatrum concludere hoc modo. " Si funt Dii, neque ante
** declarant hominibus, quae futura fint ; aut non diligunt homi-
** nes i aut, quid eventurum fit, ignorant ; aut exiftimant nihil
** intereffe, hominem fcire, quid fit futurum ; aut non cenfent
** effe fuae majeftatis, praefignificare hominibus, qua? fint futura;
** aut ea ne ipfi quidem Dii fignificare poffunt. At neque non
** diligunt nos -, funt enim benefici, generique hominum amici
** neque ignorant ea, quae ab ipfis conftituta et defignata funt
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 87/539
LIBERSECUNDUS. 83
'* neque noftra nihil intereft, fcire ea quae futura funt ; erimus
** enim cautiores, fi fciemus : neque hoc alienum ducunt majef-
** tate fua ; nihil efl; enim beneficentia prasflantius : neque non
** poflunt futura pra?nofcere. Non igitur Dii funt, nec fignificant
*' nobis futura : funt autem Dii ; fignificant ergo. Et non, fi
*' fignificant futura, nullas dant nobis vias ad fignificationum
" fcientiam, fruflra enim fignificarent : neque, fi dant vias, non
" efl divinatio : efl igitur divinatio."
O acutos homines ! quam paucis verbis negotium confed:um
putant ! Ea fumunt ad concludendum, quorum iis nihil concedi-
tur. Conclufio autem rationis ea probanda efl, in qua ex rebus
non dubiis id, quod dubitatur, efiicitur.
L. Videfne Epicurum, quem hebetem et rudem dicere folent
Stoici, quemadmodum, quod in natura rerum omne effe dici-
mus, id infinitum effe concluferit ? ^odjinitum ejiy inquit, ha~
bet extremum, Quis hoc non dederit ? ^od autem habet extre-
mumy id cernitur ex alio extrinfecus. Hoc quoque efl conceden-
dum. At, quod omne ejif id non cernitur ex alio extrinfecus. Ne
hoc quidem negari potefl. Nihil igitur cum habeat extremum, in~
Jinitum Jit necejje ejl. Videfne, ut ad rem dubiam conceflis rebus
pervenerit ? Hoc vos dialedtici non facitis : nec folum ea non
fumitis ad concludendum, quae ab omnibus concedantur ; fed ea
fumitis, quibus conceflis, nihilo magis efficiatur quod velitis.
Primum enim hoc fumitis : Si funt Dii, henefici in homines funt,
Quis hoc vobis dabit ? Epicurufne, qui negat, quidquam Deos
nec alieni curare, nec fui ? An nofler Ennius, qui magno plaufu
loquitur, affentiente populo ?
"Ego Deum genus ejfeJemper dixi, et dicam calitum :
Sed eos non curare opinory quid agat humanum genus,
Et quidem, cur fic opinetur, rationem fubjicit. Sed nihil efl
neceffe dicere, quae fequuntur. Tantum fat eft intelUgi, id fu-
mere iflos pro certo, quod dubium controverfumque fit.
LL Sequitur porro, Nihil Deos ignorare, quod omniafint ab iis
conflituta. Hic vero quanta pugna efl dodiiflimorum hominum,
negantium effe haec a Diis immortalibus conflituta ? At nojira
L2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 88/539
84 DE DIVINATIONEinterejl fcire ea qu(S eventura fmt. Magnus Dicaearchi liber eft,
nefcire ea meiius, quam fcire. Negant id ejje alienum jnajeftate
Dcorunh fcilicet cafas omnium introfpicere, ut videant quid
cuique conducat. Neque non po[junt futura prcenofcere. Negant
pofTe ii, quibus non placet zii^ certum, quid futurum fit. Videf-
ne igitur, quae dubia fmt, ea fumi pro certis atque conceffis ?
Deinde contorquent, et ita concludunt; Non igitiirfunt Dii, nec
fgnificant futura : id enim jam perfedtum arbitrantur. Deinde
affumunt j Sunt autem Dii : quod ipfum non ab omnibus con-
ceditur. Signifcant ergo. Ne id quidem fequitur ; poiTunt enim
non fignificare, et tamen effe, Dii. NeCyffgnifcenty non dant vias
aliquas adfcientiamfgnifcationis. At id quoque potefl, ut non dent
homini ^ ipfi habeant ; cur enim Tufcis potius, quam Romanis,
darent ? Necf dant vias, nulla ef divinatio. Fac dare Deos ; quod
abfurdum eft : quid refert, fi accipere non pofTumus ? Extremum
ef}:, E/? igitur divinatio. Sit extremum : effedlum tamen non efl
ex fahis enim, ut ab ipfis didicimus, verum efiici non potelL Ja-
cet igitur tota concluiio.
LII. Veniamus nunc ad optimum virum, familiarem noflrum,
Cratippum. ** Si fine oculis, inquit, non poteft extare ofiicium
** et munus oculorum, pofiunt autem aliquando oculi non fungi
" fuo munere ; qui vel femel ita efl ufus oculis, ut vera cerneret,
** is habet fenfum oculorum vera cernentium. Item igitur, li
*' fine divinatione non potefl ofKcium et munus divinationis ex-
** tare ;potefl autem, cum quis divinationem habeat, errare ali-
** quando, nec vera cernere ; fatis efl ad coniirmandam divina-
** tionem, femel aliquid ita effe divinatum, nihil ut fortuito ce-
** cidiffe videatur. Sunt autem ejus generis innumerabilia. EfTe
** igitur divinationem confitendum eft.
Feflive et breviter : fed,
cumbis fumpfit quod voluit ; etiam
ii faciles nos ad concedendum habuerit, id tamen, quod affumit,
concedi nullo modo potefl. ** Si, inquit, aliquando oculi pec-
" cent, tamen, quia redle aliquando viderint, inefl in iis vis
<* videndi. Item, fi quis femel aliquid dixerit, is etiam cum
<* peccet, tamen exiftimandus fit habere vim divinandi."
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 89/539
LIBER SECUNDUS. S^
LIII. Vide, quaefo, Cratippe nofter, quam fint ifta fimilia
nam mihi non videntur. Oculi enim vera cernentes, utuntur na-
tura atque fenfu : animi li quando vel vaticinando vel fomniando
vera viderunt, ufi funt fortuna atque cafu. Nifi forte concefTuros
tibi exiftimas eos, qui fomnia pro fomniis habent, li quando ali-
quod fomnium verum evaferit, non id fortuito accidiffe. Sed de-
mus tibi iflas duas fumptiones, ea qux X^iJ,fA,ctTa. appellant dia-
le(5tici j fed nos Latine loqui malumus : prasfumptio tamen, quam
'zo^oKy,^iv iidem vocant, non dabitur.
AfTumit autem Cratippus hoc modo j Sunt autem innumera-^
biles prcefenfiones nonfortuitce. At ego dico nullam. Vide, quan-
ta fit controverfia. Jam, affumptione non concefTa, nulla con-
clufio eft. At impudentes fumus, qui, cum tam perfpicuum fit,
non concedamus. Quid eft perfpicuum ? Multa vera, inquit,
evadere. Quid, quod multo plura falfa ? Nonne ipfa varietas, qu£e
eft propria fortunse, fortunam efTe caufam, non naturam, docet ?
Deinde, fi tua ifla conclufio, Cratippe, vera eft ; (tecum enim
mihi res efl) nonne intelligis eadem uti pofTe et harufpices, et
fulguratores, et interpretes oflentorum, et augures, et fortilegos,
ct Chaldaeos ? quorum generum nullum eft, ex quo non aHquid,
ficut praedidum fit, evaferit. Ergo aut ea quoque genera divi-
nandi funt, quae tu rediifTime improbas ; aut, fi ea non funt, nonintelligo, cur hasc duo fint, quae relinquis. Qua ergo ratione hsc
inducis, eadem illa pofTunt effe, quas tolHs.
LIV. Quid vero habet audoritatis furor ifte, quem divinum
vocatis, ut, quae fapiens non videat, ea videat infanus, et is, qui
humanos fenfus amiferit, divinos affecutus lit ? SibyUas verfus
obfervamus, quos illa furens fudiffe dicitur ^quorum interpres
nuper falfa quadam hominum fama di6lurus in fenatu putabatur,
eum, quem re vera regem habebamus, appeUandum quoque effe
regem, fi falvi effe veUemus. Hoc fi eft in Hbris, in quem homi-
nem, et in quod tempus efl ? CaUide enim, qui iHa compofuit,
perfecit, ut, quodcunque accidiffet, praedicftum videretur, homi-
num et temporum definitione fublata. Adhibuit etiam latebram
obfcuritatis, ut iidem verfus aHas in aHam rem pofTe accommodari
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 90/539
S6 DEDIVINATIONEviderentur. Non efTe autem illud carmen furentis, cum ipfum
poema declarat, (eft enim magis artis et diligentias, quam incita-
tationis et motus) tum vero ea quae a,)c^o^x'^ dicitur, cum deinceps
ex primis verfus literis aliquid conne<ftitur, ut in quibufdam En-
nianis, ^ Enmusjedf. Id certe magis eft attenti animi, quam
furentis. Atque in Sibyllinis ex primo verfu cujufque fententiae
primis literis illius fententiae carmen omne praetexitur. Hoc
fcriptoris eft, non furentis ; adhibentis diligentiam, non infani.
Quamobrem Sibyllam quidem fepofitam et conditam habeamus,
ut, id quod proditum efl a majoribus, injulfu fenatus ne legantur
quidem libri ; valeantque ad deponendas potius, quam ad fufci-
piendas religiones : et cum antiftitibus agamus, ut quidvis potius
ex ilHs libris, quam regem proferant -, quem Romae pofthaec nec
Dii, nec homines efte patientur.
LV. At multi faspe vera vaticinati, ut Caflandra,
"Jamque mari magno ... -
Eademque paulo poft
Fjheu videte ....
Num igitur me cogis etiam fabulis credere ? quae deledlatlonis
habeant, quantum voles -, verbis, fententiis, numeris, cantibus
adjuventur : audloritatem quidem nullam debemus, nec fidem
commentitiis rebus adjungere. Eodemque modo nec ego Publi-
cio nefcio cui, nec Marciis vatibus, nec Apollinis opertis cre-
dendum exiftimo -, quorum partim fi<fta aperte, partim effutita
temere, nunquam ne mediocri quidem cuiquam, non modo pru-
denti, probata funt.
Quid ? inquies : remex ille de claffe Coponii, nonne ea
praedixit, qua; fadta funt ? IUe vero, et ca quidem, qua3 om-
nes eo tempore, ne acciderent, timebamus. Caftra enim in
-TheffaHa caftris collata audiebamus -, videbaturque nobis exer-
citus Casfaris et audaciae plus habere, quippe qui patriae bellum
intuliffet ; et roboris, propter vetuftatem. Cafum autem praeHi,
nemo noftrum erat, quin timeret -, fed ita, ut conftantibus ho-
minibus par erat, non aperte. IHe autem Graecus, quid mirum,
fi magnitudine timoris, ut plerumque fit, a conftantia, atque a
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 91/539
LIBERSECUNDUS. 87
mente, atque a fe ipfc drfceflit ? qua perturbatione animi, qua?,
fanus cum eiTet, timebat ne evenirent, ea demens eventura effc
dicebat. Utrum tandem, per Deos atque homines ! magis verifi-
mile eft, vefanum remigem, an aliquem noflrum, qui ibi tumeramus, me, Catonem, Varronem, Coponium ipfum^ confilia
Deorum immortalium perfpicere potuifTe ?
LVI. Sed jam ad te venia,
OfanUe Apollo, qui umbilicum certum terrarum objidesy
JJndefuperjiitiofa primumfeeva evajit voxfera.
Tuis enim oraculis Chryfippus totum volumen implevit, partim
falfis, ut ego opinor ; partim cafu veris, ut iit in omni oratione
faepiffime -, partim flexiloquis, et obfcuris, ut interpres egeat in-
terprete, et fors ipfa ad fortes referenda fit; partim ambiguis, et
quas ad dialedticum deferenda fmt, Nam cum fors illa edita efl
opulentiflimo regi Afi^e,
Craefus Halym penetrans magnam pervertet opum vim
hoflium vim {&{& perverfurum putavit, pervertit autem fuam.
Utrum igitur eorum accidiffet, verum oraculum fuiffet. Cur
autem hoc credam unquam editum Crcefo ? aut Herodotum cur
veraciorem ducam Ennio ? Num minus ille potuit de Croefo^
quam de Pyrrho, iingere Ennius ? Quis enim efl^ qui credat,
ApolUnis ex oraculo Pyrrho effe refponfum,.
Aio te, Macida, Romanos vincere pojje.
Primum, latine Apollo nunquam locutus efl. Deinde, ifla fors
inaudita Graecis efl. Praeterea, Pyrrhi temporibus jam Apollo
verfus facere defierat. Poflremo, quanquam femper fuit, ut apud
Ennium efl„
fiolidum genus /Eacidarum;
Bellipotentesfunt magV , quamfapientipotentes ;
tamen hanc amphiboUam verfus inteUigere potuifTet, vincere te
Rontanos, nihilo magis in fe, quam in Romanos, valere. Nam iUa
amphiboUa, quae Crcefum decepit,. vel Chryfippum potuiffet fal-
lere -, haec vero ne Epicurum quidem.
LVIL Sed, quod caput efl, cur ifto modo jam oracula Del-
phis non eduntur, non modo noflra aetate, fed jamdiu 3 ut modo
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 92/539
88 DEDIVINATIONEnlhil poffit elle contemptius ? Hoc loco cum urgentur, evanuifle
aiunt vetuflate vim loci ejus, unde anhelitus ille terrae fieret,
quo Pythia, mente incitata, oracula ederet. De vino, aut falfa-
mento putes loqui, quae evanefcunt vetujftate. De vi loci agi-
tur, neque folum naturali, fed etiam divina ; quae quo tandem
modo evanuit ? Vetuftate, inquies. Quas vetuftas eft, quae vim
divinam coniicere poflit ? Quid tam divinum autem, quam af-
flatus ex terra mentem ita movens, ut eam providam rerum fu-
turarum efticiat, ut ea non modo cernat multo ante, fed etiam
numero, verfuque pronuntiet ? Quando autem ifta vis evanuit ?
an poftquam homines minus creduli efl^e coeperunt ? DemoflJie-
nes quidem, qui abhinc annos prope ccc fuit, jam tum (piMyr^
ttiXhv Pythiam dicebat, id eft, quafl cum Phihppo facere. Hoc
autem eo fpecftabat, ut eam a Philippo corruptam diceret ; quo
licet exiftimare, in aliis quoque oracuhs Delphicis aliquid non
fmceri fuifl^e. Sed nefcio quomodo ifti philofophi, fuperftitiofi,
et pene fanatici, quidvis malle videntur, quam fe non ineptos.
Evanuifle mavultis, et extindlum eflTe id, quod fl unquam fuifl^et,
certe asternum eflTet, quam ea, quas non funt credenda, non cre-
dere.
LVIII. Simiiis eft error in fomniis; quorum quidem defenfio
repetita quam longe eft ! Divinos animos cenfent eflfe noftros,
eofque efl!*e traftos extrinfecus, animorumque confentientium
multitudine completum efl^e mundum : hac igitur mentis et ip-
iius divinitate, et conjundtione cum externis mentibus, cerni
quse flnt futura. Contrahi autem animum Zeno, et quafl labi
putat, atque concidere, et ipfum efl^e dormire. Jam Pythagoras et
Plato, locupletifllmi auftores, quo in fomnis certiora videamus,
praeparatos quodam cultu atque vidtu proficifci ad dormiendum
jubent. Faba quidem Pythagorei utique abftinuere ; quafi vero
eo cibo mens, non venter, infletur. Sed nefcio quomodo nihil
tam abfurde dici poteft, quod non dicatur ab ahquo philofopho-
rum.
Utrum igitur cenfemus dormientium animos per femetlpfos
in fomniando moveri, an, ut Democritus cenfet, externa et
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 93/539
LIBERSECUNDUS. 89
adventitia vifione pulfari? Sive enim fic eft, five illo modo,
vidcri polTunt permulta fomniantibus falfa pro veris. Nam et
navigantibus moveri videntur ea, quae ftant ; et quodam obtutu
oculorum duo pro uno lucernae lumina. Quid dicam, infanis,
quid ebriis quam multa falfa videantur ? Quod fi ejufmodi vifis
credendum non eft, cur fomniis credatur, nefcio. Nam tam licet
de his erroribus, fi velis, quam de fomniis, difputare : ut ea quae
ilant, {1 moveri videantur, terrae motum fignificare dicas, aut
repentinam aliquam fugam -, gemino autem lucemae lumine de-
clarari, diflenfionem ac feditionem moveri.
LIX. Jam ex infanorum aut ebriorum vifis innumerabilia con-
jedtura trahi pofiTunt, quae futura videantur. Quis efi: enim, qui
totum diem jaculans non aliquando collineet ? Totas nodtes
dormimus ; neque ulla efi: fere, qua non fomniemus : et mira-
mur, aliquando id, quod fomniarimus, evadere ? Quid eft tam
incertum, quam talorum ja(ftus ? tamen nemo efi:, quin, faepe
jadlans, Venereum jaciat aliquando, nonnunquam etiam iterum,
ac tertium : num igitur, ut inepti, Veneris id fieri impulfu ma-
lumus, quam cafu, dicere ? Quod fi, casteris temporibus, falfis
vifis credendum non eft ; non video, quid praecipui fomnus ha-
beat, in quo valeant falfa pro veris.
Quod li ita natura paratum efi^et, ut ea dormientes agerent
quae fomniarent, aUigandi omnes efi^ent qui cubitum irent : ma-
jores enim, quam ulU infani, efficerent motus fomniantes. Quod
fi infanorum vifis fides non eft habenda, quia falfa funt ; cur cre-
datur fomniantium vifis, quae multo etiam perturbatiora funt,
non intelligo. An, quod infani fua vifa conjedlori non narrant,
narrant qui fomniaverunt ? Qusero etiam, fi velim fcribere quid,
aut legere, aut canere vel voce, vel fidibus, aut geometricum
quiddam, aut phyficum, aut dialedicum exphcare, fomniumne
expedlandum fit, an ars adhibenda, fine qua nihil earum rerumnec fieri nec expcdiri poteft ? Atqui, ne fi navigare quidem veUm,
ita gubernarem, ut fomniaverim : pra^fens enim pcena fit. Qui
igitur convenit, aegros a conjedtore fomniorum potius, quam a
medico, petere medicinam ? An i^fculapius, an Serapis poteft
ToM. III. M
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 94/539
90 DEDIVINATIONEnobis praefcribere per fomnium curationem valetudinis ; Nep-
tunus gubernantibus non poteft ? Et, fi fme medico medicinam
dabit Minerva j Mufie fcribendi, legendi, caeterarum artium fci-
entiam fomniantibus non dabunt ? At fi curatio daretur valetu-
dinis, haec quoque, qus dixi, darentur : quae quoniam non dan-
tur, medicina non datur : qua fublata, toUitur omnis audloritas
fomniorum.
LX. Sed hasc quoque in promptu fuerint : nunc interiora
videamus. Aut enim divina vis quaedam, confulens nobis, fom-
niorum iignificationes facit ; aut conjedtores ex quadam conve-
nientia et conjundlione naturae, quam vocant cvfA^TniB-eicui, quid
cuique rei conveniat, ex fomniis, et quid quamque rem fequatur,
intelligunt ; aut eorum neutrum eft, fed quaedam obfervatio con-
ftans atque diuturna eft, cum quid vifum fecundiim quietem lit,
quid evenire, et quid fequi foleat.
Primum intelHgendum eft, nullam vim effe divinam effediri-
cem fomniorum. Atque illud quidem perfpicuum eft, nulla vifa
fomniorum proficifci a numine Deorum : noftra enim caufa Dii
id facerent, ut providere futura poffemus. Quotusigitur eft quif-
que, qui fomniis pareat ? qui intelligat ? qui meminerit ? Quam
multi vero, qui contemnant, eamque fuperftitionem imbecilli
animi atque anilis putent ? Quid eft igitur, cur his hominibus
confulens Deus, fomniis moneat eos, qui illa non modo cura,
fed ne memoria quidem, digna ducant ? Nec enim ignorare Deus
poteft, qua mente quifque fit ; nec fruftra, ac fine caufa quid
facere, dignum Deo eft : quod abhorret etiam ab hominis con-
ftantia. Ita, fi pleraque fomnia aut ignorantur, aut negliguntur;
aut nefcit hoc Deus, aut fruftra fomniorum fignificatione utitur.
Sed horum neutrum in Deum cadit : nihil igitur a Deo fomniis
fignificari fatendum eft.
LXI. Illud etiam requiro, cur, fi Deus ifta vifa nobis provl-
dendi caufa dat, non vigilantibus potius det, quam dormientibus.
Sive enim externus et adventitius pulfus animos dormientium
commovet, five per fe ipfi animi moventur, five quae caufa aha eft,
cur fecundum quietem aliquid videre, audire, agere videamur^
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 95/539
LIBERSECUNDUS. 91
eadem caufa vigilantibus efle poterat ; idque fi noftra caufa Dii
fecundum quietem facerent, vigilantibus idem facerent ; praefer-
tim cum Chryfippus, Academicos refellens, permulto clariora
et certiora efle dicat, quas vigilantibus videantur, quam quae fom-
niantibus. Fuit igitur divina beneficentia dignius, cum confule-
rent nobis, clariora vifa dare vigilanti, quam obfcuriora per fom-
nium ; quod quoniam non fit, fomnia divina putanda non funt.
Jam vero quid opus efl circuitione et amfradlu, ut fit utendum
interpretibus fomniorum potius, quam diredlo ? Deus, fi quidem
nobis confulebat, Hocfadfo, Hoc nefeceris, diceret ; idque yifum
vigilanti potius, quam dormienti daret.
Jam vero quis dicere audeat, vera omnia effe fomnia ? Aliquot
fomnia vera, inquit 'Enn'ms,fed omnia non eji neceffe.
LXII. Qu^ eft tandem ifta diftincflio ? quse vera, quae falfa
habet ? et, li vera a Deo mittuntur, falfa unde nafcuntur ? Nam fi
ea quoque divina, quid inconftantius Deo ? quid infcitius autem
eft, quam mentes mortalium falfis et mendacibus vifis concitare .?
Sin vera vifa, divina funt ; falfa autem et inania, humana ; quae
eft ifta defignandi licentia, ut hoc Deus, hoc natura fecerit po-
tius, quam aut omnia Deus, (quod negatis,) aut omnia natura ?
Quod quoniam illud negatis, hoc necefi!ario confitendum eft.
Naturam autem eam dico, qua nunquam animus infiftens, agita-
tione et motu efi"e vacuus poteft. Is, cum languore corporis, nec
membris uti, nec fenfibus poteft, incidit in vifa varia et incerta
ex reliquiis, ut ait Ariftoteles, inhaerentibus earum rerum, quas
vigilans gefiferit, aut cogitarit ; quarum perturbatione mirabiles
interdum exiftunt fpecies fomniorum. Quae fi alia falfa, aHa ve-
ra j qua nota internofcantur, fcire fane velim. Si nulla eft; quid
iftos interpretes audiamus ? Sin quaepiam eft ; aveo audire, quaj
fit. Sed haerebunt.
LXIII. Venit enim jam in contentionem, utrum fit probabi-
lius, Deofne immortales, rerum omnium proeftantia excellentes,
concurfare omnium mortalium, qui ubique funt, non modo lec-
tos, verum etiam grabatos, et, cum ftertentes aliquos viderint,
objicere his vifa quaedam tortuofa et obfcura, quae illi exterriti
M 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 96/539
92 DE DIVINATIONEfomnlo ad conjedlorem mane deferant ; an natura fierl, ut mobl-
liter animus agitatus, quod vigilans viderit, dormiens videre vide-
atur. Utrum philofophia dignius, fagarum fuperftitione ifta in-
terpretari, an explicatione naturs ? Ut, fi jam fieri pofTit conjec-
tura vera fomniorum, tamen ifii, qui profitentur, eam facere non.
pofilnt : ex levifiimo enim et indodliffimo genere conflant. Stoici
autem tui negant quemquam, nifi fapientem, divinum efle poffe.
Chryfippus quidem divinationem definit his verbis, Vim cog-
nofcentemy et mdentem, et explicantemJignay quee a Diis hominibus
portendantur : officium autem effe ejus, prasnofcere, Diiergaho-
mines mente qua fint, quidque fignificent; quemadmodumque
ea procurentur, atque expientur. Idemque fomniorum conjec-
tionem definit hoc modo, Ejjfe inim cernentem et explanantemy quce
a Diis hominibus JigJiiJicentur injomnis. Quid ergo ? ad haec me-
diocri opus efl prudentia, an et ingenio prsflanti, et eruditione
perfedla ? Talem autem cognovimus neminem.
LXIV. Vide igitur, ne, etiam fi divinationem tibi effe con-
ceffero, quod nunquam faciam, neminem tamen divinum reperire
poffimus. Qualis autem ifta mens efl Deorum, fi neque ea nobis
fignificant in fomnis, quae ipfi per nos intelligamus j neque ea,
quorum interpretes habere poffimus ? Similes enim funt Dii, fi
ea nobis objiciunt, quorum nec fcientiam, neque explanatorem
habeamus, tanquam fi Pceni aut Hifpani in fenatu noflro loque-
rentur fine interprete.
Jam vero quo pertinent obfcuritates et aenigmata fomniorum ?
IntelHgi enim a nobis Dii velle debebant ea, quae noftra caufa nos
monerent. [Quid ? poeta nemo, nemo phyficus, obfcurus ? Ille
vero nimis etiam obfcurus Euphorion : at non Homerus : uter
igitur meiior ? Valde HeracHtus obfcurus ; minime Democritus :
numigitur conferendi ?
Meacaufa
memones, quod non intelli-
gam ? Quid me igitur mones ? Ut fi quis medicus jegroto impe-
ret, ut fumat
T^errigenam, herbigradamy domi-portam, Janguine cajfam,
potius quam hominum more, cochleam, dicere. Nam Pacuvia-
nus Amphio,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 97/539
LIBERSECUNDUS. 93
^adrupes tardigraddy agrejiisy humilis, afpera,
Capite breviy cervice anguina, adfpeBu truci,
Evifceratay inanimay cum animalifonoy
cum dixiflet obfcurius, tum Attici refpondent ; Non intelligl-
mus, nifi aperte dixeris. At ille uno verbo, Tefludo. Non potue-
ras hoc igitur a principio, citharifta, dicere ?
LXV. Defert ad conjedtorem quidam, fomniaffe fe, ovum pen-
dere ex fafcia ledti fui cubicularis. Eft hoc in Chryfippi hbro
fomnium. Refpondit conjedtor, thefaurum defoffum effe fub ledo.
Fodit; invenit auri ahquantum, idque circumdatum argento.
Mifit conjed:ori quantulum vifum efl de argento. Tum ille, Ni-
hihie, inquit, de vitello ? Id enim ei ex ovo videbatur aurum
declaraffe ; reliquum, argentum. Nemone igitur unquam ahus
ovum fomniavit ? Cur ergo hic nefcio quis thefaurum folus in-
venit ? Quam multi inopes, digni praL;fidio Deorum, nullo fomnio
ad thefaurum reperiendum admonentur? Quam autem ob caufam
tam efl obfcure admonitus, ut ex ovo nafceretur thefauri fimili-
tudo, potius, quam aperte thefaurum qua^rere juberetur; ficut
aperte Simonides vetitus efl navigare? Ergo obfcura fomnia mi-
nime confentanea funt majeftati Deorum.
LXVI. Ad aperta et clara veniamus, quale eft de illo inter-
fe6to a Caupone Megaris ; quale de Simonide, qui ab eo, quemhumarat, vetitus eft navigare 5 quale etiam de Alexandro, (quod
a te prsteritum effe miror) qui, cum Ptolemsus, famiharis ejus,
in prielio telo venenato i(5tus effet, eoque vulnere fummo cum do-
lore moreretur, Alexander aflidens fomno eft confopitus. Tumfecundum quietem vifus ei dicitur draco is, quem mater Olym-
pias alebat, radiculam ore ferre, et fimul dicere, quo illa loci
nafceretur ; ncque is longe aberat ab eo loco : ejus autem effe
vim tantam, ut Ptolemaeum facile fanaret. Cum Alexander ex-
perredus narraffet amicis fomnium, emififfe qui illam radiculam
quasrerent ; qua inventa, et Ptolemaeus fanatus dicitur, et muhi
mihtes, qui erant eodem genere teli vulnerati.
Multa etiam funt a te ex hiftoriis prolata fomnia, matris
Phalaridis, Cyri fuperioris, matris Dionyfii, Poeni Hamilcaris,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 98/539
94 DE DIVINATIONEAnnibalis, P. Decii ; pervulgatum jam illud de praefule :
Gracchi etiam, et recens Ca^ciliae, Balearici filiae, fomnium. Sed
hxc externa, ob eamque caufam ignota nobis funt : nonnulla
etiam fi<5la fortaffe : quis enim au<ftor iftorum ? De noftris fom-
niis quid habemus dicere ? Tu de merfo me et equo ad ripam
ego de Mario cumfafcibus leaureatis me infuum deduci jubente
monumentum.
LXVII. Omnium fomniorum, Quinte, una ratio eft ;quae, per
Deos immortales ! videamus ne noftra fuperftitione et deprava-
tione fuperetur. Quem enim tu Marium vifum a me putas ? Spe-
ciem, credo, ejus, et imaginem, ut Democrito videtur. Unde
profedlam imaginem ? a corporibus enim folidis, et a certis figu-
ris vult fluere imagines. Quod igitur Marii corpus erat ? Ex eo,
inquit, quod fuerat. Plena funt imaginum omnia. Ifla igitur me
imago Marii in campum Atinatem perfequebatur ; nulla enim
fpecies cogitari poteft, nifi pulfu imaginum. Quid ergo ? iftae
imagines ita nobis didto audientes funt, ut fimul atque velimus,
accurrant ? Etiamne earum rerum, quae nullae funt ? Quae efl enim
forma tam inufitata, tam nulla, quam non fibi ipfe fingere ani-
mus poflit ? ut, quas nunquam vidimus, ea tamen informata ha-
beamus, oppidorum fitus, hominum figuras. Num igitur, cum
aut muros Babylonis, aut Homeri faciem cogito, imago illo-
rum me aliqua pellit ? Omnia igitur, quae volumus, nota nobis
effe pofTunt. Nihil efl enim, de quo cogitare nequeamus. Nullae
ergo imagines obrepunt in animos dormientium extrinfecus,
nec omnino fluunt illae ; nec cognovi quemquam, qui majore
aucloritate nihil diceret. Animorum eft ea vis, eaque natura, ut
vigeant vigilantes, nullo adventitio pulfu, fed fuo motu, incredi-
bili quadam celeritate. Hi, cum fuflinentur membris, et corpore,
et fenfibus, omnia certiora cernunt, cogitant, fentiunt. Cum au-
tem haec fubtrad:a funt, defertufque eft animus languore corporis,
tum agitatur ipfe per {Qfe. Itaque in eo et formae verfantur, et
adiones ; et multa audiri, multa dici, videntur. Hasc fcilicet in
imbecillo remiflToque animo, multa omnibus modis confufa et
yariata verfantur ; maximeque reliquias earum rerum moventur
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 99/539
LIBERSECUNDUS. 95
in anlmis, et agitantur, de quibus vigilantes aut cogitavimus,
aut egimus ; ut mihi temporibus illis multum in animo Marius
verfabatur, recordanti, quam ille gravem fuum cafum magno
animo, quam conftanti tulifTet. Hanc credo caufam de illo fom-
niandi fuifTe.
LXVIII. Tibi autem de me cum follicitudine cogitanti fubito
fum vifus emerfus e flumine. Inerant enim in utriufque noftriim
animis vigilantium cogitationum veftigia. At quaedam adjundta
funt : ut mihi de monumento Marii ; tibi, quod equus, in quo
ego vehebar, mecum una demerfus rurfus apparuit. An tu cen-
fes uUam anum tam deliram futuram fuiife, ut fomniis crederet,
nili ifta cafu nonnunquam, forte, temere concurrerent ? Alexan-
dro draco loqui vifus eft, Potefl: omnino hoc efl!e falfum, potefl
verum ; fed utrum fit, non efl mirabile : non enim audivit ille
draconem loquentem, fed efl vifus audire; et quidem, quo majus
iit, cum radicem ore teneret, locutus efl. Sed nihil efl magnum
fomnianti. Quasro autem, cur Alexandro tam illuflre fomnium,
tam certum, nec huic eidem alias, nec multa cgeteris. Mihi qui-
dem, praeter hoc Marianum, nihil fane, quod meminerim. Fruf-
tra igitur confumptae tot nodtes tam longa in aetate. Nunc qui-
dem propter intermifTionem forenfis operae, et lucubrationes de-
traxi, et meridiationes addidi, quibus uti antea non folebam : nec
tam multum dormiens, ullo fomnio fum admonitus, tantis prae-
fertim de rebus : nec mihi magis ufquam videor, quam cum aut
in foro magiflratus, aut in curia fenatum video, fomniare.
LXIX. Etenim (ex divifione hoc fecundum efl) quae efl con-
tinuatio conjuncStioque naturae, quam, ut dixi, vocant cru^97-(*5-«otv,
ejufmodi, ut thefaurus ex ovo intelHgi debeat ? Nam medici ex
quibufdam rebus et advenientes, et crefcentes morbos intelH-
gunt : nonnullas etiam valetudinis fignificationes ; ut hoc ipfum,
pleni enedine fimus, ex quodam genere fomniorum intelHgi pof-
fe dicunt. Thefaurus vero, et haereditas, et honos, et vi(ftoria,
et multa gen'eris ejufdem, qua cum fomniis naturaH cognatione
junguntur ? Dicitur quidam, cum in fomnis complexu Venereo
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 100/539
96 DEDIVINATIONEjungeretur, calculos ejecilTe. Video fympathiam : vifum eft enim
ta]e objedlum dormienti, ut id, quod evenit, naturse vis, non
opinio erroris, effecerit. Qua; igitur natura obtulit illam fpeciem
Simonidi, a qua vetaretur navigare ? aut quid naturae copulatum
habuit Alcibiadis, quod fcribitur, fomnium ? qui, paulo ante in-
teritum, vifus eft in fomnis amicas effc amidius amiculo. Is cum
eifet projeftus inhumatus, ab omnibufque defertus jaceret j amica
corpus ejus texit fuo pallio. Ergo hoc inerat in rebus futuris, et
caufas naturales habebat ? An, et ut videretur, et ut eveniret,
cafus effecit ?
LXX. Quid ? ipforum interpretum conjecfluras, nonne magls
ingenia declarant eorum, quam vim confenfumque naturae ? Cur-
for ad Olympia proficifci cogitans, vifus eft in fomnis curru qua-
drigarum vehi. Mane ad conjedtorem. At ille, Vinces, inquit.
Id enim celeritas fignificat, et vis equorum. Pofl idem ad An-
tiphontem. Is autem, Vincare, inquit, neceffe efl. An non in-
telligis quatuor ante te cucurrifTe ? Ecce alius curfor (atque ho-
rum fomniorum, et taUum plenus efl Chryfippi liber ; plenus
Antipatri : fed ad curforem redeo) ad interpretem detuHt, aqui-
lam fe in fomnis vifum effe fadtum. At ille, Vicifli ; ifla enim
avi volat nulla vehementius. Huic equidem Antipho, Tu vero,
inquit, te vidlum effe non vides ? Ifla enim avis infed:ans aHas
aves et agitans, femper ipfa poflrema efl.
Parere quasdam matrona cupiens, dubitans effetne praegnans,
vifa efl in quiete obfignatam habere naturam. RetuHt. Negavit
eam, quoniam obfignata fuiffet, concipere potuiffe. At alter
prffignantem effe dixit : nam inane obfignari nihil folere. Quae
efl ifla ars conje<5loris, eludentis ingenio ? An ea, quas dixi, et
innumerabiHa, quse coUed:a habent Stoici, quidquam fignifi-
cant, nifi acumen hominum, ex fimiHtudine aHqua, conjedlu-
ram modo huc, modo iUuc ducentium ? Medici figna quasdam
habent ex venis et ex fpiritu sgroti -, multifque ex aHis futura
prasfentiunt. Gubernatores cum exfultantes loHgines viderint, aut
delphinos fe in portum conjicientes, tempeflatem fignificari
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 101/539
LIBERSECUNDUS. 97
putant. Haec ratione explicari, et ad naturam facile revocari pof-
funt : ea vero, quas paulo ante dixi, nullo modo.
LXXI. At enim obfervatio diuturna, (haec enim pars una
reflat) notandis rebus fecit artem. An tandem fomnia obfervari
poffunt ? quonam modo ? funt enim innumerabiles varietates.
Nihil tam prEEpoftere, tam incondite, tam monftrofe cogitari
potefl, quod non poflimus fomniare. Quo modo igitur haec in-
finita et femper nova, aut memoria compledli, aut obfervando
notare poffumus ? Aflrologi motus errantium flellarum notave-
runt : inventus efl enim ordo in iis flellis, qui non putabatur.
Cedo tandem qui fit ordo, aut quae concurfatio fomniorum ? Quo
modo autem diflingui poffunt vera fomnia a falfis, cum eadem et
ahis aliter evadant, et iifdem non femper eodem modo ? Ut mihi
mirum videatur, cum mendaci homini ne verum quidem dicenti
credere foleamus, quo modo ifti, fi fomnium verum evafit ali-
quod, non ex multis potius uni fidem derogant, quam ex uno
innumerabilia confirmant.
Si igitur neque Deus efl efFecflor fomniorum, neque naturae
focietas ulla cum fomniis, neque obfervatione inveniri potuit
fcientia -, efFed:um efl, ut nihil prorfus fomniis tribuendum fit
praefertim cum illi ipfi, qui ea vident, nihil divinent ; ii qui in-
terpretantur, conjedturam adhibeant, non naturam 5 cafus autem
innumerabiUbus pene fecuHs in omnibus plura mirabilia, quam
in fomniorum vifis effecerit -, neque conjedlura, quae in varias
partes duci poteft, nonnunquam etiam in contrarias, quidquam
fit incertius.
LXXII. Explodatur haec quoque fomniorum divinatio pariter
cum caeteris. Nam, ut vere loquamur, fuperflitio fufa per gentes
oppreflit omnium fere animos, atque hominum imbeciUitatem
occupavit. Quod et in iis Hbris didtum efl, qui funt de natura
Deorum -, et hac difputatione id maxime egimus. Multum enim
et nobifmet ipfis, et noflris profuturi videbamur, fi eam funditus
fufluliffemus. Nec vero (id enim diligenter intelligi volo) fuper-
ilitione tollenda, reHgio tolHtur. Nam et majorum inflituta tueri
facris caeremonufque retinendis, fapientis efl ; et effe praeflantem
ToM. m. N
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 102/539
98 D E D I V I N A T I O N E 6?t%
allquam, aDternamque naturam, et eam fufpiclendam, admlran-
damque hominum generi, pulchritudo mundi, ordoque rerum
caeleftium cogit confiteri. Quamobrem, ut religio propaganda
etiam eft, qude eft junda cum cognitione naturae, fic fuperftitio-
nis ftirpes omnes ejiciendae. Inftat enim et urget, et quo te cun-
que verterls, perfequitur ; five tu vatem, five tu omen, audieris
iive immolaris, five avem afpexeris ; li Chaldaeum, li harufpicem
videris -, fi fulferit, li tonuerit, fi tadlum aliquld erit de caelo, 11
oftenti limile natum, fadtumve quippiam^ quorum neceffe eft
plerumque allquid eveniat : ut nunquam liceat quieta mente
confiftere.
Perfugium videtur omnium laborum, et folllcitudinum efie
fomnus : at ex eo ipfo plurimae curae metufque nafcuntur ; qui
quidem ipfi per fe minus valerent, et magis contemnerentur, nifi
fomniorum patrocinium philofophi fufcepiftent, nec ii quidem
contemptifiimi, fed m primis acuti, et confequentia, et repug-
nantia videntes -, qui prope jam abfoluti et perfedti putantur,
Quorum licentiae nifi Carneades reftitiffet, haud fcio, an foli jam
philofophi judicarentur : cum quibus omnis fere nobis difcepta-
tio contentioque eft 5 non quod eos maxime contemnamus, fed
quod videntur acutiflime fententias fuas, prudentlfhmeque defen-
dere. Cum autem proprium fit Academia?, judiclum fuum nul-
lum interponere, ea probare quae fimilHma veri videantur, confer-
re caufas, et, quid in quamque fententiam dici poffit, expromere;
nulla adhibita fua audtoritate, judicium audientium relinquere
integrum ac liberum ; tenebimus hanc confuetudinem a Socrate
traditam -, eaque inter nos, fi tibi, Quinte frater, placebit, quam
faepifiime utemur. Mihi vero, inquit ille, nihil poteft effe jucun-
dius. Quae cum efTent di(fta, furreximus.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 103/539
f 99 ]
D E F A T O.
PRINCIPIUM DEEST.
0'. /^"^UIA pertinet ad mores, quos riB-@^ illi vocant, nos eam
partem philofophiae, de moribus, appellare folemus :
fed decet augentem linguam Latinam, nominare mo-
ralem : explicandaque vis eft ratioque enuntiationum, quae Grae-
ci a,Pi&}fjutm vocant : quae de re futura cum aliquid dicunt, deque
€0, quod poflit fieri, aut non poffit, quam vim habeant, obfcura
quseflio eft, quam Tn^/ ^umTcov philofophi appellant -, totaque ell
XoyiKTif quam rationem differendi voco. Quod autem in aUis libris
feci, qui funt de natura Deorum, itemque in his quos de divina-
tione edidi, ut in utramque partem perpetua explicaretur oratio,
quo facilius id a quoque probaretur, quod cuique maxime pro-
babiie videretur ; id in hac difputatione de fato, cafus quidam,
ne facerem, impedivit. Nam cum effem in Puteolano, Hirtiufque
nofler, Conful defignatus, iifdem in locis, vir nobis amiciflimus,
et iis fludiis, in quibus nos a pueritia viximus, deditus, multum
una eramus ; maxime nos quidem exquirentes ea confilia, qus
ad pacem, et ad concordiam civium pertinerent. Cum enim om-
nes pofl interitum Csefaris novarum perturbationum caufas quseri
viderentur, hifque effe occurrendum putaremus, omnis fere nof-
tra in iis deUberationibus confumebatur oratio ; idque et faspe
alias, et quodam liberiore, quam folebat, et magis vacuo ab in-
terventoribus die, cum ad me ille veniffet, primo ea, qus erant
quotidiana, et quafi legitima nobis, de pace, et de otio.
N 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 104/539
100 D E F A T O.
II. Qulbus adis, Quid ergo ? inquit ille, quoniam oratorias
exercitationes non tu quidem, ut fpero, reliquifli, fed certe phi-
lofophiam illis antepofuifti, polTumne aUquid audire ? Tu vero,
inquam, vel audire, vel dicere. Nec enim (quod redte exiflimas)
oratoria illa fludia deferui, quibus etiam te incendi, quanquam
flagrantiflimum, acceperam ; nec ea, quae nunc tradto, minuunt,
fed augent potius, illam facultatem. Nam cum hoc genere philo-
fophiae, quod nos fequimur, magnam habet orator focietatem :
fubtiiitatem enim ab Academia mutuatur, et ei viciffim reddit
ubertatem orationis, et ornamenta dicendi. Quamobrem, in-
quam, quoniam utriufque fludii noflra pofTeffio eft, hodie, utro
frui maUs, optio fit tua.
Tum Hirtius, Gratiflimum, inquit, et tuorum omnium fimile
nihil enim unquam abnuit meo fludio voluntas tua. Sed, quoniam
rhetorica mihi veflra fat nota, teque in iis et audivimus faepe, et
audiemus 5 atque hanc Academicorum, contra prOpofitum dif-
putandi, confuetudinem indicant te fufcepiffe Tufculanae difpu-
tationes i ponere aliquid, ad quod audiam, fi tibi non efl molef-
tum, volo.
An mihi, inquam, potefl quidquam effe moleftum, quod tibi
gratum futurumfit ?
Sed ita audies, ut Romanum hominem, uttimide ingredientem ad hoc genus difputandi, ut longo intervallo
hsEC fludia repetentem.
Ita, inquit, audiam te difputantem, ut ea lego quae fcripfifli
proinde ordire.
IIJ, * * * Confideramus hic * * * quorum in ahis, ut in An-
tipatro poeta, ut in brumali die natis, ut in fimul aegrotantibus
fratribus, ut in urina, ut in unguibus, ut in rehquis ejufmo-
di, naturae contagio valet ; quam ego non toUo : vis eft nulla
fatalis. In aliis autem fortuita quaedam effe poffunt, ut in illo
naufrago, ut in Icadio, ut in Daphita. Quaedam etiam Pofido-
nius (pace magiflri dixerim) comminifci videtur. Sunt, inquam,
quidem abfurda. Quid enim ? Si DaphitiE fatum fuit ex equo
cadere, atque ita perire ; ex hocne equo, qui, cum equus non
effet, nomen habebat alienum ? Aut Phihppus hafce in capulo
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 105/539
D E F A T O. lOI
quadrlgulas vitare monebatur ? quafi vero capulo flt occifus.
Quid autem magnum, et naufragum illum line nomine in rivo
efle lapfum ? quanquam huic quidem hic fcribit praedidlum in
aqua efle pereundum. Ne hercule Icadii quidem praedonis video
fatum ullum ; nihil enim fcribit ei pracdid:um. Quid mirum
igitur, ex fpelunca faxum in crura ejus incidiffe ? Puto enim,
etiam fi Icadius tum in fpelunca non fuiffet, faxum tamen ilhid
cafurum fuiffe. Nam aut nihil efl omnino fortuitum, aut hoc
ipfum potuit evenire fortuna. Quaero igitur, (atque hoc late
patebit) fi fati omnino nullum nomen, nulla natura, nuUa vis
effet, et forte, temere, cafu, aut pleraque fierent, aut omnia
num aliter, ac nunc eveniunt, evenirent ? Quid ergo attinet in-
culcare fatum, cum fine fato ratio omnium rerum ad naturani
fortunamve referatur ?
IV. Sed Pofidonium, flcut aequum eft, cum bona gratla dl-
mittamus : ad Chryfippi laqueos revertamur. Cui primum qui-
dem de ipfa rerum contagione refpondeamus : rehqua poftea
perfequemur. Inter locorum naturas quantiim interfit, videmus ;
ahos effe falubres, aHos peflilentes ; in ahis effe pituitofos et quafi
redundantes, in ahis exficcatos atque aridos -, multaque funt
aha, quae inter locum et locum plurimiim differunt. Athenis
tenue caelum, ex quo acutiores etiam putantur Attici ; craffum
Thebis, itaque pingues Thebani et valentes. Tamen neque illud
tenue caslum efficiet, ut aut Zenonem quis, aut Arcefilam, aut
Theophraflum audiat ; neque craffum, ut Nemea potius, quam
Iflhmo, vidloriam petat.
Disjunge longius. Quid enim loci natura afferre poteft, ut in
porticu Pompeii potius, quam in campo, ambulemus ? tecum,
quam cum aho ? Idibus potius, quam Kalendis ? Ut igitur ad
quafdam res natura loci pertinet ahquid, ad quafdam autem ni-
hil ; fic affedtio aftrorum valeat, fi vis, ad quafdam res ; ad om-
nes certe non valebit. At enim quoniam in naturis hominum
difhmihtudines funt, ut ahos dulcia, ahos fubamara, deledtent
ahi Hbidinofi, ahi iracundi, aut crudeles, aut fuperbi fmt j ahi
tahbus vitiis abhorreant 3 quoniam igitur, inquit, tantum natura
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 106/539
102 D E F A T O.
a natiira diftat, quid mirum eft, has diffimilitudines ex diiferen-
tibus caufis effe fa<ftas ?
V. Hxc differens, qua de re agatur, et in quo caufa confiflat,
non videt. Non enim, li alii ad alia propenfiores fmt propter cau-
fas naturales et antecedentes, idcirco etiam noflrarum volunta-
tum atque appetitionum funt caufas naturales et antecedentes ;
nam nihil effet in noftra poteflate, fi res ita fe haberet. Nunc
vero fatemur, acuti hebetefne, valentes imbecilHne fimus, non
effe id in nobis. Qui autem ex eo cogi putat, ne ut fedeamus
quidem, aut ambulemus, voluntatis effe ; is non videt, qu« quam-
que rem res confequatur. Ut enim et ingeniofi et tardi ita nafcan-
tur antecedentibus caufis, itemque valentes et imbecilli j non fe-
quitur tamen, ut etiam federe, et ambulare,et rem agere aliquam,
principaUbus caufis delinitum et conflitutum fit.
Stilponem, Megareum philofophum, acutum fane hominem
et probatum temporibus illis accepimus. Hunc fcribunt ipfius
famiUares et ebriofum et muUerofum fuiffe ; neque hoc fcribunt
vituperantes, fed potius ad laudem. Vitiofam enim naturam ab
eo fic edomitam et compreffam effe do6lrina, ut nemo unquam
vinolentum iUum, nemo in eo Ubidinis veftigium, viderit. Quid?
Socratem nonne legimus quemadmodum notarit Zopyrus, phy-
liognomon, qui fe profitebatur hominum mores naturafque ex
corpore, ocuUs, vuUu, fronte pernofcere ? Stupidum effe So-
cratem dixit, et bardum, quod jugula concava non haberet : ob-
flrudlas eas partes et obturatas eife dicebat. Addidit etiam,, mu-
Uerofum ; in quo Alcibiades cachinnum dicitur fufluUffe. Sed
haec ex naturalibus caufis vitia nafci poffunt : exflirpari autem et
funditus toUi, ut is ipfe, qui ad ea propenfus fuerit, a tantis vi-
tiis avocetur, non efl id pofitum in naturaUbus caufis, fed in
voluntate, fludio, difcipUna : quaB toUuntur omnia, li vis et na-
tura fati ex divinationis ratione iirmabitur.
VI. Etenim fi efl divinatio, quaUbufnam a perceptis artis pro-
iicifcitur ? Percepta appeUo, quae dicuntur Graece ^oopnf^ctTu. Non
enim credo nuUo percepto aut caeteros artifices verfari in fuo
in-unere, aut eos, qui divinatione utantur, futura prasdicere. Sint
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 107/539
D E F A T O. 103
igltur aftrologorum percepta hujufmodi ; Si quls, verbi caufa,
oriente Canicula natus eft, is in mari non morietur. Vigila,
Chrylippe, ne tuam caufam, in qua tibi cum Diodoro, valente
dialedlico, magna ludtatio eft, deferas. Si enim eft verum, quod
ita connedtitur, Si quis oriente Canicula natus eft, in mart non
morietur ; illud quoque verum efl, Si Fabius oriente Canicula
natus eft, Fabius in mari non morietur. Pugnant ergo haec inter
fe, Fabium orieate canicula natum effe, et Fabium in mari mo-
riturum : et quoniam certum in Fabio ponitur, ortum effe eum
Canicula oriente, haec quoque pugnant, et eife Fabium, et iri
mari effQ moriturum. Ergo haec quoque conjund:io eft ex repug-
nantibus, Et ejl Fabiusy et in mari Fabius morietur : quod ut
propofitum eft, ne fieri quidem poteft. Ergo illud, Morietur in
mari Fabius, ex eo genere eft, quod fieri non poteft. Omne igi-
tur, quod falfum dicitur in futuro, id fieri non poteft,-
VII. At hoe, Chryfippe,^ minime vis -, maximeque tibi de
hoc ipfo cum Diodoro certamen eft. IUe enim id folum fieri
poffe dicit, quod aut fit verum, aut futurum fit verum : et, quid-
quid futurum fit, id dicit fieri necefi!e efi^e ; et, quidquid non
fit futurum, id negat fieri pofi!e. Tu, et quae non fint futura,
pofiTe fieri dicis, ut frangi hanc gemmam, etiam fi id nunquam
futurum fit : neqxie necefiTe fuifiTe Cypfelum regnare Corinthi,
quanquam id millefimo ante anno ApolHnis oraculo editum
efi!et. At fi ifta comprobabis divina praedidla j et quae falfa in
futuris dicentur, in his habemus, ut ea fieri non pofiint : ut, fi
dicatur, Africanum Carthagine potiturum : et, fi vere dicatur de
futuro, idque ita futurum fit, dicas efi"e necefi^arium. Quae eft
tota Diodori vobis inimica fententia. Et enim fi illud vere con-
nedtitur, Si oriente Canicula natus es, in mari non morieris
primumque, quod eft in connexo, Natus es oriente Canicula,
necefiTarium eft ; (omnia enim vera in praeteritis, necefi!aria funt,
ut Chryfippo placet, difiientienti a magiftro Cleanthe, quia funt
immutabiha, nec in falfum e vero prasterita pofiTunt converti) fi
jgitur quod primum in connexo eft, necefiarium eft 3. fit etiam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 108/539
I04 D E F A T O.
quod confequitur, neceflarium. Quanquam hoc Chryfippo non
videtur valere in omnibus. Sed tamen, fi naturaUs efl cau-
fa, cur in mari Fabius non moriatur, in mari Fabius mori non
poteft.
VIII. Hoc loco Chryfippus aeftuans falH fperat Chaldaeos, cae-
terofque divinos, neque eos ufuros effe conjundlionibus, ut ita
fua percepta pronuntient, Si quis natu§ eft oriente Canicula, is
in mari non morietur ; fed potius ita dicant, Non et natus efl
quis oriente Canicula, et is in mari morietur. O licentiam jocu-
larem ! ne ipfe incidat in Diodorum, docet Chaldaeos, quo pad:o
eos exponere percepta oporteat. Quasro enim, fi Chaldaei ita lo-
quantur, ut negationes infinitarum conjundlionum potius, quam
infinita connexa ponant ; cur idem medici, cur geometrje, cur
reHqui facere non poffint ? Medicus in primis, quod erit ei
perfpedlum in arte, non ita proponet, Si cui venae fic moventur,
is habet febrem ; fed potius illo modo, Non ei venae fic moven-
tur, et febrem is non habet : itemque geometres non ita dicet,
Si in fphaera maxlmi funt orbes, medii inter fe dividuntur j fed
potius illo modo, Non et funt in fphasra maximi orbes, et hi non
medii inter fe dividuntur.
Quid eft, quid non pofTit iflo modo ex connexo transferri ad
conjundtionum negationem ? Et quidem aUis modis eafdem res
efferre pofifumus. Modo dixi, Si in fphaera maximi funt orbes,
medii inter fe dividuntur ; pofTum dicere, In fphaera maximi orbes
erunti pofTum dicere, Quia in fphaera maximi orbes erunt. Mul-
ta genera funt enuntiandi, nec ullum diflortius, quam hoc, quo
Chryfippus fperat Chaldaeos contentos Stoicorum caufa fore. II-
lorum tamen nemo ita loquitur. Majus eflenim has contortiones
orationis, quam fignorum ortus obitufque perdifcere.
IX. Sed ad illam Diodori contentionem, quam 'siri^) ^vvoltcov ap-
pellant, revertamur -, in qua quid valeat id, quod fieri poflit,
anquiritur. Placet igitur Diodoro, id folum fieri pofl^e, quod
aut verum fit, aut verum futurum fit. Qui locus attingit hanc
quaeftionem, Nihil fieri, quod non necefTe fuerit -, et, quidquid
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 109/539
D E F A T O. 105
lieri poffit, id aut efle jam, aut futurum efle j nec magis commu-
tari ex veris in falfa ea pofle, qux futura funt, quam ea, quas
fada funt : fed in fadis immutabilitatem apparere ; in futuris
quibufdam, quia non apparent, ne inelfe quidem videri : ut in
eo, qui mortifero morbo urgeatur, verum fit, Hic morietur hoc
morbo : at hoc idem li vere dicatur in eo, in quo vis morbi tanta
non appareat, nihilo minus futurum fit. Ita fit, ut commutatio
ex vero in falfum ne in futuro quidem ulla fieri poflit. Nam,
Morietur Scipio, talem vim habet, ut quanquam de futuro dici-
tur, tamen id non poflit converti in falfum : de homine enim
dicitur, cui necefle eil mori.
Sic fi diceretur, Morietur noclu in cubiculo fuo Scipio vi
oppreflus, vere diceretur ; id enim fore diceretur, quod eflTet
futurum ; futurum autem fuiflfe, ex eo, quia fadum efl:, intelli-
gi debet. Nec magis erat verum, Morietur Scipio, quam Mo-
rietur illo modo : nec minus neceflfe mori Scipionem, quam
illo modo mori : nec magis immutabile ex vero in falfum,
Necatus efl: Scipio, quam, Necabitur Scipio : nec, cum haec
ita fint, efl; caufa, cur Epicurus fatum extimefcat, et ab atomis
petat praefidium, eafque de via deducat, et uno tempore fuf-
cipiat res duas inenodabiles ; unam, ut fine caufa fiat aHquid,
ex quo exifliet, ut de nihilo quippiam fiat ; quod nec ipfi, nec
cuiquam phyfico placet : alteram, ut, cum duo individua per
inanitatem ferantur, aherum e regione moveatur, alterum de-
clinet. Licet enim Epicuro, concedenti omne enuntiatum aut
verum aut falfum efl^e, non vereri, ne omnia fato fieri fit necefl^e:
non enim ex seternis caufis naturae neceflitate manantibus verum
efl: id, quod ita enuntiatur ; Defcendit in Academiam Carnea-
des : nec tamen fine caufis : fed interefl: inter caufas fortuito
antegrefl^as, et inter caufas cohibentes in fe efiicientiam natu-
ralem. Ita et femper verum fuit, Morietur Epicurus, cum
duo et feptuaginta annos vixerit, Archonte Pitharato ; neque
tamen erant caufae fatales, cur ita accideret : fed quod ita ce-
cidifl^et, certe cafurum, ficut cecidit, fuit. Nec ii, qui dicunt
ToM. III. O
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 110/539
io6 D E F A T O.
immutabllla efTe, qua3 futura fmt, nec pofTe vemm futurum con-
verti in falfum, fati neceifitatem confirmant, fed verborum vim
interpretantur. At, qui introducunt caufarum feriem fempiter-
nam, ii mentem hominis voluntate libera fpoliatam, neceffitate
fati devinciunt.
X. Sed hasc hadenus. Alia vldeamus. Concludit enim Chry-
fippus hoc modo, Si eft motus fme caufa, non omnis enuntiatio,
quod «i^/^jtAc6 dialedici appellant, aut vera, aut falfa erit ; (caufas
enim efficientes quod non habebit, id nec verum, nec falfum
erit ;) omnis autem enuntiatio aut vera aut falfa efl ; motus ergo
£ne caufa nuUus efl. Quod fi ita eft, omnia, quae fiunt, caufis
fiunt antegrefiis. Id fi ita efl, omnia fato fiunt. Efficitur igitur,
fato fieri, qusecunque fiant.
Hic prlmum fi mihi libeat affentlri Epicuro, et negare om-
nem enuntiatlonem aut veram effe, aut falfam ; eam plagam
potius accipiam, quam fato omnia fieri comprobem. Illa enim
fententla aliquid habet difputationis, haec vero non eft tolera-
bilis. Itaque contendit omnes nervos Chryfippus, ut perfuadeat,
omne ccPic^f^cc aut verum effe, aut falfum. Ut enim Epicurus
veretur, ne, fi hoc concefferit, concedendum fit, fato fieri, quae-
cumque fiant ; (fi enim alterutrum ex aeternitate verum fit, effe
id etiam certum ; et, fi certum, etiam neceffarlum : ita et ne-
cefTitatem, et fatum confirmari putat) fic Chryfippus metuit, ne,
fi non obtlnuerit, omne, quod enuntietur, aut verum effe, aut
falfum ; non teneat, omnia fato fieri, et ex caufis Geternis rerum
futurarum.
Sed Epicurus decllnatione atomi vltari fati neceffitatem pu-
tat. Itaque tertius quidam motus oritur extra pondus et plagam,
cum dechnat atomus intervallo minimo. Id appellat k^dxi^i^v.
Quam decllnationem fine caufa fieri fi minus verbls, re cogi-
tur confiteri : non enim atomus ab atomo pulfa decUnat : nam
qui potefl pelli alia ab alla, fi gravitate feruntur ad perpendi-
culum corpora individua, redtls Hnels, ut Epicuro placet ? Se-
quitur enim, ut, fi alia ab alia nunquam depellatur, ne contin-
gat quidem alia aliam : ex quo efficitur, ut jam fi fit atomus.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 111/539
D E F A T O. 107/
eaque decllnet, decllnare fine caufa. Hanc ratlonem Epicurus
induxit ob eam rem, quod veritus eft, ne, fi femper atomus gra-
vitate ferretur naturali ac neceifaria, nihil liberum nobis eflet,
cum ita moveretur animus, ut atomorum motu cogeretur. Hinc
Democritus aucftor atomorum accipere maluit, neceffitate omnia
fieri, quam a corporibus individuls naturales motus avellere.
XI. Acutius Carneades, qui docebat, poffe Epicureos fuam
caufam fme hac commentitla declinatione defendere. Nam, cum
doceret effe poife quendam animi motum voluntarium, id fult
defendi mehus, quam introducere decHnatlonem, cujus prae-
fertim caufam reperire non poffunt : quo defenfo, facile Chry-
flppo poffent refiftere. Cum enim conceffiffent, motum nulluni
effe fine caufa, non concederent, omnia, quae fierent, iieri cau-
fis antecedentibus : voluntatis enlm noftras non effe caufas ex-
ternas, et antecedentes. Communi igitur confuetudine fermonis
abutimur, cum ita diclmus, velle aliquid quempiam aut nolle
iine caufa. Ita enim diclmus, fine caufdj ut dicamus, fme ex-
terna et antecedenti caufa, non fine aliqua. Ut cum vas inane
dicimus, non ita loquimur, ut phyfici, qulbus Inane effe nihil
placet ; fed ita, ut, verbi caufa, fine aqua, fine vlno, fine oleo
vas effe dlcamus : fic, cum fine caufa animum moveri dicimus,
fine antecedente et externa caufa moveri, non omnino fine caufa,
diclmus. De ipfa atomo dlci poteft, cum per inane moveatur
gravitate et pondere, fine caufa moveri, quia nulla caufa acce-
dat extrlnfecus.
Rurfus autem, ne omnes a phyficls irrideamur, fi dlcamus
quidquam fierl fine caufa, diftinguendum eft, et ita dicendum,
ipfius indlvidui hanc effe naturam, ut pondere et gravitate mo-
veatur, eamque ipfam effe caufam, cur ita feratur. Slmiliter ad
animorum motus voluntarios, non eft requirenda externa caufa.
Motus enim voluntarius eam naturam in fe ipfe continet, ut fit
in noftra poteftate, nobifque pareat : nec id fine caufa : ejus enim
rei caufa, ipfa natura eft.
Quod cum ita fit, quid eft, cur non omnis pronuntlatlo aut
vera aut falfa fit, nifi conceflerimus fato iieri, quaecumque iiant ?
O 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 112/539
io8 D E F A T O.
Quia futura vera, inqult, non poflunt efle ea, quae caufas,
cur futura fint, non habent. Habeant igitur caufas necefle efl
ea, quas vera funt : ita, cum evenerint, fato evenerint.
XII. Confedum negotium, fi quidem tibi concedendum eft,
aut fato omnia fieri, aut quidquam poffe fieri fine caufa. An ali-
ter haec enuntiatio vera efle non poteft, Capiet Numantiam Scipio,
nifi ex aeternitate caufa caufam ferens hoc erit eifed:ura ? An hoc
falfum potuiffet elfe, fi elfet fexcentis fecuHs ante didtum ? Et,
fi tum non eifet vera haec enuntiatio, Capiet Numantiam Scipio -,
ne illa quidem everfa vera efl hsec enuntiatio, Cepit Numantiam
Scipio. Potefl igitur quidquam fadum effe, quod non verum
fuerit futurumeffe ?
Nam utpraeterita ea vera dicimus,
quorumfuperiore tempore vera fuerint inftantia -, fic futura, quorum con-
fequenti tempore vera erunt inflantia, ea vera dicemus.
Nec, fi omne enuntiatum aut verum, aut falfum efl, fequitur
iUico effe caufas immutabiles, eafque aeternas, quae prohibeant
quidquam fecus cadere, atque cafurum fit. Fortuitae funt caufcC,
quae efficiant, ut vere dicantur, quae ita dicentur, Veniet Cato
infenatumy non inclufae in rerum natura atque mundo. Et tamen
tam efl immutabile venturum, cum eft verum, quam veniffe :
nec ob eam caufam fatum , aut neceffitas extimefcenda eft.
Etenim erit confiteri neceffe, fi haec enuntiatio, Veniet in T^uf-
culanum Hortenjius, verum non efl, fequitur ut falfum fit. Quo-
rum ifli neutrum volunt ; quod fieri non potefl. Nec nos im-
pediet illa ignava ratio, quae dicitur. Appellatur enim quidam
a philofophis ct^yog Koyos, cui fi pareamus, nihil eft omnino quod
agamus in vita. Sic enim interrogant ? Si fatum tibi eft, ex hoc
morbo convalefcere ; five tu medicum adhibueris, five non adhi-
bueris, convalefces. Item, Si fatum tibi eft, ex hoc morbo non
convalefcere ; five tu medicum adhibueris, five non adhibueris,
non convalefces : et alterutrum fatum eft : medicum ergo adhi-
bere nihil attinet.
XIII. Rede genus hoc interrogationis ignavum atque Iners
nominatum eft, quod eadem ratione omnis e vita tolletur acftio.
Licet etiam immutare, ut fati nomen ne adjungas, et eandem
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 113/539
D E F A T O. 109
tamen teneas fententlam, hoc modo ; Si ex aeternltate verum
hoc fuit, Ex iflo morbo convalefces ; five adhibueris medicum,
live non, convalefces. Itemque, Si ex aeternitate hoc falfum
fuit, Ex ifto morbo convalefces ; five adhibueris medicum, five
non adhibueris, non convalefces. Deinde cstera.
Hasc ratio a Chryfippo reprehenditur. Quasdam enim funt,
inquit, in rebus {implicia, quaedam copulata. Simplex eft,
Morietur eo die Socrates : huic, live quid fecerit, five non fece-
rit, finitus efl moriendi dies. At fi ita fatum fit, Nafcetur CEdi-
pus Laio ; non poterit dici, Sive fuerit Laius cum muliere, five
non fuerit ; copulata enim res efl, et confatalts : fic enim appel-
lat : quia ita fatum fit, et concubiturumcum
uxore Laium, et
ex ea QEdipum procreaturum. Ut fi effet didtum, Lu<5labitur
Olympiis Milo ; et referret ahquis, Ergo, five habuerit adverfa-
rium, five non habuerit, ludtabitur ; erraret ; efl enim copula-
tum, LnBabitur, quia fine adverfario nulla lud:atio eft. Omnes
igitur iftius generis captiones eodem modo refelluntur. Sive tu
adhibueris medicum, five non adhibueris, convalefces : captio-
fum. Tam enim eft fatale, medicum adhibere, quam convalef-
cere. Haec, ut dixi, confataUa ille appellat.
XIV. Carneades hoc totum genus non probabat, et nimis In-
confiderate concludi hanc rationem putabat ; Itaque premebat
aUo modo, nec ullam adhibebat calumniam. Cujus erat hsc con-
clufio. " Si omnia antecedentibus caufis fiunt, omnia naturali
*< colligatione conferte contexteque fiunt. Quod fi ita efl, omnia
** neceflitas efhcit. Id fi verum efl, nihil efl in noflra poteflate.
** Efl autem aliquid in noflra poteftate. At, fi omnia fato fiunt,
** omnia caufis antecedentibus fiunt. Non igitur fato fiunt, quas-
** cunque fiunt."
Haec ar(flius adflringl ratio non poteft. Nam fiquis velit idemreferre, atque ita dicere ; Si omne futurum ex a3ternitate verum
efl, ut ita certe eveniat quemadmodum fit futurum, omnia ne-
ceffe efl colllgatione naturali conferte contexteque fierl ; nihil
dicat. Multum enim differt, utrum caufa naturahs ex a^ternltate
futura vera efficiat, an etiam fme seternitate naturali, futura quce
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 114/539
iio D E F A T O.
fint, ea vera efTe poflint intelHgi. Itaque dicebat Carneades, nc
Apollinem quidem futura pofle dicere, nifi ea, quorum caufas
natura ita contineret, ut ea fieri necelfe eifet. Quid enim fpedans
Deus ipfe diceret, Marcellum eum, qui ter Conful fuit, in mari
eife periturum ? Erat quidem hoc verum ex aeternitate, fed caufas
id efficientes non habebat. Ita ne prseterita quidem ea, quorum
nulla ligna, tanquam veftigia, extarent, ApolUni nota effe cen-
febat ;quo minus futura. Caufis enim efficientibus quamque
rem cognitis, poffe denique fciri, quid futurum eifet. Ergo nec
de Oidipode potuiffe Apollinem prsedicere, nuUis in rerum na-
tura cauiis prsepofitis, cur ab eo patrem interiici neceife eifet
nec quidquam hujufmodi.
XV. QuGcirca fi Stoicis, qui omnia fato fieri dicunt, confen-
taneum eii hujufmodi oracula, casteraque, qua^ ad divinationem
pertinent, comprobare ; iis autem, qui, quse futura funt, ea
vera eife ex aeternitate dicunt, non idem dicendum eil ; vide,
ne non eadem fit illorum caufa, et Stoicorum. Hi enim urgen-
tur anguilius -, illorum ratio foluta ac Hbera eft. Quod ii conce-
datur, nihil poife evenire, niii caufa antecedente; quid proii-
ciatur, ii ea caufa non ex seternis cauiis apta dicatur ? Caufa au-
tem ea eft, quae id efficit, cujus eil caufa ; ut vulnus, mortis ;
cruditas, morbi; ignis, ardoris. Itaque non fic caufa inteUigi de-
bet, ut, quod cuique antecedat, id ei caufa fit, fed quod cuique
efficienter antecedat : nec, quod in campum defcenderim, id
fuiife caufas, cur pila luderem -, nec Hecubam, caufam interi-
tus fuiife Trojanis, quod Alexandrum genuerit ; nec Tyndareum
Agamemnoni, quod Clytaemneilram. Hoc enim modo viator
quoque bene veftitus caufa graifatori fuiife dicetur, cur ab eo
fpoliaretur. Ex hoc genere illud eil Ennii,
Utinam ne in nemore Feliofeciirihus
Ccefa cecidifjet abiegna ad terram trabes !
Licuit vel ahius, Utinam ne in Peho nata ulla unquam eifet ar-
bor ! etiam fupra, Utinam ne eifet mons ullus Pehus ! fnnihter-
que fuperiora repetentem regredi infinite hcet.
Neve inde navis inchoandce exordium ccepiffet.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 115/539
D E F A T O. III
Quorfum haec praeterita ? qula fequitur illud,
Nam nunquam hera errans medt domo efferret pedem, .
Medea, animo cegro, amoreJavofaucia,
non ut eae res caufam afferrent amoris.
XVI, Interefle autem aiunt, utrum ejufmodi quid fit, fine qucr
aliquid effici non poffit, an ejufmodi, quo aliquid effici necefle
Ht. Nulla igitur earum efl caufa, quoniam nuUa eam rem fua vi
efficit, cujus dicitur caufa. Nec id, fme quo quippiam non fit,
caufaeftj fed id, quod cum acceffit, id, cujus caufa efl, effi-
cit neceffario. Nondum enim ulcerato ferpentis morfu Philoc-
teta, quae caufa in rerum natura continebatur, fore, ut is in
infula Lemno linqueretur ? Pofl autem caufa fuit propior, et
cum exitu jundlior. Ratio igitur eventus aperit caufam. Sed ex
aeternitate vera fuit haec enuntiatio -, Relinquetur in infula Phi-
lo(fletes. Nec hoc ex vero in falfum poterat converti. NecefTe
efl enim in rebus contrariis duabus, (contraria autem hoc loco
ea dico, quorum alterum ait quid, alterum negat) ex his igitur
neceffe eft, invito Epicuro, alterum verum effe, alterum falfum;
ut, Sauciabitur Philo6letes, omnibus ante feculis verum fuit ;
Non fauciabitur, falfum. Nifi forte volumus Epicureorum opi-
nionem fequi, qui tales enuntiationes nec veras, nec falfas effe
dicunt',
aut, cum id pudet, illud tamen dicunt, quod efh impu-dentius, veras effe ex contrariis disjundliones ^ fed quae in his
enuntiata effent, eorum neutrum effe verum.
O admirabilem Hcentiam, et miferabilem infcientiam difTe-
rendi ! Si enim ahquid in eloquendo nec verum, nec falfum eft,
certe id verum non efl. Quod autem verum non efl, qui po-
tefl non falfum effe ? Aut quod falfum non efl, qui potefl: non
verum effe ? Tenebitur id, quod a Chryfippo defenditur -, Om-
nem enuntiationem aut veram, aut falfam effe : ratio ipfa coget,
et ex aeternitate quaedam vera effe, et ea non tfft nexa caufis
jeternis, et a fati neceffitate effe Hbera.
XVII. Ac mihi quidem videtur, (cum du^ fententias fuiffent
veterum philofophorum, una eorum, qui cenferent omnia ita
fato fieri, ut id fatum vim neceffitatis afFerret, in qua fententia
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 116/539
112 D E F A T O.
Democritiis, Heraclitus, Empedocles, Arifloteles fuit ; altera
eorum, quibus viderentur fine ullo fato effe animorum motus
voluntarii) Chryfippus, tanquam arbiter honorarius, medium fe-
rire voluiffe; fed applicat fe ad eos potius, qui neceflitate motus
animos Hberatos volunt. Dum autem verbis utitur fuis, delabitur
in eas difHcultates, ut neceflitatem fati confirmet invitus.>
Atque hoc, fi placet, quale fit, videamus in affenfionibus,
quas prima oratione tra6tavi. Eas enim veteres ilU, quibus omnia
fato fieri videbantur, vi efHci et necefTitate dicebant. Qui autem
ab his diffentiebant, fato affenfiones Hberabant ; negabantque,
fato affenfionibus adhibito, necefHtatem ab his poffe removeri
iique ita dilferebant. " Si omnia fato fiunt, omnia fiunt caufa
*' antecedente : et, fi appetitus ', illa etiam, qux appetitum fe-
** quuntur. Ergo etiam affenfiones. At, fi caufa appetitus non efl
" fita in nobis, ne ipfe quidem appetitus efl in noflra poteflate.
** Quod fi ita eft, ne illa quidem, quae appetitu efficiuntur, funt
** fita in nobis. Non funt igitur neque affenfiones, neque adliones
*« in noflra poteflate. Ex quo efficitur, ut nec laudationes juflae
" fmt, nec vituperationes, nec honores, nec fupplicia." Quod
cum vitiofum fit, probabihter concludi putant, non omnia fato
jieri, quaecunque fiant.
XVIII. Chryfippus autem, cum et neceffitatem improbaret, et
nihil vellet fine prsepofitis caufis evenire, caufarum genera diflin-
guit, ut et neceffitatem effugiat, et retineat fatum. Caufarum
enim, inquit, aHae funt perfedtae et principales j aHse adjuvantes et
proximae. Quamobrem, cum dicimus, omnia fato fieri caufis ante-
cedentibus, non hoc inteHigi volumus, caufis perfed;is et principa-
Hbus, fed caufis adjuvantibus, antecedentibus, et proximis. Itaque
iUi rationi, quam paulo ante conclufi, fic occurrit -, Si omnia fato
iiant, fequi iHud quidem, ut omnia caufis fiant antepofitisj verum
non principaHbus et perfedlis, fed adjuvantibus et proximis. Quae
fi ipfae non fint in noflra poteflate, non fequitur, ut ne appetitus
quidem fit in noflra poteflate : at hoc fequeretur, fi omnia per-
feftis et principaHbus caufis fieri diceremus, ut, cum hae caufae
jion effent in noftra poteftate, ne iHequidem effet in noftra poteftate.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 117/539
D E F A T O. 113
Quamobrem, qui ita fatum introducunt, ut necciritatem ad-
jungant, in eos valebit illa conclufio. Qui autem caufas ante-
cedentes non dicent perfeftas, neque principales, in eos nihil
valebit. Quod enim dicantur aflenfiones fieri caufis antepofitis,
id quale fit, facile a fe explicari putant. Nam, quanquam af-
fenfio non poffit fieri niii com.mota vifo, tamen cum id vifum
proximam caufam liabeat, non principalem, hanc habet ratio-
nem (ut Chryiippus vult) quam dudum diximus, non ut illa qui-
dem fieri poflit nuila vi extrinfecus excitata, ( neceffe efl enim
affenfionem vifo commoveri ) fed revertitur ad cylindrun., et
ad turbinem fuum, quse moveri incipere, nifi pulfa, non pof^unt.
Id autem cum accidit, fuapte natura, quod fuperefl, et cylindrum
volvi, et verfari turbinem putat.
XIX. Ut igitur, inquit, qui protrufit cyHndrum, dedit ei
principium motionis, volubilitatem autem non dedit j fic vifum
objedium imprimet illud quidem, et quafi fignabit in animo
fuam fpeciem ; fed affenfio noftra erit in poteflate ; eaque, quem-
admodum in cylindro did:um eft, extrinfecus pulfa, quod reli-
quum efl, fuapte vi et natura movebitur. Quod fi aliqua res efii-
ceretur fine caufa antecedente, falfum effet omnia fato fieri. Sin
omnibus, quaecunque 'fiunt, verifimile efl caufam antecedere;
quid afFerri poterit, cur non omnia fato fieri fatendum fit ; modo
intelhgatur, qu2E fit caufarum diftin6;io ac difiimilitudo ?
Haec cum ita fint a Chryfippo explicata, fi illi, qui negant
affenfiones fato fieri, fateantur tamen eas line vifo antecedente
fieri ; alia ratio eft. Sed fi concedunt anteire vifa, nec tamen
fato fieri affenfiones, quod proxima illa et continens caufa non
moveat affenfionem ; vide, ne idem dicant. Neque enim Chry-
fippus, concedens affenfionis proximam et continentem caufam
effe in vifo pofitam,eam
caufam ad affentiendum neceflariam
effe concedet, ut, fi omnia fato fiant, omnia fiant caufis ante-
cedentibus et neceffariis : itemque illi, qui ab hoc diffentiunt,
confitentes non fieri affenfiones fine prascurfione viforum, dicent,
ii omnia fato fierent ejufmodi, ut nihil fieret, nifi prasgreflione
TOM. III. P
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 118/539
114 D E F A T O.
caufa?, confitendum effe fato fieri omnla. Ex quo facile in-
telle<5lu efi:, quoniam utrique, patefa(5la atque explicata fenten-
tia fua, ad eundem exitum veniant, verbis eos, non re, diffidere,
Omninoque cum haec fit diflindtio, ut quibufdam in rebus vere
dici poffit, cum hx caufae antegreifss fmt, non elfe in noftra po-
teflate, quin illa eveniant, quorum cauf^e fuerint; quibufdam
autem in rebus, caufis antegreffis, in noflra tamen effe poteflate,
ut aliud aliter eveniat ; hanc diflindtionem utrique approbant.
Sed alteri cenfent, quibus in rebus cum caufic antecefferint, ita,
ut non fit in noftra poteflate, ut aliter illa eveniant, illas fato
fieri ', quae autem in noflra poteflate fmt, ab his fatum abeffe * * *
XX. Hoc modo hanc caufam difceptari oportet, non ab ato-
mis errantibus, et de via declinantibus praefidium petere. De-
clinat, inquit, atomus. Primum cur ? Aliam enim quandam
vim motus habebunt a Democrito impulfionis, quam plagam
ille appellat ; a te, Epicure, gravitatis et ponderis. QucE ergo
nova caufa in natura efl, quas declinet atomum ? Aut num for-
tiuntur inter fe, quac declinet, quee non ? aut cur minimo decli-
nent intervallo, majore non ? aut cur declinent uno minimo,
non declinent duobus aut tribus ? Optare hoc quidem eft, non
difputare. Nam neque extrinfecus impulfam atomum loco mo-veri et declinare dicis ; neque in illo inani, per quod feratur
atomus, quidquam fuille caufas, cur ea non e regione ferretur
nec in ipfa atomo mutationis aliquid fadlum eft, quamobrem
naturalem fui ponderis motum non teneret. Ita cum attuliffet
nullam caufam, quae iflam declinationem efficeret ; tamen ali-
quid fibi dicere videtur, cum id dicat, quod omnium mentes
afpernentur ac refpuant.
Nec vero quifquam magis confirmare mihi videtur non modo
fatum, verum etiam neceffiitatem et vim omnium rerum, fuflu-
liffeque motus animi voluntarios, quam hic, qui aliter obfiftere
fato fatetur fe non potuiffie, nifi ad has commentitias declinatio-
nes confugiffet. Nam, ut effent atomi, quas quidem effe mihi
probari nullo modo potefl ; tamen declinationes iftae nunquam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 119/539
D E F A T O. 115
explicarentur. Nam fi atomis, ut gravitate ferantur, tributum
eil neceffitate naturae, quod omne pondus nulla re impediente
moveatur et feratur necefle efti illud quoque neceffe eft, declina-
re quibufdam atomis, vel, fi volunt, omnibus naturaliter
Multa defiderantiir.
D E
L E GI B
US,
LIBER PRIMUS.
T. PoMPONius Atticus. M. T. Cicero. Q^Frater.
I. f^tticus. Lucus quidem ille, et hasc Arpinatium quer-
cus agnofcitur, fajpe a me ledlus in Mario. Si manet
illa quercus, hsec eft profed:o 3 etenim eft fane vetus.
QuiNTus. Manet vero, Attice nofter, et femper manebit ; fata
eft enim ingenio. Nullius autem agricolas cultu ftirps tam diu-
turna, quam poetae verfu, feminari poteft. Atticus. Quo tan-
dem modo, Quinte ? aut quale eft iftuc, quod poetae ferunt ?
Mihi enim videris, fratrem laudando fuffragari tibi. Quintus.
Sit ita fane. Verumtamen, dum Latine loquentur Hteras, quercus
huic loco non deerit, quas Mariana dicatur -, eaque, ut ait Scaevo-
la de fratris mei Mario,
Canefcet feclis innumerabilibus.
Nifi forte Athence tuae fempitcrnam in arce oleam tenere potue-
runt ; aut, quod Homericus Ulyffes DeH fe proceram et teneram
palmam vidiife dixit, hodie monftrant eandem : multaque aha
multis locis diutius commemoratione manent, quam natura ftare
potuerunt. Quare glandifera illa quercus, ex qua olim cvolavit
P 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 120/539
ii6 DELEGIBUSNuntiafuha fovisy mirandd vifafigurd,
nunc fit haec. Sed cum eam tempeftas, vetuftafve confumpferlt,.
tamen erit his in locis quercus, quam Marianam quercum vo-
cent.
Atticus. Non dubito id quidem: fed hoc jam non ex te^.
Quinte, quasro, verum ex ipfo poeta ; tuine verfus hanc quer-
cum feverint, an ita facflum de Mario, ut fcribis, acceperis ?
Marcus. Refpondebo tibi equidem, fed non ante, quam mihi
tu ipfe refponderis, Attice -, certene, non longe a tuis sedibus
inambulans, poft exceffum fuum Romulus Proculo Julio dixe-
rit, fe Deum effe, et Quirinum vocari, templumque fibi dedi-
cari in eo loco jufterit ? Et verumne fit, Athenis, non longe
item a tua illa antiqua domo, Orithyiam Aquilo fuftulerit ? Sic
enim eft traditum. Atticus. Quorfum tandem, aut cur ifta
quaeris ? Marcus. Nihil fane, niii ne nimis diligenter inquiras
in ea, quze ifto modo memoriae fint prodita. Atticus. Atqui
multa quseruntur in Mario, fid:ane, an vera fmt ; et a nonnuUis,
quod et in recenti memoria, et in Arpinati homine -, fed veritas
a te poftulatur. Marcus. Et mehercule, ego me cupio non
mendacem putari : fed tamen nonnulh ifti, Tite, faciunt impe-
rite, qui in ifto periculo non ut a poeta, fed vit a tefte, verita-
tem exigant. Nec dubito, quin iidem, et cum Egeria collocu-
tum Numam, et ab aquila Tarquinio apicem impofitum putent.
QuiNTUS. Intelhgo, te, frater, alias in hiftoria leges obfervan-
das putare, aUas in poemate. Marcus. Quippe cum in illa ad
veritatem, Quinte, rcferantur, in hoc ad dekd:ationem pleraque
quanquam et apud Herodotum, patrem hiftorias, et apud Theo-
pompum funt innumerabiles fabulas.
II. Atticus. Teneo, quam optabam, occafionem, neque
omittam. Marcus. Quam tandem, Tite ? Atticus. Poftu-latur a te jamdiu, vel flagitatur potius, hiftoria. Sic enim putant,
te illam tradlante, efhci poffe, ut in hoc etiam genere Grascias
nihil cedamus. Atque, ut audias, quid ego ipfe fentiam, non
folum mihi videris eorum ftudiis, qui Hteris dele(5tantur, fed
€tiam patriae debere hoc munus ^ ut ea, quae falva per te eft.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 121/539
L I B E R P R I M U S. 117
per te eundem fit ornata. Abefl enim hiftoria literis noftris, ut
et ipfe intelligo, et ex te perfaepe audio. Potes autem tu pro-'
fedlo fatisfacere in ea, quippe cum fit opus, ut tibi quidem vi-
deri folet, unum hoc oratorium maxime. Quamobrem aggrede-
re, qusfumus, et fume ad hanc rem tempus, quae eft a noftris
hominibus adhuc aut ignorata, aut rehcfta. Nam poft annales'
Pontificum Maximorum, quibus nihil poteH: eiTe jucundius ; fi
aut ad Fabium, aut ad eum, qui tibi femper in ore eil, Catonem,
aut ad Pifonem, aut ad Fannium, aut ad Vennonium venias
quamquam ex his alius alio plus habet virium, tamen quid tam
exile, quam ifti omnes ? Fannii autem setati conjundlus Antipa--
ter paulo inflavit vehementius, habuitque vires agreiles ille qui-
dem atque horridas-, fme nitore ac palaeflra, fed tamen admonere
rehquos potuit, ut accuratius fcriberent. Ecce autem fuccelfere
huic GelHus, Clodius, AfelHo : nihil ad Cashum, fed potius ad
antiquorum languorem atque infcitiam. Nam quid Macrum nu-
merem ? cujus loquacitas habet ahquid argutiarum ; nec id ta-
men ex illa erudita Graecorum copia, fed ex hbrariolis Latinis :
in orationibus autem muitus et ineptus, ad fummam impuden-
tiam. Sifenna, ejus amicus, omnes adhuc noftros fcriptores, nifi
qui forte nondum ediderunt, de quibus exiftimare non pofTumus,
facile fuperavit. Is tamen neque orator in numero veftro unquamr
eft habitus, et in hifloria puerile quiddam confe6tatur ; ut unum
Chtarchum, neque prasterea quemquam, de Grascis legifTe videa-
tur : eum tamen velle duntaxat imitari ; quem fi affequi poffet,
ahquantum ab optimo tamen abeffet. Quare tuum eft munus :
hoc a te expedtatur ; nifi quid Quinto videtur fecus.
III. QuiNTUs. Mihi vero nihil ^ et faepe de ifto collocuti
fumus : fed eft quaedam inter nos parva diffenfio. Atticus.
Quas tandem ? Quintus. A quibus temporibus fcribendi ca-
piatur exordium ? Ego enim ab ultimis cenfeo, quoniam illa fic
fcripta funt, ut ne legantur quidem : ipfe autem aequalem aetatis
fuae memoriam depofcit, ut ea compledatur, quibus ipfe inter-
fuit. Atticus. Ego vero huic potius affentior. Sunt enim maxi-
mx res in hac memoria atque aetate noftra : tum autem hominls
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 122/539
ii8 DE LEGIBUS
amiciflimi Cn. Pompeii laudes illuftrabit : incurret etiam in il-
lummet memorabilem annum fuum : quae ab ifto malo praedi-
cari, quam, ut aiunt, de Remo et Romulo. Marcus. Intelligo
equidem a me iflium laborem jamdiu poftulari, Attice -, quem
non recularem, fi mihi ullum tribueretur vacuum tempus et li-
berum. Neque enim occupata opera, neque impedito animo,
res tanta fufcipi potefl. Utrumque opus eft, et cura vacare, et
negotio. Atticus. Quid ? ad caetera, quas fcripfifti, plura quam
quifquam e noflris, quod tibi tandem tempus vacuum fuit con-
celTum ? Marcus. Subciliva quasdam tempora incurrunt, qu9e
ego perire non patior : ut fiqui dies ad rufticandum dati fmt,
ad eorum numerum accommodentur, quae fcribimus. Hifloria
vero nec inflitui potefl, nifi praeparato otio ^ nec exiguo tem-
pore abfolvi : et ego animi pendere foleo, cum femel quid
orfus traducor alio j neque tam facile interrupta contexo, quam
abfolvo inflituta. Atticus. Legationem aliquam nimirum ora-
tio ifla poflulat, aut ejufmodi quampiam ceflionem liberam
atque otiofam. Marcus. Ego vero astatis potius vacationi con-
iidebam : cum praefertim non recufarem, quo minus raore patrio
fedens in folio confulentibus refponderem, fenecflutifque non
inertis grato atque honeflofungerer munere. Sic enim mihi
li-
ceret et ifti rei, quam defideras, et multis uberioribus atque ma-
joribus, opers quantum veliem, dare.
IV. Atticus. Atqui vereor, ne iflam caufam nemo nofcat
tlbique femper dicendum fit, et eo magis, quod te ipfe mutafli,
et aliud dicendi inftituifli genus : ut, quemadmodum Rofcius,
familiaris tuus, in fenedlute numeros in cantu ceciderat, ipfaf-
que tardiores fecerat tibias ; fic tu a contentionibus, quibus fum-
mis uti folebas, quotidie relaxes aHquid, ut jam oratio tua non
multum a philofophorum lenitate abfit :
quod fuflinere cum vel
fumma fenectus pofTe videatur, nullam tibi a caufis vacationem
video dari. Quintus. At mehercule ego arbitrabar poffe id po-
pulo noflro probari, fi tead jus refpondendum dediffes. Quam-
obrem, cum placebit, experiendum tibi cenfeo. Marcus. Id,
fi quidem, Quinte, nullum effet in experiendo periculum : fed
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 123/539
L I B E R P R I M U S. 119
•vereor, ne, dum mlnuere velim laborem, augeam, atque ad
illam caufarum operam, ad quam ego nunquam, nifi paratus et
meditatus, accedo, adjungatur hasc juris interpretatio, quae non
tam mihi molefla fit propter laborem, quam quod dicendi cogi-
tationem auferat, fine qua ad nuUam majorem unquam caufam
fum aufus accedere.
Atticus. Quin igitur ifta ipfa explicas nobis his fubcifivls,
ut ais, temporibus, et confcribis de jure civili fubtlHus, quam
casteri ? Nam a primo tempore setatis juri ftudere te memini,
cum ipfe etiam ad Scasvolam ventitarem ; neque unquam mihi
vifus es ita te ad dicendum dedilTe, ut jus civile contemneres.
Marcus. In longum fermonem me vocas, Attice; quem tamen,
nifi Quintus aUud quid nos agere mavult, fufcipiam ; et, quoniam
vacui fumus, dicam. Quint. Ego vero Ubenter audierim. Quid
enim agam potius ? aut in quo melius hunc confumam diem ?
Marcus. Quin igitur ad illa fpatia noftra, fedefque pergimus?
ubi, cum fatis erit deambulatum, requiefcemus. Nec profedlo
nobis deled;atio deerit, aliud ex aho qucerentibus. Atticus.
Nos veroi et hac quidem adire, fi placet, per ripam et umbram.
Sed jam ordire expUcare -, quaefo, de jure civiU quod fentias.
Marcus. Egone ? fummos fuiffe in civitate noftra viros, qui id
interpretari populo, et refponfitare foUti fmt -, fed eos magna
profeffos, in parvis effe verfatos. Quid enim efl; tantum, quan-
tum jus civitatis ? quid autem tam exiguum, quam eft munus
hoc eorum, qui confuluntur ; quanquam efl populo neceifarium ?
Nec vero eos, qui ei muneri pra^fuerunt, univerfi juris expertes
fuiffe exiflimo ; fed hoc, civile quod vocant, eatenus exercue-
runt, quoad populum praeflare voluerunt. Id autem incognitum
efl, minufque in ufu neceffarium. Quamobrem quo me vocas ?
aut quid hortaris ? ut UbeUos conficiam de ftinicidiorum ac de
parietum jure ? aut ut flipulationum, et judiciorum formulas
componam ? qua3 et confcripta funt a multis diUgenter, et funt
humiUora, quam iUa, quae a vobis exped:ari puto.
V. Atticus. Atqui, fi quaerss, ego quid expedlem ; quoniam
fcriptum efl a te de optimo reipubUcae flatu, confequens efTe
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 124/539
,120 D E L E G I B U S
videtur, ut fcribas tu idem de legibus. Sic enim fecilTe video
Platonem illum tuum, quem tu admiraris, quem omnibus ante-
ponis, quem maxime diligis. Marcus. Vifne igitur, ut ille Cre-
te cum Clinia, et cum Lacedaemonio Megillo, aeftivo, quemad-
modum defcribit, die, in cuprelTetis Cnofiorum, et fpatiis fil-
veiliribus, crebro infiftens, interdum acquiefcens, de inftitutis
rerum publicarum, ac de optimis legibus difputat ; fic nos inter
has procerifTimas populos, in viridi opacaque ripa inambulantes,
tum autem refidentes, qua^ramus iifdem de rebus aliquid uberius,
quam forenlis ufus defiderat ? Atticus. Ego vero ifta audire
cupio. Marcus. Quid ait Quintus ? Quintus. Nulla de re ma-
gis. Marcus. Et redle quidem. Nam fic habetote, nullo in ge-
nere difputandi magis honefle patefieri, quid fit homini tributum
natura jquantam vim rerum optimarum mens humana contineat;
cujus muneris colendi efHciendique caufa nati et in lucem editi
fimus ;quas fit conjunftio hominum, quae naturahs focietas inter
ipfos. His enim expHcatis, fons legum et juris inveniri potefl.
Atticus. Non ergo a Prastoris edidlo, ut plerique nunc^ ne-
que a xii tabuHs, ut fuperiores; fed penitus ex intima philofo-
phia hauriendam juris difcipHnam putas. Marcus. Non enim id
quasrimus hoc fermone, Pomponi, quemadmodum caveamus in
jure, aut quid de quaque confultatione refpondeamus. Sit ifta res
magna, ficut efc 3 quae quondam a mukis claris viris, nunc ab uno
fumma au6toritate et fcientia fuflinetur. Sed nobis ita complec-
tenda in hac difputatione tota caufa eft univerfi juris, ac legum -,
ut hoc, civile quod dicimus, in parvum quendam ad anguftum
locum concludatur. Natura enim juris expHcanda efl nobis,
eaque ab hominis repetenda natura : confiderandae leges, quibus
civitates regi debeant : tum haec trad:anda, quae compofita funt
et defcripta, jura et juffa populorum, in quibus ne noftri qui-
dem popuH latebunt quae vocantur jura civiHa.
VL QuiNTUs. Alte vero, et, ut oportet, a capite, frater, re-
petis quod quaerimus -, et qui aHter jus civile tradunt, non tam
juftitise, quam Htigandi, tradunt vias. Marcus. Non eft ita,
Ciuinte ; ac potius ignoratio juris Htigiofa eft, quam fcientia. Sed
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 125/539
L I B E R P R I M U S. i2t
liaec pofterlus : nunc juris prlncipia videamus. Igltur docllffimis
viris proficifci placuit a lege ; haud fcio an rede, fi modo, ut
iidem definiunt, Lcx eft ratio fumma, infita in natura, quae jubet
ea, quj£ facienda funt, prohibetque contraria. Eadem ratio cum
eft in hominls mente confirmata et confedla, lex .eft.
Itaque arbitrantur, prudentiam efle legem, cujus ea vis fit, ut
redle facere jubeat, vetet dehnquere; eamque rem illi Gra^co
putant nomine, a fuum cuique tribuendo appellatam ; ego noflro,
a legendo : nam ut ilU asquitatls, fic nos deledus vim in lege
ponimus ; et proprium tamen utrumque legis eft. Quod fi ita
redle dicitur, ut mihi quidem plerumque videri folet ; a lege
ducendum efi: juris exordium. Ea eft enim naturae vis -, ea mens
ratloque prudentis; eajuris atque injuriae regula. Sefl, quoniam
in populari ratione omnis nofi:ra verfatur oratio, popularlter Inter-
dum loqui neceffe erit, et eam legem, quae fcripto fanclt quod
vult, aut jubendo, aut vetando, ut vulgus, appellare. Confti-
tuendi vero juris ab illa fumma lege capiamus exordium, quae
fecuHs omnibus ante nata ell, quam fcripta lex ulla, aut quam
omnino civitas confi;ituta.
QuiNTUs. Commodius vero, et ad rationem inftltutl fermonls
fapientius. Marcus. Vifne ergo ipfius juris ortum a fonte repe-
tamus ? quo invento, non erit dubium, quo fint hasc referenda,
quas quaerimus. Quintus. Ego vero ita faciendum efle cenfeo.
Atticus. Me quoque adfcribito fratris fententiae. Marcus.
Quoniam igitur ejus reipublicae, quam optimam efi^e docuit in illis
fex Hbrls Sclpio, tenendus efi: nobis et fervandus fiiatus, omnef-
que leges accommodandae ad illud civitatis genus, ferendi etiam
mores, nec fcrlptis omnia fancienda ; repetam ftlrpem jurls a
natura, qua duce efi: nobis omnis difputatlo expHcanda. Atti-
cus.Red:ifiime
:
et quidem ifta duce errari nullo padtopotefi:.
VII. Marcus. Dafne Igltur hoc nobis, Pomponi, (namQuinti
novi fententiam) Deorum immortalium vi, natura, ratione, po-
teftate, mente, numine, five quod efi: aUud verbum, quo planius
fignificem quod volo, naturam omnem regi ? Nam fi hoc non
ToM. m. Q^
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 126/539
122 DELEGIBUSprobas, ab eo nobis caufa ordienda eft potiffimum. Atticus,
Do fane, fi poflulas : etenim, propter hunc concentum avium,
ilrepitumque fluminum, non vereor, condifcipulorum nequisexaudiat. Marcus. Atqui cavendum eft. Solent enim, id quod
virorum bonorum eft, admodum irafci : nec vero ferent, fi au-
dierint, te primum caput libri optimi prodidiiTej in quo fcripfit,
Nihil curare Deumj necfiii, nec alieni»
Atticus. Perge, quasfo nam id, quod tibi conceffi, quor-
fum pertineat, expe<fto. Marcus. Non faciam longius : huc
enim pertinet ; Animal hoc providum, fagax, muhiplex, acutum,
memor, plenum rationis et confihi, quem vocamus Hominem,
praeclara quadam conditione generatum effe a fummo Deo. So-
lum efl enim ex tot animantium generibus atque naturis, parti-
ceps rationis et cogitationis, cum castera fint omnia expertia.
Quid efl autem, non dicam in homine, fed in omni cselo atque
terra, ratione divinius ? qua?, cum adolevit atque perfed:a efl,
nominatur rite Sapientia.
Efl igitur (quoniam nihil eft ratione mehus, eaque et in ho-
mine, et in Deo) prima homini cum Deo rationis focietas. Inter
quos autem ratio, inter eofdem etiam redla ratio communis efl:>
Qua; cum fit lex, lege quoque confociati homines cum Diis pu-
tandi fumus. Inter quos porro efl communio legis, inter eos
communio juris eft. Quibus autem haec funt inter eos communia,
et civitatis ejufdem habendi funt. Si vero iifdem imperiis et po-
teftatibus parent, muko etiam magis parent huic cslefli defcrip-
tioni, mentique divina^ et prsepotenti Deo. Ut jam univerfus hic
mundus, una civitas communis Deorum atque hominum exifli-
manda : et quod in civitatibus ratione quadam, de qua dicetur
idoneo loco, agnationibus famiharum diflinguuntur flatus, id in
rerum natura tanto eft magnificentius, tantoque pra^clarius, ut
homines Deorum agnatione et gente teneantur.
VIII. Nam, cum de natura omni quaeritur, difputari folet (et
nimirum ita funt, ut difputantur) perpetuis curfibus, converfio-
nibus caeleftibus extitilTe quandam maturitatem ferendi generis
humani5 quod fparfum in terras, atque fatum, divino audum fit
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 127/539
^ L I B E R P R I M U S, 123
anlmorum munere : cumque alia, quibus cohaDrent homines,
e mortali genere fumpferint, quae fragiHa effent et caduca, ani-
mum effe ingeneratum a Deo : ex quo vere vel agnatio nobis
cum caeleflibus, vel genus, vel flirps appellari potefl. Itaque ex
tot generibus nullum eft animal, praeter hominem, quod habeat
notitiam ahquam Dei ; ipfifque in hominibus nuUa gens efl ne-
que tam immanfueta, neque tam fera, quse non, etiam fi igno-
ret qualem habere Deum deceat, tamen habendum fciat. Ex
quo efiicitur illud, ut is agnofcat Deum, qui, unde ortus fit,
quafi recordetur, ac nofcat. Jam vero virtus eadem in homine
ac Deo eft, neque ullo aUo ingenio praeterea. Efl autem virtus
nihil aliud, quam in fe perfeda, et ad fummum perdudla natura.
Efl igitur homini cum Deo fimiUtudo. Quod cum ita fit, quae
tandem potefl: effe propior certiorve cognatio ? Itaque ad ho-
minum commoditates et ufus tantam rerum ubertatem natura
largita efl, ut ea, quae gignuntur, donata confulto nobis, non
fortuito nata videantur : nec folum ea, quas frugibus atque baccis
terrae foetu profunduntur, fed etiam pecudes ; quod perfpicuum
fit, partim effe ad ufum hominum, partim ad frudlum, partim
ad vefcendum procreatas. Artes vero innumerabiles repertae
funt, docente natura 5 quam imitata ratio, res ad vitam neceffa-
rias folerter confecuta eft.
IX. Ipfum autem hominem eadem natura non folum celeritate
mentis.ornavit, fed etiam fenfus, tanquam fatelHtes, attribuit,
ac nuntios ; et rerum plurimarum obfcuras et necefTarias intel-
ligentias enudavit, quafi fundamenta quaedam fcientiae : figu-
ramque corporis habilem et aptam ingenio humano dedit : nam,
cum caeteras animantes abjeciffet ad paflum, folum hominem
erexit, ad c£eUque quafi cognationis domicihique priftini con-
fpe(ftum excitavit :
tumfpeciem ita formavit oris, ut in ea pe-
nitus reconditos mores efiingeret : .nam et oculi nimis arguti,
quemadmodum animo affedi fimus, loquuntur -, et is, qui ap-
pellatur vultus, qui nullo in animante effe praeter hominem
potefi, indicat moresj cujus vim Graeci norunt, nomen omnino
CL2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 128/539
124 DELEGIBUS %
non habent. Omitto opportunitates habilitatefque reliqui corpo-
ris, moderationem vocis, orationis vim, quae conciliatrix eft hu-
manae maxime focietatis. Neque enim omnia funt hujus difpu-
tationis ac temporis ; et hunc locum fatis, ut mihi videtur, in iis
Hbris, quos legiftis, expreffit Scipio. Nunc, quoniam hominem,
quod principium rehquarum rerum eife voluit, generavit et or-
navit Deus, perfpicuum fit illud (ne omnia differantur) ipfami
per fe naturam longius progredi ; quae, etiam nuUo docente, pro-
fed:a ab iis, quorum, ex prima et inchoata intelligentia, genera
cognovit, confirmat ipfa per fe rationem et perficit.
X. Atticus. Dii immortales, quam tu longe juris principia
repetis ! atque ita, ut ego non modo ad illa non properem, quae
exped:abam a te de j ure civili, fed facile patiar te hunc diem vel
totum in ifto fermone confumere. Sunt enim haec majora, quse
aliorum caufa fortaffe compledleris, quam ipfa illa, quorum
hasc caufa praeparantur. Marcus. Sunt haec quidem magna,
qu£e nunc breviter attinguntur : fed omnium, quas in hominum
dodorum difputatione verfantur, nihil efl profedo prsflabihus,
quam plane intelligi nos ad juflitiam effe natos, neque opinione,
fed natura, conflitutum effe jus. Id jam patebit, fi hominum in-
ter ipfos focietatem conjundlionemque perfpexeris. Nihil eft
enim unum uni tam fimile, tam par, quam omnes inter nofmet-
ipfos fumus. Quod fi depravatio confaetudinum, fi opinionum
varietas non imbecillitatem animorum torqueret, et fledteret quo-
cunque ccepilTet ; fui nemo ipfe tam fimiHs effet, quam omnes
funt omnium ; itaque quaecunque eft hominis definitio, una in
omnes valet.
Quod argumenti fatis efl, nullam diflimiHtudinem effe in
genere : qus fi effet, non una omnes definitio contineret. Ete-
nim ratio, qua una praeflamus beUuis, per quam conjedtura va-
lemus, argumentamur, refeHimus, differimus, conficimus aH-
quid, concludimus, certe efl communis ; dodrina differens,
difcendi quidem facultate par. Nam et fenfibus eadem omnia
comprehenduntur 3 et ea, quae movent fenfus, itidem movent
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 129/539
L I B E R P R I M U S. 125
omnlum : quceque in anlmls Imprlmuntur, de qulbus ante dlxl,
inchoatiE intelligentias, fimiliter in omnibus imprlmuntur : in-
terprcfque eft mentis oratio, verbis dlfcrepans, fententlis con-
gruens. Nec eft quifquam gentis ullius, qul, ducem nadus, advirtutem pervenire non pofTit.
XI. Nec folum in red:is, fed etiam in pravitatibus, infignls efl
humani generls iimllitudo. Nam et voluptate capiuntur omnes
qu£e etii efh illecebra turpitudinls, tamen habet quiddam fimile
mturalls bonl : lenitate efl enim et fuavitate deled:ans ; fic
ab errore mentis, tanquam falutare aliquid, adfcifcitur. Slmi-
lique infcitia mors fugitur, quafi difTolutlo naturge ; vlta expe-
titur, quia nos, in quo nati fumus, continet : dolor In maximis
maHs ducitur, cum fua afperltate, tum quod naturae interitus
videtur fequi : propterque honeftatis et glorias fimihtudinem,
beatl, qui honorati funt, videntur j mlferi autem, qui inglorii,
Molefliae, Istltlae, cuplditates, timores, fnnillter omnium mentes
pervagantur ; nec, fi opiniones aliae funt apud ahos, idcirco, qui
canem et felem, ut Deos, colunt, non eadem fuperflitlone, qua
ca^terae gentes, conflid:antur. Qu^ autem natio non comitatem,
non benignitatem, non gratum anlmum et beneficli memorem
dillgit ? quae fuperbos, quae maleficos, quae crudeles, quse ingra-
tos non afpernatur, non odlt ? Quibus ex rebus cum omne genus
hominum fociatum inter fe effe intelHgatur, illud extremum eft,
quod red:e vivendi ratlo meliores efhcit. Quas fi approbatis, per-
gam ad reliqua : fin quid requiritls, id expUcemus prius. At-
Ticus. Nos vero nihil ; ut pro utroque refpondeam.
XII. Marcus. Sequitur igltur, ad participandum alium ab
allo, communicandumque inter omnes, juftos natura nos effe fac-
tos ; (atque hoc in omni hac difputatione fic intelhgi volo, quod
dicam naturam effe) tantam autem effe corruptelam malae con-
fuetudinis, ut ab ea tanquam igniculi extinguantur a natura dati,
exorianturque et confirmentur vitla contraria. Quod fi, quo modo
efl natura, fic judicio, homines humani (ut ait poeta) nihil a fe
alienum putarenty colereturjus aeque ab omnibus. Quibus enim
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 130/539
126 D E L E G I B U S
ratio a natura data eft, iifdem etiam reda ratio data eft ; ergo et
lex, quas eft redla ratio in jubendo et vetando : fi lex, jus quoque.
At omnibus ratio : Jus igitur datum eft omnibus : redleque So-
crates exfecrari eum folebat, qui primus utilitatem a natura fe-
junxiifet. Id enim querebatur caput effe exitiorum omnium.
Unde eft illa Pythagorea vox ^' * * Ex quo perfpicitur, cum hanc
benevolentiam tam late longeque diffufam vir fapiens in aliquem
pari virtute prseditum contulerit, tum illud efiici, quod quibuf-
dam incredibile videatur, fit autem neceffarium, aut nihilo fefe
plus, quam alterum, diligat. Quid enim eft, quod difFerat, cum
fmt cundla paria ? Quod fi intereffe quippiam tantulum modo po-
tuerit, jam amicitice nomen occiderit j cujus eft ea vis, ut, fimul
atque fibi aliquid, quam alteri, maluerit, nuUa fit. Quae przemu-
niuntur omnia reliquo fermoni difputationique noflrs, quo facihus
jus in natura effe pofitum, intelligi poflit. De quo cum perpauca
dixero, tum ad jus civile veniam, ex quo hasc omnis nata efb oratio.
XIII. QuiNTUS. Tu vero jam perpauca fcihcet : ex iis enim,
quas dixifti, Attico videtur, mihi quidem certe, ex natura ortum
effe jus. Atticus. An mihi ahter videri poiTit, cum haec jam
perfed:a fmt -, primum, quafi muneribus Deorum nos effe inflruc-
tos et ornatos -, fecundo autem, unam effe hominum inter ipfos
vivendi parem communemque rationem ; deinde, omnes inter
fe naturali quadam indulgentia et benevolentia, tum enim focie-
tate juris contineri ? Quas cum vera effe, redte, ut arbitror, con-
cefferimus ;qui jam licet nobis a natura leges et jura fejungere ?
Marcus. Redte dicis ; et res fic fe habet. Verum philofopho-
rum more, non veterum quidem illorum, fed eorum, qui quafi
officinas inftruxerunt fapienti'<E ; quae fufe ohm difputabantur ac
libere, ea nunc articulatim diftinfteque dicuntur : nec enim fa-
tisfieri cenfent huic loco, qui nunc efl in manibus, nifi fepa-
ratim hoc ipfum, naturae effe jus, difputarint. Atticus. Et
fcilicet tua Ubertas differendi amiffa efl -, aut tu is es, qui in difpu-
tando non tuum judicium fequare, fed aud:oritati aliorum pareas ?
Marcus. Non femper, Tite: fed, iter hujus fermonis quod fit.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 131/539
L I B E R P R I M U S. 127
vldes : ad refpublicas firmandas, et ad ftabiliendas vires, fanan-
dos populos, omnis noftra pergit oratio. Quocirca vereor com-
mittere, ut non bene provifa et diligenter explorata principia
ponantur : nec tamen ut omnibus probentur, (nam id fieri noii
poteft) fed ut iis, qui omnia redla atque honefta per fe expetenda
duxerunt, et aut nihil omnino in bonis numerandum, nifi quod
per feipfum laudabile elTet, aut certe nullum habendum magnum
bonum, nifi quod vere laudari fua fponte poifet. His omnibus
( five in Academia vetere cum Speufippo, Xenocrate, Pole-'
mone manferunt ; five Ariftotelem et Theophraftum, cum ilhs
re congruentes ,genere docendi paulum differentes , fecuti
funt : iive, ut Zenoni vifum efl, rebus non commutatis, im-
mutaverunt vocabula ; five etiam Ariftonis difficilem atque ar-
duam, fed jam tamen frad:am et convid;am fe<5lam fecuti funt,
ut, virtutibus exceptis atque vitiis, castera in fumma asquahtate
ponerent) his omnibus hasc, quae dixi, probantur. Sibi autem
indulgentes, et corpori defervientes, atque omnia, quae fequan-
tur in vita, qusque fugiant, voluptatibus et doloribus ponde-
rantes, etiam ii vera dicunt, (nihil enim opus efl hoc loco h-
tibus) in hortulis fuis jubeamus dicere, atque etiam ob omni
focietate reipubiicas, cujus partem nec norunt ullam, nec un-
quam nofle voluerunt, paulifper facelfant, rogemus. Perturba-
tricem autem harum omnium rerum Academiam, hanc ab Arce-
£Ia et Carneade recentem, exoremus, ut fileat. Nam, fi invafe-
rit in hsec, qu^ fatis fcite nobis inftrucfta et compofita videntur,
nimias edet ruinas. Quam quidem ego placare cupio, fubmovere
non audeo. * * *
XIV. Nam et in iis fine illius fuffimentls expiatl fumus. At
vero fcelerum in homines atque impietatum nulla expiatio efl.
Itaque pcenas luunt, non tam judiciis, (quae quondam nufquam
erant, hodie multifariam nulla funt ; ubi funt tamen, perfa?pe falfa
funt) quam confcientia ; ut eos agitent infed:enturque furice, -
non ardentibus taedis, ficut in fabulis, fed angore confcientiiF,
fraudifque cruciatu. Quod fi homines ab injuria poena, non na-
tura arcere deberet, quanam follicitudo vexaret impios, fublnto
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 132/539
128 DELEGIBU3fuppllclorum metu ? quorum tamen nemo tam audax unquam
fuit, quin aut abnueret a fe commilTum effc facinus, aut jufci fui
doloris caufam aliquam fingeret, defenfionemque facinoris a na-
tura; jure aliquo quaereret. Quae fi appellare audent impii, quo
tandem fludio colentur a bonis ? Quod fi poena, fi metus fuppli-
cii, non ipfa turpitudo, deterret ab injuriofa facinorofaque vita;
nemo efl injuftus : at incauti potius habendi funt improbi.
Tum autem qui non ipfo honefto movemur, ut boni viri fi-
mus, fed utilitate aliqua atque fru(^u, callidi fumus, non boni.
Nam quid faciet is homo in tenebris, qui nihil timet nifi teftem
et judicem ? quid in deferto loco nadlus, quem multo auro
fpoliare polTit, imbecillum atque folum ? Nofler quidem hic na-
tura juflus vir ac bonus, etiam coUoquetur, juvabit, in viam
deducet : is vero, qui nihil alterius caufa facit, et metitur fuis
commodis omnia, videtis, credo, quid fit ad:urus. Quod fi ne-
gabit fe illi vitam erepturum, et aurum ablaturum, nunquam ob
eam caufam negabit, quod id natura turpe judicet ; fed quod
metuat, ne emanet, id efl, ne malum habeat. O rem dignam, in
qua non modo do6li, verum etiam agrefles, erubefcant
XV. Jam vero illud flultiflimum, exiflimare omnia jufla effe,
quse fcita fmt in populorum inftitutis, aut legibus. Etiamne, fi
quae leges fmt tyrannorum ? Si triginta illi Athenis leges impo-
nere voluiffent, aut, fi omncs Athenienfes delecftarentur tyranni-
cis legibus, num idcirco hae leges juflae haberentur ? Nihilo,
credo, magis illa, quam interrex nofler tuht, ut di(ftator quem
vellet civium, indidta caufa, impune pofTet occidere. Efl enim
unum jus, quo devincfla eft hominum focietas, et quod lex con-
flituit una ;quae lex eft reda ratio imperandi atque prohibendi
quam qui ignorat, is efl injuftus, five efl illa fcripta ufpiam, five
nufquam. Quod fi juftitia eft obtemperatio fcriptis legibus infli-
tutifque populorum, et fi, ut iidem dicunt, utiHtate omnia me-
tienda funt ; neghget leges, eafque perrumpet, fi poterit, is, qui
fibi eam rem fruduofam putabit fore. Ita fit, ut nulla fit omnino
juftitia ; fi neque natura efl, et ea, qua^ propter utiUtatem con-
itituitur, utiHtate aUa conveHitur.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 133/539
L I B E R P R I M U S. 129
Atqul, fi natura confirmatura jus non erit, vlrtutes omnes
toUantur. Ubi enlm liberalitas, ubi patrlae caritas, ubi pietas, ubi
aut bene merendi de altero, aut referendae gratiae voluntas pote-
rit exiftere ? nam haec nafcentur ex eo, quod natura propenli
fumus ad diligendos hominesi quod fundamentum juris eft. Ne-
que folum in homines obfequia, fed etiam in Deos cseremoniae
religionefque tolluntur -, quas non metu, fed ea conjundtione,
quae eft homini cum Deo, confervandas puto.
XVI. Quod fi populorum juffis, fi princlpum decretis, fi fen-
tentiis judicum, jura conflituerentur ; jus eflet latrocinari; jus,
adulterare 5 jus, teftamenta falfa fupponere, li hacc fufFragiis, aut
fcitis multitudinis probarentur. Quaeli tanta poteflas eflftultorum
fententiis atque juffis, ut eorum fufFragiis rerum natura verta-
tur ; cur non fanciunt, ut, quae mala perniciofaque funt, habean-
tur pro bonis ac falutaribus ? aut cur, cum jus ex injuria lex fa-
cere poflit, bonum eadem facere non pofiit ex malo ? Atqui nos
legem bonam a mala, nulla alia nifi naturas norma dividere pof-
fumus. Nec folum jus et injuria a natura dijudicantur, fed om-
nino omnia honefla ac turpia. Nam et communis intelllgentia
nobis notas res efHcit, eafque in animis noflris inchoavit, ut
honefla in virtute ponantur, in vitiis turpia.
Haec autem in opinione exiflimare, non in natura, pofita,
dementis efl. Nam nec arborls, nec equi vlrtus quae dlcitur,
( in quo abutimur nomine ) in oplnione fita efl, fed In natura.
Quod fi ita eft ; honefta quoque et turpia natura dijudicanda
funt. Nam fi opinione univerfa virtus, eadem ejus etiam partes
probarentur. Quis igitur prudentem, et, ut ita dicam, catum,
non ex ipfius habitu, fed ex aliqua re externa, judlcet ? Efl enim
virtus perfedla ratio : quod certe in natura efl. Igitur omnis
honeflas eodem modo.XVII. Nam ut vera et falfa, ut confequentia et contraria, fua
fponte, non aliena, judicantur; fic conflans et perpetua ratio vitae,
qux eft virtus, itemque inconftantla, quod efl vitium, fua natura
probatur. Nos ingenia juvenum, non item ad Ingenlai natura
ToM. III. R
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 134/539
130 DE LEGIBUS
virtutes et vltla, quge exlftunt ab ingenils, judlcabuntur ? An ea
non aliter ? honefta et turpia non ad naturam referri necelTe erit ?
Quod laudabile bonum eft, in fe habeat quod laudetur necelTe
eft : ipfum enim bonum, non eft opinionibus, fed natura. Namni ita effet, beati quoque opinione elfent ; quo quid dici poteft
ftultius ? Quare cum et bonum, et malum natura judicetur, et
ea lint prlncipia naturae -, certe honefta quoque et turpia fimili
ratione dijudicanda, et ad naturam referenda funt,
Sed perturbat nos opinionum varietas, hominumque diflenfio
et, quia non idem contingit in fenlibus, hos natura certos puta-
mus ; illa, qu^ allis lic, aUis fecus, nec iifdem femper uno mo-
do videntur, fidla effe ducimus : quod eft longe aliter. Nam
fenfus noftros non parens, non nutrlx, non magifter, non poeta,
non fcena depravat, non multitudlnls confenfus abducit a vero.
Animls omnes tenduntur infidiae, vel ab ils, quos modo enume-
ravi, qui teneros et rudes cum acceperunt, inficlunt, et fie(ftunt,
ut volunt; vel ab ea, quas penitus in omni fenfu impllcata infi-
det, imitatrix boni, voluptas, malorum autem mater omnlum
cujus blanditiis corrupti, quae natura bona funt, quia dulcedine
hac et fcabie carent, non cernlmus fatis.
XVIII. Sequitur (ut conclufa mihi jam haec fit omnls ratio)
id quod ante oculos ex lis eft, quae dlcfla funt, et jus, et omne ho-
neftum fua fponte effe expetendum. Etenim omnes viri bonl Ip-
fam sequitatem et jus ipfum amant j nec eft viri boni, errare, et
diligere quod per fe non fit dlHgendum. Per fe igitur jus eft ex-
petendum et colendum. Quod fi jus eft; etiam juftitla. Sic in ea
rellquae quoque virtutes per fe colends funt. Quld liberalitas ?
gratultane eft, an mercenaria ? fi fme prasmio benlgna eft, gratul-
ta^ fi cum mercede, condud:a : nec eft dublum, quin is, qui H-
beraHs benignufve dlcitur, ofiicium,non
frudium, fequatur.
Ergoitem juftltia nihil expetit pra^mll, nihil pretii. Per fe igltur ex-
petitur. Eademque omnium virtutum caufa, atque fententia eft.
Atque etiam fi emolumentls, non fua fponte, virtus expenditur,
una erit virtus, quae maHtia redliffime dicetur. Ut enim quifque
maxime ad fuum commodum refert quaecunque agit, ita minime
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 135/539
L I B E R P R I M U S. 131
eil vlr bonus ; ut, qui virtutem praemio metiuntur, nullam vir-
tutem, nifi malitiam putcnt. Ubi enim beneficus, fi nemo alterius
caufa benigne facit ? ubi gratus, fi non eum ipfum, cui referunt
gratiam, cernunt grati ? ubi illa fancfta amicitia, fi non ipfe amicus
per fe amatur toto pedlore, ut dicitur ? qui etiam deferendus et
abjiciendus eft, defperatis emolumentis et frudtibus : quo quid
potefi: dici immanius ? Quod fi amicitia per fe colenda eil, fo-
cietas quoque hominum, et aequalitas, et jufiitia, per fe expe-
tenda. Quod ni ita eft, omnino juftitia nulla efl. Id enim injuf-
tifiimum ipfum eft, juftitiae mercedem quaerere.
XIX. Quid vero de modefi:ia, quid de temperantia, quid de
continentia, quid de verecundia, pudore, pudicitiaque dicemus ?
infamiaene metu non effe petulantes, an legum et judiclorum ?
Innocentes ergo et verecundi funt, ut bene audiant ? et, ut ru-
morem bonum colligant, erubefcunt, et pudet impudica loqui ?
Ac me nimirum iftorum philofophorum pudet, qui nullum
vitium vitare, nifi judicio ipfo notatum, putant.
Quid enim ? pofi!umus eos, qui a fiiupro arcentur infamiae
metu, pudlcos dicere, cum ipfa infamia propter rei turpitudi-
nem confequatur ? Nam quid aut laudari rite, aut vituperari po-
teft, fi ab ejus natura recefiTeris, quod aut laudandum, aut vitu-
perandum putes?
An corporis pravitates,fi
erunt perinfignes,
habebunt aliquid ofFenfionis j animi deformitas non habebit ?
cujus turpitudo ex ipfis vitiis facillime percipi potefi:. Quid enim
foedius avaritia, quid immanius libidine, quid contemptius timi-
ditate, quid abjedlius tarditate et fiiultitia dici potefi:? Quid ergo ?
cos, qui fingulis vitiis exceUunt, aut etiam pluribus, propter
damna, aut detrimenta, aut cruciatus aliquos, miferos effe dici-
mus, an propter vim turpitudinemque vitiorum ? Quod item ad
contrariam laudem in virtute dici potefl.
Poflremo, fi propter alias res virtus expetitur, meUus effe
ahquld, quam virtutem, neceffe efl. Pecuniamne igitur ? an
honores ? an formam ? an valetudinem ? qux et, cum adfunt,
perparva funt ; et, quam diu affutura fint, certum fciri nullo
modo poteft. An (quod turpiffimum didu eft) voluptatem ? at
R 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 136/539
132 DELEGIBUSin ea quldem fpernenda et repudianda, virtus vel maxime cerni-
tur. Videtifne, quanta feries rerum fententiarumque fit ; atque ut
ex alio alia ned:antur ? Quin labebar longius, nifi meretinuilTem.
XX. QuiNTus. Quo tandem ? libenter enim, frater, ad iflam
orationem tecum prolaberer. Marcus. Ad finem bonorum,quo
referuntur, et cujus apifcendi caufa funt facienda omnia : con-
troverfam rem, et plenam dilfenfionls inter dodliffimos, fed ali-
quando tamen judicandam. Atticus. Qui iftud lieri poteft, L.
Gellio mortuo ? Marcus. Quid tandem id ad rem ? Atticus.
Quia me Athenis audire ex Phaedro meo memini, Gellium, fa-
miharem tuum, cum pro Confule ex prastura in Graeciam venif-
fet, Athenis philofophos, qui tum erant, in locum unum con-
vocaffe, ipfifque magnopere audlorem fuilfe, ut aliquando con-
troverliarum aliquem facerent modum. Quod fi effent eo animo,
ut nollent astatem in litibus conterere, pofTe rem convenire : et
fimul operam fuam ilHs effe polhcitum, fi poflet inter eos aHquid
convenire. Marcus. Joculare iflud quidem, Pomponi, et a
multis faepe derifum : fed ego plane vellem me arbitrum inter
antiquam Academiam et Zenonem datum. Atticus. Quo tan-
dem ifluc modo ? Marcus. Quia de re una folum diflident, de
caeteris miriiice congruunt. Atticus. Ain' tandem ? unane efl
folum diffenfio ? Marcus. Quae quidem ad rem pertineat, una:
quippe cum antiqui omnes, quod fecundum naturam effet, quo
juvaremur in vita, bonum effe decreverint ; hic, nifi quod ho-
neflum effet, nihil putarit bonum. Atticus. Perparvam vero
controverfiam dicis, ac non eam, quae dirimat omnia. Marcus.
Probe quidem fentis, fi re, ac non verbis, diffiderent.
XXL Atticus. Ergo affentiris Antiocho familiari meo, (ma-
giflro enim non audeo dicere) quocum vixi, et qui me ex noflris
pene convelUt hortulis, deduxitque in Academiam perpauculis
paffibus. Marcus. Vir ifte, fuit ille quidem prudens et acutus,
et in fuo genere perfedus, mihique, ut fcis, famiHaris ; cui ta-
men ego affentiar in omnibus, necne, mox videro : hoc dico,
controverfiam totam iflam poffe fedari.
Atticus. Qut iflud tandem vides ? Marcus. Quia, fi, ut
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 137/539
L I B E R P R I M U S. 13^
Chius Arlfto dixit, folum bonum ^^q diceret, quod honeftum
efTet, malumque, quod turpe ^ cacteras res omnes plane pares,
ac ne minimum quidem, utrum adelTent, an abeflent, interefle
valde a Xenocrate et Ariilotele, et ab illa Platonis familiadif-
creparet, elTetque inter eos de re maxima, et de omni vivendi
ratione dilTenfio. Nunc vero cum decus, quod antiqui fummum
bonum effe dixerunt, hic folum bonum dicat ; item dedecus,
quod illi fummum malum, hic folum ; divitias, valetudinem,
pulchritudinem, commodas res appellet, non bonas-; pauperta-
tem, debiHtatem, dolorem, incommodas, non malas -, fentit
idem, quod Xenocrates, quod Ariftoteles ; loquitur alio modo.
Ex hac autem non rerum, fed verborum, difcordia, controverfia
nata eft de finibus; in qua quoniam ufucapionem xii tabulie in-
ter quinque pedes efi^e voluerunt, depafci veterem pofiTeflionem
Academiae ab hoc acuto homine non finemus ; nec Mamiha lege
finguli, fed ex iis tres arbitri fines regemus.
QuiNTUs. Quamnam igitur fententiam dicimus ? Marcus.
Requiri placere terminos, quos Socrates pegerit ; iifque parere.
QuiNTUs. Praeclare, frater, jam nunc a te verba ufurpantur civi-
lisjuriset legum ; quo de genere expedio difputationem tuam.
Nam ifta quidem magna dijudicatio eft, ut ex te ipfo faepe cog-
novi. Sed certe res ita fe habent, ut, ex natura vivere, fummumbonum fit, id eft, vita modica et apta, virtute perfrui ; aut natu-
ram fequi, et ejus quafi lege vivere, id eft, nihil, quantum in ipfo
fit, praetermittere, quo minus ea, quas natura poftulet, confequa-
tur, quod inter hsec veht virtute tanquam lege vivere. Quaprop-
ter hoc dijudicari nefcio an unquam, fed hoc fermone certe non
potefl, fi quidem id, quod fufcepimus, perfed:uri fimus.
XXII. Atticus. At ego huc decHnabam, nec invitus. Quin-
Tus. Licebit aUas : nunc id agamus, quod coepimus, cum prai-
fertim ad id nihil pertineat ha^c de fummo malo bonoque difien-
fio. Marcus. Prudentifiime,Quinte, dicis : nam quae a me adhuc
didla funt, * * * •
QuiNTUS. Nec Lycurgi leges, nec Solonis, neque CharondiE,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 138/539
134 D E L E G I B U S
neque Zaleuci, nec noflras x 1 1 tabulas, nec plebifclta defidero
fed te exiftimo cum populis, tum etiam fmgulis hodierno fer-
mone leges vivendi et difciplinam daturum. Marcus. Efl hu-
jus vero difputationis, Quinte, proprium id, quod expedlas ;
atque utinam effet etiam facultatis meas ! Sed profedo ita fe res
habet, ut, quoniam vitlorum emendatrlcem, legem effe opor-
tet, commendatricemque virtutum, ab ea vivendi dod:rina du-
catur. Ita fit, ut mater omnlum bonarum artium fapientla fit 3 a
cujus amore, Graeco verbo, phllofophla nomen Invenlti qua nihll
a Diis immortalibus uberius, nlhil florentlus, nlhil praeflabiUus
hominum vltae datum eft. Haec enim una nos cum caeteras res
omnes, tum, quod eft dlfficilHmum, docult, ut nofmet ipfos
nofceremus : cujus prjEcepti tanta vls, tanta fententia efl, ut ea
non homlnl cuiplam, fed Delphlco Deo, tribueretur.
Nam qui fe Ipfe norit, primiim allquid fentiet fe habere divl-
num, Ingenlumque In fe fuum, ficut fimulacrum allquod, dedi-
catum putablt j tantoque munere Deorum femper dignum ali-
quld et faciet, et fentiet : et, cum fe ipfe perfpexerit, totumque
tentarlt, intelllget, quemadmodum a natura fubornatus In vitam
venerlt, quantaque Inflrumenta habeat ad obtlnendam adlplfcen-
damque faplentiam: quonlam principlo rcrum omnium quafi ad-
umbratas Intelllgentias anlmo ac mente conceperit -, qulbus Illuf-
tratus, faplentia duce, bonum virum, et ob eam Ipfam caufam
cernat fe beatum fore.
XXIII. Nam cum animus, cognltls perceptifque virtutlbus, a
corporis obfequio Indulgentiaque difcefferlt, voluptatemque, ficut
labem allquam decorls, opprefferlt, omnemque mortis dolorifque
timorem effugerlt, focietatemque carltatis coierlt cum fuls, om-
nefque natura conjun6tos, fuos duxerlt, cultumque Deorum, et
puram rellgionem fufceperit, et exacuerlt Illam, ut oculorum,
fic ingenil aciem, ad bona dellgenda, et rejiclenda contrarla
(qus vlrtus ex provldendo efl appellata Prudentla) quid eo dici,
aut excogltarl, poterlt beatius ?
Idemque cum ca:Ium, terras, marla, rerumque omnium
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 139/539
L I B E R P R I M U S. 135
naturam perfpexerit, eaque unde generata, quo recurrant, quando,
quo modo obitura, quid in iis mortale et caducum, quid divinum
seternumque fit, viderit ; ipfumque ea moderantem et regentem
pene prehenderit, fefeque non unis circumdatum moenibus, po-
pularem alicujus definiti loci, fed civem totius mundi, quaii
unius urbis, agnoverit j in hac ille magnificentia rerum, atque
in hoc confpedlu et cognitione natur^e, Dii immortales ! quam
ipfe fe nofcet ! quod Apollo prsecepit Pythius : quam contem-
net, quam defpiciet, quam pro nihilo putabit ea, qui£ vulgo du-
cuntur ampUffima
!
XXIV. Atque hasc omnia, quali fepimento aliquo, vallabit dif-
ferendi ratione, veri et falfi judicandi fcientia, et arte quadam in-
telligendi, quid quamque rem fequatur, et quid fit cuique contra-
rium. Cumque fe ad civilem focietatem natum fenferit, non folum
illa fubtiU difputatione fibi utendum putabit, fed etiam fufa latius
perpetua oratione, qua rcgat populos, qua ftabiliat leges, qua ca-
fliget improbos, qua tueatur bonos, qua laudet claros viros; qua
pr.£cepta falutis et laudes apte ad perfuadendum edat fuis civi-
bus I qua hortari ad decus, revocare a flagitio, confolari poffit
afflid;os ; fadlaque et confuUa fortium et fapientum, cum impro-
borum ignominia, fempiternis monumentis prodere. Quse cum
tot res tantaeque lint, quae ineffe in homine perfpiciantur ab iis,.
qui fe ipfi velint noffe, earum parens efl, educatrixque fapientia.
Atticus. Laudata quidem a te graviter et vere. Sed quorfus
hoc pertinet ? Marcus. Primum ad ea, Pomponi, de quibus
adluri jam fumus i quae tanta efTe volumus : non enim erunt, nifi
ea fuerint, unde illa manant, amphffima. Deinde facio et Hbenter,
et, ut fpero, redle, quod eam, cujus ftudio teneor, quaeque me
eum, quicunque fum, effecit, non pofTum filentia praeterire.
Atticus. Vero facis et merito, et ipfe j fuitque id, ut dicis, in
hoc fermone faciendum.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 140/539
[ '36 ]
D E
L E G I B U S,
LIBER SECUNDUS.
TTicus. Sed vifne, quonlam et fatls jam ambulatum
eft, et tibl allud dicendl initium fumendum eft, locum
mutemus, et in Infula, quas eft in Fibreno, (namopinor
illi alterl flumini nomen efle) fermoni reliquo demus operam, fe-
dentes ? Marcus. Sane quidem. Nam Illo loco libentiflime foleo
uti, five quid mecum ipfe cogito, five aut fcribo, aut lego. At-
Ticus. Equidem, qui nunc prlmum huc venerim, fatiari non
queo ; magnlficafque villas, et pavlmenta marmorea, et laqueata
tedla contemno. Dudus vero aquarum, quos ifti NIlos et Euri-
pos vocant, quis non, cum haec videat, irriferit ? Itaque, ut tu
paulo ante de lege et de jure difl!erens ad naturam referebas om-
nia, fic in hls Ipfis rebus, quae ad requletem animl deledtationem-
que quaeruntur, natura dominatur. Quare antea mirabar (nihil
enlm his In locis nifi faxa et montes cogitabam ; Idque ut face-
rem, et orationibus inducebar tuis, et verfibus) fed mlrabar, ut
dixl, te tam valde hoc loco dele(flari. Nunc contra miror, te, cum
Roma abfis, ufquam potius efl"e. Marcus. Ego vero, cum Hcet
plures dies abefl^e, praefertlm hoc tempore anni, et amoenitatem
hanc et falubritatem fequor; raro autem hcet. Sed nimirum me
alla quoque caufa deleftat, quae te non attlngit ita. Atticus.
Quse tandem ifl:a caufa efl: ? Marcus. Quia, fi verum dicimus,
hasc eft mea, et hujus fratris mel germana patria : hinc enim orti
fl:irpe antiquifllma : hic facra, hic genus, hic majorum multa
veftigia. Quid plura ? hanc vides vlllam, ut nunc quidem eft,
lautius aedificatam patris noftri ftudio5 qui, cum efl^et infirma
valetudine, hic fere aetatem egit in literis. Sed hoc ipfo in loco
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 141/539
LIBER SECUNDUS, 137
cum avus viveret, et antiquo more parva elTet villa, ut illa Cu-
riana in Sabinis, me fcito eiTe natum. Quare ineft nefcio quid,
et latet in animo ac fenfu meo, quo me plus hic locus fortafle
dele(^et : fiquidem etiam ille fapientiffnnus vir, Ithacam ut vide-
ret, immortalitatem fcribitur repudiaffe.
II. Atticus. Ego vero tibi iftam juftam caufam puto, cur
huc libentius venias, atque hunc locum dihgas. Quin ipfe, vere
dicam, fum illi villae amicior modo fadlus, atque huic omni folo,
in quo tu ortus et procreatus es. Movemur enim nefcio quo padto
locis ipiis, in quibus eorum, quos diligimus, aut admiramur,
adfunt veftigia. Me quidem ipfae illas noflrse Athenas non tam
operibus magnificis exquifitifque antiquorum artibus deledant,
quam recordatione
fummorumvirorum, ubi quifque habitare,
ubi federe, ubi difputare fit folitus ; fludiofeque eorum etiam fe-
pulcra contemplor. Quare iflum, ubi tu es natus, plus amabo
poflhac locum.
Marcus. Gaudeo igitur, me incunabula pene mea tibi
oflendiffe. Atticus. Equidem me cognofTe admodum gaudeo.
Sed illud tamen quale efl, quod paulo ante dixifli ; hunc locum
(idem ego te accipio dicere Arpinum) germanam patriam effe
veflram ? Nunquid duas habetis patrias ? an efl illa una patria
communis ? nifi forte fapienti illi Catoni fuit patria non Roma,fed Tufculum. Marcus. Ego mehercule et illi, et omnibus
municipibus duas effe cenfeo patrias -, unam naturas, aheram
civitatis : ut ille Cato, cum effet Tufculi natus, in populi Ro-
mani civitatem fufceptus efl. Itaque, cum ortu Tufculanus effet,
civitate Romanus, habuit alteram loci patriam, alteram juris : ut
veflri Attici, priufquam Thefeus eofdem migrare ex agris, et maflu, quod appellatur, omnes fe conferre jufiit, et Sunii erant
iidem et Attici ; fic nos et eam patriam ducimus, ubi nati ; et
illam, qua excepti fumus. Sed neceffe eft, caritate eam prasftare
in qua reipubhcge nomen et univerfas civitatis efl; pro qua mori,
et cui nos totos dedere, et in qua noflra omnia ponere, et quafi
confecrare debemus. Dulcis autem non multo fecus efl ea, quje
ToM. m. s
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 142/539
138 DELEGIBUSgenult, quam llla, quae excepit. Itaque ego hanc meam efTe pa-
triam prorfus nunquam negabo, dum illa fit major, et hsc in ea
contineatur.
III. Atticus. Redle igitur Magnus ille nofter, me audiente,
pofuit in judicio, cum pro Balbo tecum fimul diceret, rempubli-
cam noftram jufliflimas huic municipio gratias agere polTe, quod
ex eo duo fui confervatores extitilTent ; ut jam videar adduci, hanc
quoque, quae te procreavit, efTe patriam tuam. Sed ventum in
infulam efl. Hac vero nihil efl amoenius. Etenim hoc quafi roflro
fundltur Fibrenus, et divifus aequaliter in duas partes latera haec
alluit, rapideque dilapfus cito in unum confluit, et tantum com-
pleditur, quod fatis lit modicae palaeflr^e loci. Quo effedto, tan-
quam id habuerlt operis ac muneris, ut hanc nobis efficeret fe-
dem ad difputandum, flatlm praeclpitat in Lirem, et, quafi in fa-
miliam patrlciam venerit, amittit nomen obfcurlus, Liremque
muho gehdiorem facit. Nec enlm ullum hoc frlgidius flumen
attlgi, cum ad multa accefTerlm, ut vlx pede tentare id pofiim :
quod in Phaedro Platonls facit Socrates. Marcus. Efl vero ita :
fed tamen hulc amoenltati, quemadmodum ex Quinto faepe au-
dio , Thyamls Eplrotes tuus ille nihil , oplnor , concefTerit.
QuiNTUS. Eflita, ut dicls : cave enim putes Attici noftri Amal-
theo platanifque iUis quidquam effe praeclarius. Sed, fi videtur,
confidamus hic in umbra, atque ad eam partem fermonis, ex qua
egrefii fun>us, revertamur. Marcus. Praeclare exigis, Quinte.
At ego efFuglffe arbltrabar : et tibi horum nlhll deberi potelt.
QuiNTus. Ordire igitur : nam hunc tibi totum dicamus diem,
MAR cu s . A yove Mufarum primordid,
iicut in Arati carmine orfi fumus. Quintus. Quorfum ifluc ?
Marcus. Quia nunc itidem ab eodem, et a caeteris Diis immor-
taUbus funt nobis agendi caplenda primordia. Quintus. Opti-
me vero, frater 5 et fieri fic decet.
IV. Marcus. Videamus igitur rurfus, priufquam aggredla-
mur ad leges fmgulas, vlm naturamque legls, ne, cum referen-
da fmt ad eam nobis omnia, labamur interdum errore fermonis,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 143/539
LIBER SECUNDUS. 139
ignoremufque vim fermonls ejus, quo jura nobls definienda fint.
QuiNTUS. Sane quidem, hercule ; et efl ifta redla docendi via.
Marcus. Hanc igitur video fapientiffimorum fuilTe fenten"
tiam, Legem neque hominum ingeniis excogitatam, nec fcitumaliquod efTe populorum, fed aeternum quiddam, quod univerfum
mundum regeret, imperandi, prohibendique fapientia. Ita prin-
cipem legem illam et ultimam, mentem effQ dicebant, omnia
ratione aut cogentis, aut vetantis Dei j ex qua illa lex, quam Dii
humano generi dederunt, redte efl laudata. Efl enim ratio, menf-
que fapientis, ad jubendum, et ad deterrendum idonea.
QuiNTUs. Aliquoties jam ifte locus a te tad:us efl : fed antc
quam ad populares leges venias, vim iftius caeleflis legis expla-
na, fi placet j ne aeflus nos confuetudinis abforbeat, et ad fer-
monis morem ufitati trahat. Marcus. A parvis enim, Quinte,
didicimus, Sr in jus vocat, atque ejufmodi alias, leges no-
minare. Sed vero intelligi lic oportet, et haec, et alia jufTa ac
vetita populorum, vim non habere ad redle fadta vocandi, et a
peccatis avocandi : quae vis non modo fenior eft, quam astas po-
pulorum et civitatum, fed aequalis illius, caelum atque terras
tuentis et regentis, Dei. Neque enlm effe mens divina fine ra-
tione potefl, nec ratio divina non hanc vim in redis pravifque
fanciendis habere : nec, quia nufquam erat fcriptum, ut contra
omnes hoftium copias in ponte unus affifleret, a tergoque pontem
interfcindi juberet, idcirco minus Coclitem illum rem geflilTe
tantam, fortitudinis lege atque imperio putabimus : nec, fi reg-
nante Tarquinio nulla erat Romae fcripta lex de flupris, idcir-
co non contra illam legem fempiternam Sex. Tarquinius vim
Lucretiae, Tricipitini iihjE, attuHt. Erat enim ratio profe(5ta a
rerum natura, et ad red:e faciendum impellens, et a delidlo avo-
cans ', quae non tum denique incipit lex efTe, cum fcripta efl, fed
tum, cum orta efl j orta autem fimul efl cum mente divina.
Quamobrem lex vera atque princeps, apta ad jubendum, et ad
vetandum, ratio eft recSa fummi Jovis.
V. Quintus. AfTentlor, frater, ut, quod efl redum, verum
quoque fit, neque cum literis, quibus fcita fcribuntur, aut oriatur,
S 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 144/539
140 DELEGIBUSaiit occldat. Marcus. Ergo, ut illa dlvlna mens, fumma lex
eft; item,cum in homine eft perfecfto, et in mente fapientis. Quae
funt autem varle, et ad tempus defcripta populis, favore magis,
quam re, legum nomen tenent. Omnem enim legem, qu« qui-
dem red:e lex appellari pofTit, elie iaudabilem, qulbufdam tallbus
argumentls docent. Conftat profedlo ad falutem civium, civlta-
tumque incolumitatem, vitamque homlnum quletam et beatam,
conditas effe leges ; eofque, qui primum ejufmodi fcita fanxerint,
populis oftendille, ea fe fcrlpturos atque laturos, quibus illi ad-
fcrlptls fufceptifque, honefte beateque viverent; quseque ita com-
pofita, fand:aque effent, eas leges videlicet nominarunt. Ex quo
intelligi par eft, eos, qul pernlclofa et Injufla populls jufTa de-
fcripferlnt, cum contra fecerlnt, quam polllclti profeffique fint,
quidvis potlus tulifTe, quam leges ; ut perfpicuum effe pofTit, in
ipfo nomine legis interpretando InefTe vim et fententiam jufli, et
jurls legendi.
Quaero igltur a te, Quinte, licut illi folent ; Quo fi civitas
careat, ob eam ipfam caufam, quod eo careat, pro nihilo haben-
da fit, id eftne numerandum in bonis ? Quintus. Ac maximis
quldem. Marcus. Lege autem carens clvltas, anne ob ipfum
habenda nuUo loco? Quintus. DIcI aliter nonpotefl. Marcus.
Neceffe efl igitur, legem haberi in rebus optimls. Quintus,
Prorfus affentlor.
Marcus. Quld, quod multa perniciofe, multa peftifere fclf-
cuntur in popuHs, quse non magis legis nomen attingunt, quam
ii latrones aliqua confefTu fuo fanxerlnt ? Nam neque medico-
rum praecepta dici vere poffent, fi quae infcli imperltique pro fa-
lutaribus mortifera confcripferint : neque in populo lex, culcui-
modi fuerit illa, etiam fi pernlciofum aliquid populus acceperit.
Ergo efl lex juflorum injuflorumque dlfllndtio, ad illam anti-
qulfiimam, et rerum omnium princlpem expreffa naturam, ad
quam leges hominum diriguntur, quas fupplicio improbos afHci-
unt, defendunt ac tuentur bonos.
VL QuiNT. Praeclare intelligo : nec vero jam aham effe ullam
legem puto non modo habendam, fed ne appellandam quidem»
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 145/539
LIBER SECUNDUS. 141
Marcus. Igltur tu Titias, et Apuleias leges nullas putas ? Quin-
Tus. Ego vero ne Livias quidem. Marcus. Et refte, quae prae-
fertim uno verficulo fenatus, pun6lo temporis, fublatae fmt : lex
autemilla, cujus vim explicavi, neque toUi, neque abrogari poteft.
Qu INTUS. Eas tu igitur leges rogabis videlicet, quse nun-
quam abrogentur ? Marcus. Certe, li modo acceptce a vobis
duobus erunt. Sed, ut vir do6liffimus fecit Plato, atque idem
graviffimus philofophorum omnium, qui princeps de republica
confcripfit, idemque feparatim de legibus ejus, id mihi credo
efle faciendum -, ut, priufquam ipfam legem recitem, de ejus legis
laude dicam. Quod idem et Zaleucum, et Charondam feciffe
video ; cum quidem illi non ftudii et deledlationis, fed reipubhcae
caufa leges civitatibus fuis fcripferint. Quos imitatus Plato, vi-
delicet hoc quoque legis putavit effe, perfuadere ahquid, non
omnia vi ac minis cogere. Quintus. Quid, quod Zaleucum
iftum negat ullum fuiife Timasus ? Marcus. At Theophraftus
au(ftor haud deterior, mea quidem fententia, (meliorem multi)
nominat; commemorant vero ipfius cives, noflri chentes, Locri.
Sed five fuit, live non fuit, nihil ad rem. Loquimur, quod tra-
ditum efl.
VII. Sit igitur jam hoc a prlnclpio perfuafum clvibus, domi-
nos effe omnium rerum, ac moderatores Deos -, eaque qus ge-
rantur, eorum geri ditione, ac numine, eofdemque optime de ge-
nere hominum mereri ; et, qualis quifque fit, quid agat, quid in
fe admittat, qua mente, qua pietate colat religiones, intueri ;pio-
rumque et impiorum habere rationem. His enim rebus imbutje
mentes, haud fane abhorrebunt ab utili, et a vera fententia. Quid
efl: enim verius, quam neminem effe oportere tam flulte arrogan-
tem, ut In fe rationem et mentem putet ineffe, in cselo mundo-
que non putet ? aut ea, quas vix fumma ingenii ratione compre-
hendat, nulla ratione moveri putet ? Quem vero aflrorum ordi-
nes, quem dierum nodtlumque viciffitudines, quem menfium
temperatio, quemque ea, quas gignuntur nobis ad fruendum,
non gratum effe cogant ; hunc hominem omnino numerare qui
decet ? Cumque omnia, quae rationem habent, praeflent iis, quie
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 146/539
142 DELEGIBUSfint ratlonls expertia; nefafque fit dlcere, ullam rem pra^flare na-
turae omnium rerum; rationem inelTe in ea confitendum eft.
Utiles elle autem opiniones has, quis neget, cum intelligat, quam
multa firmentur jurejurando; quantae falutis fint foederum reli-
giones ;quam multos divini fupplicii metus a fcelere revocarit ;
quamque fandla fit focletas civium inter ipfos, Diis immortalibus
interpolitis tum judicibus, tum teftibus ?
Habes legis procemium : fic enim hoc appellat Plato. Quin-
Tus. Habeo vero, frater; et in hoc admodum dele(flor, quod in
ahis rebus ahifque fententiis verfaris, atque ille : nihil enim tam
diffimile eft, quam vel ea, quae ante dixifti, vel hoc ipfum legis
exordium. Unum illud mihi videris imitari, orationis genus.
Marcus. Vellem fortalle : quis enim id poteil, aut unquam
poterit, imitari ? Nam fententias interpretari perfacile eft. Quod
quidem ego facerem, nili plane effe. vellem meus. Quid enim ne-
gotii eft, eadem prope verbis iifdem converfa dicere ? Quintus.
Prorfus alTentior. Verum, ut modo tute dixifli, te efle malo tuum.
Sed jam exprome, fi placet, iflas leges de rehgione.
Marcus. Expromam equidem, ut potero ; et, quoniam et
locus et fermo famiharis eft, legum leges voce proponam. Quin-
Tus. Quidnam ideft? Marcus. Sunt certa legum verba, Quinte,
neque ita prifca, ut in veteribus xii facratifque legibus; et tamen,
quo plus audloritatis habeant, paulo antiquiora, quam hic fermo
efl. Eum morem igitur cum brevitate, fi potero, confequar. Le-
ges autem a me edentur non perfeftas; nam eifet infinitum: fed
ipfae fummae rerum atque fententiae. Quintus. Ita vero neceffe
eft. Quare audiamus.
VIII. Marcus. Ad Divos adeiinto cajle : pktatem adhibento :
opes amovento. ^i fecus faxity Deus ipfe vindex erit. Separatim
nemo habefjit Deos : neve novos,fed ne advenas, nifi publice adfcitos,
privatim colunto. ConfruSfa a patribus delubra habento. Lucos in
agris habento, et larwn fedes. Ritus familice patrumquefervanto.
Dtvosy et eosy qui cceleftes femper habiti, cohmfo, et ollos, quos endo
ccvlo merita vocaverint, Herculem, Liberum, Mfculapiu?n, Caforem,
Follucem, ^iirinum. Af olla, propter qucs datur homini afcenfus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 147/539
LIBER SECUNDUS. H3
in ccelumy Mejitem, Virtutemy Pietatemj Fidem, earu?nque laudum
delubrafunto. Nec ulla vitiorum Jacrafolennia obeunto.
Feriisjurgia amoventOy eafque infamulisy operibus patratis, ha-
bento. ItaquCy ut ita cadat in annuis amfraBibus, defcriptum ejlo,
Certafque frugesy certafque baccas facerdotes publice libanto : hoc
certis facrificiisy ac diebus. Itemque alios ad dies ubertatem la&is,
fcetifquefervanto. Id quod ne committi pofjity ad eam rem et rationem,
curfus annuosfacerdotesfiniunto. ^aque quoique Divo deccrce gra-
taquefint hofiicSyprovidento : Divifque aliis alii facerdotesy omnibus
PontificeSyfinguUsfiaminesfunto. Virgines Vefiales in urbe cufiodiunto
ignemfocipublicifempiternum
^oque hcec privatim et publice modo rituquefianty difcunto ignari
a publicisfacerdotibus. Foruin autem duo generafunto -, unum^ quod
pr^fit caremoniis etfacris : alterumy quod interpreteturfatidicorum
et vatum efiata incognitay cumfenatus populufque adfciverit. Inter-
pretes autem yovis optimi maximi publici augures fignis et aufpiciis
pofiea vidcjito : difciplinam tenento.
Sacerdotes vi?icta virgetaque, etfalute?n populi augura?ito. ^i-
qtie age?it rem duclliy quique popularemy aufpiciu?n prce?nonentOy ol-
lique obtemperanto. Divoru?nque iras providentOy iifque apparento.
Cccliquefulgura rcgio?iibus ratis temperanto : urbemqucy et agrosy et
templa liberatay et efiata habe?ito : quceque augur injifiay nefafia^
vitiofa, dira defixerit, irrita i??fc5laquefunto : quique non pa?^uerit,
capitale efio.
IX. Fa^derumy pacisy belUy induciarum oratoresyfecialesy judices
duofunto. Bella difceptanto. Prodigiay porte?ita ad Etrtfcos et ha-
i'ufpicesyfifenatusjufferity deferunto : Etruriaque pri?icipes difcipli-
nam doceto. ^ibus Divis creverinty procuranto : iidemque fulgura
atque obfiita pianto. NoBurna mulierum facrificia ne funtOy prceter
ollay quce pro populo rite fiant, Neve quem initiantOy nifi ut afiolet
Cereriy Grcecofacro.
Sacrum commifiumy quod neque expiari poterity impie co??imiJJiim
efi : quod expiari poterit, publicifacerdotes expianto. Ludis publicis,
quodfine curriculo et fine certatione corporumfiaty popularem lati-
tia?n in cantu et fidibiiSy et tibiis ??wderanto ; eamqiie cu?n Divimi
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 148/539
144 DE LEGIBUS
honore jimgiinto. Ex patriis ritibus optuma colunto. Prater Idcecs
matris fa??iuloSy eofque juftis diebus, nequis Jlipem cogito. Sacrmn,
facrove commendatum qui clepfcrit rapferitqiiey parricida efto. Perjurii
pcena divina, exitium ; humana, dedecus. Inceftum Pontificesfupremo
fuppUcio fanciunto. Impius ne audeto placare donis ira?n Deorum,
Caute vota reddtmto. Pcena violatijuris efto. Ne quis agrum confe*
crato. Auri, argenti, eborisfacrandi modus efto. Sacra privata,
perpetua manento. Deorum manium jura, fanBa funto. Hos kto
datos, divos habento. Sumptum in ollos lu5iumque minuunto.
X. Atticus. Conclufa quidem eft a te magna lex, fane quam
breviter ; et, ut mihi quidem videtur, non multum difcrepat ifta
conftitutio religionum a legibus Numae, noftrifque moribus.
Marcus. An cenfes, cum in illis de republica libris perfuadere
videatur Africanus, omnium rerumpublicarum noftram veterem
illam fuiffe optimam, non necefle efte optimye reipublicae leges
dare confentaneas ? Atticus. Immo prorfus ita cenfeo. Mar-
cus. Ergo adeo expeitate leges, qua^ genus illud optimum rei-
publicae contineant ; et, ft quse forte a me hodie rogabuntur,
quaj non ftnt in noftra republica, nec fuerint, tamen erant fere
in more majorum, qui tum, ut lex, valebat.
Atticus. Suade igitur, fi placet, iftam ipfam legem, ut ego,
UTi ROGAs, poffim edicere. Marcus. Ain' tandem, Attice,
non es edi(fturus aliter ? Atticus. Prorfus majorem quidem rem
nuUam fcifcam aliter : in minoribus, fi voles, remittam hoc tibi.
Marcus. Atque mea quidem fententia eft. At, ne longum fiat,
videte. Atticus. Utinam quidem ! quid enim agere malumus?
Marcus. Cafte juhet lex adire ad Deos, animo videlicet, in
quo funt omnia : nec tollit caftimoniam corporis; fed hoc oportet
intelligi, cum muhum animus corpori prasftet; obferveturque,
ut cafto corpore adeatur, muUo efte in animis id fervandum ma-
gis. Nam illud vel afperftone aquae, vel dierum numero tolHtur
animi labes nec diuturnitate vanefcere, nec amnibus uUis elui
poteft.
Quod autem pietatem adhiberi, opes amoveri jubet, ftgniii-
cat probitatem gratam efte Deo; fumptum efte removendum.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 149/539
L I B E R S E C U N D U S. 145
Quid eft enim, cum paupertatem divitiis etiam inter homines
efle aequalem velimus, cur eam, fumptu ad facra adhibito, Deo-
rum aditu arceamus ? praefertim cum ipfi Deo nihil minus gra-
tum futurum fit, quam non omnibus patere ad fe placandum et
colendum viam. Quod autem non judex, fed Deus ipfe widex
conftituitur, praefentis pcenae metu religio confirmari videtur
Suofque Deos, aut novos, aut alienigenas coli, confufionem habet
religionum, et ignotas caeremonias etiam facerdotibus. Nam a
patribus acceptos Deos ita placet coli, fi huic legi paruerunt ipfi.
Patrum delubra effe in urbibus cenfeo : nec fequor magos Perfa-
rum ; quibus au(ftoribus Xerxes inflammaffe templa Graecis di-
citur, quod parietibus includerent Deos, quibus omnia deberent
effe patentia ac libera, quorumque hic mundus omnis templum
eflet et domus.
XI. Melius Grsci, atque noflri ; qui, ut augerent pietatem in
Deos, eafdem illos, quas nos, urbes incolere voluerunt. Affert
enim haec opinio reUgionem utilem civitatibus : fiquidem et illud
bene di(ftum efl a Pythagora, dofliflimo viro, Tum maxime et
pietatem, et religionem verfari in animis, cum rebus divinis ope-
ram daremus ; et quod Thales, qui fapientiffimus in feptem fuit,
Homines exiflimare oportere, omnia qus cernerentur, Deorum
effe plena : fore enim omnes cafliores, veluti qui in fanis effent
maxime religiofis. Efl enim quadam opinione fpecies Deorum in
ocuHs, non folum in mentibus. Eandemque rationem luci habent
in agris. Neque ea, quae a majoribus prodita efl cum dominis,
tum famuUs, pofita in fundi villasque confpecflu, religio Larum
repudianda efl. Jam ritus famihae patrumque fervare, id efl (quo-
niam antiquitas proxime accedit ad Deos) a Diis quafi traditam
religionem tueri. Quod autem ex hominum genere confecratos,
ficut Herculem et caeteros, coli lex jubet, indicat omnium qui-
dem animos immortales effe, fed fortium bonorumque divinos.
Bene vero, quod Mens, Pietas, Virtus, Fides, confecratur manu
quarum omnium Romae dedicata publice templa funt ; ut illa qui
habeant, (habent autem omnes boni) Deos ipfos in animis fuis
ToM. III. T
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 150/539
146 DE LEGIBUScollocatos putent. Nam illud vitiofum Athenis, quod, Cylonio
fcdere expiato, Epimenide Crete fuadente, fecerunt Contume-
lia; fanum et Impudentia?. Virtutes enim, non vitia confecrare
decet. Araque vetus ftat in Palatio, Febris: et altera Exquiliisy
Mals Fortunae : quag omnia ejufmodi deteilanda et repudianda
funt. Quod fi fingenda nomina Vicae Potas, fingenda potius a
vincendo, atque potiundo, fiftendoque cognomina Statoris, et
Invidli Jovis ; rerumque expetendarum nomina, Salutis, Honoris,
Opis, Vidlorise : quoniamque expedlatione rerum bonarum erigi-
tur animus, redle etiam a Calatino Spes confecrata eft : Fortuna-
que iit vel Hujufce dieiy nam valet in omnes dies ; vel Refpiciens^
ad opem ferendam ; vel Fors, in quo incerti cafus fignificantur
magis ; vel Pri?nigeniay a gignendo comes. Tum * **
XII. Feriarum feftorumque dierum ratio in liberis requietem
habet Htium et jurgiorum; in fervis, operum et laborum j quas
compofitor anni conferre debet et ad perfe^flionem operum rufti-
corum. Quod tempus, ut facrificiorum Hbamenta ferventur, foe-
tufque pecorum, quae didta in lege funt, diligenter habenda ratio
intercalandi efl ; quod inflitutum perite a Numa pofleriorum
Pontificum negligentia diffolutum efl. Jam illud ex inflitutis
Pontificum et harufpicum non mutandum efl, quibus hofliis im-
molandum cuique Deo, cui majoribus, cui ladlentibus, cui ma-ribus, cui foeminis. PUires autem Deorum omnium, fmguli fin-
gulorum facerdotes, et refpondendi juris, et confitendarum reli-
gionum facultatem afferunt. Cumque Vefla, quafi focus urbis,
ut Graeco nomine eft appellata (quod nos prope idem Graecum
interpretatum nomen tenemus) confpe(5la fit ; ei colenda^ virgi-
nes prasfmt, ut advigiletur faciUus ad cuftodiam ignis, et fentiant
mulieres in natura fa^minarum omnem caftitatem peti.
Quod fequitur vero, non folum ad religionem pertinet, fed
etiam ad civitatis ftatum, ut fine iis, qui facris publice praefunt,
religioni privatae fatisfacere non poflint. Continet enim, reipub-
licae confilio, et audoritate optimatium femper populum indi-
gere, Defcriptioque facerdotum nullum juflaj rehgionis genus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 151/539
LIBER SECUNDUS. 147
prastermittlt. Nam funt ad placandos Deos alii conflltuti, qui
facris prcefint folennibus ; ad interpretanda alii prasdidla vatum ;
neque multorum, ne effet infinitum, neque ut ea ipfa, quae fuf-
cepta publlce effent, quifquam extra collegium noffet.
Maximum autem et prasflantiflimum in republicajus efl; augu-
rum, et cum au(floritate conjund:um. Neque vero hoc, quia fum
ipfe augur, ita fentio, fed quia fic exiftimare nos efl neceffe.
Quid enim majus efl, fi de jure quasrimus, quam poffe a fummis
imperiis et fummis poteflatibus comitiatus et concilia, vel infti-
tuta dimittere, vel habita refclndere ? quid gravius, quam rem
fufceptam dirimi, fi unus augur, alio die, dixerit ? quid magni-
ficentius, quam poffe decernere, ut magiflratu fe abdicent Confu-
les ? quid religiofius, quam cum populo, cum plebe agendi jus,
aut dare, aut non dare ? quid ? legem, fi non jure rogata efl, tol-
lere ? ut Titiam, decreto coliegii ; ut Livias, confilio Philippi,
Confulis et auguris : nihil domi, nihil foris per magiflratus ^Qf"
tum, fine eorum au(ftoritate poffe cuiquam probari.
XIII. Atticus. Age, jam ifla video, fateorque effe magna :
fed efl in collegio veflro inter Marcelium et Appium, optimos
augures, magna diffenfio ; (nam eorum ego in libros incidi) cum
alteri placeat, aufpicia ifla ad utilitatem efle reipubllcse compo-
fita ; alteri difciplina veflra quafi divinare videatur prorfus poffe.
Hac tu de re, quaero, quid fentias. Marcus. Egone ? divinatio-
nem, quam Grasci f/^ccmKfiv appellant, effe cenfeo, et hujus hanc
ipfam partem, quae eft in avibus caeterifque fignis difciplinae nof-
trce; quod, cum fummos Deos effe concedamus, eorumque mente
mundum regi, et eorundem benignitatem hominum confulere
generi, et poffe nobis figna rerum futurarum oflendere, non vi-
deo cur effe divinationem negem. Sunt autem ea, quae pofui, ex
quibus id, quod volumus, efhcitur et cogitur. Jam vero permul-
torum exemplorum et noflra efl plena refpubiica, et omnia regna,
omnefque populi, cund:aBque gentes, augurum praedid:is multa
incrediblHter vera cecidiffe. Neque enim Polyidi, neque Melam-
podis, neque Mopfi, neque Amphiarai, neque Calchantis, neque
T2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 152/539
148 DELEGIBUSHelenl tantum nomen fuifTet, neque tot nationes Id ad hoc tem-
pus retinuiflent , Arabum , Phrygum, Lycaonum , Cilicum
maximeque Pilidarum, niii vetuftas ea certa efle docuiflet : nec
vero Romulus nofler aufpicato urbem condidiffet, neque Attii
Navii nomen memoria floreret tam diu, nifi hi omnes multa ad
veritatem admirabilia dixiffent. Sed dubium non efl, quin haec
difciplina et ars augurum evanuerit jam et vetuflate et neghgen-
tia. Itaque neque illi affentior, qui hanc fcientiam negat unquam
in noflro coUegio fuiffe; neque illi, qui efTe etiam nunc putat
quae mihi videtur apud majores fuiffe dupliciter, ut ad reipublicas
tempus nonnunquam, ad agendi confilium faepiflime, pertineret.
Atticus. Credo, hercle, ita effe, iftique rationi potiflimum
affentior : fed redde caetera. Marcus. Reddam vero, et, fi pote-
ro, brevi.
XIV. Sequitur enim de jure belli ; in quo et fufcipiendo et ge-
rendo, et deponendo, jus et plurimum valet, et fides -, horumque
ut publici interpretes effent, lege fancimus. Jam de harufpicum
religione, de expiationibus et procurationibus fatis fuperque in ipfa
lege didtum puto. Atticus. Affentior, quoniam omnis haec in
religione verfatur oratio. Marcus. At vero, quod fequitur, quo-
modo aut tu affentiare, aut ego reprehendam, fane quaero, Tite.
Atticus. Quid tandem eft? Marcus. Denodurnis facrificils
mulierum. Atticus. Ego vero affentlor j excepto praefertim in
ipfa lege follenni facrificio ac publico. Marcus. Quid ergo aget
lacchus Eumolpidaeque veftri, et augufla illa myfleria, fiquidem
facra nodlurna toUimus ? non enim populo Romano, fed omni-
bus bonis firmifque popuHs,leges damus. Atticus. Excipis, cre-
do, illa,quibus Ipfi initiatl fumus. Marcus. Ego vero excipiam.
Nam mihi cum multa eximia divlnaque videntur Athena^ tuae pe-
periffe, atque in vita homlnum attuliffe, tum nihil melius illis
myfleriis, quibus ex agrefti immanique vlta exculti ad humani-
tatem, et mitigati fumus ; Imtmque ut appellantur, ita re vera
principia vitae cognovimus ; neque folum cum lastltla vlvendi ra-
tionem accepimus, fed etlam cum fpe mellore morlendi. Quld
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 153/539
LIBERSECUNDUS. 149
autem mihi difpllceat in nodurnis, poetae indicant comici. Qua
licentia Romae data, quidnam egiflet ille, qui in facrificium co-
gitatam libidinem intulit, quo ne imprudentiam quidem oculo-
rum adjici fas fuit ? Atticus. Tu vero iflam Romae legemrogato ; nobis nollras ne ademeris.
XV. Marcus. Ad noftra igitur revertor; quibus profedo dili-
gentiffime fanciendum eft, ut mulierum famam multorum oculis
lux clara cuftodiat, initienturque eo ritu Cereri, quo Romae initi-
antur. Quo in genere feveritatem majorum fenatus vetus audlo-
ritas de Bacchanalibus, et Confulum, exercitu adhibito, quaeftio
animadverfioque declarat. Atque omnia nodlurna, ne nos durio-
res forte videamur, in media Graecia Diagondas Thebanus lege
perpetua fufiiuht. Novos vero Deos, et in his colendis nodurnaspervigllationes fic Arifiophanes, facetifiimus poeta veteris comoe-
diae, vexat, ut apud eum Sabazius, et quidam alii Dii peregrini
judicati, e civltate ejiciantur. Pubhcus autem facerdos impru-
dentiam confilio expiatam metu liberetj audaciam in admittendis
religionibus fcedis damnet, atque impiam judicet.
Jam ludi publici, quoniam funt cavea circoque divifi, fint
ccrporum certationes, curfu, et pugilatione, ludlatione, curri-
culifque equorum ufque ad certam vid:oriam circo confi:itutis
cavea, cantu, voce ac fidibus et tibiis, dummodo ea moderata
fmt, ut lege praefcribitur. Afi^entior enim Platoni, nlhil tam facile
in animos teneros atque molles influere, quam varlos canendi
fonos : quorum dici vix potefi: quanta fit vis in utramque partem,
Namque et incitat languentes, et languefacit excitatos, et tum
remittit animos, tum contrahit : civitatumque hoc multarum in
Graecia interfuit, antiquum vocum fervare modum ; quarum mo-
res lapli ad mollitiem, pariter funt immutati cum cantibus, aut
hac dulcedine corruptelaque depravati, ut quidam putant ; aut,
cum feveritas eorum ob alia vitia cecidifi!et, tum fuit in auribus
animifque mutatis etiam huic mutationi locus. Quamobrem ille
quidem fapientifiimus Graecias vir, longeque dodlifilmus, valde
hanc labem veretur. Negat enim mutari pofiTe muficas leges fine
mutatione legum publicarum. Ego nec tam valde id timendum.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 154/539
150 DELEGIBUSnec plane contemnendum puto. Illa quidem, quae folebant quon-
dam compleri feveritate jucunda Livianis et Naevianis modis
nunc, ut eadem exultent, cervices oculofque pariter cum modo-
rum flexionibus torqueant. Graviter olim ifta vindicabat vetus
illa Grsecia, longe providens, quam fenfun pernicies illapfa ci-
vium animos, malis ftudiis, malifque do(ftrinis repente totas civi-
tates everteret ; li quidem illa fevera Lacedsmon nervos juffit,
quod plures quam feptem haberet, in Timothei fidibus demi.
XVI. Deinceps in lege eft, ut de ritibus patriis colantur optl-
mi : de quo cum confulerent Athenienfes Apollinem Pythium,
quas potiffimum rehgiones tenerent ; oraculum editum eft, Eas,
quce effent in more majorum. Quo cum iterum venillent, majorum-
que morem dixiHent faepe efle mutatum, quaefiviflentque, quem
morem potiffimum fequerentur e variis ; refpondit, Optimum. Et
profed:o ita eft, ut id habendum fit antiquiffimum et Deo proxl-
mum, quod ftt optimum. Stipem fuftulimus, nifi eam, quam ad
paucos dies propriam Idseae Matris exceplmus : implet enim fu-
perftitione animos, et exhaurit domos. Sacrilego poena eft, ne-
que ei foli, qui facrum abftulerit, fed etiam ei, qui facro com-
mendatum -, quod et nunc multis fit In fanis. Alexander in Cili-
cia depofuiiTe apud Solos In delubro pecuniam dicitur ; et Athe-
nienfis Clifthenes Junoni Samiae, civis egregius, cum rebus
timeret fuis, filiarum dotes credidit. Sed jam de perjuriis : de
inceflis nihil fane hoc quidem loco difputandum eft.
Donis impii ne placare audeant Deos, Platonem audlant ; qui
vetat dubitare, qua fit mente futurus Deus, cum vlr nemo bo-
nus ab improbo fe donari velit. Diligentia votorum fatis in lege
di(5ta eft, ac votl fponfio, qua obHgamuT Deo. Poena vero viola-
tae rehgionls juftam recufationem non habet. Quid ego hic fce-
leratorum utar exempHs?quorum
funt plenai tragcediae.
Quaeanteoculos funt, ea potius attingantur. Etfi hasc commemoratlo, ve-
r^or, ne fupra hominis fortunam efie videatur -, tamen, quoniam
mihi fermo eft apud vos, nihil retlcebo ; vehmque hoc, quod lo-
<^uar, Diis immortalibus gratum potius videri, quam grave. * * *
XVIL Omnia tum perditorum civlum fcelere, difceffu meo.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 155/539
LIBERSECUNDUS. 151
rcliglonum jura poUuta funt : vexati noftri Lares familiares : in
eorum fedibus exffidificatum templum Licentiae : pulfus a delubris
is, qui illa fervarat. Circumfpicite celeriter animo, (nihil enim at-
tinet quemquam nominari) qui fint rerum exitus confecuti. Nos,
qui illam cuflodem urbis, omnibus ereptis noftris rebus ac perdi-
tis, violari ab impiis paffi non fumus, eamque ex noftra domo ia
ipfius patris domum detulimus, judicia fenatus, Italiae, gentium
denique omnium, confervatas patriae confecuti fumus ; quo quid
accidere potuit homini praeclarius ? Quorum fcelere religiones tum
proilratEE afflidlaEque funt, partim ex illis diflra^fti ac diflipati ja-
cent : qui vero ex iis ct horum fcelerum principes fuerunt, et prae-
ter csteros in omni religione impii, non folum vita cruciati atque
dedecore, verum etiam fepultura ac juflis exfequiarum caruerunt.
QuiNTus. Equidem ifta agnofco, frater, et meritas Diis gra-
tias ago : fed nimis faspe fecus aliquanto videmus evadere. Mar-
Gus. Non enim, Quinte, redte exiftimamus, quae poena divina
fit j et opinionibus vulgi rapimur in errorem, nec vera cernimus.
Morte, aut dolore corporis, aut lu6lu animi, aut offenfione judi-
eii, hominum miferias ponderamus ; qua^ fateor humana effe, et
multis bonis viris accidiffe. Sceleris autem efl poena triflis ; et
praeter eos eventus, qui fequuntur, per fe ipfa maxima efl. Vidi-
mus eos,qui, nifi odifTent patriam,
nunquaminimici nobis fuif-
fent, ardentes cum cupiditate, tum metu, tum confcientia ; quid
agerent, modo timentes 3 vicifTim contemnentes religiones j ju-
dicia perrupta ab iifdem; corrupta hominum, non Deorum. Re-
primam jam, et non inlequar longius ; eoque minus, quo plus
poenarum habeo, quam petivi. Tantiim ponam, erui duplicem
poenam effe divinam, quod conflaret et ex vexandis virorum ani-
mis ; et ea fama mortuorum, ut eorum exitium et judicio vivo-
rum et gaudio comprobetur.
XVIII. ^gn autem ne confecrentur y Platoni prorfus aflentlor
qui, fi modo interpretari potuero, his fere verbis utitur. ** Terra
" igltur, ut focus domiciliorum, facra Deorum omnium eft. Quo-
*^ circa nequis iterum idem confecrato. Aurum autem et argen-
*< tum in urbibus et privatim, et in fanis invidiofa res efl. Tum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 156/539
€(
X52 DELEGIBUS" ebur ex Inanl corpore extra(5l:um,haud fatls caftum donum Deo,
Jam ass atque ferrum, duelli inftrumenta, non fani. Ligneum
autem quod qui voluerit, uno e ligno dedicato, itemque lapi-
*'
deum,in delubris
communibus. Textile ne operolius, quam** mulieris opus menftruum. Color autem albus praecipue deco-
*' rus Deo eft tum in caeteris, tum maxime in textili. Tindta vero
" ablint, nili a bellicis infignibus. Diviniftima autem dona, aves et
** forma^ ab uno pidlore uno abfolutas die : itemque ca^tera hujus
** exempli dona funto." Haec illi placent : fed ego castera non tam
** reftridle prcefinio, vel hominum vitiis, vel fubfidiis temporum
vlclus. Terrce cultum fegniorem fufpicor fore, fi ad eam tuendam,
ferroque fubigendam, fuperftitionis aliquid accefTerlt.
Atticus. Habeo ifta. Nunc de facris perpetuis, et de Maniumjure reftat. Marcus. O miram memoriam, Pomponi, tuam ! at
mihi ifta exciderant. Atticus. Ita credo ; fed tamen hoc magis
eas res et meminl et expe<flo, quod et ad pontificium jus et ad
civile pertinent. Marcus. Vero; et apertiflima funt iftis de re-
bus et refponfa et fcripta multa -, et ego in hoc omni fermone
noftro, quod ad cunque legis genus me difputatlo noftra deduxe-
rit, traftabo, quoad potero, ejus ipfius generis jus civile noftrum;
fed ita, locus ipfe ut notus fit, ex quo ducatur quseque pars juris j
ut non difKcile lit, qui paulum modo ingenio poflit moveri, quae-.
cunque nova caufa confultatlove acclderit, ejus tenere jus, cum
fcias a quo fit caplte repetendum.
XIX. Sed jurifconfultl, five errorls objiclendi caufa, quo plura
et difiiciliora fcire videantur ; five, quod fimilius veri eft, ignora-
tione docendl, (nam non folum fcire ahquld, artls eft, fed quae-
dam ars etiam docendi) faspe, quod pofitum eft in una cognitio-
ne, id in infinlta difpartluntur : vehit in hoc ipfo genere, quam
magnum illud Scasvolas faclunt, Pontifices ambo, et iidem juris
peritifrimi ? Sffipe, inquit Publil fiHus, ex patre audivl, Pontlfi-
cem nemlnem bonum effe, nili qui jus clvile cognofTet. Totum-
iie ? quid ita ? quid enim ad Pontificem, de jure parietum, aut
aquarum, aut ullo omnino ? Ergo, quod cum religione conjunc-
tum eft; { id autem quantulum eft ? ) de facris, credo, de votls.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 157/539
LIBERSECUNDUS. 153
de ferils, de fepulcrls, et li quid ejufmodl eft. Cur Igltur haec
tanta facimus, cum castera parva fint ? De facris autem, (quilocus
patet latlus) haec fit una fententia, ut conferventur femper, et de-
inceps familiis prodantur, et, ut in lege pofui, perpetiia (mifacra,
Hoc uno pofito, haec jura Pontificum audloritate confecuta
funt> ut, ne morte patrisfamiHas facrorum memoria occlderet, iis
efTent ea adjunda, ad quos ejufdem morte pecunia venerit. Hoc
uno pofito, quod efl ad cognitionem difciplinai fatls, Innume-
rabilia nafcuntur, quibus Implentur jurlfconfultorum libri. Quae-
runtur enim, qui adflringantur facris. Heredum caufa juftiflima
efl : nulla efl enim perfona, quae ad vlcem ejus, qul e vlta emi-
graverit, propius accedat. Deinde qui morte teftamentove ejus
tantumdem capiat, quantum omnes heredes. Id quoque ordineefl enim ad id, quod propofitum efl, accommodatum. Tertlo lo-
co, fi nemo fit heres, is, qui de bonis, quas ejus fuerint cum mo-
ritur, ufu ceperlt plurimum pof^dendo. Quarto, fi nemo fit qui
ullam rem ceperit ; de credltoribus ejus, qui plurimum fervet.
Extrema illa perfona efl, ut is, qui ei, qui mortuus fit, pecuniam
debuerit, nemlnique eam folverlt, perlnde habeatur, quafi eam
pecuniam ceperit.
XX. Haec nos a Scaevola dldiclmus ; non Ita defcrlpta ab anti-
quis. Nam illi quidem his verbls docebant, tribus modis facris
adftringi : haereditate; aut, fi majorem partem pecunlae caplatf
aut, fi major pars pecunlae legata efl, fi inde qulppiam ceperit.
Sed Pontificem fequamur.
Videtis igltur omnia pendere ex uno illo, quod Pontlfices pe-
cuniam facris conjungi volunt; iifdemque ferias et caeremonias
adfcribendas putant. Atque etiam dant hoc Scaevolae, quod efl
partitio : ut, fi in teflamento dedud:a, fcripta non fit, ipfique ml-
nus ceperint, quam omnibus heredibus relinquatur, facris ne al-
ligentur. In donatlone hoc iidem fecus interpretantur : et quodpaterfamilias in ejus donatione, qui in ipfius poteflate effet, ap-
probavit, ratum efl; quod eo infciente fad:um eft, fi id is non
approbat, ratum non efl.
HIs propofitis, quasfliunculse muhs nafcuntur; quas qui non
ToM. III. V
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 158/539
154 DE LEGIBUS
intelligat, fi ad caput referat, per fe ipfe facile perfpiciat. Veluti
fi minus quis cepifiet, ne facris alligaretur; ac poft de ejus here-
dibus aliquis exegiifet pro fua parte id, quod ab eo, cujus ipfe
heres effet, prastermifTum fuiifet ; eaque pecunia non minor ellet
fadta cum fuperiore exa(5tione, quam heredibus omnibus effet
relidla ; qui eam pecuniam exegilfet, folum line coheredibus,
facris alHgari. Quin etiam cavent, ut, cui plus legatum fit, quam
line reHgione capere liceat, is per aes et Hbram heredem tefta-
mentifolvat^ propterea quod eo loco res eft, ita foluta heredi-
tate, quafi ea pecunia legata non effet.
XXI. Hoc ego loco muhifque aHis quasro a vobis, Scsevolas,
Pontifices maximi, et homines, meo quidem judicio, acutiflimi,
quid fit, quod ad jus pontificium civile appetatis. CiviHs enim
juris fcientia pontificium quodam modo toHitis. Nam facra cum
pecunia, Pontificum audoritate, nuUa lege, conjundla funt. Ita-
que fi vos tantummodo Pontifices effetis, pontificaHs maneret
audtoritas : fed quod iidem juris civiHs eflis peritiflimi, hac fcien-
tia iHam eluditis. Placuit P. Scaevolse et Coruncanio, Pontifici-
bus maximis, itemque casteris, qui tantumdem caperet, quantum
omnes heredes, facris aHigari. Habeo jus pontificium. Quid
huc acceffit ex jure civiH ? Partitionis caput fcriptum caute, ut
centum nummi deducerentur. Inventa efl ratio, cur pecunia
facrorum moleflia Hberaretur. Quod fi hoc, qui teftamentum
faciebat, cavere noluiffet, admonet jurisconfultus hic quidem
ipfe Mucius, Pontifex idem, ut minus capiat, quam omnibus
heredibus relinquatur. Superiores dicebant, qui quid cepiffet,
adftringi. Rurfus facris Hberantur. Hoc vero nihil adpontificium
jus, et e medio efl jure civiH, ut per aes et Hbram hercdem tefla-
menti folvant, et eodem loco res fit, quafi ea pecunia legata non
effet, fi is, cui legatum efl, flipulatus eft idipfum, quod legatum
efl, ut ea pecunia ex ftipulatione debeatur, fitque ea non * * *
* * * do(ftum hominem fane, cujus fuit Accius perfamiHaris
fed menfem, credo, extremum anni, ut veteres Februarium, fic
hic Decembrem fequebatur. Hoftia autem maxima parentare,
pietate effe adjundtum putabat.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 159/539
L I B E R S E C U N D U S. 155
XXII. Jam tanta religlo efl fepulcrorum, ut extera facra et gen-
tem inferri fas negent effe; idque apud majores noflros A. Tor-
quatus in gente Popilia judlcavit. Nec vero tam denicales, quae a
nece appellata^ funt, quia refidentur mortui, quam cneterorum cx-
leftium quieti dies, ferice nominarentur, nifi majores eos, qui ex
hac vita migrafTent, in Deorum niimero effe voluiffent. Eas in eos
dies conferre jus, quibus neque ipfius, neque publicae feriae fmt
totaque hujus juris compofitio pontificalis magnam religionem
c^remoniamque declarat. Neque neceffe efl; edifferi a nobis, quae
iinis funefbe familia? -, quod genus facrificii Lare vervecibus iiatj
quemadmodum os rejedlum terras obtegatur -, quaeque in porca
cqntradia jura fint j quo tempore incipiat fepulcrum effe, et re-
ligione teneatur.
At mihi quidem antlquiffimum fepulturae genus id fuiffe vide-
tur, quo apud Xenophontem Cyrus utitur. Redditur enim terrae
corpus, et ita locatum ac fitum, quafi operimento matris obdu-
citur. Eodemque ritu in eo fepulcro, quod procul ad Fontis
aras, regem noflrum Numam conditum accepimus ; gcntemque
CorneUam ufque ad memoriam noflram hac fepuhura fcimus effe
ufam. C. Marii fitas rehquias apud Anienem diffipari jufTit Sylla
vidlor, acerbiore odio incitatus, quam fi tam fapiens fuiffet,
quam fuit vehemens. Quod haud fcio an timens fuo corpori pofTe
accidere, primus e patriciis CorneHis igni voluit cremari. Decla-
rat enim Ennius de Africano, Hk ejl illejitus. Vere : nam fiti di-
cuntur ii, qui conditi funt : nec tamen eorum ante fepulcrum
efl, quam jufla fadta, etcorpus incenfum eft. Et quod nunc com-
muniter in omnibus fepuhis penitus, humati dicuntur 3 id erat
proprium tum in iis, quos humus injedla contegeret : eumque
morem jus pontificale confirmat. Nam priufquam in eos injedta
gleba efl, locus ille, ubi crematum efl corpus, nihil habet reh-
gionis. Injedta gleba,
tumet ilhc humatus eft, et gleba vocatur
ac tum denique muka rehgiofa jura compledlitur. Itaque in eo,
qui in navi necatus, deinde in mare projecftus eflet, decrevit P.
Mucius, famiham puram, quod os fupra terram non extaret
porcam heredi effe contradtam, et habendas triduum ferias, et
V 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 160/539
156 DELEGIBUSporco foemina placulum pati : fi in mari mortuus elTet, eadem,
praeter piaculum et ferias.
XXIII. Atticus. Video, quae fmt in pontificio jure. Sedquae—
ro, quidnam lit in legibus. Marcus. Pauca fane, Tite, et, uti
arbitror, non ignota vobis. Sed ea non tam ad religionem fpeftant,
quam ad jus fepulcrorum. Hominem mortuumy inquit lex in xii
tabulis, in urbe nefepelitOt neve urito. Credo, vel propter ignis pe-
riculum. Quod autem addit, neve urito, indicat, non, qui uratur,
fepeliri, fed qui humetur. Atticus. Quid, qui poft xii in urbe
fepulti funt, clari viri ? Marcus. Credo, Tite, fuilTe, aut eos,
quibus hoc ante hanc legem virtutis caufa tributum eft, ut Pub-
licolae, ut Tuberto, quod eorum pofteri jure tenuerunt^ aut eos,.
ii qui hoc, ut C. Fabricius, virtutis caufa, foluti legibus, confe—
cuti funt. Sed in urbe fepehri lex vetat. Sic decretum a Pontifi-
cum collegio, non elTe jus in loco publico fieri fepulcrum. Noftis
extra portam ColHnam, aedem Honoris : et aram in eo loco fuilTe,
memoriae proditum eft. Ad eam cum lamina eflet inventa, et in
ea fcriptum, domina honoris; ea caufa fuit aedis hujus dedi-
candae. Sed, cum muha in eo loco fepulcra fuiffent, exarata funt.
Statuit enim collegium, locum pubhcum non potuiffe privata re-
Ilgione obhgari.
Jam caetera in xii mlnuendl fumptus lamentatlonefque fune-
ris, tranflata de Solonis fere leglbus. jFZ(?6'/>/«j-, inquit, nefacito.
Rogutn afcid ne polito. Noflls, quae fequuntur. Difcebamus enim
pueri xii, ut carmen neceffarium 3 quas jam nemo difcit. Exte-
tenuato igltur fumptu, tribus rlclnils, et vincuhs purpurae, et de-
cem tiblclnlbus, tolht etlam lamentatlonem. Mulieres genas ne
radunto, iteije lejfumfuneris ergo habento. Hoc veteres interpretes,
Sex. iEhus, L. Acihus, non fatis fe intehlgere dixerunt, fed fuf-
plcari vefllmentl ahquod genus funebris : L. iEhus lefTum, quafi
lugubrem ejulationem, ut vox ipfa fignificat : quod eb magis ju-
dico verum efife, quia lex Solonis id ipfum vetat. Haec laudabiha,
et locupletlbus fere cum plebe communia. Quod quidem maxi-
me e natura efl, tohi fortunae difcrlmen in morte.
XXIV. Caetera item funebria, quibus ludus augetur, Duodecim
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 161/539
LIBER SECUNDUS. 157
fuftulerunt. Hominij inquit, mortuo ne ojh legito, qiio pojl fiinm
faciat. Excipit bellicam peregrinamque mortem. Ha?c pra^terea
funt in legibus de undlura ;quibusytr^vy/V un5lura toUitur, om-
nifque circumpotatio. Quae et red:e tolluntur, neque tollerentur,
nifi fuiffent. Nefumptuofa refperfio, ne lo?igce coronce, nec acerrce
praetereantur. Illa jam fignificatio eft, laudis ornamenta ad mor-
tuos pertinere, quod coronam virtute partam, et ei, qui peperifTet,
et ejus parenti, fme fraude effe lex impofitam jubet. Credoque,
quod erat fadtitatum, ut uni plura fierent, led:ique plures flerne-
rentur ; id quoque ne fieret, lege fandlum efl. Qua in lege cum
effet, Neve aurum addito, quam humane excipit altera lex, ^oi
auro defites vinBi efcunty af im cum illo fepelire iirerenje, fefraude
ejlo. Etfimul illud videtote, aliud habitum effe, fepelire, et urere.
Duas funt prseterea leges de fepulcris ; quarum ahera privato-
rum adificiis, akera ipfis fepulcris cavet. Nam quod rogum buf
tumve novujn vetat propiusfexaginta pedes adjici ades alienas, invito
domino-y incendium videtur arcere. Quod 2i\ittmforum, id efl,
veflibulum fepulcri, bufumve, ifucapi \tX.2X -, tueturjus fepulcro-
rum. Hsc habemus in Duodecim; fane fecundum naturam, qus
norma legis efl. Rehqua funt in more : funus ut indicatur, fi
quid hidorum -, dominufque funeris utatur accenfo atque Hdlori-
bus» Honoratorum virorum laudes in concione memorantor,eafque
etiam cantu ad tibici?iem profequuntor ; cui nomen Jienice : quo vo-
cabulo etiam Graeci cantus lugubres nominant.
XXV. QuiNTUs. Gaudeo noftra jura ad naturam accomodari;
majorumque fapientia admodum deledlor. Marcus. Sed credo,
Quinte,utcaeteri fumptus,fic etiam fepulcrorum, modum redlere-
quiri : quos enim ad fumptus progreffajam ifla res fit, in C. FiguU
fepulcro vides. Sed credo minimam ohm iflius rei fuifle cupidi-
tatem ; ahoquin muha exflarent exempla majorum. Noftra^ qui-
dem legis interpretes, quo capite jubentur fumptus et ludlumremovere a Deorum Manium jure, hoc intehigunt, in primis
fepulcrorum magnificentiam effe minuendam. Nec hsec a fapi-
entiflimis legum fcriptoribus negledla funt. Nam et Athenisjam
iile mos a Cecrope, ut aiunt, permanfit, hoc jus terra humandi 3.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 162/539
158 DELEGIBUSquam cum proximi injecerant, obdudlaque terra erat, fruglbus
obferebatur, ut fmus et gremium quafi matris mortuo tribuere-
tur ; folum autem frugibus expiatum, ut vivis redderetur. Seque-
bantureoulce, quas inibant parentes coronati : apud quas de mor-
tui laude, cum quid veri erat, priedicatum ; nam mentiri nefas
habebatur : ac jufta confeda erant. Pofteaquam, ut fcribit Pha-
lereus, fumptuofa fieri funera et lamentabilia ccepiffent, Solonis
lege fublata funt: quam legem eifdem prope verbis noflri decem-
viri in undecimam tabulam conjecerunt. Nam de tribus riciniis,
et pleraque alia, Solonis funt -, de lamentis vero expreifa verbis
funt, Midieres genas ne raduntOt neve lejfumfuneris ergo habento.
XXVI. De fepulcris autem nihil efl apud Solonem amplius,
quam, Ne quis ea deleaty neve alienwn inferat-,
poenaque eft, Siquis
bujlum (nam id puto appellari Tvfi.Cov) aut monumentum, inquit, aut
columnam violarit, dejecerit, fregerit. Sed poft aliquanto, propter
has ampHtudines fepulcrorum, quas in Ceramico videmus, lege
fandium eil, ne quisfepulcrumfaceret operojius, quam quod decem
homines effecerint triduo. Neque id opere tedtorio exornari, nec
Hermas hos, quos vocant, Hcebat imponi ; nec de mortui laude,
nifi in pubUcis fepulturis ; nec ab aho, nifi qui pubHce ad eam
rem conftitutus effet, dici licebat. Sublata etiam erat celebritas
virorum ac muUerum, quo lamentatio minueretur:
habet enimlu(5lum concurfus hominum. Quocirca Pittacus omnino acce-
dere quemquam vetat in funus aUorum. Sed ait rurfus idem De-
metrius, increbruiffe eam funerum fepulcrorumque magnificen-
tiam, quse nunc fere Romae eflj quam confuetudinem lege mi-
nuit ipfe. Fuit enim hic vir, ut fcitis, non folum eruditiffimus,
fed etiam civis e repubUca maxime, tuendsque civitatis peritifTi-
mus. Ifle igitur fumptum minuit non folum poena, fed etiam
tempore : ante kicem enim jufTit eiferri. Sepulcris autem novis
finivit modum : nam fuper terra^ tumulum noluit quid flatui,
nifi columeUam tribus cubitis ne altiorem, aut menfam, aut la-
beUum : et huic procurationi certum magiftratum praefecerat.
XXVII. Ha^c igitur Athenienfes tui. Sed videamus Platonem,
qui jufca funerum rejicit ad interpretes reUgionum -, quem nos
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 163/539
LIBER SECUNDUS. 159
morem tenemus. De repiilcris autem dicit hasc. ** Vetat ex agro
** culto, eove, qui coli poffit, uUam partem fumi fepulcro : fed,
*' quae natura agri tantummodo efficere poffit, ut mortuorum
** corpora fine detrimento vivorum recipiat, ea potiffimum ut
** compleatur : quse autem terra fruges ferre, et, ut mater, cibos
*' fuppeditare poffit, eam ne quis nobis minuat, neve vivus, neve
" mortuus. Exftrui autem vetat fepulcrum altius, quam quod
** quinque diebus homines quinque abfolverint : nec e lapide
** excitari plus, nec imponi, quam quod capiat laudem mortui,
** incifam ne plus quatuor heroicis verfibus ; quos longos appellat
** Ennius." Habemus igitur hujus quoque audioritatem de fe~
pulcris fummi viri ^ a quo iterum funerum fumptus prEefinitur
ex ceniibus a minis quinque ufque ad minam. Deinceps dicit
eadem illa de immortalitate animorum, et reliqua poft mortem
tranquillitate bonorum, poenis impiorum.
Habetis igitur explicatum omnem, ut arbitror, rehgionis lo-
cum. QuiNTUS. Nos vero, frater, et copiofe quidem : {t^L perge
ad caetera. Marcus. Pergam equidem : et quoniam hbitum ell
vobis me ad haec impellere, hodierno fermone conficiam, fpero -,
hoc prasfertim die. Video enim Platonem idem feciffe, omnem-
que orationem ejus de legibus peroratam elfe uno asflivo die. Sic
igitur faciam, et dicam de magiflratibus. Id enim efl profedto,
quod conflituta rehgione rempubhcam contineat maxime. At-
Ticus. Tu vero dic, et iflam rationem, quam coepifli, tene.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 164/539
[ i6o ]
D E
L E G I B U S,
LIBER TERTIUS.
I. l^ /Farcus. Sequar igitur, ut inftitui, divinum illum vi-
^"^1 rum, quem quadam admiratione commotus, faepius
fortafle laudo, quam necelTeeft. Atticus. Platonem
videlicet dicis. Marcus. Iftum ipfum, Attice. Atticus. Tuvero eum nec nimis valde unquam, nec nimis faepe, laudaveris.
Nam hoc mihi etiam noftri illi, qui neminem, nili fuum, laudari
voiunt, concedunt, ut eum arbitratu meo dihgam. Marcus.
Bene hercle faciunt. Quid enim ejft elegantia tua dignius ? cujus
et vita, et oratio confecuta mihi videtur difficillimam illam focie-
tatem gravitatis cum humanitate. Atticus. Sane gaudeo, quod
te interpellavi, quandoquidem tam praeclarum mihi dediftijudicii
tui teftimonium. Sed perge, ut coeperas. Marcus. Laudemus
igitur prius legem ipfam veris et propriis generis fui laudibus.
Atticus. Sane quidem, ficut de religionum lege fecifti.
Marcus. Videtis igitur, magiftratus hanc efle vim, ut prasfit,
praefcribatque redla, et utilia, et conjundta cum legibus. Ut
enim magiftratibus leges, ita populo prgefunt magiftratus, vere-
que dici poteft, magiftratum legem efle loquentem, legem au-
tem mutum magiftratum. Nihil porro tam aptum eft adjuscon-
ditionemque naturae, (quod cum dico, legem a me dici, intelHgi
volo) quam imperium -, fme quo nec domus ulla, nec civitas,
nec gens, nec hominum univerfum genus ftare, nec rerum na-
tura omnis, nec ipfe mundus poteft. Nam et hic Deo paret, et
huic obediunt maria terraeque, et hominum vita juflis fupremae
legis obtemperat.
JI, Atque, ut ad hasc citeriora veniam, et notiora nobis ; omnes
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 165/539
L I B E R T E R T I U S. i6i
antiqujE gentes regibus quondam paruerunt. Quod gcnus imperii
primum ad homines juftiffimos et fapientiffimos deferebatur, id-
que in republica noftra maxime valuit, quoad ei regalis potellas
praefuit. Deinde etiam deinceps pofteris prodebatur -, quod et in
his etiam, qui nunc regnant, manet. Quibus autem regia poteftas
non placuit, non ii nemini, fed non femper uni, parere volue-
runt. Nos autem, quoniam leges damus hberis popuHs ; quaeque
de optima repubhca fentiremus, in fex hbris ante diximus j ac-
commodabimus hoc tempore leges ad ihum, quem probamus,
civitatis ftatum.
Magiflratibus igitur opus efl ; fme quorum prudentia ac dih-
gentia efie civitas non potefl ; quorum defcriptione omnis rei-
pubhcse moderatio continetur. Neque folum iis praefcribendus
efl imperandi, fed etiam civibus obtemperandi, modus. Nam et
qui bene imperat, paruerit ahquando neceffe eft ; et qui modefle
paret, videtur, qui ahquando imperet, dignus effe. Itaque opor-
tet et eum, qui paret, fperare fe ahquo tempore imperaturum ;
et ihum, qui imperat, cogitare, brevi tempore fibi effe paren-
dum. Nec vero folum ut obtemperent obediantque magiftratibus,
fed etiam ut eos colant dihgantque, praefcribimus, ut Charondas
in fuis facit legibus. Nofler vero Plato Titanum e genere ftatuit
eos, qui, ut ihi caeleflibus, fic hi adverfentur magiflratibus. Quae
cum ita fint, ad ipfas jam leges veniamus, fi placet. Atticus.
Mihi vero et iflud, et ordo ifle rerum placet.
III. M.ARCI! s. jfujla mpena/unto; iifque cives modeflet acjine
recufatione parento. Magiftratus nec obedientem et fioxium civem
multdy vinculisy verberibufve coerceto ; ni par, majorve poteftasy po-
pulufve prohibefjit ; ad quos provocatio efto. Cum magiftratusjudi-
cajjit inrogafitve ; per populum multce, pcencey certatio efto. Mihtice
ab eoy qui imperabit, provocatio ne efto ; quodque is, qui bellum geret,
imperaftit, jus ratumque efto. Minores magiftratus, parttti juris,
plures in pkrafunto. Militia, quibus jufti erunt, imperantOy eorum-
que tribunifunto. Domi pecuniam publicam cuftodiunto : vinculafon-
tiumfervanto : capitalia vindicanto : ces, argentum, aurumve publice
T o M. III. X
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 166/539
i62 DELEGIBUSfignanto : Utes contradias jiidicanto : q^itodcunque fenatiis creverity
agunto.
Suntoque cediles curatores urbisy annona, ludorumque folennium :
ollifque ad honoris amplioris gradum is primus adfcenfus ejlo.
Cenfores popidi cevitates, foboksy familias, pecuniafque cenffito :
urbis templa, vias, aquas, cerarium, ijeBigalia tuento : popidique
partes in tribus difribuunto : exin pecuniasy avitates; ordines par~
tiunto : equitum peditumque prolem defcribunto : ccelibes effe prohi-
bento : mores popidi regunto : probrum infe?2atu ne relinquunto : bini
funto : magifratum quinquennium habento : reliqui magifiratus an^
nuifunto : eaque potefasfemper efo.
'Juris difceptator, qiii privatajudicet, judicarive jubeat, Prcetor
efo. Isjuris civilts cufos efo . Huic potefate pari, quotcunquefena^
tus creverit popuhfve juferit, tot funto.
Regio imperio duo fu7ito : iique prceeundo, judicando, confulendo
Prcetores, 'Judices, Confules appellantor. Militii^fummum jus ha~
bento, neminiparento. OlUsfalus populifiprema lex efo. Eu?idef?i
?nagifratum, ni interfuerint decem anni, nequis capito. JEvitatera
an?iali legefervanto. Af quando duellum gravius, difordiceve civiuni
efcu?it, cenus, ne amplius fex menfes, ffenatus creverit, ide?n juris,
quod duo Confules, te?ieto -, ifque ave f?iifrd diSlus, populi ?nagijier
efo. Equitem cunque qui regat habeto pari jure cum eo, quicunque
eritjuris difceptator. Af quando Confdis ef, ?nagiferve populi-,
reliqui magifratus nefunto.
Aufpicia patru?nfunto -, ollique exfe produ?ito, qui co?nitiatu creare
Confules rtte pofjint. Imperia, potefates, legatio?ies, cumfe?iatus cre^
verit populufve jufferit, ex urbe exeimto ; duella jufa jufle gerunto :
fociis parcunto : fe etfervos continento : populifui gloriam auge?ito :
domum cum laude redeunto : rei fucs ergo ne quis legatus eflo. Plebes
quos pro fe contra vitn, auxilii ergo, deccm creafit, tribuni ejus
Jlinto -yquodque ii prohibejflnt, quodque plebem rogafjiyit, ratiim cjlo
-,
fa?i5tique fimto : neve plebe?n orbam tribimis reli?iquimto. Om?2es
magijiratus aifpiciumjudiciu?nque habe?ito -, ex quoisfe?iatus eflo. Ejus
decreta ratafunto. Afl ni potcflas par majorve prohibejflt, fnatus
confulta perjcriptafervanto. Is ordo vitio vacato : cceteris Jpecimen
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 167/539
L I B E R T E R T I U S. 163
efio. Creatlo ??iagijiratuumy jiidida, popiiliju/Jliy vetita, cumfuffragio
coiijcifcentur, optimatibus nota, plebi liberafunto.
IV. Atfi quid erit, quod extra magifratus ca^ratore oefusfit, qui
cceret populus creato, eiquejus coerandi dato.
Cumpopido
patribufqueagendijus efo ConfuU, Pratori, magifro populi cquitumque, eique,
quem produnt patres Confulum rogandorum ergo : tribunifque, quos
Jibi plebes rogajjit, jus efo cum patribus agendi : iidem, ad plebem,
quod cejus erit,Jerw%to, ^ce cum populo, quaque in patribus age?i~
ij^r, modicajunto.
Senatori, qui nec aderit, aut cauja, aut culpa efo. LocoJenator
€t modo orato ; caifas populi te?ieto. Vis in populo abefo. Par ?na-
jorve potefas plus vakto. AJi qui turbajjitur in agendo,Jraus aBoris
ef. hitercejjor rei ??mla,jalutaris civis cjio. ^i agent, aifpiciaJer-
vanto : auguri publicoparento : pro?nulgata propofta, i?i cerario cog-
nita, agu?ito : nec plus, quam deji?igulis rebusjemel conjulunto : re??i
populum doce?2to : doceri a magijlratibus privatijque pntiunto. Pri-
vilegia ne irroga?ito. De capite civis, ?iijiper maxi?num co???itiatu??i,
ollojque, quos Cenjores in partibus popidi locajjint, ?ieJerunto : do?iu??i
ne capiu?ito, ?iec danto, neve petenda, neve gerenda, neve geftapotej-
tate. ^od quis earu?n reru?n migrajjit, ?ioxice pcena par efo. Ce?i-
Jorisfide legem cufiodiunto. Privati ad eos aSla rejerunto : nec eo
magis lege liberijunto.
V, Lex recitata efl. Difce rem, et tabellam j ubebo dari. Quin-
T u s . Quam brevi, frater, in confpedtu pofita eft a te omnium
magiflratuum defcriptio : fed ea pene noftrae civitatis -, etfi a te
paulum allatum eft novi, Marcus. Re^ftiffime, Quinte, animad-
vertis. Hsc efl enim, quam Scipio laudat in libris, et quam
maxime probat temperationem reipublicze ; quae effici non po-
tuiffet, nifi tali defcriptione magiftratuum. Nam fic habetote, ma-
giftratibus, iifque, qui priefint, contineri rempublicam, et ex eo-
rum compofitione, quod cujufque reipublicse genus fit, intelligi.
Qua^ res cum fapientifiime moderatifTimeque conflituta effet a
majoribus noflris, nihil habui, fane non multum, quod putarem
novandum in legibus.
Atticus. Reddes igitur nobis, ut in religionis lege fecifli
X 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 168/539
i64 DELEGIBUSadmonltu et rogatu meo, fic de magiftratibus, ut difputcs, qulbus
de caufis maxime placeat ifta defcriptio. Marc. Faciam, Attice,
ut vis; et locum iftum totum, ut a doftiffimis Graciae quaefitum
ct difputatum eft, explicabo -, et, utinftitul, noftra jura attlngam.
Atticus. Iflud maxime expedlo difTerendl genus. Marcus.
Atqui pleraque funt difta in illis libris, cum de optima republica
quareretur. Sed hujus loci de magiflratibus funt propria quaedam
a Theophraflo primum, deinde a Dione Stoico quaefita fubtiUus.
VI. Atticus. Aln tandem? etlam a Stolcis ifla trad:ata funt
Marcus. Non fane, nifi ab eo, quem modo nominavi, et poftea
a magno homine, et in prlmis erudito, Panaetio. Nam veteres
verbo tenus, acute illi quidem, fed non ad huncufum popularem
atque civilem, de repubhca dlfferebant. Ab hac famlHa magls
ifla manarunt, Platone princlpe. Pofl Arifloteles illuflravit om-
nem hunc civilem in difputando locum, HeracHdefque Ponti-
cus, profedlus ab eodem Platone. Theophraflus vero inflitutus
ab Ariftotele, habltavit, ut fcitis, In eo genere rerum : ab eodem-
que Ariflotele dodtus Dicaearchus, huic rationi ftudioque non
defuit. Pofl a Theophraflo Phalereus iUe Demetrius, de quo feci
fupra mentlonem, mirablHter dod:rinam ex umbracuHs erudito-
rum otioque, non modo in folem atque in pulverem, fed in
ipfum difcrimen aciemque produxit. Nam et mediocriter do(ftos
magnos in repubHca viros, et do6liffimos homines non nimls in
repubHca verfatos, multos commemorare pofTumus. Qui vero
utraque re exceUeret, ut et dodcnnx ftudiis et regenda civitate
princeps effet, quis facile, praster hunc, inveniri poteft ?
VII. Atticus. Puto pofTe, et quidem aHquem de tribus nobis.
Sed perge, ut coeperas. Marcus. Qusefitum igitur ab IHis efl,
placeretne unum in civitate effe magiflratum, cui reHqui pare-
rent; quod, exa(flis regibus, InteHigo placuifTe noflris majoribus.
Sed quoniam regale civitatis genus, probatum quondam, poflea
non tam regni, quam regis vitiis, repudiatum efl ; nomen tan-
tum videbitur regis repudiatum, res manebit, fi unus omnibus
reHquis magiflratibus imperabit. Quare nec Ephori Lacedae-
mone fine caufa a Theopompo oppofiti regibus, nec apud nos
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 169/539
L I B E R T E R T I U S. 165
Confulibus tribunl. Nam illud quidem ipfum, quod in jure po-
fitum eft, habet Conful, ut ei reliqui magiftratus omnes pareant,
excepto Tribuno, qui pofl extitit, ne id, quod fuerat, eflet : hoc
enim primum minuit confulare jus, quod extitit ipfe,qui eo non
teneretur ; deinde quod attulit auxilium reliquis non modo ma-
giftratibus, fed etiam privatis, Confuli non parentibus.
QuiNTUs. Magnum dicis malum. Nam, ifta poteftate nata,
gravitas optimatium cecidit, convaluitque jus muhitudinis.
Marcus. Non efl ita, Quinte : non enim jus illud folum fuper-
bius populo, fed volentius videri neceffe eratjquo pofleaquam
modica et fapiens temperatio acceflit, converfa lex in omnes
eft * * *.
VIII.
Domumcum laude redeunto. Nihil enim, prster laudem,
bonis atque innocentibus, neque ex hoflibus, neque a fociis re-
portandum. Jam illud apertum profedlo efl, nihil effe turpius,
quam quemquam legari nifi reipubUciE caufa. Omitto quemad-
modum ifli fe gerant atque gefferint, qui legatione haereditates,
aut fyngraphas fuas perfequuntur. In hominibus efl hoc fortaffe
vitium. Sed quaero, quid reapfe fit turpius, quam fine procura-
tione fenator legatus, fine mandatis, fme ullo reipubhcas munere ?
Quod quidem genus legationis ego Conful, quanquam ad commo-
dum fenatus pertinere videatur, tamen approbante fenatu frequen-tifiimo, nifi mihi levifHmus tribunus plebis tum intercefTifTet, fuf-
tuhffem : tamen minui tempus, et, quod erat infinitum, annuum
feci. Ita turpitudo manet, diuturnitate fublata. Sed jam, fi pla-
cet, de provinciis decedatur, in urbemque redeatur. Atticus.
Nobis vero placet j fed iis, qui in provinciis funt, minime placet.
Marcus. At vero, Tite, fi pareant his legibus, nihil erit hls
urbe, nihil domo fua, dulcius ; nec laboriofius moleftiufque pro-
vincia. Sed fequitur lex, quae fancit eam tribunorum plebis po-
teflatem, quse in repubhca noflra ; de qua differi nihil neceffe
efl. QuiNTUs. At mehercule ego, frater, quaero, de ifta poteflate
quid fentias. Nam mihi quidem peftifera videtur, quippe quaj
in feditione, et ad feditionem nata fit : cujus primum ortum fi
recordari volumus, inter arma civium, et occupatis, et obfeflis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 170/539
166 D E L E G I B U S
urbis locls, procreatum videmus. Deinde cum elTet clto ablega-
tus, tanquam ex xii tabulis, infignis ad deformitatem puer, brevi
tempore recreatus, multoque tetrior et fasdior natus eft.
IX. Quem enim ille non edidit ? qui primiim, ut impio dig-
num fuit, patribus omnem honorem eripuit^ omnia infima fum-
mis paria fecit, turbavit, mifcuit : cum afflixiffet principum
gravitatem, nunquam tamen conquievit. Atque ut C. Flaminium,
atque ea, quae jam prifca funt, relinquam ; quid juris bonis viris
Tib. Gracchi tribunatus rehquit ? etfi quinquennio ante, D. Bru-
tum et P. Scipionem Confules, (quos et quantos viros !) homo
omnium infimus et fordidiffimus, tribunus plebis, C. Curiatius in
vincula conjecit ; quod ante fadlum non erat. C. vero Gracchus
runis et iis ficis, quas ipfe fe projecifie in forum dixit, quibus di-
gladiarentur inter fe cives, nonne omnem reipubhca^ flatum per-
mutavit ? Quid jam de Saturnini fupplicio, reHquifque dicam ?
quos ne depellere quidem a fe fme ferro potuit refpubhca ?
Cur autem aut vetera, aut aUena proferamus potius, quam et
noflra, et recentia ? Quis unquam tam audax, tam inimicus no-
his fuiffet, ut cogitaret unquam de flatu noflro labefad:ando, nifi
mucronem aliquem tribunitium exacuiffet in nos ? quem cum
horaines fcelerati ac perditi, non modo uUa in domo, fed nulla
in gente reperirent, gentes fibi in tenebris reipubHcas perturban-das putaverunt. Quod nobis quidem egregium, et ad immorta-
Htatem memoria^ gloriofum, neminem in nos mercede uHa tribu-
num potuiffe reperiri, nifi cui ne efi!e quidem HcuifTet tribuno.
Sed iHe quas flrages edidit ? eas videHcet, quas fine ratione, ac
fine uHa fpe bona furor edere potuit impursB beHuas, multorum
inflammatus furoribus. Quamobrem in ifla quidem re vehemen-
ter SyHam probo, qui tribunis plebis fua lege injuriae faciendas
potefiatem ademerit, auxiHi ferendi reHquerit : Pompeiumque
nofcrum C2:;teris rebus omnibus, femper ampHffimis fummifqueeffero laudibus ; de tribunitia potefi:ate taceo. Nec enim repre-
jiendere Hbet, nec laudare pofiiim.
X. Marcus. Vitia quidem tribunatus praeclare, Quinte, per-
ipicis. Sed eft iniqua in omni re accufanda^ prastermifTis bonis.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 171/539
L I B E R T E R T I U S. 167
malomm enumeratio, vitiorumque feledtio. Nam iflo quidem
modo vel confulatus vituperio eft, fi Confulum, quos emumerare
nolo, peccata collegeris. Ego enim fateor in ifla ipfa poteftate
inelfe
quiddammali : fed bonum, quod eft qusefitum in ea, line
ifto malo non haberemus. Nimia poteflas eft tribunorum plebis
quis negat ? fed vis populi multo faevior multoque vehementior,
quae, ducem quod habet, interdum lenior eft, quam fi nullum ha-
beret. Dux enim fuo periculo progredi cogitat j populi impetus
periculi rationem fui non habet. At aUquando incenditur, Et
quidem fa^pe fedatur. Quod enim eft tam defperatum collc-
gium, iri quo nemo e decem fana mente lit ? Quin per ipfum
Tib. Gracchum non folum nedtus, fed etiam fublatus intercelTor
fuerat. Quid enim ilkid ahud percuHt, nifi quod poteftatem in-
tercedendi collegas abrogavit ? Sed tu fapientiam majorum in
hoc vide. Conceffa plebi a patribus ifta poteftate arma cecide-
runt ; reftind:a feditio eft : inventum eft temperamentum, quo
tenuiores cum principibus aequari fe putarint ; in quo uno fuit
civitatis falus. At duo Gracchi fuerunt. Et praeter eos quamvis
enumeres muhos Hcet, cum deni creantur : nullos in omni me-
moria reperies perniciofos tribunos ; leves, etiam non bonos for-
taife plures. Invidia quidem fummus ordo caret : plebes de fuo
jure periculofas contentiones nullas facit. Quamobrem aut exi-
gendi reges non fuerunt; aut plebi re, non verbo, danda Hbertas:
quae tamen fic data eft, ut multis prseclariflimis addiceretur, ut
audioritati principum cederet.
XI. Noftra autem caufa, quae, optime et dulciffime frater, in-
cidit in tribunitiam poteftatem, nihil habuit contentionis cum
tribunatu. Non enim plebs incitata noftris rebus invidit ; fed
vincula foluta funt, et fervitla incitata, adjundo terrore etiam
miHtari. Neque nobis cum iUa tum pefte certamen fuit, fed cum
graviiTimo reipubHcze tempore ; cui fi non cefTiffem, non diutur-
num beneficii mei patria frudtum tuHffet. Atque hoc rei exitus
indicavit. Quis enim non modo Hber, fed etiam fervus Hbertate
dignus fuit, cui noflra falus cara non effet .?
Quod fi is cafus fuiffet rerum., quas pro falute reipubHcac
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 172/539
i68 DELEGIBUSgeffimys, ut non omnibuG gratus eiTet ; et fi nos multltudinis vis
furentis inflammata invidia pepuliflet ; fi tribunus aliquis in me
populum, iicut Gracchus in Laenatem, Saturninus in Metellum,
incitafTet ; ferremus, 6 Quinte frater, confolarenturque nos nontam philofophi, qui Athenis fuerunt, qui hoc facere debent,
quam clarifTimi viri, qui illa urbe pulfi, carere ingrata civitate,
quam manere in improba, maluerunt. Pompeium vero qubd una
ifla in re non ita valde probas, vix fatis mihi illud videris atten-
dere, non folum ei, quid effet optimum, videndum fuiffe, fed
etiam quid neceffarium. Senfit enim deberi non poffe huic civi-
tati illam poteflatem. Quippe quam tantopere populus nofler
ignotam expetiflet, qui poffet carere cognita ? Sapientis autem
civis fuit, caufam nec perniciofam, et ita popularem ut non pof-
fet obfifti, perniciofe populari civi non relinquere. Scis folere,
frater, inhujufmodi fermone, ut tranfiri alio pofiit, ad modum,
dici.
XIL Atticus. Prorfus ita efl. Quintus. Haud equidem
aflentior : tu tamen ad reHqua pergas vehm. Marcus. Perfeve-
ras tu quidem, et in tua vetere fententia permanes, Quintus.
Nunc mehercule. Atticus. Ego fane a Quinto noflro diffentio.
Sed ea, qux reflant, audiamus. Marcus. Deinceps igitur om-
nibus magiftratibus aufpicia et judicia dantur : judicia, ut effet
populi poteflas, ad quam provocaretur 3 aufpicia, ut multos in-
utiles comitiatus, probabiles impedirent morjE : fspe enim populi
impetum injuflum aufpiciis Dii immortales reprefferunt. Ex his
autem, qui magiftratum ceperunt, quod fenatus efiicitur, popu-
larem fane neminem in fummum locum, nifi per populum, ve-
nire, fublata cooptatione cenforia. Sed prasfto efl hujus vitii tem-
peratio, quod fenatus lege noftra confirmatur audioritas.
Sequitur enim : EJus decreta ratafunto. Nam ita fe res habet,
ut, fi fenatus dominus fit pubHci concihi, quodque is creverit,
defendant omnes ; et, fi omnes rehqui principis ordinis confilio
rempubHcam gubernari vehnt, poffit, ex temperatione juris, cum
poteflas in populo, audoritas in fenatu fit, teneri ille moderatus
et concors civitatis flatus, praefertim fi proximas legi parebitur.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 173/539
L I B E R T E R T I U S. 169
Nam proximum eft, Is ordo 'vitio careto : cceteris fpecimen ejio.
QuiNTUS. Praeclara vero, frater, ifla lex eft, et late patet, ut vi-
tio careat ordo, et Cenforem qucerat interpretem. Atticus. IUe
vero, etli tuus totus eft ordo, gratiflimamque memoriam retinet
confulatus tui, pace tua dixerim, non modo Cenfores, fed etiam
judices omnes, poteft defatigare.
XIII. Marcus. Omitte ifta, Attice. Non enim de hoc fenatu,
nec his de hominibus, qui nunc funt, fed de futuris, fi qui forte
his legibus parere voluerint, haec habetur oratio. Nam, cum omni
vitio carere lex jubeat, ne veniet quidem in eum ordinem quif-
quam vitii particeps. Id autem difficile fadiu eft, nifi educatione
quadam et difciplina ; de qua dicemus aliquid fortafte, fi quid
fuerit loci, aut temporis. Atticus. Locus certe non deerit,
quoniam tenes ordinem legum ; tempus vero largitur longitudo
diei. Ego autem, etiamli praeterieris, repetam a te iftum'de edu-
catione et de difcipHna locum. Marcus. Tu vero et iftum, iVt-
tice, et fi quem alium prseterii.
Cceteris fpecimen efio. Quod 11 eft, tenemus omnia. Ut enim
cupiditatibus principum et vitiis inlici folet tota civitas ; fic
emendari et corrigi continentia. Vir magnus et nobis omnibus
amicus, L. LucuUus, ferebatur quam commodiftime refpon-
difte, cum eflet objedta magnificentia villse Tufculanae, duo fe
habere vicinos ; fuperiorem, equitem Romanum ; inferiorem,
libertinum : quorum cum efl"ent magnificae villae, concedi fibi
oportere, quod iis, qui inferioris ordinis effent, liceret. Non
vides, Luculle, a te id ipfum natum, ut illi cuperent ? quibus id,
fi tu non faceres, non liceret. Quis enim ferret iftos, cum videret
eorum villas fignis et tabulis refertas, partim publicis, partim
etiam facris et religiofis ? quis non frangeret eorum libidines,
nifi illi ipfi, qui eas frangere deberent, eifdem tenerentur ?
XIV. Nec enim tantum mali eft peccare principes, (quanquam
eft magnum hoc per fe ipfum malum) quantum illud, quod per-
multi imitatores principum exiftunt. Nam Hcet videre, fi velis
replicare memoriam temporum, qualefcunque fummi civitatis viri
ToM. IIL Y
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 174/539
170 D E L E G I B U S
fuerint, talem civitatem fuilTe ;qucecunque mutatio morum in
principibusextiterit,eandem in populo fecutam. Idque haud pau-
lo eft verius, quam quod Platoni noilro placet, qui mulicorum
cantibus ait mutatis, mutari civitatum ftatus. Ego autem, nobi-
lium vita vicfluque mutato, mores mutari civitatum puto. Quo
perniciofius de republica merentur vitiofi principes, quod non
folum vitia concipiunt ipfi, fed ea infundunt in civitatem; neque
folum obfunt, quod ipfi corrumpuntur, fed etiam quod corrum-
punt, plufque exemplo, quam peccato, nocent. Atque haec lex
dilatata in ordinem cundlum, coanguflari etiam potefl. Pauci
enim, atque admodum pauci, honore et gloria amplificati, vel
corrumpere mores civitatis, vel corrigere pofTunt. Sed haec et
nunc fatis, et in illis Hbris trad:ata funt diligentius. Quare ad re-
liqua veniamus.
Proximum autem efl de fufFragils j quae jubeo nota effe opti-
matibusj populo libera, Atticus. Ita mehercule attendi, nec fa-
tis intellexi, quid fibi lex, aut quid verba ifla velint.
XV. Marcus. Dicam, Tite, et verfabor in re difficili, ac mul-
tum et faepe quaefita; fuffragia in magiflratu mandando, aut reo
judicando, aut lege aut rogatione fcifcenda, clam, an palam ferre,
melius effet. Atticus. An etiam id dubium efl ? Quintus.
Vereor, ne a te rurfus diffentiam. Marcus. Non facies, Quinte :
nam ego in ifta fum fententia, qua te fuiffe femper fcio, nihil ut
fuerit in fuffragiis voce mehus j fed, obtineri an pofHt, videndum
efl. Quintus. Frater, bona tua venia dixerim, ifla fententia
maxime et falHt imperitos, et obefl fa^piflime reipubhcae, cum
ahquid verum et redlum effe dicitur, fed obtineri, id efl, obfifli
poffe populo, negatur. Primum enim obfiflitur, cum agitur fe-
vere ; deinde vi opprimi in bona caufa, eft mehus, quam malae
cedere. Quis autem non fentit, auftoritatem
omnemoptimatium
tabellariam legem abfluhffe ? quam popuhis hber nunquam defi-
deravit; idem, oppreffus dominatu ac potentia principum, fiagi-
tavit. Itaque graviora judicia de potentifhmis hominibus extant
voces, q«am tabeH^. Quamobrem fuffragandi nimia hbido in
non bonis caufis eripienda fuit potentibus, non latebra danda
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 175/539
LIBER TERTIUS. 171
populo, In qua, bonis ignorantibus quid quifque fentiret, tabella
vitiofum occultaret fufFragium.
XVI. Itaque ifti rationi neque lator quifquam efl inventus, nec
audlor umquam bonus. Sunt enim quatuor leges tabellariae : qua-
rum prima de magiflratibus mandandis ; ea eft Gabinia, lata ab
homine ignoto et fordido. Secuta biennio poil Caflia eft, de po-
pulijudicio. Ea a nobili homine lata efl, L. Caflio, fed, pacc
familias dixerim, diflidente a bonis, atque omni rumufculos po-
pulares ratione aucupante. Carbonis efl tertia de jubendis legibus
ac vetandis, feditiofi atque improbi civis ; cui ne reditus quidem
ad bonos fahitem a bonis potuit afFerre.
Uno in genere rehnqui videbatur vocis fufFragium, quod ipfe
CafTius exceperat, perduelHonis. Dedit huicquoque
judicio
Caehus tabellam, docuitque, quoad vixit, fe, ut opprimeret C.
PopiHum, nocuifle et reipubUcae. Et avus quidem nofler fingu-
lari virtute in hoc municipio, quoad vixit, reflitit Marco Gra-
tidio, cujus in matrimonio fororem, aviam noflram, habebat,
ferenti legem tabellariam, Excitabat enim fiud:us in fimpulo, ut
dicitur, Gratidius, quos poft filius ejus Marius in JEgxo excita-
vit mari. Ac noflro quidem avo, cum res effet ad fe delata,
Scaurus Conful, Utmam, inquit, Marce CicerOy ijlo animo atque
virtute in fumma republica nobifcum verfariy quam in municipali
maluijfes ! Quamobrem, quoniam non recognofcimus nunc leges
populi Romani, fed aut repetimus ereptas, aut novas fcribimus
non quid ab hoc populo obtineri pofTit, fed quid optimum fit,
tibi dicendum puto. Nam Cafliae legis culpam Scipio tuus fufti-
net, quo audtore lata effe dicitur. Tu, fi tabellariam tuleris, ipfe
praeflabis. Nec enim mihi placet, nec Attico noflro, quantum e
vuhu ejus intelUgo.
XVII. Atticus. Mihi vero nihil unquam populare placuit;
eamque optimam rempubhcam effe duco, quam hic Conful
conftituerat, quae fit in poteftatem optimorum. Marcus. Vos
demum, ut video, legem antiquaflis fine tabella. Sed ego, etfi
fatis dixit pro fe in illis Hbris Scipio, tamen libertatem iflam
largior populo, ut et aucftoritate valeant, et utantur bonis. Sic
Y 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 176/539
172 DELEGIBUSenim a me recltata lex eft de fufFraglis. Optimatibus nota, plebi
liberafunto. Qu« lex hanc fententiam continet, ut omnes leges
tolleret, qu« poftea lata? funt, quae tegunt omni ratione fuffragi-
um, ne quis infpiciat tabellam, ne roget, ne appeliet.
Pontes etiam lex Maria fecit anguftos. Quae fi oppolita funt
ambitiofis, ut funt fere, non reprehendo : fin valuerint tantum
leges, ut ne lint ambitus ; habeat fane populus tabellam, quafi
vindicem libertatis, dummodo hffic optimo cuique et gravifBmo
civi oflendatur, ultroque offeratur, uti in eo fit ipfo libertas, in
quo populo poteftas honefle bonis gratificandi datur. Eoque
nunc fit illud, quod a te modo, Quinte, didtum efl, ut minus
multos tabella condemnet, quam folebat vox, quia populo licere
fatis efl. Hoc retento, reliqua voluntas audloritati, aut grati^e
traditur. Itaque, ut omittam largitione corrupta fufFragia, non
vides, fi quando ambitus fileat, quaeri in fuffragiis, quid optimi
viri fentiant ? Quamobrem lege noflra libertatis fpecies datur,,
bonorum au6toritas retinetur, contentionis caufa tollitur.
XVIII. Deinde fequitur, quibus jus fit cum populo agendi,
aut cum fenatu : gravis, et, ut arbitror, praeclara lex^ ^ce cum
populo, quceque in patribus agentur, modica funto -, id efl, modefla
atque fedata. Adlor enim moderatur, et fingit non modo mentem
ac voluntates, fed pene vultus eorum, apud quos agit ; quod eft
in fenatu non difiicile : efl enim fenator is, cujus non ad audito-
rem referatur animus, fed qui per fe ipfe fpedari velit. Huic jufTa
tria funt : ut adfit; nam gravitatem res habet, cum frequens ordo
efl : ut loco dicat, id efl:, rogatus : ut modo, ne fit infinitus ; nam
brevitas non modo fenatoris, fed etiam oratoris, magna laus efl in
fententia. Nec efl unquam longa oratione utendum ; nifi, aut
peccante fenatu, quod fit ambitione fctpifTime, nullo magiflratu
adjuvante, tolli diem utile efl ; aut cum tanta caufa efl:, ut opus
fit oratoris copia vel ad hortandum, vel ad docendum : quorum
generum in utroque magnus nofler Cato efl.
Quodque addit, Caufas populi teneto, efl fenatori neceffarium
noffe rempublicam 3 idque late patet : quid habeat militum, quid
valeat aerario, quos focios refpublica habeat, quos amicos, quos
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 177/539
L I B E R T E R T I U S.17J
flipendiarlos, qua quifque fit lege, conditione, foedere : tenere
confuetudinem decernendi, nolTe exempla majorum. Videtis jam,
genus hoc omne fcientis, diligentiae, memoriae elfe, fine quo pa-
ratus effe fenator nullo padto poteft.
Deinceps funt cum populo adliones ; in quibus primum et
maximum, Fis abejlo. Nihil efl enim exitiofms civitatibus, nihil
tam contrarium juri et legibus, nihil minus civile et humanum,
quam, compofita et conftituta republica, quidquam agi per vim.
Parere jubet intercelTori ; quo nihil prasllantius. Impediri enim
bonam rem melius, quam concedi malse.
XIX. Quod vero adloris jubeo effe fraudem, id totum dixi ex
CrafTi, fapientiflimi hominis, fententia ; quem efl fenatus fecutus,
cum decreviffet, C. Claudio Confule de Cn. Carbonis feditione
referente, invito eo, qui cum populo ageret, feditionem non pof-
fe fierl, quippe cui liceat concilium, fimul atque interceffum,
turbarique cceptum fit, dimittere. Quod qui permovet, cum agi
nihil poteft, vim quaerlt; cujus impunitatem amittit hac lege.
Sequitur illud ; Intercejfor rei malcCi falutaris civis ejlo, Quis
non fludiofe reipubHcae fubvenerit, hac tam praclara legis voce
laudatus ?
Sunt deinde pofita delnceps, quae habemus etlam In pubHcis
inftitutis atque legibus ; Aufpicia fervanto, auguri parento. Eft
©autem boni auguris, meminiffe, maxlmis reipublicae temporlbus
praeflo effe debere, Jovique optlmo maxlmo fe confillarium at-
que adminlflrum datum; ut fibl eos, quos in aufpicio effe jufTe-
rlt, caellque partes fibi definitas effe traditas, e qulbus faepe opem
reipublicse ferre poflit. Deinde de piomulgatlone, de fmguhs re-
bus agendis, de prlvatis, magiflratibufve audiendis.
Tum leges praEclarifiimae de xii tabuHs tranflatse duae,* quarum.
altera privilegia tolUt, altera de capite civls rogari, nifi maximo
comitlatu, vetat. Nondum cognltls feditlofis, trlbunis plebls necogltatis quldem, admirandum, tantum majores in poflerum pro-
vldiffe. In prlvatos homlnes leges ferri noluerunt : id efl enim prl-
vilegium -, quo quid eft injuflius ? Cum legis haec vis fit, fcitum.
efl et jufTum in omnesi ferri de fingulis, nifi centuriatis comitiisj^
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 178/539
174 DE LEGIBUSnoluerunt. Defcrlptus enlm populus cenfu, ordlnlbus, aetatibus,
plus adhibet ad fuffragium confiiii, quam fufe in tribus convo-
catus.
Quo verius in caufa noftra vir magni ingenii, fummaque pru-
dentia, L. Cotta, dicebat, nihil omnino adlum effe de nobis.
Pra3ter enim quam quod comitia illa eiTent armis gefta fervilibus,
prsterea neque tributa capitis comitia rata effe poffent, neque
ulla privilegii : quocirca nihil nobis opus efle lege, de quibus
nihil omnino adum effet legibus. Sed vifum eil et nobis, et cla-
riflimis viris melius, de quo fervi et latrones fcivifTe fe aliquid
dicerent, de hoc eodem cunftam Italiam, quid fentiret, oflendere.
XX. Sequuntur de captis pecunlis, et de ambitu leges. Quae
cum magis judiciis, qtiam verbis, fancienda fmt, adjungitur,
Noxia pcena par ejloy ut in fuo vitio quifque pledlatur : vis, ca-
pite ; avaritla, multa ; honorls cupiditas, ignominia fanciatur.
Extremse leges funt nobis non ufitatas ; reipubUcae necefrarlae.
Legum cuflodiam nullam habemus : itaque hae leges funt, quas
apparitores noftri volunt ; a Hbrariis petimus ; pubKcis literis
confignatam memoriam publicam nullam habemus. Grasci hoc
dihgentius, apud quos voy.o^^vKciKig creantur : nec hi folum llteras,
(nam id quidem etiam apud majores noflros erat) fed etiam fada
hominum obfervabant, ad legefque revocabant.
Haec detur cura Cenforibus; quandoquidem eos in rcpublica
femper volumus effe. Apud eofdem, qui magiflratu abierint,
edant et exponant, quid in magiftratu gefTerlnt ; deque lis Cen-
fores prffijudicent. Hoc In Graecia fit, publice conflitutis accufa-
toribus. Qui quidem graves effe non pofTunt, nifi fmt vohmtarii.
Quoclrca meHus eft, rationes referri, caufamque exponi Cenfori-
bus ; integram tamen legem accufatori judicioque fervari.
Sed fatis jam difputatum efl de magiftratibus, nifi forte quid
defideratis. Atticus. Si nos tacemus, locus ipfe nos admonet,
quid tibi fit deinde dicendum. Marcus. Mihine ? de judiciis
arbitror, Pomponi; id efl enim jun6lum magiflratibus.
Atticus. Quid ? de jure popuU Romani, quemadmodum in-
ilituifli, dicendum nihil putas ? Marcus. Quid tandem hoc loco
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 179/539
L I B E R T E R T I U S. 175
efl, quod requiras ? Atticus. Egone ? quod ignorarl ab ils, qui
in republica verfantur, turpiffimum puto. Nam, ut modo a te
didlum eft, leges a librariis lego ; lic animadverto, plerofque ma-
giftratus ignoratione juris fui tantum fapere, quantum apparitores
velint. Quamobrem, fl de facrorum alienatione dicendum putafli,
quoniam de religione leges propofueras ; faciendum tibi efl, ut,
magiflratibus lege conflitutis, de poteflate, tum de jure difputes.
Marcus. Faciam breviter, fi confequi potuero : nam pluribus
verbis fcripfit ad patrem tuum M. Junius fodalis, perite, meo
quidem judicio, et diligenter. At dejure naturae cogitare per
nos, atque dicere debemus ; de jure populi Romani, quae relidla
funt et tradita. Atticus. Sic profedo cenfeo; et id ipfum, quod
dicis, expe<Sto.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 180/539
E "176 J
D E
O F F I C I I S,
A D M. F I L I U M,
LIBER PRIMUS,
^UANQUAM te, Marce fill, annum jam audientem
Cratippum, idque Athenis, abundare oportet prasceptis
inftitutifque philofophiae, propter fummam et dodloris
audloritatem, et urbis ; quorum aher te fcientia augere poteft,
akera exemphs ; tamen, ut ipfe ad meam utihtatem femper cum
Graecis Latina conjunxl, neque id in philofophia folum, fed
etiam in dicendi exercitatione, feci ; idem tibi cenfeo faciendum,
ut par fis in utriufque orationis facuUate. Quam quidem ad rem,
nos, ut videmur, magnum attuhmus adjumentum hominibus
noftris ; ut non modo Graecarum hterarum rudes, fed etiam doc-
ti, ahquantum fe arbitrentur adeptos et ad dicendum, et ad ju-
dicandum. Quamobrem difces tu quidem a principe hujus aetatis
philofophorum, et difces, quamdiu voles ; (tamdiu autem velle
debebis, quoad te, quantum proficias, non poenitebit :) fed tamen
noftra legens, non mukum a Peripateticis diflidentla,(quoniam
utrique, et Socratici, et Platonici effQ volumus ) de rebus ipfis
utere tuo judicio -, nihil enim impedio : orationem autem Lati-
nam profecflo legendis noftris efficies pleniorem. Nec vero arro-
ganter hoc didtum exiflimari vehm. Nam philofophandi fcien-
tiam concedens muhis ; quod efl oratoris proprium, apte, dif-
tindle, ornate dicere, quoniam in eo fludio aetatem confumpfi, fi
id mihi affumo, videor id meo jure quodam modo vindicare.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 181/539
L I B E R P R I M U S. 177
Quamobrem magnopere te hortor, mi Cicero, ut non foluni
orationes meas, fed hos etiam de philofophia libros, qui jam
illos fere squarunt, fludiofe legas. Vis enim dicendi major eft
in ilUs i fed hoc quoque colendum eft a^quabile et temperatum
orationis genus. Et id quidem nemini video Gra^corum adhuc
contigiiTe, ut idem utroque in genere laboraret, fequereturque
et illud forenfe dicendi, et hoc quietum difputandi genus ; nifi
forte Demetrius Phalereus in hoc numero haberi poteft, difputa-
tor fubtihs, orator parum vehemens, dulcis tamen; ut Theo-
phrafli difcipulum poflis agnofcere. Nos autem quantum in utro-
que profecerimus, ahorum fit judicium ; utrumque certe fecuti
fumus. Equidem et Platonem exiflimo, fi genus forenfe dicendi
trad:are voluiffet, graviflime et copiofifTime potuiffe dicere ; et
Demofthenem, fi illa, quae a Platone didicerat, tenuilTet, et pro-
nuntiare voluifTet, ornate fplendideque facere potuifTe. Eodemque
modo de Ariflotele et Ifocrate judico; quorum uterque, fuo ftu-
dio deledlatus, contempfit alterum.
II. Sed cum ftatuifTem ahquid hoc tempore ad te fcribere, et
multa poflhac, ab eo ordiri volui maxime, quod et aetati tuae
efTet aptifhmum, et aud;oritati meae. Nam, cum multa fint in
philofophia et gravia, et utiha, accurate copiofeque a philofophis
difputata, latiffime patere videntur ea, quae de ofEciis tradita ab
ilUs et praecepta funt. Nulla enim vitae pars neque publicis, ne-
que privatis -, neque forenfibus, neque domeflicis in rebus ; neque
fi tecum agas quid, neque fi cum altero contrahas, vacare ofhcio
potefl : in eoque colendo fita vitae efl honeftas omnis, et in ne-
gligendo turpitudo.
.Atque haec quidem quceflio communls efl omnlum philofopho-
rum. Quis efl enim, qui, nullis ofhcii praeceptis tradendis, phi-
lofophum fe audeat dicere ? Sed funt nonnullEe difciplinas, qu^,
propofitis bonorum et
malorumfinibus, ofHcium
omneperver-
tunt. Nam, qui fummum bonum fic inflituit, ut nihil habeat
cum virtute conjunc^um ; idque fuis commodis, non honeftate
metitur; hic, fi fibi ipfe confentiat, et non interdum naturas
ToM. III. Z
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 182/539
178 D E O F F I C I I S
honltate vlncatur, neque amicltlam colere pofTit, nec juftitiam,
nec liberalitatem. Fortis vero, dolorem fummum malum judi-
cans ', aut temperans, voluptatem fummum bonum flatuens, eife
certenullo
modopoteft. Quae,
quanquamita funt in
promptu,ut res difputatione non egeat, tamen funt a nobis alio loco difpu-
tata. Hae difciplinae igltur, li fibi confentaneae efte velint, de offi-
cio nlhil queant dicere : neque uUa officli praecepta iirma, ftabi-
lia, conjunfta naturae, tradi poffunt, nift aut ab ils, qui folam,
aut ab lis, qul maxime honeftatem propter fe dlcant expetendam.
Itaque proprla eft ea praeceptlo Stoicorum, Academlcorum, Pe-
ripateticorum ;quoniam Ariftonls, Pyrrhonis, Herilll, jam prl-
dem explofa fententla eft : qul tamen haberent jus fuum difputandi
de officio, fi rerum aliquem deled;um rellquiflent, ut ad officii
inventlonem aditus eftet. Sequemur igltur hoc quldem tempore,
et hac in quaeftlone potiffimum Stoicos, non ut interpretes ; fed,
ut folemus, e fontibus eorum, judiclo arbitrioque noftro, quan-
tum, quoque modo videbitur, hauriemus. Placet igltur, quoniam
omnis difputatlo de officio futura eft, ante definlre, quid fit offi-
cium } quod a Panaetio praetermlflTum eflTe miror. Omnis enim,
quas a ratione fufcipitur de aliqua re, inftitutio, debet a defini-
tione proficifcl 5 ut Intelligatur, quid fit id, de quo difputetur.
III. Omnis de officio duplex eft quaeftio. Unum genus eft,
quod pertinet ad finem bonorum ; aUerum, quod pofitum eft in
praeceptis, quibus in omnes partes ufus vitas confirmari poffit.
Superiorls generls hujufmodi exempla funt^ Omniane officia per-
fed:a fint 5 num quod officium aHud aUo majus fit; et quae funt
generis ejufdem. Quorum autem officiorum praecepta traduntur,
ea, quanquam pertlnent ad finem bonorum, tamen id minus
apparet, quia magis ad Inftitutionem vitae communis fpedare vi-
detur : de quibus eft nobls his Hbrls exphcandum.
Atque etlam aUa divifio eft officil :
nam et medlum quoddamofficlum dicltur, et perfedtum. Perfedum officlum, red:um
opinor, vocemus, quod Graeci Kctrop^Mf^ci -, hoc autem commu-
ne xc«,$?;cey vocant. Atque ea fic definiunt, ut, redum quod fit^
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 183/539
L I B E R P R I M U S. 179
id perfedum officlum efle definlant ^ medium autem officlum id
efle dicant, quod, cur fadum fit, ratio probabilis reddi poffit.
Triplex igitur eft, ut Panastio videtur, confilii capiendi deli-
beratio. Nam, honeftumne facftu fit, an turpe, dubitant, id, quod
in deliberationem cadit j in quo confiderando faepe animi in con-
trarias fententias diftrahuntur. Tum autem aut anquirunt, aut
confultant, ad vita^ commoditatem jucunditatemque, ad facul-
tates rerum atque copias, ad opes, ad potentiam, quibus et fe
poffint juvare et fuos, conducat id necne, de quo deliberant
quae deliberatio omnis in rationem utilitatis cadit/Tertium dubi-
tandi genus eft, cum pugnare videtur cum honello id, quod vi-
detur effie utile: cum enlm utiUtas ad fe rapere, honeflas contra
revocare ad fe videtur, fit, ut diftrahatur deliberando animus, af-
feratque ancipitem curam cogitandi.
Hac divifione, (cum praeterire allquid maximum vitium in
dividendo fit) duo praetermlfi^a funt. Nec enim folum utriim
honefi:um, an turpe fit, deliberari folet, fed etlam, duobus pro-
pofitis honefi:is, utrum honefi:ius ; itemque, duobus propofitis
utiUbus, utrum utlHus. Ita, quam ille triplicem putavit efi^e ra-
tlonem, in quinque partes difi:ribui debere reperitur. Primum
igitur efi: de honefi:o, fed dupliciter 3 tum pari ratlone de utili
pofi:
decomparatione
eorumdifi^erendum.
IV. Principio generi animantium omnl efi: a natura tributum,
ut fe, vitam, corpufque tueatur, declinetque ea, quae nocitura
videantur, omniaque, quae fint ad vivendum necefiTarla, anqui-
rat, et paret, ut pafi:um, ut latibula, ut alia ejufdem generis.
Commune item animantium omnlum efi: conjundionis appeti-
tus, procreandi caufa, et cura quaedam eorum, quae procreata
funt. Sed inter hominem et belluam hoc maxime interefi:, qubd
haec tantum, quantum fenfu movetur, ad id folum, quod adefi:,
quodque praefens efi:, fe accommodat, paululum admodum fen-
tiens praeteritum, aut futurum. Homo autem (quod rationis
efi: particeps, per quam confequentla cernit, caufas rerum vi-
det, earumque progrefiTus, et quafi anteceffiones non ignorat,
Z 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 184/539
i8o D E O F F I C I I S
fimilitudines comparat, et rebus praefentibus adjungit, atque
annedit futuras) facile totius vitae curfum videt, ad eamque de-
gendam praeparat res necelfarias.' Eademque natura vi rationis
hominem conciliat homini, et ad orationis, et ad vitas focietatem
ingeneratque in primis praecipuum quendam amorem in eos, qui
procreati funt -, impellitque, ut hominum coetus celebrari inter
fe, et a fe obiri velit ; ob eafque caufas ftudeat parare ea, quse
fuppeditent et ad cuhum, et ad vidlum, nec fibi foH, fed conjugi,
liberis, caeterifque, quos caros habeat, tuerique debeat : quae cura
exfufcitat etiam animos, et majores ad rem gerendam facit.
In primifque hominis efl propria veri inquifitio atque invefti-
gatio. Itaque cum fumus neceffariis negotiis curifque vacui, tum
avemus aUquid videre, audire, addifcere ; cognitionemque rerum
aut occukarum, aut admirabilium ad beate vivendum neceffariam
ducimus. Ex quo intelligitur, quod verum, limplex, Hncerum-
que lit, id effe natur^e hominis aptifflmum.
Huic veri videndi cupiditati adjundla efl appetitio quasdam
principatus, ut nemini parere animus bene a natura informatus
veHt, nili praecipienti, aut docenti, aut utiHtatis caufa, jufte et
legitime imperanti : ex quo animi magnitudo exiftit, humana-
rumque rerum contemptio.
Nec vero iUa parva vis naturae efl rationifque, quod unum
hoc animal fentit quid fit ordo ; quid fit, quod deceat -, in fadlis
didifque qui modus. Itaque eorum ipforum, quae adfpe(ftu {cn-
tiuntur, nullum aUud animal pulchritudinem, venuflatem, con-
venientiam partium fentit : quam fimiHtudinem natura ratioque
ab ocuHs ad animum transferens, muko etiam magis pulchritu-
dinem, conflantiam, ordinem in confiHis fadlifque confervandum
putat ; cavetque, ne quid indecore effoeminateve faciat j tum in
omnibus et opinionibus, et fadlis, ne quid Hbidinofe aut faciat
aut cogitet. Quibus ex rebus conflatur et efhcitur id, quod quae-
rimus, honeflum; quod, etiam fi nobiHtatum non fit, tamen
honeftum fit ; quodque vere dicimus, etiam fi a nuUo laudetur,
natura effe laudabile.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 185/539
L I B E R P R I M U S. i8f
V. Formam quidem ipfam, Marce fili, et tanquam faciem ho-
nefti vides ; qux fi oculis cerneretur, mirabiles amores, ut ait
Plato, excitaret fapientiae. Sed omne, quod honeftum efl, id
quatuor partium oritur ex aHqua. Aut enim in perfpicientia veri,
folertiaque verfatur; aut in hominum focietate tuend^, tribuen-
doque fuum cuique, et rerum contra(flarum fide -, aut in animi
excelfi atque invidli magnitudine ac robore ; aut in omnium,
quae fiunt, quaeque dicuntur, ordine et modo, in quo inefl mo-
deflia et temperantia.
Quae quatuor quanquam inter fe colligata atque implicata funt,
tameij ex fingulis certa officiorum genera nafcuntur : v.elut ex
ea parte, quae prima defcripta efl, in qua fapientiam et pruden-
tiam ponimus, inefl indagatio atque inventio veri ; ejufque vir-
tutis hoc munus eft proprium. Ut enim quifque maxime perfpi-
cit, quid in re quaque veriffimum fit, quique acutiffime et ce-
lerrime poteft et videre, et exphcare rationem, is prudentiflimus
et fapientifTimus rite haberi folet. Quocirca huic, quafi materia,
quam tra(ftet, et in qua verfetur, fubjedla efl veritas.
Rehquis autem tribus virtutibus necefiitates propofitas funt
ad eas res parandas tuendafque, quibus adlio vitse continetur
ut et focietas hominum, conjundlioque fervetur ; et animi ex-
cellentia magnitudoque tum in augendis opibus, utilitatibufque
et fibi, et fuis comparandis, tum multo magis in his ipfis defpi-
ciendis eluceat. Ordo autem, et conftantia, et moderatio, et ea,
quae funt his fimilia, verfantur in eo genere, ad quod adhibenda
efi: adlio quasdam, non folum mentis agitatio. His enim rebus,
quae tradlantur in vita, modum quendam et ordinem adhibentes,
honeflatem et decus confervabimus.
.VI. Ex quatuor autem locis, in quos honefii naturam vimque
divifimus, primus ille, qui in veri cognitione confiftit, maxime
naturam attingit humanam. Omnes enim trahimur et ducimurad cognitionis et fcientiae cupiditatem : in qua excellere pul-
chrum putamus j labi autem, errare, nefcire, decipi, et malum,
et turpe ducimus. In hoc genere et naturali, et honeflo, duo
vitia vitanda funt : unum, ne incognita pro cognitis habeamus.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 186/539
i82 D E O F F I C I I S
hifque temere afTentiamur ;quod vitium effugere qui volet, (om-
nes autem velle debent) adhibebit ad confiderandas res et tem-
pus, et diligentiam. Aherum eft vitium, quod quidam nimis
magnumftudium, muUamque operam in res obfcuras atque
difficiles conferunt, eafdemque non necelfarias. Qulbus vitiis
decUnatis, quod in rebus honeflis et cognitione dignis operiE
curaeque ponetur, id jure laudabitur : ut in aftrologia C. Sulpi-
cium audivimus ; in geometria Sex. Pompeium ipli cognovi-
mus ', muhos in dialedticis, plures in jure civiU. Quse omnes
artes in veri invefligatione verfantur; cujus ftudio a rebus geren-
dis abduci, contra officium efl. Virtutis enim laus omnis in
adlione confiftit : a qua tamen faepe fit intermiffio j muhique
dantur ad fludia reditus:
tumagitatio
mentis, quse nunquamacquiefcit, poteft nos in fludiis cognitionis etiam fme opera
noflra continere. Omnis autem cogitatio, motufque animi aut
in confiUis capiendis de rebus honeflis, et pertinentibus ad bene
beateque vivendum, aut in fludiis fcienti^, cognitionifque verfa-
tur. Ac de primo quidem officii fonte diximus.
VII. De tribus autem reUquis latiffime patet ea ratio, qua fo-
cietas hominum inter ipfos, et vitae quafi communitas contine-
tur: cujus partes dua3 funt : juflitia, in qua virtutis fplendor efl
maximus ; ex qua boni viri nominantur^ et huic conjundta be-
neficentia, quam eandem vel benignitatem, vel UberaUtatem ap-
peUari Ucet. Sed juflitice primum munus efl, ut ne cui quis
noceat, nifi laceffitus injuria ; deinde, ut communibus utatur pro
communibus, privatis ut fuis. Sunt autem privata nuUa natura -,
fed aut veteri occupatione, ut qui quondam in vacua venerunt ;
aut vi(5toria, ut qui bello potiti funt ; aut lege, padione, condi-
tione, forte. Ex quo fit, ut ager Arpinas, Arpinatum dicatur -,
Tufculanus, Tufculanorum. SimiUfque eft privatarum poffeffio-
num defcriptio. Ex quo, quia fuum cujufque fit, eorum, quae
natura fuerant communia, quod cuique obtigit, id quifque te-
neat; e quo fi quis fibi appetet, violabit jus humanae focietatis.
Sed quoniam (ut pra^clare fcriptum efl a Platone) non nobis
jplum nati fumus, ortufque noflri partem patria vindicat, partem
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 187/539
>
L I B E R P R I M U S. 183
amici ; atque ita placet Stoicis, quse in terris gignuntur, ad ufum
hominum omnia creari, homines autem hominum caufa eile ge-
neratos, ut ipli inter fe, ahis ahi prodefTe polTent ; in hoc natu-
ram debemus ducem fequi, communes utihtates in medium af-
ferre, mutatione officiorum, dando, accipiendo : tum artibus,
tum opera, tum facultatibus devincire hominum inter homines
focietatem.
Fundamentum efl autem juftitiae fides ; id ell:, didlorum, con-
ventorumque conflantia et veritas. Ex quo (quanquam hoc vi-
debitur fortaffe cuipiam durius, tamen audeamus imitari Stoi-
cos, qui ftudiofe exquirunt, unde verba fint duda) credamus,
quia fiat, quod di6tum eft, appellatam fidem. Sed injuflitise ge-
nera duo funt : unum eorum, qui inferunt ; alterum eorum, qui
ab iis, quibus infertur, fi pofhnt, non propulfant injuriam. Nam,qui injufte impetum in quempiam facit, aut ira, aut ahqua per-
turbatione incitatus, is quafi manus afferre videtur focio. Qui
autem non defendit, nec obfiflit, fi potefl, injuriae, tam eft in
vitio, quam fi parentes, aut amicos, aut patriam deferat. Atque
illas quidem injurice, qux nocendi caufa de induftria inferuntur,
faepe a metu proficifcuntur ; cum is, qui nocere aUeri cogitat,.
timet ne, nifi id fecerit, ipfe ahquo afhciatur incommodo. Maxi-
mam autem partem ad injuriam faciendam aggrediuntur, ut
adipifcantur ea, quae concupiverunt ; in quo vitio latifhme patet
avaritia.
VIII. Expetuntur autem divitiae tum ad ufus vitse neceffarios,
tum ad perfruendas voluptates. In quibus autem major efl ani-
mus, in iis pecunias cupiditas fpedlat ad opes, et ad gratificandi
facultatem -, ut nuper M. CrafTus negabat, uham fatis magnam
pecuniam effe ei, qui in repubhca princeps vehet effe, cujus fruc-
tibus exercitum alere non pofTet. Deled:ant etiam magnifici ap-
paratus, vitaeque cultus cum elegantia et copia ;quibus rebus
effedum efl, ut infinita pecuniae cupiditas effet. Nec vero rei
famiharis amphficatio, nemini nocens, vituperanda ; fed fugien-
da femper injuria efl.
Maxime autem adducuntur plerique, ut eos juflitis capiat
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 188/539
i84 D E O F F I C I I S
oblivio, cum in imperiorum, honorum, gloriae cupiditatenv in-
ciderint. Quod enim eft apud Ennium, .i^-"^
NnllafcinBafocietasy necfides regni ejiy
id ktius patet. Nam quidquid ejufmodi eH:, in quo non poflint
plures excellere, in eo fit plerumque tanta contentio, ut d^ijBcil-
limum fit fandlam fervare focietatem. Declaravit id modo teme-
ritas C. Cffiiaris, qui omnia jura divina atque humana pervertit,
propter eum, quem fibi ipfe opinionis errore finxerat, principa-
tum. Efl autem in hoc genere moleftum, quod in maximis ani-
mis, fpkndidifiimifque ingeniis plerumque exiftunt honoris, im-
perii, potentise, glorias cupiditates : quo magis cavendum eft, ne
quid in eo genere peccetur.
Sed in omni injuftitia permultum intereft, utrum perturba-
tione ahqua animi, quas plerumque brevis eft, et ad tempus j an
confulto, et cogitata fiat injuria. Leviora enim funt, quas repen-
tino aUquo motu accidunt, quam ea, quas meditata et praeparata
inferuntur. Ac de inferenda quidem injuria fatis didtum eft.
IX. Praetermittenda^ autem defenfionis, deferendique officii
plures folent efi^e caufae. Nam, aut inimicitias, aut laborem, aut
fumptus fufcipere nolunt j aut etiam negligentia, pigritia, iner-
tia 'y aut fuis fludiis quibufdam occupationibufve fic impediun-
tur, ut eos, quos tutari debeant, defertos efi^e patiantur. Itaque
videndum eft, ne non fatis fit id, quod apud Platonem efl in
philofophos didlum ; quod in veri inveftigatione verfentur, quod-
que ea, quas plerique vehementer expetunt, de quibus inter fe
digladiari folent, contemnant, et pro nihilo ducant, propterea
juftos efiTe. Nam cum alterum juflitias genus afi!equuntur, infe-
renda ne cui noceant injuria ; in alterum incidunt : difcendi enim
fludio impediti, quos tueri debent, deferunt. Itaque eos ad
rempubUcam ne acceffuros quidem putant, nifi coad:os ; aequius
autem erat id voluntate fieri. Nam hoc ipfum ita juftum efl,
quod rede fit, fi eft voluntarium. Tj^^a,.
Sunt etiam, qui aut fludio rei famiUaris tuendas, aut odio quo-
dam hominum, fuum fe negotium agere dicant, ne facere cui-
quam videantur injuriam : qui aUero injuflitiae genere vacant j in
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 189/539
L 1 B E R P R I M U S. 185
alterum incurrunt. Deferunt enlm vlts focletatem, quia nihil
conferunt in eam ftudii, nihil operae, nihil facuhatum.
Quoniam igitur, duobus generibus injuflitias propofitls, ad-
junximus caufas utriufque generis, eafque res ante conftituimus,
quibus juftitia continetur; facile, quod cujufque temporis offi-
cium lit, poterimus, nifi nofmetipfos valde amabimus, judicare.
Efl: enim difficihs cura rerum ahenarum : quanquam Terentia-
nus ille Chremes humani nihil afe alienum putat . Sed tamen, quia
magis ea perciplmus atque fentimus, qua^ nobis ipfis aut pro-
fpera, aut adverfa eveniunt, quam illa, quae casteris ; quas quafi
longo intervallo interjed:o videmus ; ahter de iUis, ac de nobis
judicamus. Quocirca bene prascipiunt, qui vetant quidquam
agere, quod dubites, aequum fit, an iniquum. i^quitas enim lu-
cet ipfa per fe j dubitatio cogitatlonem fignificat injuriae.
X. Sed incidunt faspe tempora, cum ea, qu£e maxime videntur
digna effe jufto homine^ eoque, quem virum bonum dicimus,
commutantur, iiuntque contraria j ut reddere depofitum, pro-
mlfTum facere, quaeque pertinent ad veritatem, et ad fidem, ea
mlgrare interdum, et non fervare, fit juflum. Referri enim
decet ad ea, quaB propofui in principio, fundamenta juflitias
primum, ut ne cui noceatur ; deinde, ut communi utilitati
ferviatur.
Cum tempora commutantur, commutatur officium ; et non
femper eft idem. Poteft enlm accidere promifTum ahquod, et
conventum, ut id effici fit inutile, vel ei, cui promiffum fit, vel
ei, qui promiferit. Nam fi, ut in fabuhs eft, Neptunus, quod
Thefeo promiferat, non feciffet, Thefeus fiho Hippolyto non
effet orbatus. Ex tribus enim optatis, ut fcrlbitur, hoc erat ter-
tium, quod de Hippolytl interitu iratus optavit j quo impetrato,
in maximos lu(f];us incidit. Nec promifla igitur fervanda funt ea,
quae fint iis, quibus promiferis, inutiha : nec, li plus tibi no-
ceant, quam ilh profint, cui promiferls. Contra officium efl,
majus non anteponi minori : ut, ii conftitueris te cuipiam advo-
catum in rem prasfentem effe venturum, atque interim graviter
ToM. IIX. A a
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 190/539
i86 D E O F F I C I I S
aigrotare fillus coeperit, non fit contra officium, non facere quod
dixeris ; magifque ille, cui promifTum fit, ab officio difcedat, fi
fe defcitutum queratur. Jam, illis promiffis ftandum non eife,
quis non videt, quae coaftus quis metu, qua^ deceptus dolo, pro-
miferit ? Quae quidem pleraque jure prstorio liberantur, non-
nulla legibus.
Exillunt etiam fa^pe injuriae calumnia quadam, et nimis calli-
da, fed malitiofa, juris interpretatione. Ex quo illud, Summum
jusyfumma injuria, fadlum eft jam tritum fermone proverbium.
Quo in genere etiam In republica multa peccantur : ut ille, qui,
cum triginta dierum effent cum hofte pad:ae induciae, no6lu po-
pulabatur agros, quod dierum effent paclae, non nod:ium, indu-
ciae. Nec nofter quidem probandus, fi verwm ^ft, Q^Fabium La-
beonem, feu quem alium (nihil enim praeter auditum habeo)
arbitrum Nolanis et Neapolitanis de finibus a fenatu datum, cum
ad locum veniflet, cum utrifque feparatim locutum, ut ne cu-
pide quid agerent, ne appetenter ; atque ut regredi, quam pro-
gredi, mallent. Id cum utrique fecilTent, aliquantum agri in me-
dio relidum ell:. Itaque illorum fines, ficut ipfi dixerant, termi-
navit; in medio relidtum quod erat, populo Romano adjudica-
vit. Decipere hoc quidem efi:, non judicare. Quocirca in omni
re fugienda efi: taUs folertia.
XI. Sunt autem quiEdam officia etiam adverfus eos fervanda,
a quibus injuriam acceperis. Efi: enim ulcifcendi et puniendi
modus : atque haud fcio, an fatis fit eum, qui laceffierit, injuriag
fuae pcenitere ; ut et ipfe ne quid tale pofi:hac, et casteri fint ad
injuriam tardiores.
Atque in republica maxime confervanda funt jura belli. Nam,
cum fint duo genera decertandi -, unum per difceptationem,
alterum per vim 3 crmque illud proprium fit hominis, hoc bel-
luarum ; confugiendum efi: ad pofi:erius, fi uti non licet fuperiore.
Quare fufcipienda quidem bella funt ob eam caufam, ut fine
injuria in pace vivatur. Parta autem viaoria, confervandi funt
ii, qui non crudeles in bello, non immanes fuerunt ; ut majo-
res nofiri Tufculanos, iEquos, Volfcos, Sabinos, Hernicos iii
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 191/539
L I B E R P R I M U S. 187
clvitatem etiam acceperunt : at Carthaginem et Numantiam fun-
ditus fuflulerunt. Nollem Corinthum ; fed credo aliquid fecutos,
opportunitatem loci maxime, ne polTet aliquando ad bellum fa-
ciendum locus ipfe adhortari. Mea quidem fententia, paci, quie
Jiihil habitura fit infidiarum, femper eft confulendum. In quo i\
mihi eflet obtemperatum -, fi non optimam, at aliquam rempub-
licam, qua3 nunc nulla eft, haberemus. Et cum iis, quos vi
deviceris, confulendum efh j tum ii, qui, armis pofitis, ad im-
peratorum iidem confugient, quamvis murum aries percufferit,
recipiendi funt. In quo tantopere apud noflros juftitia culta efl,
ut ii, qui civitates, aut nationes devi(flas bello in fidem recepif-
fent, earum patroni effent more majorum.
Ac belU quidem asquitas fancftlfTime feciall populi Romani ju-
re perfcripta efl. Ex quo inteUigi potefl, nuUum beUum effe
juftum, nifi quod aut rebus repetitis geratur, aut denuntiatum
ante fit et indidtum. PompiUus imperator tenebat provinciam;
in cujus exercitu Catonis fiUus tiro militabat. Cum autem Pom-
pilio videretur unam dimittere legionem, Catonis quoque filium,
qui in eadem legione militabat, dimifit. Sed cum amore pug-
nandi in exercitu remanfiffet, Cato ad PompiUum fcripfit, ut,
li eum pateretur in exercitu remanere, fecundo eum obHgaret
militis facramento; quia, priore amiffo, jure cum hoftibus pug-
nare non poterat, Adeo fumma erat obfervatio in bello moven-
do. M. quidem Catonis fenis epiflola eft ad M. filium, in qua
fcripfit, " fe audiffe, eum miffum fad:um effe a Confule, cum in
** Macedonia Perfico bello miles effet. Monet igitur ut caveat,
** ne proelium Ineat. Negat enim jus effe, qui miles non fit,
*' pugnare cum hofle."
XII. Equidem illud etiam animadverto, qubd qui proprio no-
mine perduelHs effet, is hoftis vocaretur, lenitate verbi triftitiam
rei mitigante. Hoftisenim
apud majores noftros is dicebatur,
quem nunc peregrinum dicimus. Indicant duodecim tabulasj
AUT STATUS DIES CUM HOSTE. ItCmque, ADVERSUS HOSTEM
^TERNA AUCTORiTAS. Quld ad hauc manfuetudinem addi
potefl ? eum, quicum bella geras, tam molU nomine appellari ?
A a 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 192/539
i88 D E O F F I C I I S
Quanquam id nomen durius jam efFecit vetuflas : a peregrino
enim receffit, et proprie in eo, qui arma contra ferret, remanfit.
Cum vero de imperio decertatur, belloque quaeritur gloria,
caufas omnino fubelfe tamen oportet eafdem, quas dixi paulo
ante juftas caufas effe bellorum. Sed ea bella, quibus imperii
gloria propofita eft, minus acerbe gerenda funt. Ut enim cum
civi aliter contendimus, fi efl inimicus -, aliter, fi competitor
cum altero certamen honoris et dignitatis efl -, cum altero capi-
tis et famae ; fic cum Celtiberis, cum Cimbris bellum, ut cum
inimicis, gerebatur, uter effet, non uter imperaret ; cum Latinis,
Sabinis, Samnitibus, Poenis, Pyrrho de imperio dimicabatur.
Pceni foedifragi, crudehs Annibal, reliqui jufliores. Pyrrhi qui~
dem de captivis reddendis, illa praeclara
Nec mi aurum pofcOy nec mipretium dederitis ^
Nec cauponantes bellum, fed belligerantes ;
Ferro, non auro., 'vitam cernamus utrique.
Vofne 'velity an me regnare hera, quidveferatfors,
Virtute experiamur. Et hocfmul accipe diSlum
^orum virtuti bellifortuna pepercit,
Rorundem me libertatiparcere certum ef
Dono, ducite, doque, vo/entibu cum magnis Diis.
XIII. Regalis fane et digna i^acidarum gente fententia.
At-que etiam fi quid fmguli, temporibus addudl:i, hofti promiferint,
efl in eo ipfo fides confervanda : ut primo Punico bello Regu-
lus captus a Poenis, cum de captivis commutandis Romam mif-
fus effet, juraffetque fe rediturum -, primiim, ut venit, captivos
reddendos in fenatu non cenfuit : deinde, cum retineretur a pro-
pinquis, et ab amicis, ad fupplicium redire maluit, quam fidem
hofli datam fallere.
Ac de bellicis quidem ofHciis fatis didum efl. Meminerimus
autem, etiam adverfus infimos juftitiam effe fervandam. Efl au-
tem infima conditio et fortuna fervorum ; quibus, non male pra;-
cipiunt, qui ita jubent uti, ut mercenariis : operam exigendam -,
jufta praebenda.
Cum autem duobus modis, id efl, aut vi, aut fraude fiat injuria^
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 193/539
L I B E R P R I M U S. 189
fraus, quafi vulpeculas -, vis, leonis videtur : utrumque hominc
alieniffimum : fed fraus odio digna majore. Totius autem injuf-
titis nulla capitalior eft, quam eorum, qui cum maxime fallunt,
id agunt, ut viri boni elfe videantur. De juftitia fatis dicftum eft.
XIV. Deinceps (ut erat propofitum) de beneiicentia ac libera-
litate dicatur ; qua quidem nihil efl natur^e hominis accommo-
datius : fed habet mukas cautiones. Videndum eft enim, pri-
mum, ne obfit benignitas, et iis ipfis, quibus beoigne videbitur
fieri, et caeteris : deinde, ne major benignitas fit, quam faculta-
tes : tum, ut pro dignitate cuique tribuatur. Id enim efl juflitiae
fundamentum, ad quam ha3c referenda funt omnia. Nam et qui
gratificantur cuipiam, quodobfit ilLi, cui prodeffe velle videantur,
non benefici, neque Hberales, fed perniciofi affentatores judicandi
funt ; et qui aUis nocent, ut in ahos Uberales fmt, in eadem funt
injuftitia, ut fi in fuam rem aUena convertant,
Sunt autem multi, et quidem cupidi fplendoris et gloriffi, qui
eripiunt ahis, quod ahis largiantur ; hique arbitrantur fe benefi-
cos in fuos amicos vifum iri, fi locupletent eos quacunque ratione.
Id autem tantum abefl ab ofhcio, ut nihil magis ofHcio pofiit
eife contrarium. Videndum efl igitur, ut ea liberalitate utamur,
qux profit amicis, noceat nemini. Quare L. Syllas, et C. Caefaris
pecuniarum tranflatio a juflis dominis ad ahenos non debet libe-
ralis videri. Nihil efl: enim Uberale, quod non idem juflum.
Alter erat locus cautionis, ne benignitas major effet, quam
facultates -, quod, qui benigniores volunt effe quam res patitur,
primum in eo peccant, quod injuriofi funt in proximos. Quas
enim copias his et fuppeditari asquius eft, et reHnqui, eas tranf-
ferunt ad ahenos. Inefl autem in tali liberalitate cupiditas ple-
rumque rapiendi et auferendi per injuriam, ut ad largiendum
fuppetant copi^. Videre etiam licet plerofque non tam natura •
liberales, quam quadam gloria dud:os, ut benefici videantur,
facere multa, quas proficifci ab oflentatione magis, quam a vo-
luntate videantur. Talis autem fimulatio vanitati efl conjundtior^
quam aut liberaHtati, aut honeflati.
Tertium efl propofitum, ut m beneficentia deletftus eflet
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 194/539
-igo DE OFFICIIS
di^nitatls; in quo et mores ejus erunt fpedtandl, In quem benc-
ficium conferetur, et animus erga nos, et communitas ac fo-
cietas vitae, et ad noftras utilitates officia ante collata : quae ut
concurrant omnla, optabile eft ; fm minus, plures caufae majo-
refque ponderis plus habebunt.
XV. Quoniam autem vivitur non cum perfedlis hominlbus,
pleneque faplentibus, fed cum iis, in quibus pra^clare agitur, fi
funt iimulacra virtutls ^ etiam hoc intelligendum puto, nemi-
iiem omnlno elfe negllgendum, in quo aliqua fignificatio vir-
tutls appareat ; colendum autem effe ita quemque maxime, ut
quifque maxime virtutlbus his lenioribus erit ornatus, modeflia,
temperantia, hac ipfa, de qua jam multa dldta funt, juftitia. Nam
fortls animus et magnus in homine non perfed:o, nec fapiente,
ferventior plerumque ; ills virtutes virum bonum videntur po-
tius.attingere.
Atque hffic in moribus. De benevolentla autem, quam qulf-
ique habeat erga nos, prlmum illud eft: in ofTicIo, ut ei pluri-
mum tribuamus, a quo plurimum dihgimur : fed benevolentiam
non adolefcentulorum more, ardore quodam amoris, fed ftabi-
litate potius et conflantia judlcemus. Sin erunt merita, ut non
ineunda, fed referenda fit gratia^ major quaedam cura adhibenda
efl. NuUum enim officium referenda gratia magis neceirarium
cfl.
Quod fi ea, quas utenda acceperis, majore menfura, fi modo
poffis, jubet reddere Hefiodus ; quidnam beneficlo provocati
facere debemus ? annon imitari agros fertiles, qui multo plus
afferunt, quam acceperunt ? Etenim, fi in eos, quos fperamus
nobis profuturos, non dubitamus officia conferre ; quales in cos
^ffe debemus, qui jam profuerunt ? Nam, cum duo genera hbe-
TaHtatls fint, unum dandi beneficii, alterum reddendi; demus,
necne, in noflra poteflate eft:
non reddere, viro bono non Hcet,
modo id facere poffit fine injuria,
Acceptorum autem beneficlorum funt deledtus habendl. Nec
dubium, quin maxlmo cuique plurimum debeatur. In quo ta-
inen in primis, quo quifque animo, fludio, benevolentia fecerit.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 195/539
L I B E R P R I M U S. 191
ponderandum eft. Multienim faciunt multa temeritate quadam,
iine judicio vel modo, in omnes repentino quodam, quafi vento,
impetu animi incitati : quae beneficia acque magna non funt ha-
benda, atque ea, quaejudicio, confiderate, conflanterque delata
funt. Sed in collocando beneficio, et in referenda gratia, fi castera
paria fint, hoc maxime ofiicii eft, ut quifque maxime opis indi-
geat, ita ei potifiimum opitulari : quod contra fit a plerifque.
A quo enim plurimum fperant,. etiamfi ille his non eget, tamen
ei potifiimum inferviunt.
XVI. Optime autem focietas hominum conjundtioque ferva-
bitur, fi, ut quifque erit conjundlifiimus, ita in eum benignitatis
plurimum conferetur. Sed, quae natura principia fint communi-
tatis et focietatis humanas, repetendum altius videtur. Efi: enim
primum, quod cernitur in univerfi generis humani focietate : ejus
autem vinculum efi: ratio et oratio;
qucE docendo, difcendo,
communicando, difceptando, judicando, conciHat inter fe ho-
mines, conjungitque naturali quadam focietate. Neque ulla re
longius abfumus a natura ferarum ; in quibus inefi^e fortitudinem
{xpe dicimus, ut in equis, in leonibus ; juftitiam, squitatem,
bonitatem non dicimus. Sunt enim rationis et orationis expertes.
Ac latifiime quidem patens hominibus inter ipfos, omnibus
interomnes,
focietas haec efi: ; in qua omnium rerum, quas ad
communem hominum ufum natura genuit, efi: fervanda com-
munitas : ut quae defcripta funt legibus et jure civih, hasc ita
teneantur, ut fit conftitutum ; e quibus ipfis caetera fic obfervcn-
tur, ut in Grascorum proverbio eft ; Amicorwn effe omnia commu^
tiia. Omnia autem communia hominum videntur ea, qua3 funt
generis ejus, quod, ab Ennio pofitum in una re, transferri in
multas poteft.
Homo qui erranti comiter mo?7jirat viam,
^qfi lumen de fuo lumine accendat,facit
Nihilominus ipji lucet, cum illi accendent.
Una ex re fatis praecipitur, ut, quidquid fine detrimento pof-
fit commodari, id tribuatur vel ignoto. Ex quo funt illa com-
munia, Non prohibere aqua profluente; Pati ab igne ignem
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 196/539
592 D E O F F I C I I S
capere, fi quls vellt ; Confillum fidele deliberantl dare : quae funt
iis utilia, qui accipiunt ; dantl non molefta. Quare et his uten-
dum eft, et femper aliquid ad communem utilitatem afferendum.
Sed, quoniamcoplse parvae
fingulorumfunt,
eorumautem, qui
his egeant, infinita eft muhitudo ; vulgaris Hberahtas referenda
eft ad iUum Ennii finem, Nihilommus ipji liicet ; ut facukas fit,
qua in noftros fimus hberales.
XVI. Gradus autem phires funt focietatls homlnum. Ut
enim ab infinita illa difcedatur, propior efl ejufdem gentis, natio-
nis, hnguas, qua maxime homines conjunguntur. Interlus etiam
eft, ejufdem effe civitatis. Muka enim funt civibus inter fe com-
munia ; forura, fana, porticus, viae, leges, jura, judicia, fuffra-
gia, confuetudines praeterea et famiharitates , mukifque cummukis res ratioaefque contra<fl'£. Ard:ior vero cohigatio eft fo-
cietatis prcpinquorum ; ab iha enim immenfa focietate humani
generis in exiguum anguftumque concluditur.
Nam, cum fit hoc natura commune animantium, ut habeant
iibidinem procreandi, prima focietas in ipfo conjugio eft; proxi-
ma in hberis ; deinde una domus, communia omnia. Id autem
eft principium urbis, et quafi feminarium reipubhcae. Sequuntur
fratrum conjun6tiones ; poft confobrinorum, fobrinorumque, qui
ciim una domo jam capi non pofiint, in ahas domos, tanquam in
colonias, exeunt. Sequuntur connubia et afiinitates ; ex quibus
etiam plures propinqui : quse propagatio et foboles origo eft re-
rum pubhcarum. Sanguinis autem conjunftio benevokntia de-
vincit homines et caritate. Magnum eft enim, eadem habere
monumenta majorum, iifdem uti facris, fepulcra habere com-
munia.
Sed omnium focletatum nuUa praeftantlor eft, nuHa firmior,
quam cum viri boni, moribus fimiles, funt famiharitate con-
jundli. Illud enim honeftum (quod faspe dicimus) etiam fi in
aho cernimus, tamen nos movet, atque ihi, in quo id ineffe
videtur, amicos facit. Et, quanquam omnis virtus nos ad fe
ahicit, facitque ut eos dihgamus, in quibus ipfa ineffe videatur
tamen juftitia et Hberahtas id maxime eflicit. Nihil autem eft
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 197/539
L I B E R P R I M U S. 193
amabillus, nec copulatius, quam morum fimiiitudo bonorum. In
quibus enim eadem fludia funt, eaedemque voluntates, in his fit,
ut aeque quifque altero delecftetur, ac feipfo ; efficiturque id, quod
Pythagoras vult in amicitia, ut unus fiat ex pUiribus. Magna
etiam illa communitas eft, quas conficitur ex beneficiis ultro
citro datis acceptis ; quae mutua, et grata dum funt, inter quos
ea funt, firma illi devinciuntur focietate.
Sed cum omnla ratlone animoque luftraris, omnium focie-
tatum nulla eft gravior, nuUa carior, quam ea, quae cum re-
publica efl unicuique noftrum. Cari funt parentes, cari hberi,
propinqui, famiHares : fed omnes omnium caritates patria una
complexa efl -, pro qua quis bonus dubitet mortem oppetere,
(i ei fit profuturus ? Quo efl deteflabilior iflorum immanitas, qui
lacerarunt omni fcelere patriarri, et in ea funditus delenda occu-
pati et funt, et fuerunt.
Sed fi contentio quaedam et comparatio fiat, quibus pluri-
mum tribuendum fit officii, principes fint patria et parentes,
quorum beneficiis maxime obligati fumus ; proximi, Hberi, to-
taque domus, quae fpedlat in nos folos, neque aHud uHum po-
tefl habere perfugium ; deinceps bene convenientes propinqul,
quibufcum etiam communis plerumque fortuna efl. Quam-
obrem neceflaria praefidia vitae debentur iis maxlme, quos ante
dixi : vita autem, vidlufque communls , confiHa, fermones,
cohortationes, confolatione,s, interdum etiam objurgatlones in
amicitils vigent maxime; eflque ea jucundiffima amlcitia, quam
fimlHtudo morum conjugavit.
XVIII. Sed in his omnibus officils tribuendis videndum erit,
quid cuique maxime neceffe fit, et quid quifque vel fine nobls
aut poffit confequi, aut non poffit. Ita non iidem erunt neceffi-
tudinum gradus, qui temporum. Sunt quaedam officia, quae aHis
magis, quam aHis, debeanturi ut viclnum citius adjuveris in
frucftibus percipiendis, quam aut fratrem, aut famlHarem. At
fi Hs in judlcio fit, proplnquum potius et amicum, quam vici-
num defenderls. Ha^c igitur, et taHa, circumfplcienda funt in
ToM. m. Bb
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 198/539
194 I> E O F F I C I I S
omnl officio ', et confuetudo exercitatioque caplenda, ut boni ra-
tiocinatores officiorum effie poffimus, et addendo deducendoque
videre, quae reliqui fumma fiat : ex quo, quantum cuique debea-
tur, intelligas.
Sed, ut nec medici, nec imperatores, nec oratores, quamvis
artis praecepta perceperint, quldquam magna laude dignum line
ufu et exercitatione confequi poffiant -, fic officii confervandi prae-
cepta traduntur illa quidem, ut facimus ipfi ; fed rei magnitudo
ufum quoque exercitationemque deliderat. Atque ab iis rebus,
quae funt in jure focietatis humanae, quemadmodum ducatur
honeflum, ex quo aptum eft officium, fatis fere diximus.
Intelligendum eft autem, cum propofita fmt genera quatuor,
e quibus honeftas officiumque manaret, fplendidiffimum videri,
quod animo magno, elatoque, humanafque res defpiciente fac-
tum fit. Itaque in probris maxime in promptu eft, fi quid tale
dici potefl
Vos etenmjuvenes, animum geritis muHebrem',
Illa virago viri,
ct fl quid ejufmodi
Salmaci, dafpoUa, Jinefiidore etfajiguine,
Contraque in laudibus, quas magno animo, et fortiter excel-
lenterque gefla funt, ea nefcio quomodo quafi pleniore ore lau-
damus. Hinc rhetorum campus de Marathone, Salamine, Plataels,
ThermopyHs, Leudrls. Hinc nofler Cocles, hinc Decii, hlnc
Cn. et P. Scipiones, hinc M. Marcellus, innumerabllefque alili
maximeque ipfe populus Romanus animi magnitudlne excelHt.
Declaratur autem fludium belHcaB glorlae, quod flatuas quoque
videmus ornatu fere mlHtari.
XIX. Sed ea anlmi elatio, quae cernitur in pericuHs et labori-
bus, fi juflitia vacat, pugnatque non pro falute communi, fed pro
fuis commodls, in vltio efl. Non enlm modo id virtutls nonefl, fed potius immanltatis, omnem humanitatem repeUentis.
Itaque probe definitur a Stoicis fortitudo, cum eam, virtutem
efTe dicunt propugnantem pro asqultate. Quocirca nemo, qui
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 199/539
LIBER PRIMUS. 195
fortitudinis gloriam confecutus eft infidiis et malitia, laudem ell
adeptus : nihil enim honeftum effe poteft, quod juftitia vacat.
Praeclarum igitur Platonis illud ; Non folum, inquit, fcientia,
qu2e eft remota a juftitia, calUditas potius, quam fapientia, eft
appellanda ; verum etiam animus paratus ad periculum, fi fua
cupiditate, non utihtate communi, impellitur, audaciai potius
nomen habeat, quam fortitudinis. Itaque viros fortes et magna-
nimos, eofdem bonos et limplices ; veritatis amicos minimeque
fallaces ejffe volumus : quas funt ex media laude juflitiae.
Sed illud odiofum eft, quod in hac elatione et magnitudine
animi, facillime pertinacia et nimia cupiditas principatus innaf-
citur. Ut enim apud Platonem efl, omnem morem Lacedae-
moniorum inflammatum effe cupiditate vincendi-,
fic, ut quifqueanimi magnitudine maxime excellit, ita maxime vult princeps
omnium, vel potius folus, effe. Difficile autem eft, cum praeftare
omnibus concupieris, fervare jEquitatem, quae eft juftitiae maxime
propria. Ex quo fit, ut neque difceptatione vinci fe, nec ullo
publico ac legitimo jure patiantur ; exiftuntque in republica ple-
rumque largitores, et fadtiofi, ut opes quam maximas confequan-
tur, et fmt vi potius fuperiores, quam juftitia pares. Sed quo
difficilius, hoc praeclarius. NuUum enim tempus eft, quod juf-
titia vacare debeat.
Fortes igitur et magnanimi funt habendi, non qui faciunt,
fed qui propulfant, injuriam. Vera autem et fapiens animi mag-
nitudo honeftum illud, quod maxime natura fequitur, in fadtis
pofitum, non in gloria, judicat;principemque fe efte mavult,
quam videri. Etenim, qui ex errore imperitae multitudinis pen-
det, hic in magnis viris non eft habendus. Facillime autem ad
res injuftas impellitur, ut quifque eft altiffimo animo, et glorise
cupido. Qui locus eft fane lubricus, quod vix invenitur, qui,
iaboribus fufceptis, periculifque aditis, non quafi mercedem re-
rum geftarum defideret gloriam.
XX. Omnino fortis animus, et magnus duabus rebus maxime
cernitur ; quarum una in rerum externarum defpicientia ponitur,
Bb2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 200/539
196 D E O F F I C I I S
cum perruafum Iit, nihil hominem, nili quod honeflum deco-
rumque fit, admirari, aut optare, aut expetere oportere -, nullique
neque homini, neque perturbationi animi, nec fortunae fuccum-
bere. Altera eft res, ut, cum ita fis afFedlus animo, ut fupra dixi,
res geras magnas illas quidem, et maxime utiles, fed et vehe-
menter arduas plenafque laborum et periculorum, tum vitae, tum
multarum rerum, quce ad vitam pertinent.
Harum rerum duarum fplendor omnis et amplitudo, addo
etiam utiHtatem, in pofleriore efl -, caufa autem et ratio efHciens
magnos viros, eft in priore. In eo enim efl illud, quod excel-
lentes animos, et humana contemnentes facit. Id autem ipfum
cernitur in duobus, fi et folum id, quod honcflum fit, bonum
judices, et ab omni animi perturbatione liber fis. Nam et ea,
quae eximia plerifque et praeclara videntur, parva ducere, eaque
ratione flabili firmaque contemnere, fortis animi magnique du-
cendum efl -, et ea, quae videntur acerba, quas multa et varia in
hominum vita fortunaque verfantur, ita ferre, ut nihil a flatu
naturas difcedas, nihil a dignitate fapientis, robufli animi efl,
magnaeque conflantiae.
Non efl autem confentaneum, qui metu non frangatur, eum
frangi cupiditate -, nec, qui invicftum fe a labore prasfliterit,
vinci a voluptate. Quamobrem et haec videnda ; et pecuniae fu-
gienda cupiditas : nihil enim eft tam angufti animi tamque parvi,
quam amare divitias ; nihil honeflius magnificentiufque, quam
pecuniam contemnere, fi non habeas ; fi habeas, ad beneficen-
tiam Hberalitatemque conferre. Cavenda eft etiam glonx cupidi-
tas, ut fupra dixi. Eripit enim libertatem, pro qua magnanimis
viris omnis debet effe contentio. Nec vero imperia expetenda,
ac potius, aut non accipienda interdum, aut deponenda nonnun-
quam,
Vacandum autem efl omni animi perturbatione, tum cupi-
ditate et metu, tum etiam aegritudine, et voluptate animi, et
iracundia; ut tranquiUitas et fecuritas adfit, quae affert cum
conflantiam, tum etiam dignitatem. Muhi autem et funt, et fue-
runt, qui eam, quam dico, tranquillitatem expetentes, a negotiis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 201/539
L I B E R P R I M U S. 197
publlcis fe removerlnt, ad otiumque perfugerint. In hls et no-
biliffimi philofophi, longeque principes, et quidam homines fe-
veri et graves, nec popuh, nec principum mores ferre potuerunt
vixeruntque nonnulH in agris, deledtati re fua famlHarl. His
idem propofitum fuit, quod regibus, ut ne qua re egerent, ne
cui parerent, hbertate uterentur; cujus proprium eft, fic vivere,
ut veHs.
XXI. Quare, cum hoc commune fit potentias cupidorum cum
ils, quos dixi, otiofis -, alteri fe adlpifci id poffe arbitrantur, li
opes magnas habeant ; alteri, fi contenti fint et fuo, et parvo. In
quo neutrorum omnino contcmnenda eft fententia : fed et faciU-
or, et tutior, et minus ahis gravis aut molefta vita efl otioforum
frudluofior autem hominum generl, et ad claritatem ampHtudl-
nemque aptior eorum, qui fe ad rempubHcam et ad res magnas
gerendas accommodaverunt. Quapropter et iis forfitan conce-
dendum fit, rempubhcam non capeiTentibus, qui, excehenti
ingenio, dodlrinas {efc dediderunt -, et iis, qui, aut valetudinis
imbeciUitate, aut aHqua graviore caufa impediti, a repubHca re-
ceiTerunt, cum ejus adminiftrands poteflatem ahis, laudemque
concederent. Quibus autem taHs nuHa fit caufa, fi defpicere fe
dicant ea, quae plerique admirantur, imperia et magiflratus, iis
nonmodo
non laudi, verum etiam vltio, dandum puto : quorum
judicium in eo, quod gloriam contemnant et pro nihilo putent,
difhcile fadlu efl non probare ; fed videntur labores et moleftias
tum ofFenfionum, tum repulfarum, quafi quandam ignominiam
timere, et infamiam. Sunt enim, qui in rebus contrariis parum
fibi conftent ; voluptatem feverifhme contemnant, in dolore fmt
molHores igloriam negHgant, frangantur infamia ; atque ea qui-
dem non fatis conflanter.
Sed iis, qui habent a natura adjumenta rerum gerendarum,
abjedia omni cundlatione, adipifcendi magiflratus, et gerendarefpubHca efl. Nec enim ahter aut regi civitas, aut declarari
animi magnitudo potefl. CapefTentibus autem rempubhcam ni-
hilo minus, quam philofophis, haud fclo an magis etiam, et
magnificentia, et defpicienta adhibenda fit rerum humanarum;^
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 202/539
198 D E O F F I C I I S
et, quam faepe dico, tranqulllitas animi, atque fecuritas : fi qul-
dem nec anxii futuri funt, et cum gravitate conftantiaque vic-
turi. QuiE eo faciliora funt philofophis, quo minus multa patent
in eorum vita, quse fortuna feriat, et quo minus multis rebus
egent ; et quia, fi quid adverfi eveniat, tam graviter cadere non
polTunt. Quocirca non fme caufa majores motus animorum con-
citantur, majoraque efficienda rempublicam gerentibus, quam
quietis ; quo magis his et magnitudo animi eft adhibenda, et va-
cuitas ab angoribus.
Ad rem gerendam autem . qui accedit, caveat, ne id modo
confideret, quam illa res honefla fit ; fed etiam, ut habeat effi-
ciendi facultatem. In quo ipfo confiderandum eft, ne aut temere
defperet, propter ignaviam ; aut nimis confidat, propter cupi-
ditatem. In omnibus autem negotiis, prius, quam aggrediare,
adhibenda eft prseparatio diligens.
XXIL Sed, cum plerique arbitrentur res belllcas majores efTe,
quam urbanas, minuenda efl haec opinio. Multi enim bella f^epe
qusefierunt propter glorise cupiditatem ; atque id in magnis ani-
mis ingeniifque plerumque contlngit; eoque magis, fi funt ad
rem miUtarem apti, et cupidi bellorum gerendorum. Vere autem
fi volumus judicare, multas res extiterunt urbanas majores cla-
riorefque, quam bellicae. Quamvis enim Themifi:ocIes jure lau-
detur, et fit ejus nomen, quam Solonis, illufi:rius, citeturque
Salamis, clarifiims teftis vi6loriae, quae anteponatur confilio So-
lonis, ei, quo primum conftituitAreopagitas; non minus praecla-
rum hoc, quam illud, judicandum eft. Illud enim femel profuit,
hoc femper proderit civitati : hoc confilio leges Athenienfium,
hoc majorum inftituta, fervantur. Et Themiftocles quidem nihil
dixerit, in quo ipfe Areopagum adjuverit ; at ille vere, a fe ad-
jutum Themiftoclem. Eft enim bellum geftum confilio fenatus
ejus, qui a Solone erat conftitutus.
Licet eadem de Paufania, Lyfandroque dlcere ; quorum re-
bus geftis quanquam imperium Lacedaemoniis dilatatum putatur;
tamen ne minima quidem ex parte Lycurgi legibus et difcipllnae
conferendi funt. Quin etiam ob has ipfas caufas et parentiores
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 203/539
L I B E R P R I M U S. 199
habuerunt exercitus, et fortiores. Mihi quidem neque pueris
nobis, M. Scaurus C. Mario, neque, cum verfaremur in repub-
Hca, Q^Catulus Cn. Pompeio cedere videbatur. Parvi enim funt
foris arma, niH eft confiHum domi. Nec plus Africanus, fingu-
laris et vir, et imperator, in exfcindenda Numantia reipubUcae
profuit, quam eodem tempore P. Nafica privatus, cum Tib.
Gracchum interemit : quanquam haec quidem res non folum ex
domeflica eft ratione ; attingit etiam belUcam, quoniam vi, ma-
nuque confedta eft : fed tamen id ipfum geftum eft confiHo ur-
bano, fine exercitu.
Illud autem optimum eft, in quod invadi folere ab invidis et
improbis audio
Cedant arma togce, concedat laurea linguce.
Ut enim ahos omittam, nobis rempubUcam gubernantibus,
nonne togse arma celTere ? neque enim in repubUca periculum
fuit gravius unquam, nec majus otium. Ita confiUis diUgentia-
que noflra celeriter de manibus audacifUmorum civium delapfa
arma ipfa ceciderunt. Quae res igitur gefta unquam in beUo
tanta ? qui triumphus conferendus ? Licet enim mihi, Marce
fiU, apud te gloriari, ad quem et haereditas hujus gloriae, et
fadtorum imitatio pertinet. Mihi quidem certe vir abundans bel-
Ucis laudibus Cn. Pompeius, muhis audientibus, hoc tribuit,
ut diceret, fruflra fe triumphum tertium deportaturum fuiffe,
nifi meo in rempubUcam beneficio, ubi triumpharet, effet ha-
biturus. Sunt ergo domefticae fortitudines non inferiores miU-
taribus ; in quibus plus etiam, quam in his, operae ftudiique po-
nendum eft.
XXIII. Omnino iUud honeflum, quod ex animo excelfo mag-
nificoque quaerimus, animi efHcitur, non corporis, viribus. Exer-
cendum tamen corpus, et ita afUciendum efl, ut obedire confiUo
rationique poflit in exequendis negotiis, et in labore tolerando.
Honeflum autem id, quod exquirimus, totum efl pofitum in
animi cura et cogitatione ; in quo non minorem utiUtatem affe-
runt, qui togati reipubUcas praefunt, quam qui beUum gerunt.
Itaque eorum confiUo fajpe aut non fufcepta, aut confeda beUa
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 204/539
^oo D E O F F I C I I S
funt, nonnunquam etiam illata ; ut M. Catonis bellum tertium
Punicum, in quo etiam mortui valuit audtoritas.
Quare expetenda quidem magis eft decernendi ratio, quam
decertandi fortitudo : fedcavendum,
ne id bellandi magis fuga,
quam utilitatis ratione, faciamus. Bellum autem ita fufcipiatur,
ut nihil aliud, niii pax quaslita, videatur. Fortis vero animi et
conflantis eft, non perturbari in rebus afperis, nec tumultuantem
de gradu dejici, ut dicitur; fed praefenti animo uti et conlilio,
nec a ratione difcedere : quanquam hoc animi, illud etiam in-
genii magni efl, prascipere cogitatione futura, et ahquanto ante
conflituere, quid accidere poffit in utramque partem ; et, quid
agendum fit, cum quid evenerit -, nec committere, ut aliquando
dicendum fit, Nori putararn. Hasc funt opera magni animi, et
excelfi, et prudentia confilioque fidentis. Temere autem in acie
verfari, et manu cum hofte confligere, immane quiddam et
belluarum fimile eft, Sed cum tempus neceffitafque poftulat,
decertandum manu eil, et mors fervituti turpitudinique antepo-
nenda.
XXIV. De evertendis autem diripiendifque urbibus valde con-
iiderandum eft, ne quid temere, ne quid crudeliter. Idque eft viri
magni, rebus agitatis, punire fontes -, multitudinem confervare -,
in omni fortuna, redla atque honefta retinere. Ut enim funt,
quemadmodum fupra dixi, qui urbanis rebus belHcas antepo-
nant ; fic reperies muhos, quibus periculofa et caUda confiha,
quietis et cogitatis et fplendidiora, et majora videantur.
Nunquam omnino pericuU fuga committendum efl, ut im-
belles timidique videamur. Sed fugiendum etiam ilhid, ne oife-
ramus nos pericuhs fme caufa; quo nihil poteft elfe flultius.
Quapropter in adeundis pericuhs confuetudo imitanda medi-
corum eft, qui leviter -cTgrotantes leniter curant; gravioribus
autem morbis periculofas curationes et ancipites adhibere co-
guntur. Quare in tranquillo tempeflatem adverfam optare, de-
mentis eft ; fubvenire autem tempeflati quavis ratione, fapien-
tis : eoque magis, fi plus adipifcare re exphcata boni, quam
^ddubitata mah. Periculofse autem rerum adiones partim iis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 205/539
L I B E R P R I M U S. 201
funt, qui eas fufciplunt, partim reipublicae. Itemque alli de vita,
alii de gloria, et benevolentia civium in difcrimen vocantur.
Promptiores igitur debemus efle ad noftra pericula, quam ad
communia, dimicareque paratius de honore et gloria, quam decasteris commodis.
Inventi autem multi funt, qui non modo pecunlam, fed vitam
etiam profundere pro patria parati elfent ; iidem gloriae jadluram
ne minimam quidem facere vellent, ne republica quidem poftu-
lante ; ut Callicratidas, qui, cum Lacedaemonlorum dux fuiffet
Peloponnefiaco bello, multaque fecilfet egregie, vertlt ad extre-
mum omnla, cum conlillo non parult eorum, qul claffem ab
Arglnuffis removendam, nec cum Athenienfibus dimicandum
putabant. Qulbus ille refpondlt, Lacedsmonios, clalfe illa amif-
fa, aham parare polfe -, fe fugere llne fuo dedecore non polfc.
Atque hasc quldem Lacedaemonlis plaga mediocris fuit j illa pef-
tifera, qua, cum Cleombrotus, invidiam timens, temere cum
Epaminonda confllxiffet , Lacedaemoniorum opes corruerunto
Quanto Q^Maximus meUus ? de quo Ennius
Ums homo nobis cunSiando rejiituit rem,
Non ponebat enim rumores antefalutem.
Ergo pojique, magifque viri nunc gloria claret.
Quod genus peccandi vitandum efl etiam in rebus urbanis. Sunt
enim, qui, quod fentiunt, etfi optimum fit, tamen invidias metu
non audent dlcere.
XXV. Omnino, qui reipublicae praefuturi funt, duo Platonis
praecepta teneant. Unum, ut utilltatem civium fic tueantur, ut
quaecunque agunt, ad eam referant, obliti commodorum fuorum;
alterum, ut totum corpus relpubllcai curent ; ne, dum partem
aliquam tuentur, reliquas deferant. Ut enim tutela, fic procu-
ratlo relpubhcae ad utlhtatem eorum, qui commiffi funt, non
ad eorum, quibus commiffa eft, gerenda eft. Qui autem parti
civium confulunt, partem negllgunt, rem perniciofiffimam in
civitatem inducunt, fedltlonem atque difcordiam ; ex quo evenit,
ut ahi populares, alii ftudioii optimi cujufque videantur, pauci
univerforum.
ToM. III. C c
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 206/539
202 D E O F F I C I I S
Hinc apud Athenienfes magnas difcordiae ; in noftra republica
non folum feditiones, fed peflifera etiam bella civilia : quas gra-
vis et fortis civis, et in republica dignus principatu fugict atque
oderit ; tradetque fe totum reipublicae, neque opes, aut poten-
tiam confed:abitur ; totamque eam lic tuebitur, ut omnibus con-
fulat. Nec vero criminibus falfis in odium aut invidiam quem-
quam vocabit : omninoque ita juflitiae honeftatique adhasrefcet,
ut, dum ea confervet, quamvis graviter ofFendat, mortemque
oppetat potius, quam deferat illa, quae dixi.
Miferrima efl omnino ambitio, honorumque contentio : de
qua praeclare apud eundem efl Platonem ;** SimiHter facere eos,
** qui inter fe contenderent, uter potius rempubhcam admini-
**
flraret, utfi
nautae certarent, quis eorum potiflimum guberna-** ret." Idemque prascepit, ut eos adverfarios exiflimemus, qui
arma contra ferant -, non eos, qui fuo judicio tueri rempublicam
velint : quah's fuit inter P. Africanum, et Q^ Metellum fine
acerbitate diffenfio.
Nec vero audiendi, qui graviter irafcendum inimicis puta-
bunt, idque magnanimi et fortis viri efTe cenfebunt. Nihil enim
iaudabihus, nihil magno et praeclaro viro dignius placabihtate
atque clementia. In hberis vero popuhs, et in juris aequabihtate
exercenda etiam efl facihtas, et ahitudo animi, quae dicitur ; ne,
fi irafcamur aut intempeflive accedentibus, aut impudenter ro-
gantibus, in morofitatem inutilem et odiofam incidamus. Et
tamen ita probanda efl manfuetudo atque clementia, ut adhibea-
tur, reipubhcae caufa, feveritas, fme qua adminiflrari civitas non
potefl.
Omnis autem et animadverfio, et cafligatio, contumeha vacare
debet ^ neque ad ejus, qui punitur aliquem, aut verbis cafligat,
fed ad reipubhcae utihtatem referri.
Cavendum efl etiam, ne major posna, quam culpa, fit -, et ne
iifdem de caufis ahi pledantur, ahi ne appellentur quidem.
Prohibenda autem maxime efl ira in puniendo. Nunquam
enim, iratus qui accedet ad pcenam, mediocritatem iUam tene-
bit, quae efl inter nimium et parum3
qua^ placet Peripateticis,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 207/539
L I B E R P R r M U S. 203
et rede placet, modo ne laudarent iracundiam, et dicerent uti-
liter a natura datam. IUa vero omnibus in rebus repudianda eft;
optandumque, ut ii, qui prsefunt reipublicse, legum iimiles fmt,
quaj ad puniendum non iracundia, fed aequitate, ducuntur.
XXVI. Atque etiam in rebus profperis, et ad voluntatem nof-
tram fluentibus, fuperbiam, faftidium, arrogantiamque magnope-
re fugiamus. Nam ut adverfas res, lic fecundas immoderate ferre,
levitatis eft ; prasclaraque eft aequabilitas in omni vita, et idem
femper vultus, eademque frons, ut de Socrate, item de C. Lae-
lio, accepimus. Philippum quidem, Macedonum regem, rebus
geftis et gloria fuperatum a filio ; facilitate et humanitate video
fuperiorem fuiffe. Itaque aher femper magnus, aher faepe turpif-
fimus fuit ; ut recfle prascipere videantur, qui monent, ut quanto
fuperiores fumus, tanto nos geramus fummiffius. Panaetius qui-
dem Africanum auditorem, et famiharem fuum, foUtum ait di-
cere, ut equos, propter crebras contentiones proehorum feroci-
tate exfuhantes, domitoribus tradere foleant, ut his facihoribus
poffint uti ; fic homines fecundis rebus efirenatos, fibique pr«-
fidentes, tanquam in gyrum rationis et do<5trinae duci oportere,
ut perfpicerent rerum humanarum imbecilhtatem, varietatemque
fortunae.
Atque etiam in fecundiffimis rebus maxime eil utendum con-fiho amicorum, hifque major etiam, quam ante, tribuenda auc-
toritas : iifdemque temporibus cavendum eft, ne affentatoribus
patefaciamus aures, nec adulari nos finamus ; in quo faUi facilc
efl. Tales enim nos tunc efife putamus, ut jure laudemur : ex
quo nafcuntur innumerabiha peccata, cum homines, inflati opi-
nionibus, turpiter irridentur, et in maximis verfantur erroribus.
Sed haec quidem had:enus.
lUud autem fic eft judicandum, maximas geri res, et maximi
animi ab iis, qui refpubhcas regant, quod earum adminiftratio
latiffime pateat, ad plurimofque pertineat. Effe autem magni
animi, et fuifl^e muhos etiam in vita otiofa, qui aut inveftiga-
rent, aut conarentur magna quaedam, fefeque fuarum rerum
C c 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 208/539
204 D E O F F I C I I S
iinibus continerent -, aut interjedli inter philofophos, et eos, qui
rempubhcam adminiflrarent, deledlarentur re fua famiHari, non
eam quidem omni ratione exaggerantes, neque excludentes ab
ejus ufu fuos ', potiufque et amicis impertientes, et reipublicae,
li quando ufus effet. Qu£ primiim bene parta fit, nullo neque
turpi quaeflu, neque odiofo ; tum quam plurimis, modo dignis,
fe utilem praebeat ; deinde augeatur ratione, diligentia, parlimo-
nia : nec libidini potius luxuriaeque, quam liberalitati et benefi-
centiaj, pateat. Haec praefcripta fervantem licet magnifice, gra-
viter, animofeque vivere, atque etiam fimpliciter, iideliter, vitae-
que hominum amice.
XXVII. Sequitur, ut de una reliqua parte honeflatis dicendum
lit : in qua verecundia, et quafi quidam ornatus vitae, temperan-
tia et modeflia, omnifque fedatio perturbationum animi, et re-
rum modus cernitur. Hoc loco continetur id, quod dici Latine
decorum potefl^ Graece enim '^^iTrov dicitur. Hujus vis ea efl, ut
ab honeflo non queat feparari. Nam et quod decet, honeflum
efl; ; et quod honeflum efl, decet.
Qualis autem differentia fit honefli et decori, facilius intelli-
gi, quam explanari, potefl. Quidquid eft enim, quod deceat, id
tum apparet, cum antegreffa eft honeflas. Itaque non folum in
hac partehoneftatis,
de qua hocloco differendum efl,
fed etiamin tribus fuperioribus, quid deceat, apparet. Nam et ratione uti,
atque oratione prudenter -, et agere quod agas, confiderate ; om-
nique in re quid fit veri, videre et tueri decet : contraque falh',
errare, labi, decipi tam dedecet, quam dehrare et mente effe
captum. Et jufla omnia, decora funt ^ injufla contra, ut turpia,
lic indecora. SimiHs et ratio fortitudinis : quod enim viriHter
animoque magno fit, id dignum viro et decorum videtur; quod
contra, id ut turpe, fic indecorum.
Quare pertinet quidem ad omnium honeftatem hoc, quoddico, decorum ; et ita pertinet, ut non recondita quadam ratio-
ne cernatur, fed fit in promptu. Efl enim quiddam, idque intel-
ligitur in omni virtute, quod deceat -, quod cogitatione magis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 209/539
LIBER PRIMUS. 205
a virtute poteft, quam re, feparari. Ut venuftas et pulchrltudo
corporis fecerni non potefl a valetudine j fic hoc, de quo loqui-
mur, decorum, totum illud quidem efl cum virtute confufum ;
fed mente et cogitatione diftinguitur.
Eft autem ejus defcriptio duplex. Nam et generale quoddam
decorum intelligimus, quod in omni honeftate verfatur ; et aliud
huic fubjedlum, quod pertinet ad fingulas partes honeftatis. At-
que illud fuperius fic fere deflniri folet ; Decorum id effe, quod
confentaneum fit hominis excellentiae, in eo, in quo natura ejus
a rehquis animantibus difFerat. Quae autem pars fubjed:a generi
eft, eam fic definiunt, ut id decorum effe veUnt, quod ita naturae
confentaneum fit, ut in eo moderatio et temperantia appareat
cum fpecie quadam Hberali.
XXVIII. Haec ita intelhgi, exiflimare pofTumus ex eo decoro,
quod poetae fequuntur ; de quo aHo loco plura dici folent. Sed
tum fervare illud poetas dicimus, quod deceat, cum id, quod
quaque perfona dignum efl, et fit, et dicitur. Ut, fi JEacus, aut
Minos diceret,
Oderint dum metuanf j aut, Natisfepulcro ipfe eji parens ;
indecorum videretur, quod eos fuiffe juflos accepimus. At
Atreo dicente, plaufus excitantur : efl enim digna perfona ora-
tio. Sed poetas, quid quemque deceat, ex perfona judicabunt
nobis autem perfonam impofuit ipfa natura, magna cum ex-
cellentla praeflantiaque animantium reliquarum. Quocirca poe-
tae in magna varietate perfonarum, etiam vitiofis quid conve-
niat, et quid deceat, videbunt ; nobis autem cum a natura
conflantiae, moderationis, temperantiae, verecundiae partes datse
fint ; cumque eadem natura doceat non negligere, quemadmo-
dum nos adverfus homines geramus ; efhcitur, ut et illud,
quod ad omnem honeftatem pertinet, decorum, quam late
fufum fit, appareat ; et hoc, quod fpedatur in unoquoque ge-
nere virtutis. Ut enim pulchritudo corporis apta compofitione
membrorum movet oculos, et deledlat hoc ipfo, quod inter fe
omnes partes cum quodam lepore confentiunt ; fic hoc decorum.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 210/539
2o6 D E O F F I C I I S
quod elucet in vita, movet approbationem eorum, quibufcum
vivitur, ordine, et conftantia, et moderatione didorum omnium
atque fadorum.
Adhibenda efl igitur qu^dam reverentia adverfus homines,
et optimi cujufque, et reliquorum. Nam negligere quid de fe
quifque fentiat, non folum arrogantis eft, fed etiam omnino dif-
foluti. Eft autem quod difFerat, in hominum ratione habenda,
inter juftitiam et verecundiam. Juftitiae partes funt, non violare
homines ; verecundiae, non offendere ; in quo maxime perfpici-
tur vis decori. His igitur expofitis, quale fit id, quod decere di-
cimus, intelle<ftum puto.
Officium autem, quod ab eo ducitur, hanc primum habet
viam, qux deducit ad convenientiam confervationemque naturag ;
quam fi fequemur ducem, nunquam aberrabimus ; fequemurquc
et id, quod acutum et perfpicax natura eft ; et id, quod ad ho-
minum confociationem accommodatum ; et id, quod vehemens
atque forte. Sed maxima vis decori in hac ineft parte, de qua
difputamus. Neque enim folum corporis, qui ad naturam apti
funt, fed multo etiam magis animi motus probandi, qui item ad
naturam accommodati funt. Duplex eft enim vis animorum, at-
que naturae : una pars in appetitu pofita eft, quae eft o^i^*i Grasce,
quae hominem huc et illuc rapit -, altera in ratione, quas docet,
et explanat quid faciendum fugiendumque fit. Ita iit, ut ratio
prasfit, appetitus obtemperet.
XXIX. Omnis autem aftio vacare debet temeritate, et negli-
gentia ', nec vero agere quidquam, cujus non poffit caufam pro-
babilem reddere. Ha^c eft enim fere defcriptio officii. Efficien-
dum autem eft, ut appetitus rationi obediant, eamque neque
prscurrant, nec propter pigritiam, aut ignaviam deferant -, fmt-
que tranquilli, atque omni perturbatione animi careant. Ex quo
elucebit omnis conftantia, omnifque moderatio. Nam qui appe-
titus longius evagantur, et tanquam exfultantes five cupiendo,
five fugiendo, non fatis a ratione retinentur, hi fme dubio iinem
et modum tranfeunt. Relinquunt enim et abjiciunt obedientiam.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 211/539
L I B E R P R I M U S. 207
nec ratloni parent, cui funt fubjedi lege natura : a quibus non
modo animi perturbantur, fed etiam corpora. Licet ora ipfa.
cernere iratorum, aut eorum, qui aut libidine aliqua, aut metu
commoti funt, aut voluptate nimia geftiunt ; quorum omnium
vultus, voces, motus, ftatufque mutantur.
Ex quibus illud intelligitur (ut ad officii formam revertamur)
appetitus omnes contrahendos fedandofque, excitandamque ani"
madverfionem et diligentiam, ut ne quid temere ac fortuitu,
inconfiderate, negligenterque agamus. Neque enim ita generati
a natura fumus, ut ad ludum et jocum fadti elfe videamur ; fed
ad feveritatem potius, et ad quasdam ftudia graviora atque ma-
jora. Ludo autem et joco uti illo quidem licet j fed, ficut fomno
et quietibus caeteris, tum, cum gravibus feriifque rebus fatisfe-
cerimus. Ipfumque genus jocandi non profufum, nec immodef-
tum, fed ingenuum et facetum effe debet. Ut enim pueris non
omnem ludendi licentiam damus,. fed eam, qua^ ab honeilis
adlionibus non fit aliena ; lic in ipfo joco aHquod probi ingenil
lumen eluceat.
Duplex omnino eft jocandi genus : unum ilUberale, petulans,
fiagitiofum, obfcoenum -, alterum, elegans, urbanum, ingenio-
fum, facetum. Quo genere non modo Plautus nofter, et Atti-
corum antiqua comoedia, fed etiam philofophorum Socratico-
rum libri referti funt : multaque multorum facete dida ; ut ea,
quas a fene Catone colledla funt, quas vocant c(.7ro0iy>j,a,Tci. Fa-
cilis igitur eft diftin(ftio ingenui, et illiberalis joci. Alter eft, li
tempore fit, ac remiffo animo, homine dignus ; alter ne libero
quidem, fi rerum turpitudini adhibetur verborum obfcoenitas.
Ludendi etiam efl quidam modus retinendus, ut ne nimis omnia
profundamus, elatique voluptate in aliquam turpitudinem dela-
bamur. Suppeditant autem et campus nofter, et fludia venandi,
honefla exempla ludendi.
XXX. Sed pertinet ad omnem officii quaeflionem, femper in
promptu habere, quantum natura hominis pecudibus reliquifque
belluis antecedat. Illaj nihil fentiunt, nifi voluptatem ad eamque
feruntur omni impetu : hominis autem mens difcendo alitur, et
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 212/539
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 213/539
L I B E R P R I M U S. 209
diffimulare, iiiridiari, prxcipere hoflium confilia. In quo genere
Grasci Themiiloclem et Pheraeum Jafonem caeteris anteponunt
in primifque verfutum et callidum fadtum Solonis, qui, quo et
tutior vita ejus Gffet, et plus aliquanto reipublicae prodeflet, fu-
rere fe fimulavit.
Sunt his aHi multum difpares, fimplices et aperti; qui nihil
ex occulto, nihil ex infidiis agendum putant, veritatis cultores,
fraudis inimici : itemque aUi, qui quidvis perpetiantur, cuivis
deferviant, dum, quod veUnt, confequantur -, ut Syllam , et
M. CrafTum videbamus. Quo in genere verfutiffimum et pa-
tientiffimum Lacedasmonium Lyfandrum accepimus ; contra-
que, Callicratidam, qui praefe^flus claffi proximus pofl Lyfan-
drum fuit. Itemque in fermonibus alium quemque, quamvis
praepotens (it, efficere, ut unus de multis effe videatur : quod
in Catulo, et in patre, et in filio; idemque in Q^ Mutio
Mancia vidimus. Audivi ex majoribus natu hoc idem fuiffe in.
P. Scipione Nafica ; contraque, patrem ejus, illum, qui Tibc
Gracchi conatus perditos vindicavit, nullam comitatem habuifle
fermonis : ne Xenocratem quidem, feveriffimum philofophorum ;
ob eamque rem ipfam magnum clarumque fuiffe. Innumerabiles
aliae diffimilitudines funt naturse morumque, minime tamen vi-
tuperandorum.
XXXI. Admodum autem tenenda funt fua cuique, non vi-
tiofa, fed tamen propria, quo facilius decorum illud, quod
quaerimus, retineatur. Sic enim efl faciendum, ut contra univer-
fam naturam nihil contendamus ; ea tamen confervata, propriam
naturam fequamur ; ut, etiam fi fint alia graviora atque meliora,
tamen nos fludia noflra naturae regula metiamur. Neque enim
attinet repugnare naturas, nec quidquam fequi, quod aflequi
nequeas. Ex quo magis emergit, quale fit decorum illud, ideo,
quia nihil decet invita, ut aiunt, Minerva, id efl, adverfante et
repugnante natura.
Omnino, fi quidquam efl decorum, nihil efl profedto magls,
quam aequabilitas univerfae vitae, tum fingularum adlionum
quam confervare non poffis, fi, aliorum naturam imitans, omittas
ToM. in. Dd
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 214/539
210 D E O F F I C I I S
tuam. Ut enim fermone eo debemus uti, qui notus eft nobis,
ne, ut quidam, Gra^ca verba inculcantes, jure optimo irrideamur;
fic in adiones, omnemque vitam nuliam dilcrepantiam conferre
debemus.
Atque haec differentia naturarum tantam habet vim, ut non-
nunquam mortem fibi ipfe confcifcere aHus debeat, alius in
eadem caufa non debeat. Num enim alia in caufa M. Cato
fuit, alia caeteri, qui fe in Africa Caefari tradiderunt ? Atqui
caeteris forfitan vitio datum effet, fi fe interemilTent, propterea
quod eorum vita lenior, et mores fuerant faciliores -, Catoni
autem cum incredibilem tribuifiet natura gravitatem, eamque
ipfe perpetua conftantia roboraviifet, femperque in propofito-
fufceptoque confilio permanliiTet, moriendum potius, quam
tyranni vultus adfpiciendus fuit. Quam multa paflus eft Ulyffes
in illo errore diuturno, cum et muHeribus (fi Circe et Calypfo
mulieres appellandae funt) inferviret, et in omni ferm.one om-
nibus affabilem et jucundum fe effe vellet ? domi vero etiam
contumelias fervorum ancillarumque pertulit, ut ad id aliquan-
do, quod cupiebat, perveniret. At Ajax, quo animo traditur,
millies oppetere mortem, quam illa perpeti, makiiHet.
Quae contemplantes expendere oportebit, quid quifque ha-
beat fui ; eaque moderari,nec velle experiri, quam fe aliena de-
ceant. Id enim maxime quemque decet, quod eft cujufque fuum
maxime. Suum igitur quifque nofcat ingenium, acremque fe et
bonorum et vitiorum fuorum judicem praebeat ; ne fcenici plus,
quam nos, videantur habere prudentia^ : illi enim non optimas,
fed fibi accommodatiflimas, fabulas eligunt. Qui voce freti funt,
Epigonos, Medumque^ qui geftu, MenaHppam, Clytaemnef-
tram : femper RupiHus, quem ego memini, Antiopam ; non
faspe ^fopus Ajacem. Ergo hiftrio hoc videbit in fcena, quod
non videbit fapiens in vita ? Ad quas igitur res aptiifimi erimus,in iis potiffimum elaborabimus : fm aHquando neceffitas nos
ad ea detruferit, quae noflri ingenii non erunt -, omnis adhibenda
erit cura, meditatioj diHgentia, ut ea, fi non decore, at quam
minimum indecore facere polTimus. Nec tam eft enitendum,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 215/539
L I B E R P R I M U S. 211
ut bona, quae nobis data non fuit, fequamur, quam ut vitia
fugiamus.
XXXII. Ac duabus iis perfonis, quas fupra dixi, tertia adjun-
gitur, quam cafus aliquis, aut tempus imponit ; quarta etiam,
quam nobifmetipfis judicio noftro accommodamus. Nam regna,
imperia, nobilitates, honores, divitiae, opes, eaque, quae funt
his contraria, in cafu fita, temporibus gubernantur. Ipfi autem
quam perfonam gerere velimus, a noftra voluntate proficifcitur :
itaque fe ahi ad philofophiam, aHi ad jus civile, aHi ad elo-
quentiam appHcant ; ipfarumque virtutum in aHa aHus mavult
exceUere.
Quorum vero patres, aut majores aHqua gloria praeftiterunt, il
Hudent plerumque eodem in genere laudis exceUere ; ut Q^Mu-
tius, P. fiHus, in jure civiH; PauH fiHus Africanus in re mi-
Htari. Quidam autem ad eas laudes, quas a patribus acceperunt,
addunt aHquam fuam ; ut hic idem Africanus eloquentia cumu-
lavit beHicam gloriam : quod idem fecit Timotheus, Cononis
fiHus, qui, cum beHi laude non inferior fuilTet, quam pater,
ad eam laudem, dodlrinae et ingenii gloriam adjecit. Fit autem
interdum, ut nonnuHi, omiffa imitatione majorum, fuum quod-
dam inflitutum confequantur ; maximeque in eo plerumque ela-
borant ii, qui magna fibi proponunt, obfcuris orti majoribus.
Hxc igitur omnia, cum quaerimus quid deceat, comple<fti
animo et cogitatione debemus. In primis autem conflituendum
efl, quos nos, et quales effe veHmus, et in quo genere vitae
quae deHberatio efl omnium difficiHima. Ineunte enim adolef-
centia, cum efl maxima imbeciHitas confiHi, tum id fibi quif-
que genus aetatis degendae conflituit, quod maxime adamavit.
Itaque ante impHcatur aHquo certo genere curfuque vivendi,
quam potuit, quid optimum effet, judicare. Nam quod Her-
culem Prodicium dicunt (ut efl apud Xenophontem) cum pri-
mum pubefceret (quod tempus a natura ad deHgendum, quam
quifque viam vivendi fit ingreffurus, datum eft) exifle in foH-
tudinem, atque ibi fedentem, diu fecum multumque dubitaffe,
cum duas cerneret vias, unam Voluptatis, alteram Virtutis,
D d 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 216/539
212 D E O F F I C I I S
iitram ingredi melius elTet -, hoc Herculi, Jovis fatu edito, po-
tuit fortafTe contingere ; nobis non item, qui imitamur, quos
cuique vifum eft, atque ad eorum ftudia inftitutaque impellimur :
plerumque autem, parentum praeceptis imbuti, ad eorum confue-
tudinem moremque deducimur. Alii multitudinis judicio fe-
runtur, quasque majori parti pulcherrima videntur, ea maxime
exoptant. Nonnulli tamen, five fehcitate quadam, five bonitate
naturae, five parentum difcipHna, red:am vita^ fecuti funt viam.
XXXIII. Illud autem maxime rarum genus eft eorum, qui, aut
excellente ingenii magnitudine, aut praeclara eruditione atque
docftrina, aut utraque re ornati, fpatium etiam dehberandi habue-
runt, quem potiffimum vitae curfum fequi vellent ; in qua deli-
beratione ad fuam cujufque naturam confiKum efl omne revo-
candum. Nam cum in omnibus quae aguntur, ex eo modo, quo
quifque natus eft, ut fupra didum cll, quid deceat exquirimus
tum in .tota vita conftituenda, multo eft ei rei cura major ad-
hibenda, ut conftare in vitae perpetuitate poffimus nobifmet ipfis,
nec in ullo officio claudicare.
Ad hanc autem rationem quoniam maximam vim natura ha-
bet, fortuna proximam ; utriufque omnino ratio habenda ell in
dehgendo genere vitae j fed naturae magis : multo enim et firmior
efl,et
conflantior :
ut fortuna nonnunquam, tanquam ipfa mor-talis, cum immortali natura pugnare videatur. Qui igitur ad
naturae fuae non vitiofae genus confilium vivendi omne contule-
rit, is conflantiam teneat : id enim maxime decet : nifi forte fe
intellexerit erraffe in deligendo genere vitas. Quod G. acciderit,
(potefl autem accidere) facienda morum inflitutorumque mutatio
ell. Eam mutationem, ii tempora adjuvabunt, faciHus commo-
diufque faciemus. Sin minus; fenfim erit pedetentimque facien-
da ; ut amicitias, quae minus deledtent, et minus probentur,
magis decere cenfent fapientes fenfim diffuere, quam repentepraccidere. Commutato autem genere vitas, omni ratione curan-
dum efl, ut id bono confiHo feciffe videamur.
Sed quoniam paulo ante didum eft, imitandos effe majo-
res i primiim illud exceptum fit, ne vitia fmt imitanda : deinde.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 217/539
L I B E R P R I M U S. 213
fi natura non feret, ut quaedam imitari poffint, ut fuperioris
Africani filius, qul hunc Paulo natum adoptavit, propter infir-
mitatem valetudinis non tam potuit patris fimilis efie, quam
ille fuerat fui. Si igitur non poterit five caufas defenfitare, five
populum concionibus tenere, five bella gerere ; illa tamen
praefiiare debebit, qu23 erunt in ipfius poteftate, jufi:itiam, fidem,
liberalitatem, modefiiiam, temperantiam, quo minus ab eo id,.-
quod defit, requiratur. Optima autem haereditas a patribus tra-
ditur liberis, omnique patrimonio praefl:antior, gloria virtutis
rerumque geftarum i cui dedecori efl!e, nefas et impium judican-
dum efi:.
XXXIV. Et quoniam officia non eadem difparibus setatlbus
tribuuntur, aliaque funt juvenum, alia fenlorum ; aliquid etiam
de hac diflindiione dicendum efi:. Efi: igitur adolefcentis, majores
natu vereri, exque his deHgere optimos et probatiffimos, quorum
confiiio atque audtoritate nitatur. Ineuntis enim atatis infcien-
tia fenum confi-ituenda et regenda prudentla eft. Maxime au-
tem haec aetas a Hbidinibus arcenda eft, exercendaque in labore
patientiaque et animi, et corporis ; ut eorum et in belllcis, et-
in civlllbus officiis vigeat induftria. Atque etlam, cum relaxare
animos, et dare fe jucunditati volent, caveant intemperantlama
memlnerint verecundlae -, quod erit facillus, fi in ejufmodi qui-
dem rebus majores natu interefi^e vellnt.
Senibus autem labores corporis minuendi, exercitationes animi
etiam augendae, videntur. Danda vero opera, ut et amicos, et
juventutem, et maxime rempubhcam confilio et prudentla quam
plurimum adjuvent, Nihil autem magis cavendum efl fenecfluti,
quam ne languori fe defidiasque dedat. Luxuria vero cum omni
setati turpls, tum fenediuti foediffima efl : fin autem hbidlnum
etiam intemperantia accefferit, duplex malum efl, quod et ipfa
fenedlus conclpit dedecus, et faclt adolefcentlum impudentioremintemperantiam.
Ac ne illud quidem aUenum efl, de magiflratuum, de prlva-
torum, de civium, de peregrinorum officiis dlcere. Eft Igitur
proprium munus maglflratus, intelhgere, fe gerere perfonam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 218/539
214 D E O F F I C I I S
civitatls, debereque ejus dignitatem et decus fuftlnere, fervare
leees, jura defcribere, ea fidei fuae commifTa meminiffe. Priva-
tum autem oportet aequo et pari cum civibus jure vivere, neque
fummilTum et abjedtum, neque fe efFercntem 3 tum in republica
^a velle, quae tranquilla et honefta fmt : talem enim et fentire
bonum civem, et dicere folemus. Peregrini autem et incolae of«
ficium eft, nihil praeter fuum negotium agere, nihil de alieno
.anquirere, minimeque in aliena effe repubUca curiofum. Ita
fere officia reperientur, cum quaeretur, quid deceat, et quid ap-
tum fit perfonis, temporibus, aetatibus. Nihil eft autem, quod
tam deceat, quam in omni re gerenda, confilioque capiendo fer-
-vare conflantiam.
XXXV. Sed quonlam decorum illud in omnibus fadls et
di(ftisj in corporis denique motu et flatu cernitur, idque pofi-
tum efl in tribus rebus, formofitate, ordine, ornatu ad a<5tionem
.apto } difhcilius ad eloquendum ; fed fatis erit intelligi. In his
.autem tribus continetur cura etiam illa, ut probemur iis, qui-
bufcum, apud quofque vivamus. His quoque de rebus pauca
dicantur.
Principio, corporis noflri magnam natura ipfa videtur ha-
bulffe rationem : quae formam noflram, reliquamque figuram,
inqua efTet fpecies honefla, eam pofuit in promptu
;
quae autem
partes corporis, ad naturae neceflitatem datae, adfpedlum effent
deformem habiturse atque turpem, eas contexit, atque abdidit.
Hanc naturae tam dihgentem fabricam imitata efl hominum ve-
recundla. Quae enim natura occultavit, eadem omnes, qui
fana mente funt, removent ab oculis ; ipfique neceflitati dant
operam, ut quam occultiflime pareant : quarumque partium
corporis ufus funt neceffarii, eas neque partes, neque earum
ufus fuis nominibus appellant; quodque facere turpe non eft,
modo occulte ; id dicere obfccenum eft. Itaque nec aperta
adtio rerum illarum petulantia vacat, nec orationis obfcoenitas.
Nec vero audiendi funt Cynici, aut li qui fuerunt Stoici pene
Cynici, qui reprehendunt, et irrident, quod ea, quae turpia re
^on fmt, nominibus ac verbis flagitiofa ducamus 3 illa autem,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 219/539
L I B E R P R I M U S. 215:
qufE turpla fint, nominibus appellemus fuis. Latrocinari, frau-'
dare, adulterari, re turpe eft ; fed dicitur non obfcoene : liberi*
dare operam, re honeftum eft, nomine obfcoenum : pluraque
in eam fententiam ab eifdem contra verecundiam difputantur,
Nos autem naturam fequamur, et ab omni, quod abhorret ab
ocujbrum auriumque approbatione, fugiamus.
Status, incelTus, feffio, accubatio, vultus, oculi, manuum
motus, teneant illud decorum.
Quibus in rebus duo maxime funt fugienda j nequid effoemi-
natum, aut molle; et nequid durum, aut rufticum fit. Nec vero
hiftrionibus oratoribufque concedendum eft, ut iis hsc apta
fint, nobis diftbluta. Scenicorum quidem mos tantam habet ve-
teri difciphna verecundiam, ut in fcenam fme fubligaculo prodeat
nemo. Verentur enim, ne, ft-quo cafu evenerit ut corporis partes
quiedam aperiantur, adfpiciantur non decore. Noftro quidem
more cum parentibus puberes fihi, cum foceris generi non lavan-
tur. Retinenda eft igitur hujus generis verecundia, pr£efertim na-
tura ipfa magiftra et duce.
XXXVI. Cum autem pulchritudinis duo genera fint, quorum'
in altero venuftas fit, in altero dignitas ; venuftatem, muHebrem
duceie debemus ; dignitatem, virilem. Ergo et a forma remo-
veatur omnis viro non dignus ornatus 3 et huic fimile vitium in
geftu motuque caveatur, Nam et palasftrici motus faepe funt
odiofiores ; et hiftrionum nonnuili geftus inepti non vacant of-
fenfione ; et in utroque genere, qute funt recfla et fimphcia, lau-
dantur. Formas autem dignitas, coloris bonitate tuenda eft ; co-
lor, exercitationibus corporis. Adhibenda eft praeterea munditia
non odiofa, neque exquifita nimis -, tantum qaae fugiat agreftem
et inhumanam negligentiam. Eadem ratio eft habenda veftitus;
in quo Ijficut in plerifque rebus) mediocritas optima eft.
Cavendumeft autem, ne aut tarditatibus utamur in grefTu
molUoribus, ut pomparum ferculis fimiles effe videamur, aut in
feftinationibus fufcipiamus nimias celeritates; quae cum fiunt,
anhehtus moventur, vuhus mutantur, ora torquentur, ex quibus
magna fignificatio fit, non adeffe conftantiam. Sed multo etiam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 220/539
2i6 D E O F F I C I I S
inap-ls elaborandum efl, ne animi motus a natura recedant ; quod
aiTequemur, fi cavebimus, ne in perturbationes atque exanima-
tiones incidamus ; et fi attentos animos ad decori confervationem
tenebimus. Motus autem animorum duplices funt ; alteri, cogi-
tationis ; alteri, appetitus. Cogitatio in vero exquirendo maxi-
me verfatur ; appetitus impellit ad agendum. Curandum ell
igitur, ut cogitatione ad res quam optimas utamur ; appetitum
rationi obedientem praebeamus.
XXXVII. Et quoniam magna vis orationis eft, eaque duplex;
(altera, contentionis; altera, fermonis;) contentio difceptationibus
tribuatur judiciorum, concionum, fenatus ; fermo in circulis,
difputationibus, congreffionibus familiarium verfetur ; perfequa-
tur etiam convivia. Contentionis praecepta rhetorum funt ; nulla
fermonis : quanquam haud fcio, an poffint ha^c quoque efle.
Sed difcentium ftudiis inveniuntur magiftri ; huic autem qui
iludeant, funt nulli : rhetorum turba referta omnia : quanquam
qu3e verborum fententiarumque pr^cepta funt, eadem ad fermo-
nem pertinebunt.
Sed cum orationis indicem vocem habeamus ; in voce autem
duo fequamur, ut clara fit, ut fuavis ; utrumque omnino a na-
tura petendum efl : verum aherum exercitatio augebit, akerum
imitatio prelTe loquentium, et leniter. Nihil ahud fuit in Ca-tuUs, ut eos exquifito judicio putares uti hterarum ; quanquam
erant hterati ; fed et ahi. Hi autem optime uti hngua Latina
putabantur. Sonus erat dulcis; hterae neque exprelTap, neque
oppreffie, ne aut obfcurum effet, aut putidum ; fme contentione
vox, nec languens, nec canora. Uberior oratio L. Craffi, nec
minus faceta : fed bene loquendi de Catuhs opinio non minor.
Sale vero et facetiis Casfar, Catuh patris frater, vicit omnes;
ut in ipfo illo forenfi genere dicendi contentiones ahorum fer-
mone vinceret.
In omnibus igitur his elaborandum eft, (i in omni re, quid
deceat, exquirimus. Sit igitur hic fermo, in quo Socratici maxi-
me excellunt, lenis, minimeque pertinax : infit in eo lepos. Nec
vero, tanquam in polTeffionem fuam venerit, excludat ahos :
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 221/539
L I B E R P R I M U S. 217
fed cum rellquls m rcbus, tum in fcrmone communl, vlciffitu-
dinem non iniquam putet. Ac videat in primis, quibus de rebus
loquatur j fi feriis, feveritatem adhibeat ; fi jocolis, leporem. In
prlmifque provideat, ne fermo vitium aliquod Indicet InefTe in
moribus ; quod maxime tum folet evenire, cum fludiofe de ab-
fentibus detrahendi caufa, aut per ridiculum, aut fevere, male-
dice, contumeUofeque dicitur.
Habentur autem plerumque fermones aut de domefticis ne-
gotiis, aut de repubHca, aut de artium ftudiis atque dodrina.
Danda igitur opera eft, ut, etiam li aberrare ad alla coeperlt,
ad hajc revocetur oratlo : fed, utcunque aderunt : neque enlm
omnes ilfdem de rebus, nec omni tempore, nec fimiUter de-
ledtamur. Anlmadvertendum efl etiam, quatenus fermo delec-
tationem habeat ; et, ut incipiendi ratio fuerit, ita fit defmendi
modus.
XXXVIII. Sed, quomodo In omnl vita rediffime praeclpltur,
ut perturbationes fugiamus, id eft, motus animi nimios, rationi
non obtemperantes ; fic ejufmodi motlbus fermo debet vacare,
ne aut ira exiflat, aut cupiditas aliqua, aut plgritia, aut ignavia,
aut tale aUquId appareat. Maximeque curandum efl, ut eos,
quibufcum fermonem conferemus, et vereri, et dillgere videa-
mur. Objurgationes etiam nonnunquam incldunt neceffariai, in
quibus utendum efl fortaffe et vocis contentlone majore, et
verborum gravltate acriore. Id agendum etiam, ut ne ea facere
videamur irati -, fed, ut ad urendum et fecandum, fic et ad
hoc genus cafligandi, raro Invitique veniemus ; nec unquam,
nifi neceffario, fi nuUa reperietur alla medlcina : fed tameti
ira procul abfit, cum qua nlhil red:e fieri, nihll confiderate
potefl.
Magna autem ex parte clementi caftlgatlone Hcet utl, gra-
vitate tamen adjunda, ut et feveritas adhibeatur, et contumeha
repellatur. Atque etiam illud ipfum, quod acerbltatis habet ob-
jurgatio, figniiicandum efl, ipfius caufa, qui objurgetur, fuf-
ceptum effe. Re<ftum efl autem, etiam in iUis contentionibus,
ToM. III. Ee
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 222/539
2i8 D E O F F I C I I S
quae cum Inlmiciflimls fiunt, etiam ii nobis indlgna audiamu&,
tamen gravitatem retinere, iracundiam repellere. Quae enim
cum aliqua perturbatione fiunt, ea nec conftanter fieri poiTunt,
neque iis, qui adfunt, probari. Deforme etiam eft de fe ipfo
praedicare, falfa praefertim, et cum irrilione audientium imitari
militem gloriofum.
XXXIX. Et quoniam omnia perfequimur, (volumus quidem
certe) dicendum eft etiam, qualem hominis honorati et princi-
pis domum placeat effe, cujus finis eit ufus ; ad quem accom-
modanda eft aedlficandi defcriptio : et tamen adhibenda dignitatis
commoditatifque diligentia. Cn. O^lavlo, qul primus ex illa fa-
mllia Conful fadlus efl, honori fuiffe accepimus, quod praecla-
ram aedlficaffet in Palatio, et plenam dignitatis domum ; quae,
cum vulgo viferetur, fufFragata domlno, novo homlnl, ad
confulatum putabatur. Hanc Scaurus demolitus, acceflionem
adjunxlt aedibus. Itaque ille in fuam domum confulatum prl-
mus attullt j hlc fummi et clarlfQmi vlrl fiUus, in domum mul-
tipllcatam, non repulfam folum retuHt, fed ignominlam, etiam
calamitatem. Ornanda eft enim dlgnitas domo, non ex domo
dignltas tota quaerenda; nec domo dominus, fed domino do-
mus honeflanda efl. Et, ut In caeterls habenda ratio non ful fo-
lum, fed etiam allorum-, fic in domo clari hominls^ In quam
et hofpites muhi reclpiendi, et admittenda hominum cujufque
modi multitudo, adhibenda eft cura laxitatls. AHter ampla do-
mus dedecori domino faspe fit, fi eft In ea foUtudo ; et maxime,
fi allquando aho domlnofoHta eflfrequentari. Odiofum eft enim>
cum a praetereuntibus dicitur,
O domus antiquay heu quam difpari domitiare domino !
quod quidem hls temporibus in multis Hcet dicere.
Cavendum autem efl, praefertim fi ipfe aedifices, ne extra
modum fumptu et magnificentia prodeas ; quo in genere mul-tum maH etiam in exemplo efl. Studlofe enim plerique, prae-
fertim in hanc partem, fada princlpum imitantur 5 ut L. Lu-
culli, fumml vlri, virtutem, quis ? at quam multi villarum mag-
nificentlam imitati funt ? quarum quidem certe eft adhibendus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 223/539
L I B E R P R I M U S. 219
modus, ad mediocrltatemque revocandus : eademque medlocri-
tas ad omnem ufum cultumque vita; transferenda eft. Sed h?EC
hadenus.
In omni autem adlone fufclpienda, tria funt tenenda : pri-
mum, ut appetitus rationi pareat ; quo nihil efl ad officia con-
fervanda accommodatius : deinde, ut animadvertatur, quanta
illa res fit, quam efficere velimus ; ut neve major, neve minor
cura et opera fufcipiatur, quam caufa poflulet : tertium eft, ut
caveamus, ut ea, quas pertinent ad liberalem fpeciem et digni-
tatem, moderata fmt. Modus autem eft optimus, decus ipfum
tenere, de quo ante dixlmus, nec progredi longius. Horum
tamen trium praeftantiffimum efl, appetitum obtemperare ra-
tionl.
XL. Deinceps de ordine rerum, et temporum opportunitate
dicendum cfl. Hac autem fclentia continetur ea, quam Graeci
ivTa,Piciv nominant ; non hjEc, quam interpretamur modeftiam -,
quo in verbo modus ineft : fed illa efl ivTctPicc, in qua intel-
ligitur ordinis confervatio. Itaque, ut eandeni nos modefliam
appellemus, fic definitur a Stolcis, ut modeflla fit fcientia ea-
rum rerum, quag agentur, aut dicentur, loco fuo collocanda-
rum. Itaque videtur eadem vis ordinis et collocationis fore.
Nam et ordinem fic definiunt, compofitionem rerum aptis et
accommodatis locis. Locum autem adionis, opportunitatem
temporis effe dicunt. Tempus autem adtionis opportunum
Graece ivKctipict, Latine appellatur occajio. Sic fit, ut modeflia
haec, quam ita interpretamur, ut dlxi, fcientla fit opportunita-
tis idoneorum ad agendum temporum.
Sed potefl eadem efTe prudentlae definltlo, de qua prlnciplo
diximus. Hoc autem loco de moderatione, et temperantia, et
harum fimiUbus virtutibus quaerimus. Itaque, quae erant pruden-
tlae propria, fuo loco did:a funt. Quae autem harum virtutum, de
quibus jamdiu loqulmur, quae pertinent ad verecundiam, et ad
eorum approbationem, quibufcum vivimus, nunc dicenda funt.
Talis efl igitur ordo adllonum adhibendus, ut, quemadmo-
dum in oratione conflanti, fic in vita omnla fmt apta inter fe,
E e 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 224/539
220 D E O F F I C I I S
et convenlentla. Turpe eft enim, valdeque vltlofum, In re fe-
vera convivii dida, aut delicatum aliquem inferre fermonem.
Bene Pericles, cum haberet collegam in pra^tura Soplioclem
poetam, hique de communi officio convenifTent, et cafu for-
mofus puer prsteriret, dixiifetque Sophocles, O puerum pul-
chrum, Pericle ! At enim Prcetoreniy Sophoele, decet non folum
manus, fed etiam oculosy abflinentes habere. Atqui hoc idem So-
phocles fi in athletarum probatione dixiifet, jufta reprehenfio-
ne caruiffet : tanta vis eft et loci, et temporis. Ut fi quis, cum
caufam lit adturus, in itinere, aut in ambulatione fecum ipfe
meditetur, aut fi quid aliud attentius cogitet, non reprehenda-
tur ', at hoc idem ii in convivio faciat, inhumanus videatur, in-
fcientia temporis.
Sed ea, quae muhum ab humanitate difcrepant, ut, ii quls in
foro cantet, aut fiqua eil aha magna perverfitas, facile apparent,
nec magnopere admonitionem et praecepta defiderant. Quae au-
tem parva videntur eife dehdta, neque a multis intelHgi poifunt,
ab iis eil dihgentius dechnandum. Ut in fidibus, aut in tibiis,
quamvis paulum difcrepent, tamen id a fciente animadverti fo-
let ; fic videndum eil in vita, ne forte quid difcrepet -, vel multo
etiam magis, quo major et mehor adtionum, quam fonorum,
concentus eil.
XLI. Itaque, ut in fidibus muficorum aures vel minima fen-
tiunt 3 fic nos, fi acres ac dihgentes effe volumus, animadverfo-
refque vitiorum, magna faepe intelHgemus ex parvis. Ex ocu-
lorum obtutu, ex fupercihorum aut remifiione, aut contradlione,
ex moeflitia, ex hilaritate, ex rifu, ex locutione, ex reticentia,
ex contentione vocis, ex fubmiflione, ex caeteris fmiiUbus, facile
judicabimus, quid eorum apte fiat, quid ab ofHcio naturaque
difcrepet. Quo in genere non efl incommodum, quale quodque
eorum fit, ex ahis judicare ; ut fi quid dedeceat in ahis, vitemus
ipfi. Fit enim nefcio quo modo, ut magis in ahis cernamus,
quam in nobifmetipfis, fi quid dehnquitur. Itaque facilhme
corriguntur in difcendo, quorum vitia imitantur, emendandi
caufa, magiftri.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 225/539
L I B E R P R I M U S. 221
Nec vero alienum efl:, ad ea eligenda, quae dubitationem
afFerunt, adhibere dodos homines, vel etiam ufu peritos, et,
quid his de quoque ofHcii genere placeat, exquirere. Major
enim pars eo fere deferri folet, quo a natura ipfa deducitur. In
quibus videndum eil:, non modo quid quifque loquatur, fed
etiam, quid quifque fentiat, atque etiam, qua de caufa quifque
fentiat. Ut enim pidtores, et ii, qui figna fabricantur, et vero
etiam poetae, fuum quifque opus a vulgo confiderari vult -, ut,
li quid reprehenfum fit a pluribus, id corrigatur -, hique et fe-
cum, et cum aliis, quid in eo peccatum fit, exquirunt -, fic
aliorum judicio permulta nobis et facienda, et non facienda,. et
mutanda, et corrigenda funt.
Quffi vero more aguntur inftitutifqueciviUbus, de iis nihil
eft prscipiendum. Illa enim ipfa prascepta funt ; nec quemquam
hoc errore duci oportet, ut, fi quid Socrates aut Ariflippus con-
tra morem confuetudinemque civilem fecerint, locutive fmt,
idem fibi arbitretur licere. Magnis illi, et divinis bonis hanc
licentiam affequebantur. Cynicorum vero ratio tota efl ejicien-
da : efl enim inimica verecundise, fine qua nihil red:um effe po-
tefl:, nihil honeflum.
Eos autem, quorum vita perfpecfta in rebus honeflis atque
magnis efl, bene de repubUca fentientes, ac bene meritos, aut
merentes, ficut aHquo honore aut imperio affeftos, obfervare
et colere debemus : tribuere etiam multum fene(Sluti ; cedere iis,
qui magiflratum habebunt ; habere deled:um civis et peregrini
in-ipfoque peregrino, privatimne, an publice veneritj ad fum-
mum, ne agam de fmgulis, communem totius generis hominum
conciliationem et confociationem colere, tueri, fervare debe-
mus.
XLII. Jam de artificiis et quaeftibus, qui hberales habendi,
qui fordidi fint, haec fere accepimus. Primum improbantur ii
quaeflus, qui in odia hominum incurrunt ; ut portitorum, ut foe-
neratorum. IlHberales autem et fordidi qusflus mercenariorum,
omniumque, quorum operse, non quorum artes, emuntur. Efl
enim iUis ipfa merces audtoramentum fervitutis, Sordidi etiam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 226/539
^22 D E O F F I C I I S
putandl, qui mercantur a mercatoribus, quod flatim vendant -,
nihil enim proficiunt, nifi admodum mentiantur. Nec vero quid-
quam eft turpius vanitate : opificefque omnes in fordida arte ver-
fantur^ nec enim quidquam ingenuum poteft habere officina.
Minimeque artes h^e probandas, quae miniftrae funt voluptatum,
cetarii, lanii, coquiy fartores, -pifcatoresy ut ait Terentius. Adde huc,
li placet, unguentarios, faltatores, totumque ludum talarium.
Quibus autem artibus aut prudentia major ineft, aut non me-
diocris utihtas quasritur, ut medicina, ut archited:ura, ut dodrina
rerum honeftarum, hoc funt iis, quorum ordini conveniunt, ho-
neftae. Mercatura autem, fi tenuis eft, fordida putanda eft ; iin
magna et copiofa, multa undique apportans, multifque fme va-
nitate impartiens, non eft admodum vituperanda. Atque etiam,
11 fatiata quseftu, vel contenta potius, ut faepe ex alto in portum,
fic ex ipfo portu fe in agros pofleftionefque contulerit, videtur
jure optimo poffe laudari. Omnium autem rerum, ex quibus
aliquid acquiritur, nihil eft agricultura melius, nihil uberius,
nihil dulcius, nihil homine, nihil Hbero dignius ; de qua, quo-
niam in Catone majorc fatis multa diximus, illinc aftumes, quae
ad hunc locum pertinebunt.
XLIII. Sed ab iis partibus, quae funt honeftatis, quemadmodum
officia ducerentur, fatis expofitum videtur. Eorum autem ipfo-
rum quae honefta funt, poteft incidere fa^pe contentio et compa-
ratio j de duobus honeftis utrum honeftius : qui locus a Fanaetio
eft praetermiffus. Nam cum omnis honeftas manet a partibus
quatuor, quarum una fit cognitionis ; altera, communitatis
tertia, magnanimitatis ; quarta, moderationis ; liae in deligendo
officio faepe inter fe comparentur, neceffe eft.
Placet igitur, aptiora efie naturae ea officia, quae ex com-
munitate, quam ea, quae ex cognitione ducantur 3 idque hoc
argumento confirmari poteft, quod, fi contigerit ea vita fa-
pienti, ut in omnium rerum affluentibus copiis, quamvis om-
nia, quas cognitione digna funt, fummo otio fecum ipfe con-
fideret et contempletur -, tamen, fi foHtudo tanta fit, ut homi-
nem videre non pofiit, excedat e vita. Princepfque omnium
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 227/539
LIBER PRIMUS. 225
virtutum efl illa faplentla, quam <ro(pia,v vocant : prudentlam
enim, quam Griaeci (p^ovtia-iv, aliam quandam intelligimus; quae
eft rerum expetendarum fugiendarumque fcientla. IUa autem
fapientia, quam principem dixl, rerum eft divinarum atque
humanarum fcientia ; in qua continetur Deorum et hominum
communitas et focietas inter ipfos. Ea fi maxima ell:, ut eft
certe ; necelfe eft, quod a communitate ducatur ofiicium, id
tfTe maximum. Etenim cognitio contemplatioque naturse man-
ca quodam modo atque inchoata fit, li nulla ad:io rerum con-
fequatur : ea autem adtio in hominum commodis tuendis maxi-
me cernitur. Pertinet igitur ad focietatem generis humani :
ergo haec cognitioni anteponenda eft : atque id optimus quif-
que re ipfa oftendit, et judicat. Quis enim efl tam cuoidus in
perfpicienda cognofcendaque rerum natura, ut, fi ei tradtanti
contemplantique res cognitione digniflimas fubito fit allatum
periculum difcrimenque patriae, cui fubvenire opitularique pof-
iit, non illa omnia rehnquat atque abjiciat, etiam li dinumerare
fe flellas, aut metiri mundi magnitudinem pofTe arbitretur i^
Atque hoc idem in parentis, in amlci re, aut periculo fecerit.
Quibus rebus intelHgltur, fludlis ofBciifque fcientias pra^ponenda
effe ofiicia juftltias, quae pertinent ad hominum utilitatem; qua
nihil homini efle debet antiquius.
XLIV". Atque illi, quorum fludia vltaque omnls in rerum
cognitione verfata efl, tamen ab augendis hominum utihtatibus
et commodis non recefferunt. Nam et erudierunt multos, quo
meHores cives, utiUorefque rebus fuls publicis effent ; ut The-
banum Epaminondam Lyfis Pythagoreus, Syracufium Dlonem
Plato, multique multos : nofque ipfi, quidquid ad rempubli-
cam attuHmus (fi modo aHquid attuHmus) a dodoribus, atque
a dodlrlna inflrudti ad eam, et ornati accefiimus. Neque folum
vivi atque praefentes ftudiofos difcendi erudiunt, atque docent
fed hoc idem etiam pofl mortem monumentis Hterarum affe-
quuntur. Nec enim locus ullus praetermiflus eft ab iis, qui ad
leges, qui ad mores, qui ad difciplinam relpubHcs pertineret ^
ut otium fuum ad noftrum negotium contuHfTe videantur. Ita
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 228/539
224 D E O F F I C I I S
illi ipfi, dovflrinas ftudiis et fapientias dediti, ad hominum utili-
tatem fuam intelligentiam prudentiamque potiffimum conferunt.
Ob eamque caufam eloqui copiofe, modo prudenter, melius eft,
quam vel acutiffime fine eloquentia cogitare;quod cogitatio in
fe ipfa vertitur, eloquentia comple^ftitur eos, quibufcum com-
munitate junfti fumus.
Atque ut apum examina non fingendorum favorum caufa
congregantur, fed, cum congregabilia natura fint, fingunt fa-
vos ; fic homines, ac multo etiam magis, natura congregati,
adhibent agendi cogitandique folertiam. Itaque, nifi ea virtus,
qus conftat ex hominibus tuendis, id eft, ex focietate generis
humani, attingat cognitionem rerum, foHvaga cognitio, et je-
juna videatur. Itemque magnitudo animi, remota communitate
conjundiioneque humana, feritas fit quaedam et immanitas. Ita
fit, ut vincat cognitionis ftudium confociatio hominum, atque
communitas.
Nec verum eft, quod dicitur a quibufdam, propter neceffita-
tem vit-rfi, quod ea, quae natura defideraret, confequi fine ahis,
atque efficere non poifemus, idcirco iftam effc cum hominibus
communitatem et focietatem. Quod fi omnia nobis, quae ad
vid:um cultumque pertinent, quafi virgula divina, ut aiunt,
fuppeditarentur ; tum optimo quifque ingenio, negotiis omnibusomiffis, totum fe in cognitione et fcientia collocaret. Non efl
ita : nam et folitudinem fugeret, et focium ftudii qu^reret : tuni
docere, tum difcere vellet, tum audire, tum dicere. Ergo omne
officium, quod ad conjundtionem hominum, et ad focietatem
tuendam valet, anteponendum eft illi officio, quod cognitione et
fcientia continetur.
XLV. IUud forfitan quaerendum fit, num haec communitas,
qnae maxime efl apta naturae, fit etiam moderationi modeftiaeque
femper anteponenda. Non placet : funt enim quaedam ita fceda,
partim ita flagitiofa, ut ea, ne confervandae quidem patriae caufa,
fapiens f^dturus fit. Ea Pofidonius collegit permulta, fed ita
tetra qusdam, ita obfccEna, ut didu quoque videantur turpia.
Haec igitur non fufcipiet reipublic^ caufa; ne res quidem
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 229/539
L I B E R P R I M U S. 225
publlca pro fe fufcipi volet. Sed hoc commodius fe res habet,
quod non potefh accidere tempus, ut interfit reipublica? quid-
quam illorum facere fapientem.
Quare hoc quidem effed:um lit, in officlls deligendls id ge-
nus officiorum excellere, quod teneatur hominum focietate
etenim cognitionem prudentiamque fequitur confiderata adtio.
Ita fit, ut agere confiderate pluris fit, quam cogitare prudenter.
Atque haec quidem had:enus. Patefadus eft enim locus ipfe, ut
non lit difficile in exquirendo officio, quid cuique fit prseponen-
dum, videre. In ipfa autem communitate funt gradus officiorum;
ex quibus, quid cuique prceflet, intelligi poffit : ut prima Diis
immortaUbus ; fecunda, patriae ; tertia, parentibus ; deinceps
gradatim reliquis debeantur.
Quibus ex rebus breviter difputatis intelligl poteft, non folum
id homines folere dubitare, honeftumne, an turpe fit ; fed etiam,
duobus propofitis honeftis, utrum honeftius. Hic locus a Panae-
tio eft, ut fupra dixi, prcctermifTus. Sed jam ad rehqua perga-
mus.
ToM. III. Ff
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 230/539
[ 226 ]
D E
O F F I C I I S,
LIBER SECUNDUS:
.UEMADMODUM officla ducerentur ab honeftate^
Marce iili, atque ab omni genere virtutis, fatls expli-
catum arbitror libro fuperlore. Sequitur, ut h?ecoffi-
ciorum genera perfequar, qua^ pertlncnt ad vitiE cultum, et ad
earum rerum, quibus utuntur homines, facultatem, ad opes, ad
copias. In quo tum quseri dixi, quid utile, quid inutile; tum
ex utillbus quld utilius, aut quld maxlme utile. De quibus
dicere aggrediar, fi pauca prlus de inftituto, ac de judicio meo
dixero.
Quanquam enim librl noftri complures non modo ad legendi,
fed etiam ad fcribendi ftudium excitaverunt ; tamen interdum
vereor, ne qulbufdam bonis viris philofophiae nomen fit invlfum;mlrenturque, in ea tantum me operae et temporis ponere. Ego
autem, quamdiu refpublica per eos gerebatur, quibus fe ipfa
commiferat, omnes meas curas cogitationefque in eam confere-
bam : cum autem dominatu unlus omnia tenerentur, neque effiet
ufquam confilio, aut audtorltati locus ; focios denique tuendce
reipublicas, fummos viros, amlfilTem ; nec me angoribus dedidi,
quibus elTem confedtus, nifi iis reflltlirem, nec rurfum indignis
homine do6to voluptatibus.
Atque utinam refpublica fletlffet, quo coeperat, flatu ; nec in
homines non tam commutandarum rerum, quam evertendarum,
cupidos incidlfTet ! Primum enim, ut ftante republica facere
folebamus, in agendo plus, quam in fcrlbendo, operas po-
neremus ; deinde, ipfis fcriptis non ea, quae nunc, fed adiones
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 231/539
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 232/539
228 D E O F F I C I I S
Occurrltur autem nobis, et quidem a dodlls et erudltls,
qucerentibus, fatifne conflanter facere videamur, qui, cum
percipi . nihil polTe dicamus, tamen et aliis de rebus differere
foleamus, et hoc ipfo tempore prcccepta officii perfequamur.
Quibus vellem fatis cognita effet noftra fententia : non enim
fumus ii, quorum vagetur animus errore, nec habeat unquam^
quid fequatur. Qux enim elTet ifta mens, vel quae vita potius,.
non modo difputandi, fed etiam vivendi, ratione fublata ? Nos
autem, ut CiEteri aha certa, aUa incerta, effe dicunt,. fic ab iis
diiTentientes, alia probabiHa, alia non probabilia, eife dicimus.
Quid eft igitur, quod me impediat, ea, quse milii probabi-
lia videantur, fequi ; qux contra, improbare ; atque affirmandi
arrogantiam vitantem, fugere temeritatem, qus a fapientia
diffidet plurimum ? Contra autem omnia difputatur a noftris^
quod hoc ipfum probabile elucere non poffet, nifi, ex utraque
parte, caufarum eilet fad:a contentio. Sed hasc explanata funt
in Academicis noftris fatis, ut arbitror, diligenter. Tibi autem,
mi Cicero, quanquam in antiquiffima nobiUffimaque philofophia,
Cratippo audtore, verfaris, iis fimillimo, qui ifta pr-cEclara pepe-
reruntj tamen haec noftra, finitima veflris, ignota effe nolui.
Sed jam ad inllituta pergamus.
III. Quinque igitur rationibus propofitis officii perfequendi,
quarum duae ad decus honeftatemque pertinent ; duae ad com-
moda vitae, copias, opes, facultates ; quinta ad eligendi judicium ;
fi quando ea, quae dixi, pugnare inter fe viderentur ; honeftatis
pars confe(5la eil:, quam quidem tibi cupio effe notiffimam. Hoc
autem, de quo nunc agimus, id ipfum efl, quod utiie appella-
tur. In quo lapfa confuetudo deilexit de via, fenfmique eo
dedud:a efc, ut, honeflatem ab utilitate fecernens, et conflitueret
honeflum effe aUquid, quod utile non effet ; et utile, quod
non honeflum : qua nuUa pernicies major hominum vitae potult
afferri.
Sumrna quidem audoritate philofophl fevere fane, atque
honefce, haec tria genera confufa, cogitatione diilinguunt. Quid-
q^uid enim juftum lit, id etiam utile effe cenfent ; itemque
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 233/539
LIBER SECUNDUS. 229
quod honeflum, idem juftum. Ex quo efficitur, ut quidquid
honeftum fit, idem iit utile. Quod qui parum perfpiciunt, hi
facpe, verfutos homines et callidos admirantes, malitiam, fapi-
entiam judicant. Quorum error eripiendus eft, opinioqueomnis
ad eam fpem traducenda, ut honeflis confiliis, juftifque fadlis,
non fraude et mahtia fe intelligant ea, quas veHnt, confequi
poiTe.
Qux ergo ad vitam homlnum tuendam pertinent, partim
funt inanima, ut aurum, argentum, ut ea quas gignuntur e
terra, ut aha ejufdem generis; partim animaha, qus habent
fuos impetus, et rerum appetitus. Eorum autem alia rationis
expertia funt, alia ratione utentia. Expertes rationis, equi, bo-
ves, rehquas pecudes, apes, quarum opere efficitur aliquid
ad hominum ufum atque vitam. Ratione autem utentium duo
genera ponuntur ^ unum, Deorum ; alterum, hominum. Deos
placatos pietas efficiet, et fand:itas : proxime autem, et fecun-
dum Deos, homines hominibus maxime utiles cHq pofTunt.
Earumque item rerum, quac noceant et obfmt, eadem divifio
eft. Sed, quia Deos nocere non putant, his exceptis, homines
hominibus obefTe plurimum, vel prodelTe arbitrantur. Ea enim
ipfa, quae inanima diximus, pleraque fant hominum operis effec-
ta, quae nec haberemus, nifi manus et ars acceffiffent ; nec his
fme hominum adminiflratione uteremur. Neque enim valetudi-
nis curatio, neque navigatio, neque agricultura, neque frugum
frudluumque rehquorum perceptio et confervatio fme hominum
opera ulla effe potuiffet.
Jam vero et earum rerum, quibus abundaremus, exportatlo,
et earum, quibus egeremus, invedlio, certe nulla effet, nifi his
muneribus homlnes fungerentur. Eademque ratione nec lapides
e terra exciderentur ad ufum noflrum neceffarii ; nec ferrum,
ffis, aurum, argentum effoderentur penitus abdita, fine hominumlabore et manu.
IV. Tedla vero, quibus et frlgorum vis pelleretur, et calo-
rum molefliae fedarentur, unde aut initio generi humano dari
potuiffent, aut pofcea fubveniri, fi aut vi tempeitatis, aut terrx'
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 234/539
230 D E O F F I C I I S
motu, aut vetuflate cecidifTent, niii communis vita ab hominibus
harum rerum auxilia petere didiciffet ? Adde du6lus aquarum,
derivationes fluminum, agrorum irrigationes, moles oppofitas
fludlibus, portus manu fadlos ; qua? unde fine hominum opera
habere pofTemus ? ex quibus, multifque ahis perfpicuum eft,
qui frudus, quasque utihtates ex rebus iis, qus funt inanimae,
percipiantur, eas nos nullo modo line hominum manu atque
opera capere potuiife. Qui denique ex befliis frudlus, aut quae
commoditas, nifi homines adjuvarent, percipi poffet ? nam et,
qui principes inveniendi fuerunt, quem ex quaque bellua ufum
habere poffemus, homines certe fuerunt; nec hoc tempore fine
hominum opera aut pafcere eas, aut domare, aut tueri, aut tem-
peflivos frudtus ex his capere poffemus : ab eifdemque et ece, quas
nocent, interficiuntur -, et, quas ufui poffunt effe, capiuntur.
Quid enumerem artium multitudinem, fme quibus vita
omnino nuUa effe potuilfet ? Quis enim aegris fubveniret, qux
effet oble(5tatio valentium, qui vid:us, aut cultus, nifi tam mul-
tae nobis artes miniflrarent ? Quibus rebus exculta hominum
vita tantum diflat a vid:u et cultu beftiarum. Urbes vero fine
hominum ccetu non potuiffent nec aedificari, nec frequentari ; ex
quo leges, morefque conftituti; tum juris aequa defcriptio, cer-
taque vivendi difciphna. Quas res et manfuetudo animorum
confccuta, et verecundia efl ; effed;umque, ut effet vita muni-
tior j atque ut dando et accipiendo, mutandifque facuhatibus et
commodis nulla re egeremus.
V. Longiores hoc loco fumus, quam neceffe efl. Quis efl
enim, cui non perfpicua fmt illa, qu-ae pluribus verbis a Panaetio
commemorantur, neminem neque ducem belH, nec principem
domi, magnas res et fahitares fine hominum fludiis gerere po-
tuiffe ? Commemorantur ab eo Themiflocles, Pericles, Cyrus,
Ageiilaus, Alexander, quos negat fine adjumentis hominum
tantas res efHcere potuiffe. Utitur in re non dubia teflibus non
neceffariis.
Atque ut magnas utilitates adipifclmur confpiratione homi-
num atque confenfu j fic nulla tam deteftabilis peftis efl, quse
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 235/539
LIBERSECUNDUS. 231
non homlni ab homine nafcatur. Eft Dieaearchi liber de interitu
hominumy Peripatetlci magni et copiofi ; qui, colledlls caeteris
caufis, eluvionis, peftilentiae, vaftitatis, belluarum etiam repentinae
multitudinis, quarum impetu docet quasdam homlnum genera
efle confumpta: deinde comparat, quanto plures deleti lint ho-
mines hominum impetu, id efl, bellis, aut feditionibus, quam.
omni reliqua calamitate^
Cum igitur hic locus nihil habeat dubltationis, quln hominea
plurimum hominibus et profint, et obfmt; proprium hoc flatuo
effe virtutis, concihare animos hominum, et ad ufus fuos adjun-
gere. Itaque, quas in rebus inanlmis, quseque in ufu et tradla-
tione belluarum fiunt utiliter ad hominum vitam, artibus ea tri-
buuntur operofis ; hominum autem fludia ad ampHficationem
noflrarum rerum prompta ac parata, virorura prasftantium fapi-
entia et virtute excitantur.
Etenim virtus omnis tribus in rebus fere vertitur ; quarum
una eft in perfplciendo, quid in quaque re verum fmcerum-
que fit, quid confentaneum cuique, quid confequens, ex quo
quaeque gignantur, quae cujufque rei caufa fit : alterum, cohlbere
motus animi turbatos, quos Graeci zrct^''? nominant, appetitionef-
que, quas ilU opf^a,^, obedientes efficere rationi : tertium, iis,,
quibufcum congregamur, uti moderate, et fclenter, quorum
ftudiis ea, quaa natura defiderat, expleta, cumulataque habea-
mus ', per eos denique, fi quid importetur nobis incommodl,
propulfemus, ulcifcamurque eos, qui nocere nobls conati funt,
tantaque poena afHciamus, quantam aequitas, humanitafque pa^
titur.
VI. Qulbus autem ratlonibus hanc facultatem affequi pofli^
mus, ut hominum fludia compleftamur, eaque teneamus, dice-
mus 3 neque ita multo pofl : {ed pauca ante dlcenda funt. Mag-
nam vlm effe in fortuna in utramque partem, vel fecundas ad
res, vel adverfas, quis ignorat ? nam et, cum profpero flatu
ejus utimur, ad exitus pervehimur optatos; et, cum reflavlt, af-
fiigimur. Haec igitur ipfa fortuna caeteros cafus rariores habet.5
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 236/539
232 DEOFFICIISprimum, ab inaRlmis procellas, tempeftates, naufragla, rulnas,
incendia; deinde, a befliis idlus, morfus, impetus. Hapx ergo,
iit dixi, rariora. At vero interitus exercituum, ut proxime trium,
fiEpe multorum ; clades imperatorum, ut nuper fummi ac fm-
gularis viri -, invidicE prasterea multitudinis, atque ob eas, bene
meritorum fspe civium expulfiones, calamitates, fugcC : rurfuf-
que fecundae res, honores, imperia, viftoriae, quanquam fortuita
funt, tamen fme hominum opibus et ftudiis neutram in partem
eflici pofTunt. Hoc igitur cognito, dicendum eft, quonam modo
hominum fludia ad utihtates nollras alhcere atque excitare pof-
fimus. Qus fi longior fuerit oratio, cum magnitudine utihtatis
comparetur ; ita fortaffis etiam brevior videbitur.
Quscunque igitur homines homini tribuunt ad eum augen-
dum atque honeilandum, aut benevolentias gratia faciunt, cum
ahqua de caufa quempiam dihgunt ; aut honoris, fi cujus vir-
tutem fufpiciunt, quemque dignum fortuna quam amphfhma
putant ; aut cui fidem habent, et bene rebus fuis confulere ar-
bitrantur; aut cujus opes metuunt ; aut contra, a quibus ahquid
expedlant, ut cum reges popularefve homines largitiones ahquas
proponunt ; aut poflremo, pretio ac mercede ducuntur : quae
fordidiflima efl: iUa quidem ratio, et inquinatifhma, et iis, qui
ca tenentur, et iUis, qui ad eam confugere conantur. Male enim
fe res habet, cum, quod virtute efhci debet, id tentatur pecunia.
Sed, quoniam nonnunquam hoc fubfidium neceffarium efl,
quemadmodum fit utendum eo, dicemus, fi prius iis de rebus,
qua3 virtuti propiores funt, dixerimus. Atque etiam fubjiciunt
fe homines imperio aherius et poteflati pluribus de caufis. Du-
cuntur enim aut benevolentia, aut beneficiorum magnitudine,
aut dignitatis praeflantia, aut fpe, fibi id utile futurum; aut me-
tu, ne vi parere cogantur ; aut fpe largitionis, promifhonibufque
capti ; aut poftremo, ut faepe in noflra repubhca videmus, mer-
cede condud:!.
VII, Omnium autem rerum nec aptius efl quldquam ad opes
tuendas ac tenendas, quam dihgi ; nec ahenius, quam timeri«
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 237/539
LIBliR SECUNDUS. ^2T>
Pracclare enlin Ennius ; ^cm mctuimty odcrunt ; quem qiiifque
odity pemljc expetit. Multorum autem odiis nuUas opes pofle ob-
fiftere, fi antea fuit ignotum, nuper eft tognitum. Nec vero hujus
tyranni folum, quem arm.is opprefla pertulit civitas, interitus
declarat,, quantum odium hominum valeat ad peflem \ fed reli-
quorum limiles exitus tyrannorum, quorum haud fere quifquam
interitum fimilem effugit. Malus enim cuftos diuturnitatis me-
tus ; contraque, benevolentia fideHs eft, vel ad perpetuitatem.
Sed iis, qui vi oppreiros imperio coercent, fit fane adhi-
benda fasvitia, ut heris in famulos, fi aHter teneri non poiTunt.
Qui vero in libera civitate ita fe inflruunt, ut metuantur ; his
nihil qKq potefl dementius. Quamvis enlm demerfas fmt leges
aHcujus opibus, quamvis timefadla Hbertas, emergunt tamen
haec aHquando autjudiciis tacitis, aut occultis de honore fuf-
fragiis. Acriores autem morfus funt intermifTae Hbertatis, quam
retentas. Quod igitur latifTime patet, neque ad incolumitatem
folum, fed etiam ad opes et potentiam valet plurimum, id
ampledtamur, ut metus abfit, caritas retineatur ; ita faciUIme,
quae volumus, et privatls in rebus, et in repubHca confeque-
mur. Etenlm, qui fe metui volent, a quibus metuentur, eofdem
metuant ipfi, neceffe eft.
Quid enim cenfemus fuperlorem IHum Dionyfium, quo cru-
ciatu timoris angi foHtum ? qui cultros metuens tonforios, can-
dente carbone fibi adurebat capIHum ? Quid ? Alexandrum
Pheraeum quo animo vixiffe arbitramur ? qui, ut fcriptum le-
gimus, cum uxorem Theben admodum dlHgeret, tamen ad
cam ex epuHs in cubiculum veniens, barbarum, et eum qui-
dem, ut fcrlptum efl, compundum notis Threiciis, difl:ri(5lo
gladio jubebat anteire^ prasmittebatque de flipatoribus fuis, qui
fcrutarentur arculas muHebres, et, ne quod in veflimentis oc-
cultaretur telum, exquirerent. O miferum, qui tideHorem, et
barbarum, et fligmatiam putaret, quam conjugem ! Nec eum
fefeHit opinio ; ab ea enim eft ipfe, propter peHicatus fufpicio-
nem, interfed:us.
ToM. III. G%
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 238/539
234 D E O F F I C I I S
Nec vero ulla vis imperii tanta efl, qua?, premente metu,
poffit efTe diuturna. Teftis efl Phalaris, cujus efl pr-cEter caeteros
nobilitata crudelitas ;qui non ex infidiis interiit, ut is, quem
modo dixi, Alexander ; non a paucis, ut hic nofler -, fed in quem
univerfa Agrigentinorum multitudo impetum fecit. Quid ?
Macedones nonne Demetrium reliquerunt, univerfique fe ad
Pyrrhum contulerunt ? Quid ? Lacedaemonios, injufle imperan-
tes, nonne repente omnes fere focii deferuerunt, fpedlatorefque fe
otiofos prasbuerunt Leu(ftric£e calamitatis ?
VIIL Externa libentius in tali re, quam domeflica, recordor.
Veruntamen, quamdiu imperium populi Romani beneficiis tene-
batur, non injuriis, bella aut pro fociis, aut de imperio gere-
bantur; exitus erant bellorum aut mites, aut neceffarii. Regum,
populorum, nationum portus erat et refugium fenatus. Noflri
autem magiflratus imperatorefque ex hac una re maximam lau-
dem capere fludebant, fi provincias, fi focios aequitate et fide
defendiffent. Itaque illud patrocinium orbis terrae verius, quam
imperium, poterat nominari. Senfim hanc confuetudinem et
difciphnam jam antea minuebamus -, pofl vero Syllae vidloriam
penitus amifimus. Defitum efl enim videri quidquam in focios
iniquum, cum extitiffet in cives tanta crudelitas. Ergo in illo
fecuta efl honeflam caufam non honefta vidtoria. Eft enim aufus
dicere, hafla pofita, cum bona in foro venderet et bonorum viro-
rum, et locupletum, et certe civium, prasdam fuam fe vendere.
Secutus efl, qui in caufa impia, vi<floria etiam fcediore,
non fingulorum civium bona pubHcaret, fed univerflis pro-
vincias regionefque uno calamitatis jure comprehenderet. Ita-
que, vexatis et perditis exteris nationibus, ad exemplum amiffi
imperii portari in triumpho MafTiHam vidimus, et ex ea urbe
triumphari, fme qua nunquam noflri imperatores ex Tranfalpi-
nis bellis triumpharunt. Muha prasterea commemorarem nefa-
ria in focios, fi hoc uno fol quidquam vidifTet indignius. Jure
igitur ple<ftimur. Nifi enim mukorum impunita fcelera tuhffe-
mus, nunquam ad unum tanta pervenifTet licentiaj a quo quidem
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 239/539
LIBER SECUNDUS. 235
rei famlliarls ad paucos, ciipiditatum ad multos improbos, venit
hasreditas.
Nec vero unquam bellorum civillum femen et caufa deerlt,
dum homines perdlti haftam illam cruentam et meminerlnt,
et fperabunt ; quam P. Sylla cum vibrallet, didtatore propinquo
fuo, idem fexto et tricefimo anno poft a fceleratlore hafta non
recefTIt : alter autem, qui In illa didlatura fcriba fuerat, in hac
fult quaeflor urbanus. Ex quo debet intelligi, talibus pra^miis
propofitis, nunquam defutura bella clvllla. Itaque parietes urbis
modo flant et manent, iique ipfi jam extrema fcelera metuentes
rem vero publicam penltus amifimus. Atque In has clades in-
cidlmus, ( redeundum efl enlm ad propofitum ) dum metul,
quam cari effe et dillgl, malulmus. Quae fi populo Romano
injufle imperantl accidere potuerunt, quid debent putare fingu-
li ? Quod cum perfplcuum fit, benevolentlas vlm effe magnam ;
metus, Imbecillam ; fequitur, ut differamus, qulbus rebus pof-
iimus facilllme eam, quam volumus, adlplfci cum honore et fidc
caritatem.
Sed ea non parlter omnes egemus. Nam ad cujufque vltam
Inftltuendam accommodandum eft, a multifne opus fit, an fatls
a paucis, dihgl. Certum igltur hoc fit, idque et primum et
maxlme neceffarlum, famlliaritates habere fidas amantium nos
amlcorum, et noflra mlrantium. Haec enim efl una res prorfus,
ut non multum dlfferat Inter fummos et mediocres viros ; eaque
utrlfque eft propemodum comparanda. Honore, et gloria, et
benevolentla clvium fortaffe non aeque omnes egent ; fed tamen,
fi cui ha^c fuppetunt, adjuvant ahquantum, cum ad c^tera, tum
ad amlcitias comparandas.
IX. Sed de amlcltia aho hbro dldlum efl, qui Infcrlbitur Lae-
llus. Nunc dicamus de glorla -, quanquam ea quoque de re duo
funt noflri Hbrl: fed attlngamus, quandoquidem ea in rebus ma-
joribus adminiflrandis adjuvat plurimum. Summa igltur et per-
fedla glorla conflat ex tribus his : fi dihglt mukitudo ; fi fidem
habet ; fi cum admiratlone quadam honore nos dignos putat.
Gg2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 240/539
236 D E O F F I C I I S
Haec autem ((i eft fimpliciter breviterque dicertdum)
quibusf
rebus pariuntur a fingulis, eifdem fere a multitudine. Sed eft
alius quoque quidam aditus ad multitudinem, ut in univerforum
animos tanquam influere poffimus.
Ac primum de illis tribus, quae ante dixi benevolentias prae-
cepta, videamus ;qux quidem beneficiis capitur maxime : fe-
cundo autem loco benefica voluntate benevolentia movetur,,
etiam li res forte non fuppetit. Vehementer autem amor multi-
tudinis commovetur ipfa fama et opinione liberalitatis, bene-
ficentiaE, juftitiae, fidei, omniumque earum virtutum, quae per-»
tinent ad manfuetudinem morum ac facilitatem. Etenim iilud
ipfum, quod honeftum decorumque dicimus, quia per fe nobis
placet, animofque omnium naturaet fpecie fua
commovet, maxi-meque quafi perlucet ex iis, quas commemoravi, virtutibus ; id-
circo illos, in quibus eas virtutes elfe remur, a natura ipfa dili-
gere cogimur. Atque hx quidem fu!it caufs dihgendi graviffimae:
poffiint enim praeterea nonnuUae effie leviores.
Fides autem ut habeatur, duabus rebus effici poteft .; fi exifli-
mabimur adepti conjund:am cum juftitia prudentiam. Nam et iis
fidem habemus, quos plus intelligere, quam nos, arbitramur
quofque et futura profpicere credimus, et, cum res agatur, in
difcrimenque ventum fit, expedire rem, et confilium ex temporecapere poffe : hanc enim utilem omnes exiflimant, veramque pru-
dentiam. Juflis autem et fidis hominibus, id eft, bonis, ita fides
habetur, ut nulla fit in his fraudis injuriaequefufpicio. Itaque his
falutem noflram, his fortunas, his Hberos rediffiime committi ar-
bitramur. Harum igitur duarum ad fidem faciendam juflitia plus
pollet ;quippe cum ea fme prudentia fatis habeat audoritatis,
prudentia fme juftitia nihil valeat ad faciendam fidem. Quo enim
quis verfutior et caUidior eft ; hoc invifior et fufpedtior, detradla
opinione probitatis. Quamobrem intelligentiae juflitia conjunda,
quantum volet, habebit ad faciendam fidem virium : juftitia fine
prudentia multum poterit ; fme juflitia nihil valebit prudentia.
X. Sed, ne quis fit admiratus, cur, cuminter omnes philofophos
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 241/539
LIBERSECUNDUS. 237
conftet, a meque ipfo faepe difputatum fit, qui unam haberet,
omnes habere virtutes ; nunc ita fejungam, quafi poiTit quifquam,
qui non idem prudens fit, juftus effe : alia eft illa, cum veritas
ipfa limatur in difputatione, fubtilitas ; alia, cum ad opinionem
communem omnis accommodatur oratio. Quamobrem, ut vul-
gus, ita nos hoc loco loquimur, ut alios fortes, alios bonos viros,
ahos prudentes dicamus. Popularibus enim verbis eft agendum,
et ufitatis, cum loquamur de opinione populari, idque eodem-
modo fecit Panastius. Sed ad propofitum revertamur.
Erat igitur ex tribus, quae ad gloriam pertinent, hoc tertium,
ut cum admiratione hominum, honore ab iis digni judicare-
mur. Admirantur igitur communiter illi quidem omnia, quse
magna, et praster opinionem fuam animadverterunt ; feparatim
autem in fingulisy li perfpiciunt nec opinata qusdam bona.
Itaque eos viros fufpiciunt, maximifque eiferunt laudibus, in-
quibus exiftimant fe excellentes quafdam et fmgulares virtutes
perfpicere : defpiciunt autem eos, et contemnunt, in quibus
nihil virtutis, nihil animi, nihil nervorum putant : non enim
omnes eos contemnunt, de quibus male exiitimant. Nam quos
improbos, maledicos, fraudulentos putant, et ad faciendam in-
juriam inflrud:os, eos contemnunt quidem neutiquam, fed de his
male exiftimant. Quamobrem, ut ante dixi, contemnuntur ii^,
qui nec fibi, nec alteri, ut dicitur^ in quibus nullus labor, nulla
induftria, . nulla cura eft.
Admiratione autem afficiuntur ii, qui anteire cseteros vir-
tute putantur, et cum omni carere dedecore, tum vero iis
vitiis, quibus aUi non facile poffunt obfiflere. Nam et volup-
tates, blandiffimae dominse, majores partes animi a virtute de-
torquent ; et, dolorum cum admoventur faces, praster modum-
plerique exterrentur : vita, mors, divitiae, paupertas , omnes
homines vehementiffime permovent. Quae qui in utramque
partem excelfo animo magnoque defpiciunt, cumque aliqua his
ampla et honefta res objedla eft, totos ad fe convertit et rapit,
.
tum quis non admiretur fplendorem pulchritudinemque virtutis?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 242/539
238 D E O F F I C I I S
XI. Ergo et haec anlmi defplclentia admirabilltatem magnam
facit; et maxime juftltia (ex qua una virtute viri boni appellan-
tur) mirifica quaedam res multitudini videtur; nec injuria. Ne-
mo enim juftus effc potefl:, qui mortem, qui dolorem, qui exi-
lium, qui egeftatem timet, aut qui ea, quae funt his contraria,
cequitatl anteponit : maximeque admirantur eum, qui pecunia
non movetur : quod in quo viro perfpedtum fit, hunc igni fpec-
tatum arbitrantur. Itaque illa tria, qua3 propofita funt ad gloriam,
omnia juftltia conficit -, et benevolentlam, quod prodefie vuh
plurimis -, et ob eandem caufam, fidem ; et admirationem, quod
eas res fpernit et neghgit, ad quas plerique inflammati avlditate
rapiuntur.
Ac mea quldem fententia omnls ratio atque inftitutio vitae
adjumenta hominum defiderat ; in primifque, ut habeas, qui-
bufcum pofilis famihares conferre fermones -, quod efi: dlfficile,
nifi fpeciem pras te boni viri feras. Ergo etiam fohtarlo homini,
atque in agro vitam agenti, opinlo juflitlaD necefiaria efl ; eoque
etiam magis, quod, fi eam non habebunt, injufli habebuntur :
nulhs prajfidiis feptl, multis afhclentur injurlis.
Atque ils etlam, qul vendunt, emunt, conducunt, locant,
contrahendifque negotils imphcantur, juflitia ad rem geren-
dam necefilirla efl ; cujus tanta vis eft, ut ne ilh quidem, qui
maleficio et fcelere pafcuntur, poflint fine ulia particula jufiitlae
vivere. Nam, qui eorum cuipiam, qui una latrocinantur, fura-
tur ahquid, aut eripit, is fibi ne in latrocinio quidem rehnquit
locum. Ille autem, qui archiplrata dlcltur, nlfi aequablliter
prasdam difpertiat, aut occldltur a foclis, aut rehnqultur. Quin
etiam leges latronum effe dicuntur, quibus pareant, quas ob-
fervent. Itaque, propter asquabilem praedae partltionem, et Bar-
dyhs Illyrius latro, de quo efl apud Theopompum, magnas
opes habult ; et muko majores Viriatus Lufitanus ; cui quidem
etlam exercitus noflri imperatorefque cefferunt : quem C. Lae-
llus, is, qui fapiens ufurpatur, Praetor fregit et comminuit, fero-
i:itatemque ejus ita reprefTit, ut facile bellum rehquis traderet.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 243/539
LIBER SECUNDUS. 239
Cum igltur tanta vis juflitlas (it, ut ea etiam latronum opes fir-
met atque augcat, quantam ejus vim inter leges et judicia in con-
flituta republica fore putamus ?
XII. Mihi quidem non apud Medos folum, ut ait
Herodotus,fed etiam apud majores noftros, juftitise fruend£E caufa videntur
olim bene morati reges conftituti. Nam cum premeretur inops
multitudo ab iis, qui majores opes habebant, ad unum aliquem
confugiebant virtute pracflantem; qui, cum prohiberet injuria
tenuiores, aequitate conftituenda fummos cum infimis parijure
retinebat. Eademque conflituendarum legum fuit caufa, quae re-
gum. Jus enim femper quasfitum efi: asquabile; neque enim ahter
efi!et jus. Id fi ab uno jufto, et bono viro confequebantur, eo
erant contenti. Cum id minus contingeret, leges funt invents,quae cum omnibus femper una atque eadem voce loquerentur.
Ergo hoc quidem perfpicuum eft, eos ad imperandum dehgi fo-
litos, quorum de juftitia magna efTet opinio muhitudinis, Ad-
jun(5to vero, ut iidem etiam prudentes haberentur, nihil erat,
quod homines his audloribus non pofiTe confequi fe arbitrarentur.
Omni igitur ratione colenda et retinenda jufiiitia eft, tum ipfa
propter ihfe, (nam aUter jufi:itia non efiTet) tum propter ampHfi-
cationem honoris et gloriae. Sed ut pecuniae non qujerendas foluni
ratio eft, fed etiam collocandae, quse perpetuos fumptus fuppedi-
tet, nec folum necefi^arios, fed etiam Hberales -, fic gloria et quae-
renda, et collocanda ratione eft.
Quanquam prseclare Socrates hanc viam ad gloriam proximani
et quafi compendiariam dicebat efi"e, fi quis id ageret, ut, qualis
haberi vellet, tahs efiTet. Quod fi qui fimulatione, et inani often-
tatione, et fidto non modo fermone, fed etiam vultu, ftabilem fe
gloriam confequi pofife rentur, vehementer errant. Vera gloria
radices agit, atque etiam propagatur : fidta omnia celeriter, tan-
quam fiofculi, decidunt, nec fimulatum poteft quidquam elfe
diuturnum. Teftes funt permulti in utramque partem -, fed, bre-
vitatis caufa, familia erimus contenti una. Tib. enim Gracchus,
P. filius, tamdiu laudabitur, dum memoria rerum Romanarum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 244/539
240 D E O F F I C I I S
maneblt. At ejus filii, nec vivi probabantur bonls, et mortui
numerum obtinent jure cseforum.
XIII. Qui igitur adipifci veram glorlam volet, juftitlaj fun-
gatur officiis. Eaquae effent,
didlumeft libro fuperiore.
Sed, utfacillime, quales fimus, tales eife videamur, etii in eo ipfo vis
maxima eft, ut fimus ii, qui haberi velimus, tamen quasdam
praecepta danda funt. Nam fi quis ab ineunte aetate habet cau-
fam celebritatis et nominis, aut a patre acceptam, (quod tibi,
mi Cicero, arbitror contigiffe) aut aliquo cafu, atque fortuna
in hunc oculi omnium conjiciuntur, atque in eum, qui agat,
quemadmodum vivat, anquiritur j et, tanquam in clariflima luce
verfetur, ita nullum obfcurum poteift nec didlum ejus effe, nec
fadum. Quorum autem prima aetas proptcr humilitatem et ob-fcuritatem in hominum ignoratione verfatur; hi, fimul ac juvenes
cffc coeperunt, magna fpe(flare, et ad ea re(ftis ftudiis debent
contendere : quod eo firmiore animo fiicient, quia non modo
non invidetur illi ictati, verum etiam favetur.
Prima igitur efl adolefcenti commendatio ad gloriam, fi qua
ex bellicis rebus comparari potefl: j in qua multi apud majores
noflros extiterunt : femper enim fere bella gerebantur. Tua
autem aetas incidit in id bellum, cujus altera pars fceleris nimi-
um habuit ; altera felicitatis parum. Quo tamen in bello, cumte Pompeius alae alteri prasfeciffet, magnam laudem a fummo
vlro, et ab exercitu confequebare equitando, jaculando, omni
militari labore tolerando : atque ea quidem tua laus pariter cum
republica cecidit. Mihi autem haec oratio fufcepta non de te
'efl, fed de genere toto. Quamobrem ad ea, qua^ reflant, per-
gamus.
Ut igitur in reliquis rebus multo majora funt opera animi,
quam corporis ; lic hae res, quas perfequimur ingenio ac ratio-
ne, graviores funt, quam illae, quas viribus. Prima igitur com-
mendatio prolicifcitur a modeflia, tum pietate in parentes, tum
in fuos benevolentia. Facillime autem, et in optimam partem
cognofcuntur adolefcentes, qui fe ad claros et fapientes viros.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 245/539
LIBERSECUNDUS, 241
bene confulentes reipublicge, contulerunt : quibufcum fi frequen-
tes funt, opinionem afFerunt populo, eorum fore fe fimiles, quos
fibi ipfi delegerunt ad imitandum.
P.Rutilii
adolefcentiam ad opinionemet
innocentiae, et juris
fcientiae, P. Mucii commendavit domus. Nam L. quidem Craf-
fus, cum elTet admodum adolefcens, non aliunde mutuatus eft,
fed fibi ipfe peperit maximam laudem ex illa accufatione nobili
et gloriofa ; et, qua astate qui exercentur, laude affici folent, (ut
de Demoflhene accepimus) ea aetate L. CralTus oftendit, id fe iii
foro optime jam facere, quod etiam tum poterat domi cum laude
meditari.
XIV. Sed, cum duplex ratio fit orationis, quarum in altera
fermofit,
in altera contentio ; non eft id quidem dubium, quincontentio orationis majorem vim habeat ad gloriam : ea eft
enim, quam eloquentiam dicimus. Sed tamen difficile di(ftu
eft, quantopere conciUet animos hominum comitas affabihtaf-
que fermonis. Exftant epiftolae, et Philippi ad Alexandrum, et
Antipatri ad Caflandrum, et Antigoni ad Philippum filium,
trium prudentiffimorum, (fic enim accepimus) quibus prasci-
piunt, ut oratione benigna multitudinis animos ad benevolentiam
alliciant, militefque blande appellando deliniant. Qu^e autem
in multitudine cum contentione habetur oratio, ea faepe univer-
fam excitat. Magna eft enim admiratio copiofe fapienterque di-
centis ;quem qui audiunt, inteUigere etiam, et fapere plus,
quam caeteros, arbitrantur. Si vero ineft in oratione mifta modef-
ticB gravitas, nil admirabilius fieri poteft ; eoque magis, fi ea funt
in adolefcente.
Sed, cum fint plurima caufarum genera, quae eloquentiam
defiderant, multique in noftra repubHca adolefcentes et apud
judices, et apud fenatum dicendo laudem afiTecuti fint, maxima
eft admiratio in judiciis ; quorum ratio duplex eft : nam ex ac-
cufatione et defenfione conftat -, quarum etfi laudabilior eft de-
fenfio, tamen etiam accufatio probata perfaepe eft. Dixi paulo
ante de Crafib. Idem fecit adolefcens M. Antonius. Etiam
ToM. m. H h
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 246/539
242 D E O F F I C I I S
P. Sulplcii eloquentiam accufatio illuftravit, cum fedltlofum et
inutilem civem, C, Norbanum, in judicium vocavit. Sed hoc
quidem non eft faepe faciendum, nec unquam, nifi aut reipublicae
caufa, ut ii, quos ante dixi; aut ulcifcendi, ut duo Luculli; aut
patrocinio, ut nos pro Siculis 5 pro Sardis, Julius. In accufando
etiam M'. Aquilio L. Fufii cognita induftria efl. Semel igitur,
aut non faepe certe : fm erit, cui faciendum fit fspius, reipublicae
tribuat hoc muneris, cujus inimicos ulcifci faepius, non efl repre-^
hendendum ; modus tamen adfit. Duri enim hominis, vel po-
tius vix hominis videtur, periculum capitis inferre multis. Id
cum periculofum ipfi efl, tum etiam fordidum ad famam, com-
mittere, ut accufator nominetur -, quod contigit M. Bruto, fum-
mo genere nato, illius filio, qui juris civilis in primis peritus
fuit.
Atque etiam hoc praeceptum ofHcii diligenter tenendum eft,
ne quem unquam innocentem judicio capitis arceffas ; id enlm
iine fcelere iieri nullo pacto potefl. Nam quid efl tam inhu-
manum, quam eloquentiam, a natura ad falutem hominum,
et ad confervationem datam, ad bonorum peflem perniciemque
convertere : nec tamen, ut hoc fugiendum efl, ita habendum
efl religioni, nocentem aliquando, modo ne nefarium impium-
que, defendere. Vult hoc multitudo, patitur confuetudo, fert
etiam humanitas. Judicis eft, femper in caufis verum fequi -, pa-
troni, nonnunquam verifimile, etiam fi minus fit verum, defen-
dere : quod fcribere (praefertim cum de philofophia fcriberem)
non auderem, nifi idem placeret graviflimo Stoicorum Panaetio.
Maxime autem et gloria paritur et gratia defenfionibus -, eoque
major, fi quando accidit, ut ei fubveniatur, qui potentis alicujus
opibus circumveniri urgerique videatur ; ut nos et faepe alias, et
adolefcentes, contra L. Syllae dominantis opes pro S. Rofcio
Amerino fecimus : qus, ut fcis, extat oratio.
XV. Sed, expofitis adolefcentium ofiiciis, quae valeant ad glori-
am adipifcendam, deinceps de beneiicentia ac liberalitate dicen-
dum efl i cujus efl ratio duplex : nam aut opera benigne fit
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 247/539
L I B E R S E C U N D U S. 243
indigentibus, aut pecunia. Facillor eft hasc pofterior, locupleti
praefertim ; fed illa lautior ac fplendidior, et viro forti claroque
dignior. Quanquam enim in utroque ineft gratificandi liberalis
voluntas, tamen altera ex arca, altera ex virtute, depromitur
largitloque, quas fit ex re famlliari, fontem ipfum benignitatis
exhaurit. Ita benignitate benignitas tolhtur; qua quo in plures
ufus fis, eo minus in multos uti poflis.
At, qui opera, id eft, virtute et induftria benefici et Hberales
erunt, primum, quo pluribus profuerint, eo plures ad benigne
faciendum adjutores habebunt -, deinde, confuetudine beneficen-
tia^ paratiores erunt, et tanquam exercitatiores ad bene de multis
promerendum. Prasclare epiftola quadam Alexandrum liUum
PhlHppus accufat, quod largitione benevolentiam Macedonum
confe6letur. ^a tCt malumy inquit, ratio in ijlamfpem induxit, ut
eos tibijideles putaresfore, quos pecunia corrupijjes ? An tu id agis,
iit Macedones non te regem fuumj fed minifrum et prabitorejnfpe^
rentfore? Bene miniftrum et praibitorem, quia fordidum regi;
melius etiam, quod largltlonem, corruptelam efle dixit. Fit
enim deterior, qui acclpit, atque ad idem femper expedandum
paratior. Hoc ille filio -, fed praeceptum putemus omnibus.
Quamobrem id quidem non dubium eft, quin illa benlgnltas,
quae conftat ex opera et induftria, et honeftior fit, et latius pa-
teat, et poflit prodefle pluribus.
Nonnunquam tamen eft largiendum, nec hoc benignitatis
genus omnino repudiandum eft -, et faepe idoneis hominlbus in-
digentibus de re familiari impertiendum, fed diUgenter, atque
moderate : multi enim patrimonia effuderunt, inconfulte lar-
giendo. Quid autem eft ftultius, quam, quod ilbenter facias,
curare, ut id diutius facere non pofTis ? Atque etiam fequuntur
largitlonem raplnae : cum enim dando egere cceperlnt, alienis
bonis manusafferre
coguntur.Ita,
cumbenevolentias compa-
randas caufa benefici efle vehnt ; non tanta lludia aflequuntur
eorum, quibus dederunt, quanta odla eorum, qulbus ademe-
runt. Quamobrem nec ita claudenda eft res famlliaris, ut eam
Hh 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 248/539
244 D E O F F I C I I S
benignltas aperlre non poflit -, nec ita referanda, ut pateat omni-
bus. Modus adhibeatur, ifque referatur ad facultates. Omnino
meminifTe debemus id, quod, a noftris hominibus faepifTime
ufurpatum, jam in proverbil confuetudinem venit, largitionem
fundum non habere. Etenim quis poteft modus eife, cum et
idem qui confuerunt, et idem illud alii defiderent ?
XVI, Omnino duo funt genera largorum ; quorum alteri pro-
digi, alteri Hberales. Prodigl, qui epuhs, et vifcerationibus, et
gladiatorlis muneribus, ludorum venationumque apparatu, pecu-
nias profundunt in eas res, quarum memoriam aut brevem, aut
nullam omnlno fmt rehduri. Liberales autem, qui fuis facultati-
bus aut captos a prasdonibus redimunt, aut aes ahenum fufcipiunt
amicorum, aut in fiharum collocatione adjuvant, aut opitulantur
in re vel quaerenda, vel augenda. Itaque miror, quid in mentem
venerlt Theophraflo, in eo Hbro, quem de divitiis fcripfit, in quo
multa praeclare -, illud abfurde : efl enim multus in laudanda
magnificentia et apparatione populariurri munerum ; tahumque
fumptuum facultatem, frudtum divitiarum putat. Mihi autem
ille frudlus hberahtatis, cujus exempla pauca pofui, muko etiam
major videtur et certior. Quanto Arifloteles gravlus et verius nos
reprehendlt, qui has pecuniarum effufiones non admiremur, quse
fiunt ad multitudinem dehniendam: at ii, qui ab hofte obfiden-
tur, fi emere aquae fextarium mina cogerentur, hoc prlmo in-
crediblle nobis videri, omnefque mirari -, fed, cum attenderint,
veniam necefhtati dare : in his immanibus jaduris, infinitifque
fumptibus, nihil nos magnopere mirari ; cum prsefertlm nec ne-
cefTitati fubveniatur, nec dignitas augeatur ; ipfaque iUa deled:a-
tio multitudinis fit ad breve exiguumque tempus, eaque a levif-
fimo quoque ; in quo tamen ipfo, una cum fatietate, memoria
quoque moriatur voluptatis. Bene etiam cohlglt, haec pueris, et
muhercuhs, et fervis, et fervorum fimilhmis hberis, effe grata
gravi vero homlni, et ea, quae fiunt, judlcio certo ponderanti,
probari poffe nuUo modo.
Quanquam intelhgo, in noflra civitate inveterafTe jam a bonis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 249/539
L I B E R S E C U N D U S. 245
temporlbus, ut fplendor aedilitatum ab optimis viris poftuletur.
Itaque et P. CrafTus cum cognomine dives, tum copiis, fund:us
eft ffidilitio maximo munere ; et paulo pofl L. Craifus cum om-
nium hominum moderatiflimo, Q^ Mucio, magnificentiflima
aedilitate funcftus eft ; deinde C. Claudius, Appii filius ; multi
poft, LucuUi, Hortenfius, Silanus. Omnes autem P. Lentulus,
me Confule, vicit fuperiores. Hunc efl Scaurus imitatus. Mag-
nificentifiima vero noftri Pompeii munera fecundo confulatu ; ia
quibus omnibus, quid mihi placeat, vides.
XVIL Vitanda tamen efl fufpicio avaritiae. Mamerco, homini
divitifQmo, praetermiflio asdilitatis confulatus repulfam attuHt.
Quare et, fi poflulatur a populo, bonis viris li non defideranti-
bus, attamen approbantibus, faciendum eft, modo pro facuUati-
bus ; nos ipfi ut fecimus ; et, fiquando ahqua res major atquc
utiHor populari largitione acquiritur ; ut Orefli nuper prandia ia
femitis decumae nomine magno honori fuerunt. Ne Marco qui-
dem Seio vitio datum efl:, quod in caritate affe modium populo
dedit. Magna enim fe et inveterata invidia, nec turpi ja6lura,,
quando erat aedihs, nec maxima Uberavit. Sed honori fummo
nuper noflro Miloni fuit, quod gladiatoribus emptis reipubHcae
caufa, quae falute noflra continebatur, omnes P. Clodii conatus
furorefque comprefHt. Caufa igitur largitionis eft, fi aut neceffe-
efl, aut utile.
In his autem ipfis mediocritatis regula optima efl. L. quidem
PhiHppus, Q^iiHus, magno vir ingenio, in primifque clarus,
gloriari folebat, fe line uUo munere adeptum effe omnia, quae
haberentur ampHflima. Dicebat idem C. Curio. Nobis quoque
Hcet in hoc quodammodo gloriari. Nam pro ampHtudine hono-
rum, quos cundtis fuffragiis adepti fumus noflro quidem anno,
quod contigit eorum nemini, quos modo nominavi, fane exiguus
fumptus aediHtatis fuit.
Atque etiam iUae impenfae meHores funt, muri, navaHa, por-
tus, aquarum du(ftus, omniaque, quse ad ufum reipubHcae per-
tinent. Quanquam, quod praefens tanquam in manum datur.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 250/539
246 D E O F F I C I I S
jucundlus efl ; tamen hsec in poftemm gratiora. Theatra, porti-
cus, nova templa verecundius reprehendo, propter Pompeium :
fed dod:iffimi non probant, ut et hic ipfe Panstius, quem mul-
tum in his Hbris fecutus fum, non interpretatus ; et PhalereusDemetrius, qui Periclem, principem Graecia^, vituperat, quod
tantam pecuniam in praeclara illa propylsa conjecerit. Sed de hoc
genere toto, in iis Hbris, quos de repubhca fcripfi, dehgenter eft
difputatum. Tota igitur ratio taUum largitionum, genere, vitiofa
eft ', temporibus, neceffaria ; et tum ipfa et ad facultates accom-
modanda, et mediocritate moderanda efl.
XVIII. In illo autem altero genere largiendi, quod a Uberah-
tate proficifcitur, non uno modo in difparibus caufis affe^fti effe
debemus.
Aha caufa efl ejus, qui calamltate premltur, et ejus, qui res
mehores quaerit, nulhs fuis rebus adverfis. Propenfior benignitas
effe debebit in calamitofos, nifi forte erunt digni calamitate. In
iis tamen, qui fe adjuvari volent, non ut ne affligantur, fed ut
akiorem gradum afcendant, reftridli omnino effe nuho modo de-
bemus ; fed in dehgendis idoneis judicium et dihgentiam adhi-
bere. Nam praeclare Ennius ;
BenefaSla male locatay malefa5la arbitror.
Quod autem tributum efl bono viro et grato, in eo cum ex Ipfb
frucftus efl, tum etiam ex caeteris. Temeritate enim remota, gra-
tifhma efl hberahtas ; eoque eam ftudiofms plerique laudant quod
fummi cujufque bonitas commune perfugium efl omnium. Dan-
da igitur opera efl, ut hos beneficiis quam plurimis afficiamus,
quorum memoria hberis poflerifque prodatur, ut iis ingratis effe
non liceat. Omnes enim immemorem beneficii oderunt ; eam-
que injuriam in deterrenda hberahtate fibi etiam fieri ; eumque,
qui faciat, communem hoflem tenuiorum putant.
Atque hasc benignitas etlam reipubhca^ utihs efl:, redlmi e fer-
vitute captos, locupletari tenulores : quod quidem vulgo fohtum
fieri ab ordine noflro in oratione Craffi fcriptum copiofe videmus.
Hanc ergo confuetudinem benignitatis largltioni munerum longe
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 251/539
LIBERSECUNDUS. 247
antepono. Haec eft gravium homlnum, atque magnorum ; Illa
quafi affentatorum populi, multitudinis levitatem voluptate quafi
titillantium.
Conveniet autem cum in dandp munificum effe, tum in exl-
gendo non acerbum ; in omnique re contrahenda, vendendo,
emendo, conducendo, locando, vicinitatibus et confiniis, aequum
et facilem; muha muhis de jure fuo cedentem ; a htibus vero,
quantum liceat, et nefcio an paulo plus etiam, quam hceat, ab-
horrentem. Eft enim non modo hberale, paulum nonnunquam
de fuo jure decedere, fed interdum etiam frud:uofum. Plabenda
autem eft ratio rei famiharis, quam quidem dilabi finere, flagi-
tlofum efl ; fed ita, ut ihiberahtatis avaritiaeque abfit fufpicio.
Pofie enim hberahtate uti, non fpohantem fe patrimonio, nimi-
rum is eft pecuniae frud:us maximus. Redte enim a Theophrafto
efl laudata hofpitahtas. Eft enim, ut mihi quidem videtur, valde
decorum, patere domos hominum iUuflrium iUuflribus hofpiti-
bus i idque etiam reipubhcae efl ornamento, homines externos
hoc hberahtatis genere in urbe noflra non egere. Efl autem etiam
vehementer utile iis, qui honefle pofTe muhum volunt, per hof-
pites apud externos populos valere opibus et gratia. Theophraf-
tus quidem fcribit, Cimonem Athenis etiam in fuos curiales
Laciadas hofpitalem fuifi^e ; itaenim inflituiffe, et vihicls impera-
vifTe, ut omnia praeberentur, quicunque Laciades in viham fuam
divertiffet.
XIX. Qu2E autem opera, non largitione, beneficia dantur, haec
tum in univerfam rempubhcam, tum in fingulos cives conferun-
tur. Nam in jure cavere, confiho juvare, atque hoc fcientiae ge-
nere prodefi^e quam plurimis, vehementer et ad opes augendas
pertinet, et ad gratiam. Itaque, cum muha prceclara majorum, tum
quod optime confiituti juris civihs fummo femper in honore fuit
cognitio atque interpretatio ; (quam quidem ante hanc confufio-
nem temporum in pofiieflione fua princlpes retinuerunt) nunc, ut
honores, ut omnes dignitatis gradus, fic hujus fcientiae fplendor
deletus efl; idque eo indignius, quod eo tempore hoc contigit,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 252/539
24S D E O F F I C I I S
cum is eflet, qui omnes fuperiores, quibus honore par eflet,
fcientia facile vicifTet. H^ec igitur opera, grata multis, et ad be-
neliciis obflringendos homines accommodata.
Atque huic arti iinitima eft dicendi gravior facultas, et gra-
tior, et ornatior. Quid enim eloquentia praeftabilius, vel admi-
ratione audientium, vel fpe indigentium, vel eorum, qui defenfi
funt, gratia ? Huic quoque ergo a majoribus noftris eft in toga
dignitatis principatus datus. Diferti igitur hominis, et facile labo-
rantis, quodque in patriis eft moribus, multorum caufas, et non
gravate, et gratuito defendentis, beneficia et patrocinia late patent.
Admonebat me res, ut hoc quoque loco intermiflionem elo-
quentias, ne dicam interitum, deplorarem -, ni vererer, ne de me-
ipfo ahquid viderer queri. Sed tamen videmus, quibus extindHs
oratoribus, quam in paucis fpes, quanto in paucioribus facultas,
quam in multis fit audacia. Cum autem omnes non poflint, ne
muhi quidem, aut jurifperiti efte, aut diferti, Hcet tamen opera
prodefle muhis, beneficia petentem, commendantem judicibus et
magiftratibus, vigilantem pro re aherius, eos ipfos, qui aut con-»
fuhmtur, aut defendunt, rogantem ; quod qui faciunt, plurimum
gratias confequuntur, latiflimeque eorum manat induftria.
Jam iliud non funt admonendi (eft enim in promptu) ut ani-
mumadvertant,
cumjuvare
ahos vehnt, ne quos offendant. Saepeenim aut eos laedunt, quos non debent -, aut eos, quos non
expedit. Si imprudentes, neghgentiae eft ; fi fcientes, temeri-
tatis. Utendum etiam excufatione adverfus eos, quos invitus
oxFendas, quacunque poflis ; quare id, quod feceris, neceffe fue-
rit, nec ahter facere potueris : caeterifque operis et ofHciis erit,
quod violatum eft, compenfandum.
XX. Sed, cum in hominibus juvandis aut mores fpedtari, aut
fortuna foleat, di(5tu quidem eft prochve, itaque vulgo loquuntur,
fe in beneficiis cohocandis mores hominum, nonfortunam, fequi.
Honefta oratio eft. Sed quis eft tandem, qui inopis et optimi viri
caufas non anteponat, in opera danda, gratiam fortunati et po-
tentis ? a quo enim expeditior et celerior remuneratio fore
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 253/539
L I B E R S E C U N D U S. 249
videtur, in eum fere cft voluntas noftra propenfior. Sed animad-
v^rtendum eft diligentius, quae natura rerum fit : nimirum enim
inops ille, fi bonus eil vir, etiam fi referre gratiam non poteft,
habere certe poteid. Commode autem, quicunque dixit, pccuniam
qui habeaty non reddidijfe ; qui reddiderity non habere : gratiam au-
tem et qid retulerity habere ; et qui habeaty retuUJfe. At, qui fe
locupletes, honoratos, beatos putant, hi ne obligari quidem be-
neficio volunt : quin etiam beneficium fe dediflie arbitrantur,
cum ipfi quamvis magnum aliquod acceperint; atque etiam a fe
aut poftulari, aut expedlari aliquid fufpicantur : patrocinio vero
fe ufos, et cHentes appellari, mortis inftar putant. At vero ille
tenuis, cum, quidquid fadum fit, fe fpedlatum, non fortunam
putet, non modo illi, qui eil: meritus, fed etiam illis, a quibus
expedtat, (eget enim multis) gratum fe videri fludet : neque
v-ero verbis auget fuum munus, fi quo forte fungitur, fed etiam
extenuat. Videndumque illud efi:, quod, fi opulentum fortuna-
tumque defenderis, in illo uno, aut forte in liberis ejus, manet
gratia. Sin autem inopem, probum tamen et modeftum ; omnes
non improbi humiles (quai magna in populo multitudo efi:) prae-
fidium fibi paratum vident. Quamobrem meUus apud bonos,
quam apud fortunatos, beneficium collocari puto.
Danda omnino operaefi:,
ut omnigeneri fatisfacere
pofiimusfed fi res in contentionem veniet, nimirum Themiftocles eft
audbor adhibendus ;qui cum confuleretur, utrum bono viro pau-
peri, an minus probato diviti, fiUam collocaret; Ejgo veroy inquit,
malo virumy qui pecunia egeaty quam pecuniamy quce viro, Sed cor-
rupti mores depravatique funt admiratione divitiarum ; quarum
magnitudo quid ad unumquemque noftrum pertinet ? IUum for-
taffe adjuvat, qui habet j ne id quidem femper. Sed fac juvare :
utentior fane fit ; honeftior vero quomodo ? Quod fi etiam bo-
nus erit vir, ne impediant divitiae, quo minus juvetur, modo neadjuvent ; fitque omne judicium, non quam locuples, fed qualis
quifque fit.
Extremum autem prseceptum in beneficiis, operaque danda
ToM. III. li
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 254/539
250 D E O F F I C I I S
cft, ne quid contra iequltatem contendas, ne quid per injuriam.
Fundamentum enim perpetuae commendationis et famae eil juf-
titia, iine qua nihil potefl efle laudabile.
XXI. Sed, quoniam de eo genere beneficiorum di^ftum eft,
qu^ ad iingulos fpedtant ; deinceps de iis, quae ad univerfos,
qusque ad rempublicam pertinent, difputandum eft. Eorum
autem ipforum partim ejufmodi funt, ut ad univerfos cives per-
tineant, partim fmgulos ut attingant, quae funt etiam gratiora.
Danda eft opera omnino, fi poffit, utrifque, nec minus, ut etiam
lingulis confulatur -, fed ita, ut ea res aut profit, aut certe ne
obfit reipublicae. C. Gracchi frumentaria magna largitio -, ex-
hauriebat igitur aerarium : modica M. Ottavii, et reipublicae to-
lerabilis, et plebi necelTaria ; ergo et civibus, et reipublicas falu-
taris.
In primis autem videndum erit ei, qui rempublicam admi-
niftrabit, ut fuum quifque teneat, neque de bonis privatorum
publice diminutio fiat. Ferniciofe enim Philippus in tribunatu,
cum legem agrariam ferret, quam tamen antiquari facile palTus
eft, et in eo vehementer fe moderatum prasbuit ; fed cum in
agendo multa populariter, tum illud male, nori ejje in civitate duo
millia bominumy qui rem baberent. Capitalis oratio, et ad aequatio-
nem bonorum pertinens ; qua pefle quae poteft effe major ? Hancenim ob caufam maxime, ut fua tenerent, refpublicae civitatefque
conftitutae funt. Nam, etli duce natura congregabantur homines,
tamen, fpe cuftodiae rerum fuarum, urbium prsefidia qua^rebant.
Danda etiam opera efl, ne (quod apud majores noftros faepe
liebat, propter aerarii tenuitatem, affiduitatemque bellorum) tri-
butum fit conferendum j idque ne eveniat, multo ante erit pro-
videndum : fm qua neceffitas hujus muneris alicui reipubHcae
obvenerit j (malo enim, quam noflrae, ominari ; neque tamen de
noftra, fed de omni republica difputo) danda erit opera, ut om-nes intelligant, (fi falvi ^^^ velint) neceffitati effe parendum.
Atque etiam omnes, qui rempublicam gubernabunt, confu-
lere debebunt, ut earum rerum copia iit, quae funt neccffa-
riae : quarum qualis comparatio iieri foleat et debeat, non eft
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 255/539
LIBERSECUNDUS. 251
necefl*e dlfputare j efl enim in promptu : tantum locus attingen-
dus fuit.
Caput autem efl in omni procuratione negotii et muneris
publici, aut avaritijE pellatur etiam minima fufpicio. Utinam,
inquit C. Pontius Samnis, ad illa tempora me fortuna refervaflet,
et tum eiTem natus, fiquando Romani dona accipere ccepiiTent
non efTem pafTus diutius eos imperare. Nae illi multa fecula ex-
pe(ftanda fuerunt : modo enim hoc malum in hanc rempublicam
invafit : itaque facile patior tunc potius Pontium fuiffe, fiquidem
in illo tantumfuit roboris. Nondum centum et decem anni funt,
cum de pecuniis repetundis a L. Pifone lata efl lex, nulla antea
cum fuiffet. At vero poflea tot leges, et proximae quaeque durio-
res ; tot rei, tot damnati, tantum Italicum bellum propter judi-
ciorum metum excitatum; tanta, fublatis legibus et judiciis,
expilatio direptioque fociorum, ut imbecillitate aliorum, non
noflra virtute, valeamus.
XXIL Laudat Africanum Panastius, quod fuerit abflinens.
Quid ni laudet ? fed in illo aUa majora. Laus enim abflinentiiE
non hominis eft folum, fed etiam temporum illorum. Omni
Macedonum gaza, quae fuit maxima, potitus eft Paulus : tantum
in serarium pecunias invexit, ut unius imperatoris prasda finem
attulerit tributorum : at hic nihil in domum fuam prater memo-
riam nominis fempiternam detuUt. Imitatus patrem Africanus,
nihilo locupletior Carthagine everfa. Quid ? qui ejus coUega in
cenfura fuit, L. Mummius, nunquid copiofior, cum copiofifli-
mam urbem funditus fuftuHffet ? Itaham ornare, quam domum
fuam, maluit. Quanquam, Itaha ornata, domus ipfa mihi videtur
ornatior.
NuUum igitur vitium tetrius, (ut eo, unde digrefTa eft, re-
ferat fe oratio) quam avaritia, praefertim in principibus rem-
pubUcamgubernantibus. Habere enim qua^flui rempubUcam
non modo turpe eft, fed fceleratum etiam et nefarium. Itaque,
quod ApoUo Pythius oraculum edidit, Spartam nuUa re aUa,
nifi avaritia, perituram, id videtur non folum Lacedaemoniis,
fed et omnibus opulentis popuUs, pra^dixifTe. NuUa autem re
Ii2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 256/539
252 D E O F F I C I I S
concillare facilius benevolentiam multitudinls polTunt ii, qui
reipablicai prafunt, quam abflinentia et continentia.
Qai vero fe populares volunt, ob eamque caufam aut agrarlam
rem tentant, ut poifeffores fuis fedibus pellantur, aut pecunias
creditas debitoribus condonandas putant ; ii labefadtant fun-
damenta reipublicae ; concordiam primum, quae effe non poteft,
cum aliis adimuntur, aliis condonantur, pecuniae ; deinde aequi-
tatem, quae tollitur omnis, fi habere fuum cuique non licet. Id
enim efl proprium, ut fupra dixi, civitatis atque urbis, ut fit li-
bera et non foUicita fuae rei cujufque cuftodia.
Atque in hac pernicie reipubhcas ne illam quidem confequun-
tur, quam putant, gratiam. Nam, cui res erepta efl, efl inimi-
cus i cui data, etiam difiimulat fe accipere voluiffe ; et maxime
in pecuniis creditis occuUat fuum gaudium, ne videatur non
fuiffe folvendo. At vero ille, qui accipit injuriam, et meminit, et
prae fe fert dolorem fuum -, nec, fi phires funt ii, quibus impro-
be datum efl, quam illi, quibus injulle ademptum efl, idcirco
plus etiam valent : non enim numero haec judicantur, fed pon-
dere. Quam autem habet aequitatem, ut agrum, multis annis, aut
etiam feculls ante poffeffum, qui nullum habuit, habeat ; qui
autem habuit, amittat ?
XXIII. Ac propter hoc injurise genus Lacedaemonii Lyfandrum
ephorum expulerunt j Agin regem (quod nunquam antea apud
eos acciderat) necaverunt : ex eoque tempore tantae difcordiae fe-
cutas funt, ut et tyranni exifterent, et optimates exterminaren-
tur, et praeclariffime conflituta refpubHca dilaberetur. Nec vero
folum ipfa cecidit, fed etiam rehquam Graeciam evertit conta-
gionibus malorum, qua?, a Laceda^moniis profedtae, manarunt
latius. Quid? noflros Gracchos, Tib. Gracchi, fummi viri, fihos,
Africani nepotes, nonne agrariae contentiones perdiderunt ?
At vero Aratus Sicyonius jure laudatur, qui, cum ejus civitas
quinquaginta annos a tyrannis teneretur, profedlus Argis Sicyo-
nem, clandeflino introitu urbe efl potitus. Cumque tyrannum
Nicoclem improvifo oppreffiffet, fexcentos exules, qui fuerant
ejus civitatis locupletiffimi, reflituit, remque pubHcam adventu
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 257/539
LIBER SECUNDUS. 25J
fuo liberavit. Sed, cum magnam animadverteret in bonis et pof-
feflionibus difficultatem, quod et eos, quos ipfe reflituerat, quo-
rum bona alii poiTedcrant, egere iniquiflimum arbitrabatur, et
quinquaginta annorum pofTeffiones movere non nimis asquum
putabat, propterca quod tam longo fpatio multa hasreditatibus,
multa emptionibus, multa dotibus tenebantur fine injuria; ju-
dicavit, neque illis adimi, neque his non fatisfieri, quorum illa
fuerant, oportere. Cum igitur ftatuiffet, opus elfe ad eam rem
conftituendam pecunia, Alexandriam fe proficifci velle dixit,
remque integram ad reditum fuum juffit elfe j ifque celeriter ad
Ptolemffium, fuum hofpitem, venit, qui tum regnabat aher poft'
Alexandriam conditam : cui cum expofuifi!et, patriam fe hberare
velle, caufamque docuifi^et ; a rege opulento vir
fummusfacile
impetravit, ut grandi pecunia adjuvaretur. Quam cum Sicyonem
attuhffet, adhibuit fibi in confihum quindecim principes, cum
quibus caufas cognovit et eorum, qui ahena tenebant, et eorum,
qui fua amiferant ; perfecitque oeftimandis pofi^effionibus, ut per-
fuaderet ahis, ut pecuniam accipere mallent, pofi^effionibus cede-
rent ; ahis, ut commodius putarent, numerari fibi quod tanti'
efi^et, quam fuum recuperare. Ita perfedlum efl, ut omnes, con-
cordia confiituta, fine querela difcederent.
O virum magnum, dignumque, qui in nofira repubhca natusefi^et ! Sic par eft agere cum civibus, non (ut bis jam vidimus)
hafiam in foro ponere, et bona civium voci fubjicere prsconis.
At iUe GrECUs (id quod fuit fapientis et prseflantis viri) omnibus-
confulendum putavit; eaque eft fumma ratio et fapientia boni
civis, commoda civium non divehere, atque omnes ^quitate
eadem continere. Habitant gratis in aheno. Quid ita ? Ut, cum"
ego emerim, a^dificarim, tuear, impendam, tu, me invito, fruare
meo ? Quid efl ahud, ahis fua eripere, ahis dare ahena ? Tabulas
vero novae quid habent argumenti, nifi ut emas mea pecunia fun-
dum ; eum tu habeas, ego non habeam pecuniam ?
XXIV. Quamobrem, ne fit xs ahenum, quod reipubhcas no-
ceat, providendum eft ; quod muhis rationibus caveri poteft j
non, fi fuerit, ut locupletes fuum perdant, debitores lucrentur
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 258/539
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 259/539
LIBER SECUNDUS. ^SS
XXV. Sed utilitatum comparatio, quoniam hic locus erat
quartus a Panaetio praEtermifTus, faepe efl neceiTaria. Nam et cor-
poris commoda cum externis, et externa cum corporis, et ipfa
inter fe corporis, et externa cum externis comparari folent. Cum
externis, corporis, hoc modo comparantur ; Valere ut malis,
quam dives Gffc. Cum corporis, externa, hoc modo ; Dives effQ
potius, quam maximis corporis viribus. Ipfa inter fe corporis
fic j ut Bona valetudo voluptati anteponatur, vires celeritati. Ex-
ternorum autem, ut gloria divitiis, ved;igalia urbana rufticis. Ex
quo genere comparationis illud eft Catonis fenis -, a quo cum
quaereretur, quid maxime in re familiari expediret, refpondit,
Bene pafcere. Quid fecundum ? Satis bene pafcere. Quid ter-
tium ? Male pafcere. Quid quartum ? Arare. Et, cum ille, qui
quasfierat, dixiffet, Quid foenerari ? Tum Cato, Quid hominem,
inquit, occidere ? Ex quo, et multis ahis, intelligi debet, utili-
tatum comparationes fieri folere, redleque hoc adjundtum effe
quartum exquirendorum ofHciorum genus.
Sed toto hoc de genere, de quacrenda, de collocanda pecunia,
etiam de utenda, commodius a quibufdam optimis viris ad me-
dium Janum fedentibus, quam ab ullis philofophis ulla in fchola,
difputatur. Sunt tamen ea cognofcenda : pertinent enim ad uti-
litatem, de qua hoc libro difputatum eft. Reliqua deinceps per-
fequemur.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 260/539
I 256 ]
D E
OFFICIIS,LIBER TERTIUS.
^UBLIUM Sciplonem, Marce fill, eum, qui prlmus
Africanus appellatus eft, dicere folitum fcripfit Cato,
qui fuit fere ejus a^qualis, Nunquamfe mtnus otiofum ejfey
quam cum otiofus ; nec minusfolum, quam cumfolus effet. Magnifica
vero vox, et magno viro, ac fapiente digna, quae declarat, illum
et in otio de negotiis cogitare, et in folitudine fecum loqui foli-
tum ; ut neque celTaret unquam, et interdum colloquio alterius
non egeret. Itaque du£e res, quae languorem afFerunt caeteris,
illum acuebant, otium et folitudo. Vellem nobis hoc idem vere
dicere liceret : fed, li minus imitatione tantam ingenii praeftan-
tiam confequi polTumus, voluntate certe proxime accedimus
nam et, a republica, forenfibufque negotiis, armis impiis, vique
prohibiti, otium perfequimur -, et ob eam caufam, urbe reUdta,
rura peragrantes, facpe foU fumus. Sed nec otium hoc cum Afri-
cani otio, nec haec foUtudo cum illa comparanda eft. IUe enim
requiefcens a reipubhcas pulcherrimis muneribus otium fibi fu-
mebat aliquando, et a ccetu hominum, frequentiaqne interdum,
tanquam in portum, fe in foUtudinem recipiebat. Noftrum au-
tem otium negotii inopia, non requiefcendi ftudio, conftitutum
eft. Extindlo enim fenatu, deletifque judiciis, quid efl, quod
dignum nobis aut in curia, aut in foro agere pofTunus ? Ita, qui
in maxima celebritate, atque in ocuHs civium quondam viximus,
nunc fugientes confpecftum fceleratorum, quibus omnia redun-
dant, abdimus nos, quantum hcet, et fcEpe foli fumus. Sed,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 261/539
L I B E R T E R T I U S. 257
quia lic ab liominibus dodis accepimus, non folum ex malis eli-
gere minima oportere, fed etiam excerpere ex his ipfis, fi quid
ineffet boni ; propterea et otio fruor non illo quidem, quo debeat
is, qui quondam peperiflet otium civitati ; nec eam folitudinem
languere patior, quam mihi affert neceflitas, non voluntas.
Quanquam Africanus majorem laudem vel meo judicio affe-
quebatur : nulla enim ejus ingenii monumenta mandata literis,
nullum opus otii, nuUum folitudinis munus extat. Ex quo in-
teUigi debet, illum mentis agitatione, invefligationeque earum
rerum, quas cogitando confequebatur, nec otiofum, nec folum
unquam fuiffe. Nos autem, qui non tantum roboris habemus, ut
cogitatione tacita a foHtudine abflrahamur, ad hanc fcribendi
operam omne ftudium curamque convertimus. Itaque phirabrevi
tempore, everfa, quam multis annis ftante, republica, fcripfimus.
II. Sed, cum tota philofophia, mi Cicero, frugifera et fruduo-
ia, nec uUa pars ejus inculta ac deferta fit j tum nulhis feracior
in ea locus efl, nec uberior , quam de ofhciis, a quibus conflan-
ter honefleque vivendi praecepta ducuntur. Quare, quanquam
a Cratippo noflro, principe hujus memorias philofophorum,
haec te afHdue audire atque accipere confido , tamen condu-
cere arbitror, taUbus aures tuas vocibus undique circumfona-
rcj nec eas, fi fieri pofHt, quidquam aUud audire. Quod cumomnibus efl faciendum, qui vitam honeflam ingredi cogitant,
tum haud fcio, an nemini potius, quam tibi. Suftines enim
non parv^am expedlationem imitandde induftriae noftrae, magnam
honorum, nonnuUam fortaffe nominis. Sufcepifli onus praeterea
grave et Athenarum, et Cratippi ; ad quos cum, tanquam ad
mercaturam bonarum artium, fis profedus, inanem redire tur-
pifUmum ell, dedecorantem et urbis au(floritatem, et magiflri.
Quare, quantum conniti animo potes, quantum labore conten-
dere (fi difcendi labor efl potius, quam voluptas) tantum fac, ut
efHcias ; neve committas, ut, cum omnia fuppeditata fmt a no-
bis, tute tibi defuiffe videare. Sed haec ha(5lenus : multa enim
faepe ad te cohortandi gratia fcripfimus. Nunc ad reUquam par-
tem propofita3 divifionis revertamur.
ToM. IIL K k
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 262/539
258 D E O F F I C I I S
PanjEtlus Igitur, qui fine controverfia de officiis accuratiffi-
me difputavit, quemque nos, corredione quadam adhibita»
potifiimum fecuti fumus, tribus generibus propofitis, in quibus
deliberarehomines,
et confultare de officio folerent, (uno,
cumdubitarent, honeftumne id effet, de quo ageretur, an turpe j
altero, utilene, an inutile ; tertio, fi id, quod fpeciem haberet
honefti, pugnaret cum eo, quod utile videretur, quomodo ea dif-
cerni oporteret) de duobus generibus primis, tribus libris ex-
plicavit i de tertio autem genere deinceps fe fcripfit did:urum,
nec id exfolvit, quod promiferat. Quod eo magis miror, quia
fcriptum a difcipulo ejus Pofidonio eft, triginta annis vixiffe
Panastium, poHeaquam eos Hbros edidiifet : quem locum miror
a Pofidonio breviter eife tadtum in quibufdam commentariis j
prsfertim cum fcribat, nullum elfe locum in tota philofophia
tam necelTarium.
Minime vero affentior iis, qui negant, eum locum a Panae-
tio praetermiflum, fed confulto rehd:um, nec omnino fcriben-
dum fuiife, quia nunquam polfet utiUtas cum honeftate pugna-
re : de quo alterum poteft habere dubitationem, adhibendumne
fuerit hoc genus, quod in divifione Panaetii tertium efl, an
plane omittendum : alterum dubitari non poteft, quin a Panaetio
fufceptum fit, fed relidlum. Nam qui e divifione tripartita duas
partes abfolverit, huic neceffe efl rcfbare tertiam. Praeterea in
extremo Hbro tertio de hac parte pollicetur, fe deinceps eife
di«5turum.
Accedit eodem tefhis locuples, Pofidonius, qui etiam fcribit
in quadam epiflola, P. Rutilium Rufum dicere folere, qui
Pana^tium audierat, ut nemo piftor effet inventus, qui Coas
Veneris eam partem, quam Apelles inchoatam rehquiffet, ab-
folveret, (oris enim pulchritudo rehqui corporis imitandi fpem
auferebat -,) fic ea, quae Panietius praetermififlet, et non perfecif-
fet, propter eorum, quae perfeciffet, praeflantiam, neminem effe
perfecutum.
III. Quamobrem de judicio Pana2tli dubitari non potefl :
redene autem hanc tertiam partem ad exquirendum officium
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 263/539
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 264/539
26o D E O F F I C I I S
nec, prreter fapientem, cadere In quemquam poteft. Cum au-
tem aliquid adtum eft, in quo media ofHcia compareant, id
cumulate videtur effe perfed:um 5 propterea quod vulgus, quid
abfit a perfed:o, non fere intelligit ; quatenus autem intelligit,
nihil putat praetermifTum. Quod item in poematibus, et piduris
ufu evenit, in aliifque compluribus, ut deledlentur imperiti,
laudentque ea, quae laudanda non fmt, ob eam, credo, caufam,
quod inlit in his aliquid probi, quod capiat ignaros, qui iidem,
quid in unaquaque re vitii fit, nequeant judicare. Itaque, cum
funt dod:i a peritis, facile defiftunt a fententia.
IV. Haec igitur ofHcia, de quibus his libris differimus, quafi
fecunda quasdam honefla effe dicunt, non fapientum modo
propria, fed cum omni hominum genere communia. Itaque his
omnes, in quibus efl virtutis indoles, commoventur. Nec vero,
cum duo Decii, aut duo Scipiones, fortes viri commemoran-
tur, aut cum Fabricius Ariflidefve jufli nominantur, aut ab illis
fortitudinis, aut ab his juflitiae, tanquam a fapientibus, petitur
exemphim : nemo enim horum fic fapiens, ut fapientem volu-
mus intelHgi. Nec ii, qui fapientes habiti funt, et nominati,
M. Cato, et C. Laelius, fapientes fuerunt -, ne illi quidem fep-
tem ', fed ex mediorum ofHciorum frequentia limilitudineni
quandam gerebant, fpeciemque fapientum.
Quocirca nec id, quod verc honeflum efl, fas efl cum uti-
litatis repugnantia comparari -, nec id quidem, quod commu-
niter appellamus honeflum, quod cohtur ab iis', qui bonos
fe viros haberi volunt, cum emolumentis unquam efl compa-
randum : tamque id honeflum, quod in noflram intelHgentiam
cadit, tuendum confervandumque efl nobis, quam id, quod
proprie dicitur, vereque efl honeftum, fapientibus. AHter enim
teneri non potefl, fi qua efl ad virtutem fada progrefHo. Sed
haec quidem de iis, qui confervatione officiorum exiflimantur
boni.
Qui autem omnia metiuntur emolumentis et commodls,
neque ea volunt praeponderari honeflate, hi folent in dehbe-
rando honeflum cum eo, quod utile putant, comparare 5 boni
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 265/539
L I B E R T E R T I U S. 261
viri non folent. Itaque exillimo, Panastium, cum dixerit, homi-
nes folere in hac comparatione dubitare, hoc ipfum fenfiffe,
quod dixerit, folere modo ; non etiam oportere : etenim non
modo pluris putare quod utile videatur, quam quod honeflum ;
fed h'£C etiam inter fe comparare, et in his addubitare, turpiffi-
mum efl. Quid eft ergo, quod nonnunquam dubitationem afFerre
foleat, confiderandumque videatur ? Credo, fi quando dubitatio
accidit, quale fit id, de quo confideretur.
Saspe enim tempore fit, ut, quod plerumque turpe haberi
foleat, inveniatur non effe turpe. Exempli caufa, ponatur ali-
quid, quod pateat latius : Quod potefl majus effe fcelus, quam
non modo hominem, fed etiam familiarem hominem, occide-
re ? Num igitur fe obftrinxit fcelere, li quis tyrannum occidit,
quamvis familiarem ? Populo quidem Romano non videtur,
qui ex omnibus prcEclaris fadis illud pulcherrimum exiflimat.
Vicit ergo utihtas honeflatem ; immo vero honeftas utilitatem
fecuta eft. Itaque, ut fine ullo errore dijudicare pofiimus, fi-
quando cum illo, quod honepum intelligimus, pugnare id vide-
bitur, quod appellamus iitile, formula quaedam conflituenda efl
quam fi fequemur in comparatione rerum, ab ofHcio nunquanx.
recedcmus.
Erit autem hasc formula, Stoicorum rationi difciplinaeque
maxime confentanea ; quam quidem in his Hbris propterea fe-
quimur, quod, quanquam a veteribus Academicis, et Peripateti-
cis veflris, qui quondam iidem erant, qui Academici, quae honefla
funt, anteponuntur iis, quae videntur utilia ^ tamen fplendidius
hacc ab eis differuntur, quibus quidquid honeffum eft, idem utile
videtur, nec utile quidquam, quod non honeflum ;quam ab iis,
quibus aut honeflum aHquid non utile, aut utile non honeflum.
Nobis autem noflra Academia magnam licentiam dat, ut, quod-
cunque maxime probabile occurrat, id noflro jure Uceat defen-
dere. Sed redeo ad formulam.
V. Detrahere igitur ahquid aUeri, et hominem hominis in-
commodo fuum augere commodum, magis eft contra naturam,
quam mors, quam paupertas, quam dolor, quam cstera, quas
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 266/539
262 D E O F F I C I I S
pofTunt aut corpori accidere, aut rebus externis : nam principio
tollit convi(ftum humanum, et focietatejn : ii enim fic erimus
affecfli, ut propter fuum quifque emolumentum fpoliet, aut vio-
let alterum, difrumpi neceffe eil eam, qua3 maxime eft fecundum
naturam, humani generis focietatem. Ut, fi unumquodque mem-
brum fenfum hunc haberet, ut poffe putaret fe valere, fi proximi
membri valetudinem ad fe traduxiffet, debilitari et interire totum
corpus neceffe eft j fic, fi unufquifque nollrum rapiat ad fe com-
moda aliorum, detrahatque quod cuique poffit, emolumenti fui
gratia, focietas hominum et communitas evertatur neceffe eft.
Nam, fibi ut quifque malit, quod ad ufum vitae pertineat, quam
alteri, acquirere, conceffum eff, non repugnante natura : illud
natura non patitur, ut aliorum fpohis noftras facultates, copias,
opes augeamus.
Neque vero hoc folum natura, id eft, jure gentium, fed etiam
legibus populorum ,quibus in fmguUs civitatibus refpublicae
continentur, eodem modo conftitutum eft, Ut non liceat, fui
commodi caufa, nocere alteri. Hoc enim fped:ant leges, hoc
volunt, incolumem effe civium conjun(5tionem ; quam qui diri-
munt, eos morte, exiHo, vincuHs, damno coercent. Atque hoc
multo magis exigit ipfa naturse ratio, quae eft lex divina, et hu-
mana-,
cui parere qui veHt, (omnes autem parebunt, qui fecun-
dum naturam volent vivere) nunquam committet, ut aHenum
appetat, et id, quod alteri detraxerit, fibi affumat.
Etenim muho magis eft fecundum naturam excelfitas animi,
et magnitudo ; itemque comitas, juftitia, HberaHtas, quam vo-
luptas, quam vita, quam divitiae; quas quidem contemnere, et
pro nihilo ducere, comparantem cum utiHtate communi, magni
animi et excelfi eft. Detrahere autem alteri, fui commodi caufa,
magis eft contra naturam, quam mors, quam dolor, quam caetera
generis ejufdem.
Itemque, magis eft fecundum naturam, pro omnibus gen-
tibus, fi fieri poff.t, confervandis, aut juvandis maximos labo-
res moleftiafque fufcipere, (imitantem Herculem iUum, quem
hominum fama, beneficiorum memor, in conciHo caeleftium
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 267/539
L I B E R T E R T I U S. 263
collocavit) quam vivere in folitudine, non modo fine ullis mo-
leftiis, fed etiam in maximis voluptatibus, abundantem omnibus
copiis ; ut excellas etiam pulchritudine, et viribus. Quocirca
optimo quifque et fplendidiffimo ingenio longe illam vitam huic
anteponit. Ex quo efficitur, hominem, naturai obedientem, ho-
mini nocere non pofTe.
Deinde, qui alterum violat, ut ipfe aliquid commodi confe-
quatur ; aut nihil fe exiftimat contra naturam facere i aut magls
fugiendam cenfet mortem, paupertatem, dolorem, amiffionem
etiam liberorum, propinquorum, amicorum, quam facere cui-
piam injuriam. Si nihil exiflimat contra naturam fieri homini-
bus violandis ; quid cum eo differas, qui omnino hominem ex
homine tollat ? fin fugiendum id quidem cenfet, fed et
multoilla pejora, mortem, paupertatem, dolorem -, errat in eo, quod
ullum aut corporis, aut fortunae vitium, animi. vitiis gravius
exiftimat.
VI. Ergo unum debdt efTe omnibus propofitum, ut eadem fit
utilitas uniufcujufque, et univerforum j quam fi ad fe quifque
rapiet, difToIvetur omnis humana confortio. Atque etiam, fi hoc
natura prsefcribit, ut homo homini, quicunque fit, ob eam ipfam
caufam, quod is homo fit, confultum velit ; necefTe eft fecun-
dum eandem naturam omnium utilitatem efTe communem.Quod fi ita efl:, una continemur omnes, et eadem lege naturse ;
idque ipfum fi ita eft, certe violare alterum lege naturse prohi-
bemur. Verum autem primum : verum igitur et extremum. Nam
illud quidem abfurdum efl, quod quidam dicunt, parenti fe,
aut fratri nihil detracfturos, commodi fui caufa ; aliam rationem
efle civium reliquorum : hi fibi nihil juris, et nullam focieta-
tem, communis utilitatis caufa, ftatuunt effe cum civibus
quae fententia omnem focietatem diflrahit civitatis. Qui autem
civium rationem dicunt habendam, externorum negant, hi di-
rimunt communem humani generis focietatem ; qua fublata,
beneficentia, liberalitas, bonitas, juftitia funditus tollitur : quce
qui tollunt, etiam adverfus Deos immortales impii judicandi
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 268/539
264 ^ ^ O F F I C I I S
funt : ab ils enlm conflitutam inter homines focietatem ever-
tunt ; cujus focietatis ardtiffimum vinculum eft, magis arbitrari
eile contra naturam, hominem homini detrahere, fui commodi
caufa, quam omnia incommoda fubire vel externa, vel corporis,
vel etlam ipfius animl, quaj vacent juftltia. Haec enim una virtus
omnium eft domina et regina virtutum.
Forfitan quifpiam dixerit ; Nonne igitur fapiens, fi fame ipfe
conficiatur, abftulerit cibum alteri, homini ad nullam rem utili?
Minlme vero : non enim mihi eft vita mea utilior, quam ani-
mi talis affecllo, neminem ut violem commodi mei gratla.
Quid? ii Phalarim, crudelem tyrannum, et immanem, vir bo-
nus, ne ipfe frigore conficiatur, veflitu fpoliare poffit, nonne
faciat?
Haec ad judicandum funt facillima. Nam,fi
quid abhomine ad nuUam partem utlli, tuae utiUtatis caufa, detraxeris,
inhumane feceris, contraque naturse legem. Sln autem is tu
fis, qui muham utlUtatem relpubHcae atque hominum focietatl,
ii In vita remaneas, afferre pofiis ; fi quld ob eam caufam akeri
detraxerls, non fit reprehendendum. Sln autem Id non fit ejuf-
modi i fuum cuique Incommodum ferendum efl potius, quam
de alterius commodls detrahendum. Non Igltur magls efl; con-
tra naturam morbus, aut egefias, aut quid hujufmodi, quam de-
tradlio, aut appetitio aheni. Sed communls utlHtatis derehdio
contra naturam eft : eft enlm Injufta. Itaque lex Ipfa natura?,
quas utlHtatem hominum confervat et continet, decernlt profec-
to, ut ab homlne inerti atque InutlH, ad fapientem, bonum,
fortemque vlrum transferantur res ad vlvendum necefi^arlae ; qui,
fi occiderit, multum de communi utiHtate detraxerit : modo
hoc ita faciat, ut ne ipfe de fe bene exifi:imans fefeque dlH-
gens hanc caufam habeat ad injuriam. Ita femper officio fun-
getur, utlHtatl confulens hominum, et el, quam faepe comme-
moro, humanae focletatl.
Nam, quod ad Phalarim attinet, perfacile judicium efi:. NuHa
enim nobis focietas cum tyrannis, fed potlus fumma difiracflio
eft ; neque efl contra naturam, fpoHare eum, fi poffis, quem
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 269/539
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 270/539
266 D E O F F I C I I S
VIII. Cum igltur aliqua fpecles utilitatis objedla eft, commo-
veri necefTe eft. Sed fi, cum animum attenderis, turpitudinem
videas adjundam ei rei, quae fpeciem utilitatis attulerit ; tunc
non utilitas relinquenda eft, fed intelligendum, ubi turpitudo
lit, ibi utilitatem effe non pofTe. Quid fi nihil efl tam contra
naturam, quam turpitudo, (redla enim, et convenientia, et
conflantia natura defiderat, afpernaturque contraria) nihilque
tam fecundum naturam, quam utilitas ; certe in eadem re uti-
litas et turpitudo effe non potefl. Itemque, fi ad honeflatem nati
fumus, eaque aut fola expetenda efl, ut Zenoni vifum efl -, aut
certe omni pondere gravior habenda, quam reliqua omnia, quod
Arifloteli placet ; necefTe efl, quod honeflum fit, id effe aut fo-
lum, aut fummum bonum : quod autem bonom, id certe utile :
ita quidquid honeflum, id utile.
Quare error hominum non proborum, cum allquid, quod
utile vifum efl, arripuit, id continuo fecernit ab honeflo. Hinc
ficas, hinc venena, hinc falfa teflamenta nafcuntur ; hinc furta,
peculatus , expilationes , direptionefque fociorum et civium ;
hinc opum nimiarum potentiae non ferendae : poflremo etiarti
in Hberis civitatibus regnandi exiflunt cupiditates, quibus nihil
nec tetrius, nec foedius excogitari potefl. Emolumenta enim
rerumfallacibus judiciis
vident ; pcenam non dico legum, quasfaepe perrumpunt, fed ipfius turpitudinls, quae acerbifiima efl,
non vident.
Quamobrem hoc quidem dellberantlum genus pellatur e me-
dio, ( efl enim totum fccleratum et impium)
qui deliberant,
utrum id fequantur, quod honeflum efTe videant, an fe fcientes
fcelere contaminent : in ipfa enim dubitatione facinus inefl
etiamfi ad id non pervenerint. Ergo ea deliberanda omnino non
funt, in quibus efl turpls ipfa deliberatio : atque etiam ex omni
deliberatione celandi et occultandl fpes oplnioque removenda efl".
Satis enim nobis (fi modo in philofophia aliquld profecimus)
perfuafum effe debet, fi omnes Deos hominefque celare pofTimus,
nihil tamen avare, nihil injufle, nihil libidinofe, nihil inconti-
nenter effe faciendum.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 271/539
L I B E R T E R T I U S. i.(,y
IX. Hlnc ille Gyges Inducltur a Platone ; qul, cum terra dif-
ceffiiTet magnis quibufdam imbribus, in illum hiatum defcendit,
seneumque equum (ut ferunt fabulje) animadvertit, cujus in
lateribus fores effent ; qulbus apertis , hominis mortui vidit
corpus magnitudine inuiitata, annulumque aureum in digito
quem ut detraxit, ipfe induit : (erat autem regius paftor) tum
in concilium paftorum fe recepit. Ibi, cum palam ejus annuli
ad palmam converterat, a nullo videbatur, ipfe autem omnia
videbat : idem rurfus videbatur, cum in locum annulum inver-
terat. Itaque, hac opportunitate annuli ufus, reginae ftuprum
intulit, eaque adjutrice regem dominum interemit, fuftulit quos
obflare arbitrabatur ; nec in his eum quifquam facinoribus po-
tuit videre. Sic repente annuli beneficlo rex exortus eft LydicB.
Hunc igltur ipfum annulum (i habeat fapiens, nihil plus fibi
licere putet peccare, quam fi non haberet. Honefta enim bonis
viris, non occulta, quasruntur.
Atque hoc loco philofophi quidam, mlnime maU illi qui-
dem, fed non fatis acuti, fidtam et commentitiam fabulam di-
cunt prolatam a Platone : quafi vero ille, aut fadlum id effe,
aut fieri potuifTe, defendat. Hasc efl vis hujus annuli et hujus
exempli ; fi nemo fciturus, nemo ne fufpicaturus quidem fit,
cum aliquld, divitiarum, potentlae, dominationls, libidinis caufa,
feceris ; fi id Diis hominibufque futurum fit femper ignotum j
fifne fadurus ? Negant id fieri pofTe : quanquam poteft id
quidem. Sed quaero, quod negant pofTe, id fi pofTet, quidnam
facerent ? Urgent ruflice fane : negant enlm pofTe, et in eo
perflant : hoc verbum quid valeat, non vident. Cum enim
quaerimus, fi pofTmt celare, quid faduri fmt ; non quEerlmus,
poflintne celare; fed tanquam tormenta quaedam adhibemus,
ut, fi refponderint, fe, impunitate propofita, faduros quod ex-
pediat, facinorofos fe efTe fateantur; fi negent, omnia turpia
per feipfa fugienda effe concedant. Sed jam ad propofitum rever»
tamur.
X. Incidunt faepe multae caufae, quae conturbent anlmos utilita-
tis fpecie; non, cum hoc deUberetur, relinquendane fit honeftas
Ll 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 272/539
268 D E O F F I C I I S
propter utllltatls magtiltudlnem ; (nam id quidem Improbum
efl) fed illud, pofTitne id, quod utile videatur, fieri non turpi-
ter. Cum Coliatino collegs Brutus imperium abrogabat, poterat
videri facere id injufte : fuerat enim in regibus expellendis fo-
cius Bruti, conliliorum etiam adjutor. Cum autem confilium
hoc principes cepiiTent, cognationem Superbi, nomenque Tar-
quiniorum, et memoriam regni efTe tollendam j quod erat utile,
patriae confulere j id erat ita honeflum, ut etiam ipfi CoUatino
placere deberet. Itaque utilitas valuit propter honeflatem ; fine
qua ne utiUtas quidem efTe potuIfTet. At in eo rege, qui urbem
condidit, non ita : fpecies enim utiUtatis animum pepulit ejus ;
cui cum vifum effet utilius, folum, quam cum altero, regnare,
fratreminteremit.
Omiiithic et
pietatem,et
humanitatem,ut
id, quod utile videbatur, neque erat, affequi pofTet -, et tamen
muri caufam oppofuit, fpeciem honeftatis neque probabilem, ne-
que fatis idoneam. Peccavit igitur, pace vel Quirini, vel RomuU
dixerim.
Nec tamen noflras nobls utiUtates omittendae funt, aUifque
tradendas, cum his ipfi egeamus : fed fuae cuique utiUtati, quod
line alterius injuria iiat, ferviendum efl. Scite Chryfippus, ut
multa, Qui fladium, inquit, currit, eniti et contendere debet,
quam maxime poflit, ut vincat ; fupplantare eum, quicumcertet, aut manu depeUere, nuUo modo debet : fic in vita fibi
quemque petere, quod pertineat ad ufum, non iniquum efl;
alteri deripere, jus non efl.
Maxime autem perturbantur officla in amicltils ; quibus et
non tribuere , quod rede pofTis, et tribuere , quod non fit
sequum, contra ofhcium efl. Sed hujus generis totius, breve
et non difiicile praeceptum efl. Quae enim videntur utiUa, ho-
nores, divitiae, voluptates, caetera generis ejufdem, haec ami-
citiae nunquam anteponenda funt. At neque contra rempubU-cam, neque contra jusjurandum ac fidem, amici caufa, vir bo-
nus faciet ; ne fi judex quidem erit de ipfo amico : ponit enim
perfonam amici, cum induit judicis. Tantiim dabit amicitiae,
ut veram amici caufam effe maUt ; et ut orandae Uti tempus.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 273/539
L I B E R T E R T I U S. 269
quoad per leges liceat, accommodet. Cum vero jurato fenten-
tia dicenda fit, meminerit, Deum fe adhibere teftem, id eft
(ut ego arbitror) mentem fuam, qua nihil homini dedit Deus
ipfe divinius. Itaque prseclarum a majoribus accepimus morem
rogandi judicis, fi eum teneremus, i^uce faha Jide facere poJlit,
Hsc rogatio ad ea pertinet, quae paulo ante dixi, honefte ami-
co a judice polTe concedi. Nam, fi omnia facienda fmt, quae
amici velint, non amicitiae tales, fed conjurationes, putandae
funt.
Loquor autem de communibus amicitiis : nam in fapientibus
viris perfedlifque, nihil poteft ^^q tale. Damonem et Phintiam,
Pythagoreos, ferunt hoc animo inter fe fuiife, ut, cum eorum
alteri Dionyfius tyrannus diem necis deftinaviffet, et is, qui
morti addicftus elfet, paucos fibi dies commendandorum fuorum
caufa poflulavilTet, vas fadlus efl alter ejus fiftendi ; ut, fi ille
non revertiffet, moriendum effet ipfi. Qui cum ad diem fe re-
cepifTet, admiratus eorum fidem tyrannus, petivit, ut fe ad ami-
citiam tertium adfcriberent.
Cum igitur id, quod utile videtur in amicitia, cum eo, quod
honeftum efl, comparatur ;jaceat utilitatis fpecies, valeat ho-
neflas. Cum autem in amicitia, quas honefla non funt, poftu-
labuntur, religio et fides anteponatur amicitiae : fic habebitur is,
quem exquirimus, deledlus officii.
XL Sed utihtatis fpecie in republica faepiflime peccaturj ut
in Corinthi diflurbatione noflri. Durius etiam Athenienfes, qui
fciverunt, ut iEginetis, qui clafTe valebant, polHces prjEcideren-
tur. Hoc vifum efl utile ; nimis enim imminebat, propter pro-
pinquitatem, ^Egina Piraeeo. Sed nihil, quod crudele, utile. Efl
enim hominum naturae, quam fequi debemus, maxime inimica
crudelitas.
Male etiam, qui peregrinos urbibus uti prohibent, eofque
exterminant, ut Pennus apud patres noftros, Papius nuper. Nameffe pro cive, qui civis non fit, recflum eft non hcere ; quam tule-
runt legem fapientifTimi Confules, CrafTus et Sca^vola : ufu vero
urbis prohibere peregrinos, fane inhumanum eft. IUa pra:clara.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 274/539
270 D E O F F I C I I S
in quibus publicse utilitatis fpecies prae honeflate contemnitur.
Plena exemplorum eft noftra refpublica, cum faspe, tum maximc
bello Punico fecundo : quae, Cannenfi calamitate accepta, majo-
res animos habuit, quam unquam rebus fecundis ; nulla timoris
fignificatio, nulla mentio pacis. Tanta vis efl honefli, ut fpeciem
utilitatis obfcuret.
Athenienfes, cum Perfarum impetum nuUo modo poflent fuf-
tinere, flatuerentque, ut, urbe reUd:a, conjugibus et hberis Troe-
zene depofitis, naves confcenderent, libertatemque Graecias clafTc
defenderent, Cyrfilum quendam, fuadentem, ut in urbe ma-
nerent, Xerxemque reciperent, lapidibus obruerunt. Atque ille
utiUtatem fbqui videbatur : fed ea nulla erat, repugnante honef-
£ate.
Themiflocles pofl: vicftoriam ejus belli, quod cum Perfis
fuit, dixit in concione, fe habere confilium reipublicas falutare,
fed id fciri opus non effe. Poflulavit, ut aliquem populus da-
ret, quicum communicaret. Datus efl Ariflides. Huic ille, ciaf-
fem Lacedaemoniorum, quas fubdud:a effet ad Gytheum, clam
incendi poffe ; quo fadto frangi Lacedaemoniorum opes neceffe
«ffet. Quod Ariftides cum audiffet, in concionem magna cxpec-
tatione venit ; dixitque, pcrutile effe confilium, quod Themif-
iocles afferret, fed minime honeflum. Itaque Athenienfes, quod
honeflum non effet, id ne utile quidem putaverunt 5 totamque
^am rem, quam ne audierant quidem, audore Ariflide repudia-
verunt. Mehus hi, quam nos, qui piratas, immunes ; focios,
•vedtigales habemus.
XIL Maneat ergo, quod turpe fit, id nunquam effe utile ;
ne tum quidem, cum id, quod effe utile putes, adipifcare. Hoc
cnim ipfum utile putare, quod turpe fit, calamitofum efl. Sed
incidunt, ut fupra dixi, faepe caufae, cum repugnare utilitas
honeflati videatur, ut animadvertendum fit, repugnetne plane,
an pofHt cum honeflate conjungi. Ejus generis hae funt quae-
ftiones ; Si (exempli gratia) vir bonus Alexandria Rhodum mag-
num frumenti numerum advexerit in Rhodiorum inopia et
fame^ fummaque annonae caritate; fi idem fciat, complures
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 275/539
L I B E R T E R T I U S. 271
mercatores Alexandria folviiTe, navefque in curfu, frumento
onuftas, petentes Rhodum, viderit -, didturufne fit id Rhodiis,
an lilentio fuum quam plurimo venditurus ? Sapientem et bonum
virum fingimus : de ejus deliberatione et confultatione quaeri-
mus, qui celaturus Rhodios non fit, fi id turpe judicet ; fed du-
bitet, an turpe non fit.
In hujufmodi caufis aliud Diogeni Babylonio videri folet,
magno et gravi Stoico ; aliud Antipatro, difcipulo ejus, homi-
ni acutifiimo. Antipatro, omnia patefacienda, ut ne quid om-
nino, quod venditor norit, emptor ignoret ; Diogeni, vendito-
rem, quatenus jure civili confi:itutum fit, dicere vitia oporte-
re, eaetera fine infidiis agere ; et quoniam vendat, velle quam
optime vendere. Advexi ; expofui ; vendo meum non pluris,
quam csteri ; fortafi^e etiam minoris, cum major efi: copia. Cui
fit injuria ? Exoritur Antipatri ratio ex altera parte; Quid ais ?
tu, ciim hominibus confulere debeas, et fervire humanae focie-
tati, eaque lege natus fis, et ea habeas principia natur£e, qui-
bus parere, et quae fequi debeas, ut utilitas tua, communis
utilitas fit, vicifiimque communis utilitas, tua fit ; celabis ho-
mines, quid iis adfit commoditatis et copias ? Refpondebit
Diogenes fortafi^e fic, AHud efi; celare, aliud tacere ; neque ego
nunc te celo, fi tibi non dico, quae natura Deorum fit, quis fit
finis bonorum ;quae tibi plus prodefi^ent cognita, quam tritiei
utilitas : fed non, quidquid tibi audire utile efi, id mihi dicere
necefi!e efi. Immo vero, inquiet ille, necefle eft, fi quidem me-
minifti, tffe inter homines natura conjundlam focietatem. Me-
mini, inquiet ille, fed num ifta focietas talis eft, ut nihil fuum
cujufque fit ? Quod fi ita eft, ne vendendum quidem quidquam
eft, fed donandum.
XIII. Vides in hac tota difceptatione non illud dici, Quamvis
hoc turpe fit, tamen, quoniam expedit, faciam ; fed ita ex-
pedire, ut turpe non fit. Ex altera autem parte ; ea re, quia
turpe fit, non effe faciendum. Vendat aedes vir bonus propter
aliqua vitia, quae ipfe norit, caeteri ignorent : peftilentes fint, et
habeantur falubres ; ignoretur, in omnibus cubiculis apparere
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 276/539
^72 DEOFFICIISferpentes ; male materiatae, ruinofae ; fed hoc praeter dominum
nemo fciat. Quaero, fi hoc emptoribus venditor non dixerit,
sedefque vendiderit pluris multo, quam fe venditurum putarit,
num id injufte, aut improbe, fecerit ?
Ille vero, inquit Antipater. Quid enim eft aliud erranti viam
non monftrare, (quod Athenis execrationibus publicis fancitum
eft) ft hoc non eft, emptorem pati ruere, et per errorem in
maximam fraudem incurrere ? Plus etiam eft, quam viam non
monftrare : nam eft fcientem in errorem alterum inducere. Dio-
genes contra ; Num te emere coegit, qui ne hortatus quidem
eft ? IUe, quod non placebat, profcripfit ; tu, quod placebat,
emifti. Quod fi qui profcribunt, villam bonamy beneque adifi'
catajn, non exiftimantur fefelliife, etiam fi illa nec bona eft,
nec aedificata ratione ; multo minus, qui domum non laudarunt.
Ubi enim judicium emptoris eft, ibi fraus venditoris quae poteft
effe ? Sin autem did:um non omne praeftandum eft ; quod dic-
tum non eft, id prasftandum putas ? Quid vero eft ftultius, quam
venditorem, ejus rei, quam vendat, vitia narrare ? quid autem
tam abfurdum, quam ii domini juflu ita praeco praedicet ? Domum
pefiilentem vendo,
Sic ergo, in quibufdam caufis dubiis, ex altera parte defen-
ditur honeftas, ex altera ita de utiHtate dicitur, ut id, quod
utile videatur, non modo facere honeftum fit ; fed etiam, non
facere, turpe. Hasc eft illa, quae videtur utiUum fieri cum ho-
neftis faepe, diifenfio. Quas dijudicanda funt: non enim, ut quae-
reremus, expofuimus, fed ut expHcaremus. Non igitur videtur
nec frumentarius iUe Rhodios, nec hic aedium venditor celare
emptores debuiife. Neque enim id eft celare, quidquid reticeas ;
fed cum, quod tu fcias, id ignorare emolumenti tui caufa veHs
eos, quorum interfit id fcire. Hoc autem celandi genus quale
fit, et cujus hominis, quis non videt ? Certe non aperti, non
fimpHcis, non ingenui, non jufti, non viri boni j verfuti potius,
obfcuri, aftuti, faUacis, maHtiofi , caUidi , veteratoris, vafri.
Haec tot, et aHa plura, nonne inutile eft vitiorum fubire no-
mina ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 277/539
L I B E R T E R T I U S. 273
XIV. Quod fi vituperandi funt, qui reticuerunt, quid de iis
exiftimandum eft, qui orationis vanitatem adliibuerunt ? C. Ca-
nius, eques Romanus, nec infacetus, et fatis literatus, cum fe
Syracufas otiandi, (ut ipfe dicere folebat) non negotiandi caufa
contuliiTet , did:itabat , fe hortulos aliquos velle emere,quo
invitare amicos, et ubi fe oble(flare fme interpellatoribus polTet.
Quod cum percrebuilfet, Pythius ei quidam, qui argentariam
faceret Syraculis, venales quidem fe hortos non habere, fed
licere uti Canio, fi vellet, ut fuis j et fimul ad ccenam hominem
in hortos invitavit in pofterum diem. Cum ille promifilTet, tum
Pythius, qui elfet, ut argentarius, apud omnes ordines gratiofus,
pifcatores ad fe convocavit, et ab his petivit, ut ante fuos hortu-
los poflridie pifcarentur, dixitque, quid eos ficere vellet. Ad
coenam tempore venit Canius : opipare a Pythio apparatum con-
vivium : cymbarum ante oculos muUitudo. Pro fe quifque, quod
ceperat, afferebat : ante pedes Pythii pifces abjiciebantur.
Tum Canius , Quaefo, inquit, quid efl hoc, Pythi ? tan-
tumne pifcium ? tantumne cymbarum ? Et ille, Quid mirum,
inquit ? hoc loco eft, Syracufis quidquid efl pifcium : haec aqua-
tio : hac villa ifli carere non poifunt. Incenfus Canius cupidi-
tate contendit a Pythio, ut venderet. Gravate ille primo.
Quid multa ? impetrat : emit homo cupidus et locuples, tanti,
quanti Pythius voluit, et emit inflrudos : nomina facit -, nego-
tium conficit. Invitat Canius poflridie familiares fuos : venit
ipfe mature : fcahnum nullum videt : quaerit ex proximo vici-
no, num feriae quaedam pifcatorum effent, quod eos nullos
videret. Nullae, (quod fciam) inquit ille : fed hic pifcari nulli
folent; itaque heri mirabar, quid accidiffet. Stomachari Canius:
fed quid faceret ? nondum enim AquiHus, collega et famiharis
meus, protulerat de dolo malo formulas ; in quibus ipfis cum
ex eo quaereretur , quid effet do/us malus , refpondebat , Cumeffet aliud Jimulatumy aliud aSlum. Hoc quidem fane luculen-
ter, ut ab homine perito definiendi. Ergo et Pythius et omnes
aUud agentes, aUud fimulantes, perfidi, improbi, maUtiofi funt.
ToM. III. M m
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 278/539
274 D E O F F I C I I S
Nullum igltur fadum eorum potefl utile efTe, cum flt tot vitiis
inquinatum.
XV. Quod fi Aquiliana definitio vera efl, ex omni vita fimu-
latlo, difTimulatioque tollenda efl. Ita nec, ut emat melius, nec,
ut vendat, quidquam fimulabit, aut diflimulabit vir bonus. At-
que ifle dolus malus etiam legibus erat vindicatus, ut tutela xii
tabulis, et circumfcrlptlo adolefcentium lege Laetoria ; et, fine
lege, judiciis, in quibus additur, ex fide bona. Reliquorum
autem judiciorum hasc verba maxime excellunt ; in arbitria
rei uxoriae, melius, ^quius : in fiducia, ut inter bonos
Bene agier. Quid ergo ? aut in eo, quod melius, /equius,
poteft ulla pars ineffe fraudis ? aut, cum dicitur, inter bonos
BENE agier, quidquam agi dolofe aut malitlofe potefl?
Dolusautem malus iimulatione et diffimulatione, ut ait Aquilius, con-
tinetur. Tollendum efl igitur ex rebus contrahendis omne men-
dacium. Non licitatorem venditor, nec, qui contra fe liccatur,
emptor opponet. Uterque, fi ad eloquendum venerit, non plus,
quam femel, eloquetur.
Quintus quidem Scasvola , Publii filius , cum poftulalTet
ut fibi fundus, cujus emptor erat, femel indicaretur, idque
venditor ita feciifet, dixit, fe pluris aeflimare : addidit centum
millia. Nemo efl, qui hoc viri boni fuiffe neget ; faplentis,
negant -j ut, fi minoris, quam potuifTet, vendidiffet. Hasc igitur
eft illa pernicies, quod ahos bonos, ahos fapientes, exiflimant
ex quo Ennlus, ne qmdquam fapere fapientemj quifibi ipfe prodeffe
non quiret. Vere id quidem, fi, quid effet prodeffe, mihi cum
Ennlo conveniret. Hecatonem quidem Rhodium, difcipulum
Panaetii, video in iis libris, quos de OfHciis fcripfit Q^Tu-
beroni, dicere, Sapientis effe, nihil contra mores, leges, infli-
tuta facientem, habere rationem rei famiUaris. Neque enim
folum nobis divites elfe volumus, fed Hberis, propinquis, ami-
cis, maximeque reipublicae : fmgulorum enim facuhates, et co-
piae, divitise funt civitatis. Huic, Scaevolae fa(5lum, de quo paulo
ante dixi, placere nullo modo potefl : etenim omnino tantum
fe negat facflurum compendii fui caufa, quod non hceat. Huic
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 279/539
L I B E R T E R T I U S. 275
nec laus magna tribuenda, nec gratia eft. Sed, five fimulatio
et diffimulatio dolus malus eft, perpauca^ res funt, in quibus
dolus ifle malus non verfetur : five vir bonus efl is, qui prodefl,
quibus potefl, nocet nemini, certe iflum virum bonum non fa-
cile reperimus. Nunquam igitur efV utile peccare, quia femper
efl turpe ; et, quia femper efl honeftum, virum bonum effe,
femper efl utile.
XVI. Ac de jure quidem prasdiorum fancitum efl apud nos
jure civili, ut in his vendendis vitia dicerentur, quae nota effent
venditori. Nam, cum ex xii tabulis fatis effet ea prceflari, qux'
effent Hngua nuncupata, quse qui inficiatus effet, dupU poenam
fubiret; a jureconfuhis etiam reticentias poena efl conflituta:
quidquid enimeffet
in praediovitii,
id ftatuerunt, fi vendi-tor fciret , nifi nominatim di<5lum effet
, praeflari oportere.
Ut, cum in arce augurium augures afturi effent, jufTifTentque
Titum Claudium Centumalum, qui zedes in CceHo monte ha-
bebat, demoHri ea, quorum akitudo ofHceret aufpiciis ; Clau-
dius profcripfit infulam : vendidit : emit P, Calpurnius Lanarius
huic ab auguribus illud idem denuntiatum efl:. Itaque Calpur-
nius, cum demolitus effet, cognoffetque, Claudium aedes poftea
profcripfiffe, quam effet ab auguribus dcmoliri juffus, arbitrum
illum adegit, quidquid fibi dare, facere oporteret ex jide bona,
M. Cato fententiam dixit, hujus noftri Catoni pater : ut enim
caeteri ex patribus, fic, qui lumen illud progenuit, ex filio efl
nominandus. Is igitur judex ita pronuntiavit ; cum in venun-
dando rem eam fciffet, et non pronuntiafTet, emptori damnum
prasflari oportere. Igitur ad fidem bonam flatuit pertinere, notum
effe emptori vitium, quod nofTet venditor.
Quod fi rede judicavit, non recfle frumentarius ille, non
redte aedium peftilentium venditor, tacuit. Sed hujufmodi reti-
centiae jure civili omnes comprehendi non pofTunt -, quse autem
pofTunt, diligenter tenentur. M. Marius Gratidianus, propinquus
nofter, C. Sergio Oratse vendiderat a?des eas, quas ab eodem
ipfe paucis ante annis emerat. Hae Sergio ferviebant ', fed hoc
in mancipio Marius non dixerat. Addudta res in judicium eft.
M m 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 280/539
276 D E O F F I C I I S
Oratam CrafTus, Gratidianum defendebat Antonius. Jus Craffus
urgebat : quod vitii venditor non dixiflet fciens, id oportere prae-
ftari : aequitatem Antonius : quoniam id vitium ignotum Sergio
non fuilfet, qui illas aedes vendidifTet, nihil fuilTe necefle dici
nec eum effe deceptum, qui id, quod emerat, quo jure effet, te-
neret. Quorfum hsec ? ut illud intelligas, non placuifTe majori-
bus noflris aftutos.
XVII. Sed aliter leges, aliter philofophi, toUunt aftutias : le-
ges, quatenus manu tenere pofTunt ; philofophi, quatenus ratione
et intelligentia. Ratio igitur hoc poftulat, ne quid infidiofe,
ne quid fimulate, ne quid fallaciter. Suntne igitur infidiae,
tendere plagas, etiam li excitaturus non fis, nec agitaturus ?
ipfae enim ferse, nullo infequente, f^pe incidunt. Sic tu a^des
profcribas, tabulam tanquam plagam ponas, domum propter
vitia vendas -, in eam aUquis incurrat imprudens. Hoc quan-
quam video, propter depravationem confuetudinis, neque more
turpe haberi, neque aut lege fanciri, aut jure civili ; tamen
naturae lege fancitum eft. Societas enim efl, (quod etfi fxpe
didum eft, dicendum tamen efl fcepius) latifTime quidem qus
pateat, hominum inter homines 3 interior eorum, qui ejufdem
gentis funt ; propior eorum, qui ejufdem civitatis. Itaque ma-
jores aliud jus gentium, aliud jus civile effe voluerunt. Quod
civile, non idem continuo gentium ; quod autem gentium, idem
civile effe debet. Sed nos veri juris, germana^que juftitiae foHdam
et expreffam effigiem nullam tenemus ; umbra et imaginibus
utimur : eas ipfas utinam fequeremur ! feruntur enim ex optimis
naturae et veritatis exemplis. Nam quanti verba illa, Uti ne prop-
ter te,Jidemve tuam captusjfraudatufvejim f Quam illa aurea, Ut
inter bonos bene agier oportet, etJinefraudatione !
Sed, qui fint boni, et quid fit bene agi, magna quaeftio eft. Q^quidem Scaevola, Pontifex maximus, fummam vim dicebat effe
in omnibus iis arbitriis, in quibus adderetur, ex fide bona ',
fideique bonae nomen exiftimabat manare latiflime, idque verfari
in tuteUs, focietatibus, fiduciis, mandatis, rebus emptis, venditis,
condudis, locatis, quibus vitae focietas continetur : in his magni
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 281/539
L I B E R T E R T I U S. 277
efle judicls, ftatuere (praefertim cum in plerifque eflent judicia
contraria) quid quemque cuique prasftare oporteret.
Quocirca aftutiae tollendae funt, eaque malitia, quae vult illa
quidem videri fe effe prudentiam ; fed abeft ab ea, diftatque
plurimum. Prudentia efl: enim locata In dele^H^u bonorum et
malorum ; malitia (li omnia, qua3 turpia funt, mala funt) mala
bonis anteponit. Nec vero in praediis folum jus civile, dudlum
a natura, malitiam fraudemque vindicat ; fed etiam in manci-
piorum venditione fraus venditoris omnis excluditur. Qui enim
fcire debuit de fanitate, de fuga, de furtis, pra^llat edidto ^Edi-
lium. Heredum alia caufa eft. Ex quo intelligitur, quoniam
juris natura fons ftt, hoc fecundum naturam effe, neminem id
agere, ut ex alterius prgedetur infcientia : nec ulla pernicies
vitae major inveniri poteft, quam in malitia limulatio intelli-
gentiae ; ex quo ifta innumerabilia nafcuntur, ut utilia cum ho-
neftis pugnare videantur. Quotus enim quifque reperietur, qui,
impunitate et ignoratione omnium propofita, abftinere poftit
mjuria r
XVIII. Periclitemur, fi placet, in iis quidem exemplis, in qui-
bus peceari vulgus hominum fortaffe non putat. Neque enim de
ficariis, veneficis, teftamentariis, furibus, peculatoribus hoc loco
differendum eft ; qui non verbis funt et difputatione philofopho-
rum, fed vinculis et carcere, fatigandi : fed haec confideremus^
qu£e faciunt ii, qui habentur boni.
L. Minucii Bafili, locupletis hominis, falfum teftamentum
quidam e Grsecia Romam attulerunt : quod quo faciUus obtine-
rent, fcripferunt heredes fecum M. CrafTum et Q^ Hortenfium,
homines ejufdem statis potentifiimos : qui, cum illud falfum effe
fufpicarentur, fibi autem nullius effent confcii culpae,. alieni faci-
noris munufculum non repudiaverunt. Quid ergo ? fatin' hoc
eft, ut non dellquifTe videantur ? Mihi quidem non videtur ;
quanquam alterum amavi vivum, aherum non odi mortuum.
Sed cum Bafilus M. Satrium , fororis fiHum , nomen fuum
ferre voluifTet, eumque feciffet heredem ; Himc dico patromim
agri Piceni et Sabini : (6 turpem notam temporum illorum !)
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 282/539
27S D E O F F I C I I S
num erat jEquum, princlpes cives rem habere, ad Satrium nihil
prajter nomen pervenire ? Etenim, fi is, qui non defendit in-
juriam, neque propulfat a fuis, cum poteft, injufle facit, (ut
in primo libro differui) qualis habendus efl is, qui non modonon repellit, fed etiam adjuvat, injuriam ? Mihi quidem etiam
vera3 haereditates non honeflae videntur, 11 fint maUtiofis blan-
ditiis officiorum non veritate, fed fimulatione, quaefitac. Atqul
in tahbus rebus aliud utile interdum, aliud honeflum videri
folet. Falfo : nam eadem utiHtatis, quae honeflatis, efl regula.
Qui hoc non perviderit, ab hoc nulla fraus aberit, nuUum faci-
nus : fic enim cogitans, £/? ijluc quidem honejlum, veriim hoc ex-
pedit, r£s a natura copulatas audebit errore divellere ; qui fons
efl fraudium, maleficiorum, fcelerum omnium.
XIX. Itaque, fi vir bonus habeat hanc vim, ut, fi digitis con-
crepuerit, pofHt in locupletium teflamenta nomen ejus irrepere,
hac vi non utatur ; ne fi exploratum quidem habeat, id omnino
neminem unquam fufpicaturum. At dares hanc vim M. CrafTo,
ut digitorum percufTione heres poffet fcriptus efTe, qui re vera
non effet heres, - in foro, mihi crede, faltaret. Homo autem
juflus, ifque, quem fentimus virum bonum, nihil cuiquam,
quod in fe transferat, detrahet. Hoc qui admiratur, is fe, quid
fit vir bonus, nefcire fateatur. At vero fi quis voluerit animi
fui compHcatam notionem evolvere, jam fe ipfe doceat,, eum
virum bonum effe, qui profit quibus poflit, noceat nemini, nifi
lacefTitus injuria. Quid ergo ? hic non noceat, qui quodam quafi
veneno perficiat, ut veros heredes moveat, in eorum locum ipfe
fuccedat ? Non igitur faciat (dixerit quis) quod utile fit, quod
expediat ? Immo inteUigat, nihil nec expedire, nec utile effe,
quod fit injuflum. Hoc qui non didicerit, bonus vir effe non
poterit.
Fimbriam confularem, audiebam de patre noflro puer, ju-
dicem M. Lutatio Pinthias fuiffe, equiti Romano fane honeflo,
cum is fponfionem feciffet, ni bonus vir ejjet : itaque ei dixilTe
Fimbriam, fe illam rem nunquam judicaturum -, ne, aut fpolia-
ret fama probatum hominem, fi contra judicafTet; aut ftatuiffe
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 283/539
L I B E R T E R T I U S. 279
vlderetur, vlrum bonum allquem efCe, cum ea res innumera-
bilibus officiis et laudibus contineretur. Huic igltur viro bono,
quem Flmbrla etiam, non modo Socrates, noverat, nullo mo-
do viderl poteft quidquam efTe utlle, quod non honeflum Ht.
Itaque talis vir non modo facere, fed ne cogltare quldem, quid-quam audebit, quod non audeat prasdlcare. Haec nonne eft
turpe dubitare phllofophos, quse ne ruftlci quldem dubltent ?
a quibus natum efl id, quod jam contrltum efl vetuflate, pro-
verbium : cum enlm fidem aHcujus bonltatemque laudant, dlg-
num effe dlcunt, qulcum in tenebris mices. Hoc quam habet-
vim, nlfi illam, nlhil expedlre quod non deceat, etlam fi Id
poflis nullo refellente obtlnere ? Videfne igltur, hoc proverblo,
neque Gygi illl pofTe veniam darl, neque hulc, quem paulo
ante fingebam, digitorum percufTione haereditates omnium pofTe
converrere ? Ut enlm, quod turpe efl, id, quamvis occultetur,
tamen honeflum fieri nullo modo potefl ^ fic, quod honeftunir
non efl, Id utlle ut fit, effici non poteft, adverfante et repugnante
natura.
XX. At enim, cum permagna praemla funt, efl caufa peccan-
di. C. Marius, cum a fpe confulatus longe abeffet, et jam fepti-
mum annum pofV praeturam jaceret, neque petlturus unquam
confulatum videretur, Q^Metellum, cujus legatus erat, fum-
mum virum, et civem, cum ab eo, imperatore fuo, Romammlffiis effet, apud populum Romanum criminatus efl, bellura
ducere : fi fe Confulemt feciffenty brevi tempore, aut vlvum^,
aut mortuum Jugurtham fe in poteftatem populi Romani redac-
turum. Itaque fadlus eft ille quldem Conful, fed a fide jufli-
tiaque difceffit, qui optlmum et gravlffimum clvem, cujus le-
gatus, et a quo mlffus effet, in invidiam falfo crimine adduxe-
rit.
Ne nofler quidem Gratldlanus officlo boni viri fund:us eft
tum, cum Praetor effet, colleglumque Praetorum tribunl plebis
adhibuiffent, ut res nummarla de communi fententla confli-
tueretur. 'JaBabatur enifn temporibus illis nummiis, Jic, ut nemo
pojfet fcire, quid haberet. Confcripferunt communiter edidtum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 284/539
28o D E O F F I C I I S
cum pcena atque judicio; conflitueruntque, ut omnes fimul in
Roflra poft meridiem defcenderent : et casteri quidem alius alio;
Marius a fubfelliis in Roftra re<5ta, idque, quod communiter com-
pofitum fuerat, folus edixit. Et ea res, fi quaeris, ei magno hono-
ri fuit. Omnibus vicis ftatuae : ad eas thus et cerei. Quid mul-ta ? nemo unquam multitudini fuit carior.
Hffic funt, qus conturbant homines in deUberatione nonnun-
quam, cum id, in quo violatur aequitas, non ita magnum ;
illud autem, quod ex eo paritur, permagnum videtur : ut Ma-
rio, praeripere collegis et tribunis plebis popularem gratiam,
non ita turpe ; Confulem ob eam rem fieri, quod fibi tunc pro-
pofuerat, valde utile videbatur. Sed omnium una regula eft,
quam tibi cupio effe notiffmiam ; Aut illud, quod utile videtur,
turpe ne fit; aut, fi turpe efl, ne videatur effe utile. Quid igitur?
pofliimufne aut illum Marium, virum bonum judicare, aut
hunc ? Explica atque excute intelHgentiam tuam, ut videas,
quas fit in ea fpecies, forma, et notio viri boni. Cadit ergo in
virum bonum mentiri emolumenti fui caufa, criminari, pras-
ripere, fallere ? Nihil profedto minus. Efl ergo ulla res tanti,
aut commodum ullum tam expetendum, ut viri boni et fplen-
dorem, et nomen amittas ? Quid eft, quod afferre tantum utiHtas
ifla, quas dicitur, poffit, quantum auferre, fi boni viri nomen
eripuerit, fidem juftitiamque detraxerit ? Quid enim interefl,
utrum ex homine fe quis conferat in belluam, an in hominis
figura immanitatem gerat beHuae ?
XXI. Quid ? qui omnia reda et honefta negHgunt, dum-
modo potentiam confequantur, nonne idem faciunt, quod is, qui
etiam focerum habere voluit eum, cujus ipfe audacia potens ef-
fet ? Utile ei videbatur plurimum pofie alterius invidia: id quam
injuflum in patriam, quam inutile, quam turpe efi^et, non vide-
bat. Ipfe autem focer in ore femper Graecos verfus de Phoe-
niffis habebat, quos dicam ut potero, incondite fortafi^e, fed ta-
jnen ut res poffit inteUigi;
Namyji violandum ejl jusy regnandi gratia
Violandum ejl : aliis rebus pietatem colas.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 285/539
L I B E R T E R T I U S. 281
Capltalls Eteocles, vel potlus Eurlpides, qui id unum, quod
omnium fceleratiffimum fuerat, exceperit.
Quid igitur minuta colligimus , hacreditates, mercaturas
venditiones fraudulentas ? Ecce tibi, qui rex populi Romani,
dominufque omnium gentium efft concupierit, idque perfece-
rit. Hanc cupiditatem fi honeftam quis effe dicit, amens eft.
Probat enim legum et hbertatis interitum, earumque oppref-
fionem tetram et deteftabilem, gloriofam putat. Qui autem
fatetur, honeftum non effe in ea civitate, qux hbera fuit, quas-
que effe debeat, regnare, fed ei, qui id facere poffit, elfe utile
qua hunc objurgatione, aut quo potius convicio a tanto errore
coner avellere? Poteft enim, (Dii immortales !) cuiquam eife
utile foediffimum et teterrimum parricidium patriae ; quamvis
is, qui fe eo obftrinxerit, ab oppreffis civibus Parens nomine-
tur ? Honeftate igitur dirigenda utihtas eft, et quidem lic, ut
haec duo verbo inter fe difcrepare, re tamen unum fonare, vide-
antur.
Non habeo, ad vulgl oplnlonem, quae major utlhtas, quam
regnandi, efte poffit ; nihil contra inutihus el, qui id injufte
confecutus fit, invenio, cum ad veritatem coepi revocare ratio-
nem. Poft!unt enim cuiquam efle utiles, angores, fonicitudines,
diurni et nodurni metus, vita infidlarum periculorumque ple-
niffima ?
Multi iniqui atque infideles regno^ paucifunt hni,
inquit Accius. At cui regno ? quod a Tantalo et Pelope pro-
ditum jure obtinebatur. Nam quanto plures ei regi putas, qui
exercltu popuh Romani populum ipfum Romanum oppreffiflet,
civitatemque non modo hberam, fed etiam gentibus imperan-
tem, fervire libi cocgilTet ? Hunc tu quas confclentise labes in
animo cenfes habuilfe ? quae vulnera ? Cujus autem vita ipli
poteft utihs effe, cum ejus vitse ea conditio (it, ut, qui ihameripuerit, in maxima et gratia futurus fit, et gloria ? Quod fi
hasc utiha non funt, qua2 maxime videntur, quia plena funt de-
decoris ac turpitudinis ; fatis perfuafum eile debet, nihil ei^Q
utile, quod non honeftum fit.
ToM. III. T^J n
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 286/539
282 DE OFFICIIS
XXII. Quanquam id quidem, cum fope alias, tum Pyrrhi
bello a C. Fabricio, Confule iterum, et a fenatu noftro judicatum
eft. Cum enim rex Pyrrhus populo Romano bellum ultro intu-
lifTet, cumque de imperio certamen eflet cum rege generofo ac
potente -, perfuga ab eo venit in caftra Fabricii, eique eft pollici-
tus, fi prsemium fibi propofuiffet, fe, ut clam veniflet, fic clam
in Pyrrhi caflra rediturum, et eum veneno necaturum. Hunc
Fabricius reducendum curavit ad Pyrrhum : idque fadlum ejus
a fenatu laudatum efl. Atqui fi fpeciem utiUtatis, opinionemque
quaerimus, magnum illud bellum perfuga unus, et gravem ad-
verfarium imperii fufluUffet ; fed magnum dedecus et flagitium,
quicum laudis certamen fuiffet, eum non virtute, fed fcelere,
fuperatum.
Utrum igitur utiUus vel Fabricio, qui taUs in hac urbe, qua-
Us Ariftides Athenis fuit, vel fenatui noflro, qui nunquam
utiUtatem a dignitate fejunxit, armis cum hofte certare, an ve-
nenis ? Si glori'£ caufa imperium expetendum efl, fcelus abfit,
in quo non potefl effe gloria : fin ipfa^ opes expetuntur quoquo
modo, non poterunt utiles effe cum infamia. Non igitur utiUs
iUa L. PhiUppi, Q^ fiUi, fententia -, quas civitates L. SyUa,
pecunia accepta, ex fenatufconfuUo Uberaviffet, ut hiE rurfus
vedligales eflent j neque his pecuniam, quam pro Ubertate de-
derant, redderemus. Efl ei fenatus affenfus : turpe imperio :
piratarum enim meUor fides, quam fenatus. At audta vecftigaUa :
utile igitur. Quoufque audebunt dicere quidquam utile, quod
non honeflum ^ Potefl autem uUi imperio, quod gloria fukum
ti^Q debet, et benevolentia fociorum, utile effe odium et in-
famia ? Ego etiam cum Catone meo faepe difTenfi : nimis mihi
prsefrade videbatur aerarium vedtigaUaque defendere, omnia
pubUcanis negare, multa fociis ; cum in hos benefici effe debe-
remus, cum iUis fic agere, ut cum colonis noftris foleremus ;
eoque magis, quo iUa ordinum conjundtio ad falutem reipub-
licae pertinebat. Male etiam Curio, cum caufam Tranfpada-
norum sequam effe dicebat ; femper autem addebat, Vincat
utilitas, Potius diceret, non effe aequam, quia non effet utiUs
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 287/539
L I B E R T E R T I U S. 283
reipublicae, quam, cum utilem efTe diceret, non efle a:;quam fa-
teretur.
XXIII. Plenus efl fextus liber de officiis Hecatonis talium
quasftionum-,
Sitne boniviri,
in maximacaritate
annonae, fami-liam non alere. In utramque partem difputat : fed tamen ad
extremum utilitate putat officium dirigi magis, quam humani-
tate. Quaerit, fi in mari jadtura facienda fit, equine pretiofi po-
tius jadluram faciat, an fervuli vilis. Hic alio res familiaris, alio
ducit humanitas. Si tabulam de naufragio ftuhus arripuerit, ex-
torquebitne eam fapiens, fi potuerit ? Negat, quia fit injurium.
Quid ? dominus navis, eripietne fuum ? Minime -, non plus,
quam li navigantem in aUo ejicere de navi veht, quia fua fit.
Quoad enim perventum lit eo, quo fumpta navis eft, non dominieft navis, fed navigantium.
Quid, fi in una tabula Hnt duo naufragi, hique fapientes,
fibine utervis rapiat, an aUer cedat aUeri ? Cedat vero ; fed ei,
Gujus magis interfit vel fua, vel reipubhcae caufa, vivere. Quid,
fi haec paria in utroque ? NuUum erit certamen, fed, quali forte
aut micando vidus, aUeri cedat aUer. Quid fi pater fana expilet,
cuniculos agat ad aerarium ; indicetne id magiftratibus fihus ?
Nefas id quidem eft : quin etiam defendat patrem, fi arguatur.
Non igitur patria prasftat omnibus officiis ? Immo vero ; fed ipfi
patriae conducit, pios cives habere in parentes. Quid, fi tyranni-
dem occupare, fi patriam prodere, conabitur pater ? filebitne ii-
lius ? Immo vero obfecrabit patrem, ne id faciat : fi nihil proii-
ciet, accufabit, minabitur etiam : ad extremum, fi ad perniciem
patriae res fpe<ftabit, patrise falutem anteponet faluti patris.
- Quffirit etiam, li fapiens aduUerinos nummos acceperit im-
prudens pro bonis, cum id refcierit, foluturufne fit eos, ii
cui debeat, pro bonis. Diogenes ait : Antipater negat ; cui
potius affentior. Qui vinum fugiens vendat fciens, debeatne
dicere ? Non necelTe putat Diogenes : Antipater viri boni ex-
iftimat. Haec funt quafi controverfa jura Stoicorum. In man-
cipio vendendo, dicendane vitia ? non ea, qus nifi dixeris,
redhibeatur mancipium jure civih ^ fed haec, mendacem effe,
N n 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 288/539
284 D E O F F I C I I S
aleatorem, furacem, ebriofum. Alteri dicenda videntur, alteri
non videntur. Si quis, aurum vendens, orichalcum fe putet
vendere, indicetne ei vir bonus aurum illud efTe ? an emat de-
nario, quod lit mille denarium ? Perfpicuum jam eft, et quid
mihi videatur, et quae fit inter eos philofophos, quos nominavi,
controverfia.
XXIV. Padla et promilTa femperne fervanda fint, quae nec vi,
nec dolo malo (ut Pratores folent) fadla fint ? Si quis medica-
mentum cuipiam dederit ad aquam intercutem, pepigeritque, ne
illo medicamento unquam poftea uteretur ; fi eo medicamento
fanus fadtus fuerit, et annis aliquot ppfl inciderit in eundem
morbum, nec ab eo, quicum pepigerat, impetret, ut item eo
liceat uti, quid faciendum fit ? Cum fit is inhumanus, qui non
concedat uti, nec ei quidquam fiat injurias, vitaj et faluti confu-
lendum efl.
Quid ? fi quis fapiens rogatus fit ab eo, qui eum heredem
faciat, cum ei teflamento feflertium milHes reUnquatur, ut ante-
quam haereditatem adeat, luce palam in foro faltet, idque fe
fadurum promiferit, quod aUter eum heredem fcripturus ille non
effet ; faciat, quod promiferit, necne ? PromififTe nollem, et
id arbitror fuiffe gravitatis. Sed, quoniam promifit, fi filtare
in foro turpe ducet, honeflius mentietur, fi ex ha^reditate nihil
ceperit, quam fi ceperit : nifi forte eam pecuniam in reipubhcae
magnum ahquod tempus contulerit 3 ut, vel faltare eum, cum
patriae confulturus fit, turpe non fit.
XXV. Ac ne iUa quidem promifTa fervanda funt, quae non
funt iis ipfis utiUa, quibus iUa promiferis. Sol Phaethonti fiUo
(ut redeamus ad fabulas) fafturum fe effe dixit, quidquid optaf-
fet : optavit, ut in currum patris toUeretur : fublatus efl : atque
is, antequam conflitit, idu fulminis deflagravit. Quanto meUus
fuerat, in hoc, promilTum patris non efle fervatum ? Quid, quod
Thefeus exegit promiffum a Neptuno ? Cui cum tres optationes
Neptunus dediffet, optavit interitum Hippolyti, fiUi fui, cum is
patri fufpedus effet de noverca : quo optato impetrato, Thefeus
in maximis fuit ludibus.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 289/539
L r B E R T E R T I U S. 285
Quld ? Agamemnon, cum devovilTet Dianae, quod in fuo
regno pulcherrimum natum eflet illo anno, immolavit Iphige-
niam, qua nihil erat eo quidem anno natum pulchrius. Pro-
miflum potius non faciendum, quam tam tetrum facinus admit-
tendum fuit. Ergo et promiiTa non facienda nonnunquam : ne-
que femper depofita reddenda. Si gladium quis apud te fana
mente depofuerit, repetat infaniens ; reddere, peccatum fit ; non
reddere, officium. Quid ? fi is, qui apud te pecuniam depofuerit,
bellum inferat patriae, reddafne depofitum ? Non, credo : facias
enim contra rempublicam, quae debet elfe cariffima. Sic multa,
quae honefta natura videntur effie, temporibus fiunt non honefta.
Facere promifi^a, flare conventis, reddere depofita, commutata
utiHtate, fiunt non honefla. Ac de iis quidem, qux videntur elTe
utiUtates contra juilitiam fimulatione prudentia?, fatis arbitror
di(5tum.
Sed, quoniam a quatuor fontibus honeflatis primo libro offi-
cia duximus, in eifdem verfabimur, cum docebimus, ea, quae
videntur effe utilia, neque funt, quam fint virtutis inimica. Ac
de prudentia quidem, quam vult imitari malitia -, itemque de
juflitia, quae femper efl utiHs, difputatum eft. Reliquae funt duae
partes honeflatis, quarum altera in animi excellentis magnitudine
et priEflantia cernitur ; altera in conformatione et moderatione
continenti;E et temperantiae.
XXVI. Utile videbatur Ulyffi, ut quidem poetae tragici pro-
diderunt; nam apud Homerum, optimum audtorem, taUs de
UlyfTe nulla fufpicio efl : fed infimulant eum tragoediae, fimula-
tione infaniae, miHtiam fubterfugere voluiffe. Non honeflum
confiHum. At utile (ut aHquis fortafife dixerit) regnare, et Ithacae
vivere otiofe cum parentibus, cum uxore, cum fiHo. UHum tu
decus in quotidianis pericuHs et laboribus cum hac tranquilHtate
conferendum putas ? Ego vero iflam contemnendam et abjicien-
dam iquoniam, qua^ honefla non fit, ne utilem quidem effe ar-
bitror. Quid enim auditurum putas fuiffe Ulyffem, fi in iHa fi-
mulatione perfeverafiTet ? qui, cum maximas res geficrit in beHo,
tamen hasc audiat ab Ajace;
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 290/539
2B6 DEOFFICIISCiiju ipfe princepSy jurisjurdndifuit,
^od o??inesfcitisy folus neglexitfidem,
Furere afjimulavit ; ne coiret, inftitit,
^od ni Palamedis perfpicax prudentia
Iftius percepfet malitiofam audacia?ny
Fidefacratum jus perpefuofalleret
Illi vero non modo cum hoftibus, verum etiam cum flu6libus,
id quod fecit, dimicare melius fuit, quam deferere confentientera
Graeciam ad bellum barbaris inferendum.
Sed dimittamus et fabulas, et externa : ad rem fadlam, noflram-
que veniamus. M. Atilius Regulus, cum Conful iterum in Africa
.ex infidiis captus effet, duce Xantippo Lacedasmonio, imperatore
autem patre Annibalis Hamilcare, juratus miffus efl ad fenatum,
ut, nifi redditi effent Pcenis captivi nobiles quidam, rediret ipfe
Carthaginem. Is, cum Romam venifTet, utilitatis fpeciem vide-
bat ; fed eam, ut res declarat, falfam judicavit ; quae erat talis ;
Manere in patria, effe domi fuae cum uxore, cum liberis ; quam
calamitatem accepiffet in bello, communem fortunae bellicse
judicantem, tenere confularis dignitatis gradum : quis hjec
neget effe utilia ? quid cenfes ? magnitudo animi et fortitudo
iiegat.
XXVII. Num locupletiores quseris au6lores ? Harum enimefl virtutum proprium, nil extimefcere, omnia humana defpicere,
nihil, quod homini accidere pofTit, intolerandum putare. Itaque
quid fecit ? In fenatum venit ; mandata expofuit ; fententiam
ne diceret, recufavit : quamdiu jurejurando hoflium tenere-
tur, non effe fe fenatorem. Atque illud etiam (6 ftultum ho-
minem, dixerit quifpiam, et repugnantem utilitati fuae !) reddi
captivos, negavit effe utile : illos enim adolefcentes efTe, et
bonos duces, fe jam confed:um fened:ute : cujus cum valuilTet
audloritas, captivi retenti funt : ipfe Carthaginem rediit 3 ne-
que eum caritas patriae retinuit, nec fuorum. Neque vero tum
ignorabat, fe ad crudelifTimum hoflem, et ad exquifita fuppHcia
proficifci ; fed jusjurandum confervandum putabat. Itaque tum,
cum vigilando necabatur, erat in meUore caufa, quam fi domi
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 291/539
L I B E R T E R T I U S. 287
fenex captlvus, perjurus confularls remanfifTet. At flulte, qui
non modo non cenfuerit captivos remittendos, verum etiam
difliiaferit. Quomodo ftulte ? etiamne fi reipublicae conducebat ?
Poteft autem, quod inutile reipublicae lit, id cuiquam civi utile
efTe?
XXVIII. Pervertunt homlnes ea, quas funt fundamenta natu-
vxy cum utilitatem ab honeflate fejungunt : omnes enim expeti-
mus utilitatem, ad eamque rapimur, nec facere aliter ullo modo
poffumus : nam quis eft, qui utilia fugiat ? aut quis potius, qui
ea non fludiofiflinie perfequatur ? Sed, quia nufquam poffumus,
nifi in laude, decore, honeflate utilia reperire, propterea illa prima
et fumma habemus ; utilitatis nomen non tam fplendidum, quam
neceffarium, ducimus,
Quid efl igitur, dixerlt quis, in jurejurando ? num iratum
tlmemus Jovem ? At hoc quidem commune efl omnium philo-
fophorum, non eorum modo, qui Deum nihil habere ipfum
negotii dicunt, et nihil exhibere alteri, fed eorum etiam, qui
Deum femper agere aliquid, et moUri volunt, nunquam nec
irafci Deum, nec nocere. Quid autem iratus Jupiter plus nocere
potuiffet, quam nocuit fibi ipfe Regulus ? Nulla igitur vis fuit
reUgionis, quae tantam utiHtatem praeverteret. An ne turpiter
faceret ? Primum, minima de maHs. Num igitur tantum mali
turpltudo ifla habebat, quantum ille cruciatus ? Deinde illud
etiam apud Accium,
Fregijiijidem. Neque dedi, neque do injideli cuiquam,
quanquam ab impio rege dicitur, luculente tamen dlcitur.
Addunt etiam, quemadmodum nos dicamus, videri qu£edam
utilla, quas non fint ; fic fe dicere, videri quasdam honefla, quae
non fint : ut hoc Ipfum videtur honeftum, confervandi jurisju-
randi caufa ad cruciatum revertiffe ; fed fit non honeftum, quia,
quod per vim hoftium effet aftum, ratum effe non debuit. Ad-
dunt etiam, quidquid valde utile fit, id fieri honeftum, etiam fi
antea non videretur. Hasc fere contra Regulum. Sed prlma vi-
deamus.
XXV. Non fuit Jupiter metuendus, ne iratus noceret ; qui
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 292/539
288 D E O F F I C I I S
neque irard folet, neque nocere. H^c quidem ratlo non magis
contra Regulum, quam contra omne jusjurandum, valet. Sed in
jurejurando, non qui metus, fed qua3 vis fit, debet inteliigi : efl
enim jusjurandum affirmatio religiofa. Quod autem affirmate,
quafi Deo tefte, promiferis, id tenendum eft. Jam enim non ad
iram Deorum, quae nulla eft, fed ad juflitiam, et ad iidem perti-
net. Nam praeclare Ennius ;
Jides alma, apta pinjiisy etjusjurandum yovis !
Qui igitur jusjurandum violat, is fidem violat, quam in Capi-
tolio vicinam Jovis Optimi Maximi (ut in Catonis oratione efl)
majores noftri eife voluerunt.
At enim ne iratus quidem Jupiter plus Regulo nocuiflet,
quam fibi nocuit ipfe Regulus. Certe, fi nihil malum efTet, nifi
dolere. Id autem non modo non fummum malum, fed ne ma-
lum quidem effe, maxima audtoritate philofophi affirmant;
quorum quidem teflem non mediocrem, fed haud fcio an gra-
viffimum, Regulum , nolite, quaefo, vituperare. Quem enim
locupletiorem quaerimus, quam principem populi Romani, qui
retinendi officii caufa cruciatum fubierit voluntarium ? Nam
quod aiunt, minima de maHs, id efl, ut turpiter potius, quam
calamitofe ; an efl uUum majus malum turpitudine ? quae li in
deformitate corporis habet aliquid ofFenfionis, quanta illa depra-
vatio et fceditas turpificati animi debet videri ?
Itaque, nervofius qui ifla differunt, folum audent malum dicere
id, quod turpe fit ; qui autem remiffius, hi tamen non dubitant
fummum malum dicere. Nam illud quidem,
Neque dedi, neque dojidem injideli cuiquam,
idcirco redle a poeta ; quia, cum tradtaretur Atreus, perfonas
ferviendum fuit. Sed, fi hoc fibi fumunt, nullam effe fidem, quas
infideli data fit, videant, ne quaeratur latebra perjurio.
Eftautem
jus etiambeUicum, fidefque jurisjurandi faepe cum
Jiofte fervanda. Quod enim ita juratum efl, ut mens concipe-
ret iieri oportere, id fervandum eft : quod aliter -, id fi non
feceris, nuUum efl perjurium. Ut, fi praedonibus paiflum pro
capite pretium non attuleris, nulla fraus efl, ne fi juratus quidem
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 293/539
L I B E R T E R T I U S. 289
Id non fecerls. Nam pirata non eft perduellium numero defini-
tus, fed communis hoills omnium : cum hoc nec fides debet,
nec jusjurandum eflc commune. Non enim falfum jurare, per-
jurareeftj fed, quod ex animi tui fententla juraris, ficut verbis
concipitur more noftro, id non facere, perjurium eft. Scite enim
Euripides ;
yuravi Imgud, mcntem injuratam gero.
Regulus vero non debuit conditiones padlionefque bellicas et
hoftiles perturbare perjurio : cum jufto enim et legitimo hofle
res gerebatur ; adverfus quem et totum jus feciale, et multa funt
jura communia. Quod ni ita eifet, nunquam claros viros fenatus
vindtos hoftibus dedidlffet.
XXX. At vero T. Vcturius et Sp. Poilumius, cum Iterum
Confules effent, quia, cum male pugnatum apud Caudium effet,
legionibus noftris fub jugum mifris, pacem cum Samnitibus
fecerant, dediti funt his ; injufTu enim populi fenatufque fece-
rant. Eodemque tempore Tib. Numicius, Q^MasHus, qui tum
tribunl plebis erant, quod eorum audtorltate pax erat facfta, de-
dlti funt, ut pax Samnitium repudiaretur. Atque hujus dedi-
tionis Ipfe Poftumius, qui dedebatur, fuafor et audtor fuit. Quod
idem multis annis poft C. Mancinus; qui, ut Numantinis, qui-
bufcum fme fenatus audtorltate foedus fecerat, dederetur, ro-
gationem fuafit eam, quam L. Furius, et Sex. Atilius ex fenatus
confuho ferebant -, qua accepta, efl hoftibus deditus. Honeftius
hic, quam Q^ Pompeius, quo, cum in eadem caufa effet, depre-
cante, accepta lex non eft. Hic ea, quas vldebatur utlhtas, plus
valuit, quam honeftas : apud fuperiores, utlHtatis fpecies falfa ab
honeflatis aucStoritate fuperata eft.
At non debuit ratum effe, quod erat aftum per vim. Quafi
vero forti viro vis pofTit adhiberi. Cur igltur ad fenatum pro-
ficifcebatur, cum praefertim de captivis diffuafurus effet ? Quod
maximum in eo eft, id reprehenditis : non enim fuo judicio fte-
tit, fed fufcepit caufam, ut effet judicium fenatus ; cui nifi ipfe
audtor fuiffet, captivi profedlo Poenis redditi effent : ita incolu-
mis in patria Regulus reflitiffet : quod quia patrias non utile
ToM. in. O o
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 294/539
290 D E O F F I C I I S
putavlt, idcirco fibi honeflum et fentire illa, et pati credidit.
Nam quod aiunt, quod valde utile lit, id fieri honeflum ; immo
vero efle, non fieri. Eft enim nihil utile, quod idem non honef-
tum i nec, quia utile, honeflum efl ; fed, quia honeflum, utile.
XXXI. Quare, ex multis mirabilibus exemplis, haud facile
quis dixerit hoc exemplo aut laudabiUus, aut prasflanjius. Sed
ex tota hac laude Reguli, unum illud efl admiratione dignum^
quod captivos retinendos cenfuerit. Nam, quod rediit, nobis
nunc mirabile videtur -, illis quidem temporibus aliter facere non
potuit. Itaque ifla laus non efl hominis, fed temporum : nullum
enim vinculum ad aflringendam fidem jurejurando majores arc-
tius effe voluerunt. Id indicant leges in xii tabulis, indicant fa-
crat^, indicant fcedera, quibus etiam cum hofle devincitur fides ^
indicant notiones animadverfionefque Cenforum, qui nulla de re
dihgentius, quam de jurejurando, judicabant.
L. ManHo, A. fiUo, cum didator fuiffet, M. Fomponius,
tribunus plebis, diem dixit, quod is paucos fibi dies ad di<5ta-
turam gerendam addidifiet : criminabatur etiam, quod Titum
filium, qui poftea efl Torquatus appellatus, ab hominibus rele-
gafl^et, et ruri habitare juffiffet. Quod cum audivifTet adolefcens
filius, negotium exhiberi patri -, accurrifle Romam, et cum
prima luce Pomponii domum venifTe dicitur. Cui cum effet
nuntiatum, quod ilhim iratum allaturum ad fe ahquid contra
patrem arbitraretur, furrexit e ledlulo, remotifque arbitris, ad fe
adolefcentem juffit venire. At iUe, ut ingreffus efl, confeflim
gladium diflrinxit, juravitque, fe iUum flatim interfed:urum,
nifi jusjurandum fibi dediffet, fe patrem mifilim effe fa(5lurum.
Juravit, hoc coadlus terrore, Pomponius. Rem ad populum
detuUt : docuit, cur fibi caufa defiflere neceffe effet : ManUum
miffum fecit. Tantum temporibus iUis jusjurandum valebat.
Atque hic T. ManUus is eft, qui ad Anienem, GaUi, quem ab
eo provocatus occiderat, torque detrado, cognomen invenit -,
cujus tertio confulatu Latini ad Veferim fufi, et fugati : mag-
nus vir in primis, et qui perindulgens in patrem, idem acerbe
feverus in filium.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 295/539
L I B E R T E R T 1 U S. 201
XXXII. Sed, iit laudandus Regulus in confervando jureju-
rando, lic decem illi, (quos poft Cannenfem pugnam juratos ad
ienatum milit Annibal, fe in caftra redituros ea, quorum potiti
erant Poeni, nifi de redimendis captivis impetraviflent) ii non re-
dierunt, vituperandi. De quibus non omnes uno modo : nam
Polybius, bonus audtor in primis, fcribit, ex decem nobiliilimis,
qui tum erant miffi, novem revertiffe, a fenatu re non impetra-
ta j unum ex decem, qui, paulo pofh quam egrelTus erat e caftris,
rediffet, quafi aliquid effet oblitus, Romas remanfilTe. Reditu
enim in caftra, liberatum fe effe jurejurando interpretabatur :
non red:e : fraus enim adftringit, non diftblvit, perjurium. Fuit
igitur ftulta calliditas, perverfe imitata prudentiam. Itaque de-
crevit fenatus, ut ille veterator et callidus, vindus ad Anni-
balem duceretur. Sed illud maximum : odto hominum millia
tenebat Annibal, non quos in acie cepiftet, aut qui periculo
mortis diffugiffet, fed qui relidli in caftris fuiffent a Paulo et
Varrone Confulibus : eos fenatus non cenfuit redimendos, cum
id parva pecunia fieri pofTet j ut effet infitum militibus noftris
aut vincere, aut emori. Qua quidem re audita, fradlum animum
Annibalis fcripfit idem, quod fenatus populufque Romanus rebus
afRidtis tam excelfo animo fuiffet. Sic honeftatis comparatione,
ea, quae videntur utilia, vincuntur. AciUus autem, qui Grasce
fcripfit hiftoriam, plures ait fuiffe, qui in caftra revertiffent, ea-
dem fraude, ut jurejurando liberarentur, eofque a Cenforibus
omnibus ignominiis notatos.
Sit jam hujus loci finis. Perfpicuum eft enim, quae timido
animo, humili, demiffo, fradtoque fiant, (quale fuiffet Reguli
fadlum, fi aut de captivis, quod ipfi opus effe videretur, non quod
reipublicae, cenfuifTet ; aut domi remanere voluifTet) non efle
utiHa, quia fmt flagitiola, foeda, turpia.
XXXIII. Reftat quarta pars, quae decore, moderatione, mo-
deftia, continentia, temperantia continetur. Poteft igitur quid-
quam efTe utile, quod fit huic talium virtutum choro contra-
rium ? Atqui ab Ariftippo Cyrenaici, atque Anniccrii philofophi
nominati, omne bonum in voluptate pofuerunt -, virtutemque
O o 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 296/539
292 DE OFFICIIS
cenfuerunt ob eam rem efTe laudandam» quod efficiens eflet vo-
luptatis. Quibus obfoletis, floret Epicurus, ejufdem fere adju-
tor aud:orque fententiae. Cum his viris equifque, ut dicitur, fi.
honeftatem tueri ac retinere fententia eil, decertandum eft r
nam fi non modo utilitas, fed vita omnis beata, corporis firma
conftitutione, ejufque conflitutionis fpe explorata, ut a Metro-
doro fcriptum eft, continetur ; certe hasc utiHtas, et quidem
fumma (ficenim cenfent) cum honeflate pugnabit. Nam, ubipri-
mum prudentiae locus dabitur ? an, ut conquirat undique fuavi-
tates ? Quam mifer virtutis famulatus, fervientis vokiptati! Quod
autem munus prudentias ? an legere intelligenter voluptates ? Fac,
nihil ifl:o effe jucundius ; quid cogitari potefl turpius ? Jam, qui
dolorem fummum malum dicat, apud eum quem habet locurti
fortitudo, quae efl dolorum laborumque contemptio ? Quamvis
enim multis in locis dicat Epicurus (ficut hic dicit) fatis fortiter
de dolore ; tamen non id fpediandum efl, quid dicat, fed quid
confentaneum fit ei dicere, qui bona voluptate terminaverit,
mala dolore : ut, fi illum audiam de continentia et temperan-
tia, dicit ille quidem muUa multis locis : fed aqua hasret, ut
aiunt : nam qui potefl temperantiam laudare is, qui ponat fum-
mum bonum in voluptate ? Eft enim temperantia hbidinum
inimica ; Hbidines autem, confe(ftatrices voluptatis.
Atque in his tamen tribus generibus, quoquo modo pofTunt,
non incalHde tergiverfantur. Prudentiam introducunt, fcientiam
fuppeditantem voluptates, depeUentem dolores. Fortitudinem
quoque aHquo modo expediunt, cum tradunt, rationem negH-
gendze mortis, perpetiendique doloris. Etiam temperantiam in-
ducunt, non faciHime iUi quidem, fed tamen quoquo modo pof-
funt : dicunt enim, voluptatis magnitudinem doloris detradione
finiri. Juflitia vaciUat, vel jacet potius, omnefque eae virtutes,
quae in
communitate cernuntur, et in focietate generis humanineque enim bonitas, nec HberaHtas, nec comitas effe potefl, non
plus quam amicitia, fi haec non per fe expetantur, fed ad volup-
tatem utiHtatemve referantur.
XXXIV. Conferamus igitur in pauca : nam, ut utiHtatem
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 297/539
L I B E R T E R T I U S. 293
nullam efle docuimus, quae honeftati effet contraria^ fic omnem
voluptatem dicimus honeftati efTe contrariam. Quo magis repre-
hendendos Calliphonem, et Dinomachum jirdico, qui fe diremp-
turos controverfiam putaverunt, fi cum honeftate voluptatem,
tanquam cum homine pecudem, copulaviflent. Non recipit iftam
conjundlionem honeflas; afpernatur, repellit. Nec vero finis bo-
norum et malorum, qui fimplex efle debet, ex diffimilibus rebus
mifceri et temperari potefl. Sed de hoc (magna enim res efl)
aUo loco pluribus : nunc ad propofitum. Quemadmodum igitur,
fi quando ea, quae videretur utilitas, honeflati repugnat, diju-
dicanda res fit, fatis efl fupra difputatum : fin autem fpeciem
utiHtatis etiam voluptas habere dicetur, nulla poteft effe ei cum
honeftate conjundio: nam, ut tribuamus aliquid voluptati, con-
dimenti fortafiie nonnihil, utilitatis certe nihil, habebit.
Habes a patre munus, Marce fili, mea quidem fententia.
magnum ; fed perinde erit, ut acceperis : quanquam tibi hi tres
libri, inter Cratippi commentarios, tanquam hofpites, erunt
recipiendi. Sed, ut, fi ipfe veniffem Athenas, (quod quidem
effet fadlum, nifi me e medio curfu clara voce patria revocaffet)
aliquando me quoque audires -, fic, quoniam his voluminibus ad
te profedla vox mea efl, tribues his temporis quantum poteris
poteris autem, quantum voles. Cum vero intellexero, te hoc fci-
entiae genere gaudere, tum et prsefens tecum propediem, (ut fpe-
ro) et, dum aberis, abfens loquar. Vale igitur, mi Cicero, tibique
perfuade, effe te quidem mihi cariffimum ; fed muho fore cario»
rem, fi talibus monumentis prasceptifque lastabere.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 298/539
l 294 ]
C AT O M A J O R,
S E U
DE SENECTUTE
DIALOGUS.
AD TlTUM POMPONIUM AtTICUM.
3-f\ 7*7 jTE, fi quid ego adjuro, curamve levajfot
K^ ^ia nunc te coquit, et verfat in pedlorefxa,
Ecquid erit pretii?
Licet enim verlibus iifdem mihi aiFari te, Attice, quibus affatur
Flamininum,
Ille vir^ hand magna cum re, fedplenus fidei.,
Quanquam certo fcio, non, ut Flamininum,
Sollicitari te, ^iteyfc noBefque diefque,
Novi enim moderationem animi tui, et aequitatem -, teque non
cognomen folum Athenis deportaffe , fed humanitatem et
prudentiam, intelligo : et tamen fuipicor, iifdem rebus te, qui-
bus meipfum, interdum gravius commoveri -y quarum confolatio
et major eft, et in aliud tempus differenda : nunc autem mihi
vifum eft de fene<5lute aliquid ad te fcribere. Hoc enim onere,
quod mihi tecum commune eft, aut jam urgentis, aut certe
adventantis fened:utis,et te, et meipfum levari volo
: etli te
quidem id modice ac fapienter (ficut omnia) et ferre, et la-
turum ^'^Q certo fcio. Sed mihi, cum de fenedlute ahquid vel-
iem fcribere, tu occurrebas dignus eo munere, quo uterque
noftrum communiter uteretun Mihi quidem ita jucunda hujus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 299/539
DESENECTUTE. 295
Hbri confedio fuit, ut non modo omnes abflerferit fenedutis
moleftias, fed effecerit mollem etiam et jucundam fene(5tutem.
Nunquam igitur fatis laudari digne poterit philofophia, cui qui
pareat, omne tempus aetatis fine moleflia poffit degere. Sed de
caeteris et diximus multa, et faspe dicemus : hunc librum de fe-
nedlute ad te mifimus.
Omnem autem fermonem tribuimus, non Tithono, ut Ariflo
Chius, (ne parum effet au(ftoritatis in fabula) fed M. Catoni
feni, quo majorem aud:oritatem haberet oratio : apud quem,
L^eHum et Scipionem facimus admirantes, quod is tam facile
fened:utem ferat, iifque eum refpondentem : qui li eruditius
videbitur difputare, quam confuevit ipfe in fuis libris, attribuito
Graecis literis, quarum conftat eum perfludiofum fuiffe in fenec-
tute. Sed quid opus efl plura ? jam enim ipfius Catonis fermo-
expUcabit noflram omnem de fene<flute fententiam.
II. SciPio. Saepenumero admii^ri foleo cum hoc C. Laslio,
tum caeterarum rerum tuam excellentem, M. Cato, perfecflamque
fapientiam, tum vel maxime, quod nunquam fenedtutem tibi;
gravem effe fenferim -, quae plerifque fenibus fic odiofa efl, ut
onus fe iEtna gravius dicant fuflinere.
Cato. Rem haud fane difficilem, Scipio et Laeli, admirari
videmini : quibus enim nihil opis efl in ipfis ad bene beateque
vivendum, iis omnis gravis efl aetas : qui autem omnia bona a
fe ipfi petunt, iis nihil poteft malum videri, quod natura; ne-
cefTitas afferat. Quo in genere in primis efl fenecflus;quam ut
adipifcatur, omnes optant ; eandem accufant adepti : tanta inefl
inconflantia flultitias, atque perverfitas.
Obrepere aiunt etiam citius, quam putafTent. Primum, quis
coegit eos falfum putare ? qui enim citius adolefcenti^ fenec-
tus, quam pueritise adolefcentia, obrepit ? Deinde, qui minus
gravis effet iis fenedtus, li odtingentefnnum annum agerent
quam odiogefimum ? prasterita enim a;tas, quamvis longa, cum
efHuxiffet, nulla confolatione permulcere poffet ftultam fenec-
tutem.
Quocirca, fi fapientiam meam admirari foletis, (quse utinam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 300/539
296 D E S E N E C T U T E.
dlgna effet opinione veftra, noflroque cognomine !) in hoc fumus
fapientes, quod naturam optimam ducem, tanquam Deum, fe-
quimur, eique paremus ; a qua non verifimile eft, cum cseterae
partes actatis bene defcriptiE ftnt, extremum adlum, tanquam ab
inerti poeta, eile negled:um. Sed tamen necefte fuit effe aliquid
extremum, et, tanquam in arborum baccis terra;que frugibus,
maturitate tempeftiva quafi vietum et caducum ; quod ferendum
eft moUiter fapienti. Quid enim eft aliud, gigantum modo bellare
cum Diis, nifi naturse repugnare ?
L^Lius. Atqui, Cato, gratiftimum nobis, ut etiam pro
Scipione poUicear , feceris , fi,quoniam fperamus, (volumus
quidem certe) fenes fieri, ante multo a te didicerimus, quibus
facillime rationibus ingravefcentem setatem ferre poflimus.
Cato. Faciam vero, Lasli ; praefertim fi utrique veftrum gra-
tum, ut dicis, futurum eft. SciPio. Volumus fane, nifi molef-
tum eft, Cato, tanquam aliquam viam longam confeceris, quam
nobis quoque ingrediendum ftt, iftuc, quo pervenifti, videre,
-quale ftt.
IIL Cato. Faciam, ut potero, Lxli : faepe enim interfui
querelis meorum asqualium,(pares autem cum paribus, veteri
proverbio, facillime congregantur) quas C. Salinator, quse Sp.
Albinus, homines confulares, noftri fere aequales, deplorare fo-
lebant ; tum quod voluptatibus carerent, fine quibus vitam nul-
lam putarent ; tum quod fpernerentur ab iis, a quibus eftent coli
fohti : qui mihi non id videbantur accufare, quod eflet accu-
fandum. Nam, fi id culpa fene6tutis accideret, eadem mihi ufu
evenirent, rehquifque omnibus, majoribus natu ; quorum ego
multorum cognovi fened:utem fme querela, qui fe et hbidinum
vinculis laxatos efle non molefte ferrent, nec a fuis defpiceren-
tur. Sed omnium iftiufmodi querelarum in moribus eft culpa,
non in a^tate : moderati enim, et nec difticiles, nec inhumani
fenes tolerabilem agunt fened:utem : importunitas autem et in-
humanitas omni aetati molefta eft.
L^Lius. Eft, ut dicis, Cato : fed fortafl!e dixerit quifpiam,
fibi propter opes, et copias, et dignitatem tuam, tolerabiUorem
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 301/539
D E S E N E C T U T E. 29^
fene^lutem vlderi ; id autem non pofTemultis contingere. Cato.
Efl iftud quidem, Lasli, aliquid, fed nequaquam in ifto funt om-
nia ; ut Themiftocles fertur Seriphio cuidam in jurgio refpon-
diffe, cum ille dixilTet, non eum fua, fed patriae gloria fplendorem
aflecutum ; Nec hercule, inquit, fi ego Seriphius eflem, nobi-
lis; nec tu, fi Athenienfls efTes, clarus unquam fuiiTes. Quod
eodem modo de fenecftute potefl dici : neque enim in fumma
inopia levis effe fenedlus potefb, ne fapienti quidem ; nec infipi-
enti, etiam in fumma copia, non gravis. Aptifhma omnino funt,
Scipio et Laeli, arma fenedlutis, artes, exercitationefque virtutum,
qu^e in omni astate cultas, cum diu multumque vixeris, mirificos
cfferunt frudlus, non folum quia nunquam deferunt, ne in extre-
mo quidem tempore aetatis, (quanquam id maximum eft) verum
etiam quia confcientia bene z6tx vitac, multorumque benefa(fto-
rum recordatio, jucundiffima efl:,
IV. Ego Q^Maximum, eum, qui Tarentum recepit, adolef-
cens ita dilexi fenem, ut asqualem : erat enim in illo viro comitate
condita gravitas : nec fenedtus mores mutaverat : quanquam eum
colere coepi non admodum grandem natu, fed tamen jam aetate
provedlum : anno enim pofl, Conful primum fuerat, quam ego
natus fum ; cumque eo quartum Confule adolefcentulus miles
profe(5tus fum ad Capuam, quintoque anno pofl ad Tarentum
Quasflor ; deinde ^dilis, quadriennio pofl fad:us fum Praetor
quem magiftratum geffi Confulibus Tuditano, et Cethego, cuni
quidem ille, admodum fenex, fuafor legis Cinciae de donis et
muneribus fuit. Hic et bella gerebat, ut adolefcens, cum plane
grandis effet; et Annibalem juveniliter exultantem patientia fu^
molhebat : de quo praeclare familiaris nofler Ennius,
Unus qui nobis cunSiando rejlituit rem,
Non ponebat enim rumores antefalutem.
Ergo magifque magifque viri nunc gloria claret.
Tarentum vero qua vigilantia, quo confilio, recepit ? cum qui-
dem, me audiente, Salinatori, qui, amifTo oppido, fugerat in ar-
cem, glorianti atque ita dicenti; Mea opera, Q^Fabi, Tarentum
ToM. m. F p
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 302/539
298 D E S E N E C T U T E.
recepifti -, CertCj inquit ridens : najn^ ?iiji tu amifiJjeSi nunquam ;y-
cepi[j'em. Nec vero in armis praeftantior, quam in toga3qui Con-
ful iterum, Sp. Carvilio collega quiefcente, C. Flaminio tribuno
plebis, quoad potuit, reftitit, agrum Picentem et Gallicum viri-
tim contra fenatus audoritatem dividenti : augurque cum effet,
dicere aufus eft, optimis aufpiciis ea geri, qu£e pro reipublicas
falute gererentur -, quse contra rempublicam fierent, contra au-
fpicia fieri. Multa in eo viro prasclara cognovi : fed nihil eft ad-
mirabilius, quam quomodo ille mortem M. filii tulit, clari viri
et confularis. Eft in manibus laudatio -, quam cum legimus,
quem philofophum non contemnimus ? Nec vero ille in luce
modo, atque in oculis civium magnus ; fed intus, domique prae-
ftantior. Qui fermo ? quae praecepta ? quanta notitia antiquita-
tis ? quae fcientia juris augurii ? multae etiam, ut in homine Ro-
mano, literae. Omnia memoria tenebat, non domeflica folum,
fed etiam externa bella : cujus fermone ita tum cupide fruebar,
quafi jam divinarem id, quod evenit, illo extindo, fore, unde
difcerem, neminem.
V. Quorfum igitur haec tam multa de Maximo ? quia profeda
videtis, nefas efie didtu, miferam fuifTe talem feneftutem. Nec
tamen omnes polTunt effe Scipiones, aut Maximi, ut urbium
expugnationes, ut pedeflres navalefve pugnas , ut bella a fe
gefla, ut triumphos recordentur. Eft etiam quiete, et pure, et
eleganter adtae statis placida ac lenis fenedus, qualem accepimus
Platonis, qui uno et odtogefimo anno fcribens mortuus efl: qua-
lem Ifocratis, qui eum librum, qui Panathenaicus infcribitur,
quarto et nonagefimo anno fcripfiffe dicitur, vixitque quinquen-
nium poflea : cujus magifter, Leontinus Gorgias, centum et fep-
tem complevit annos 5 neque unquam in fuo fludio atque opere
ceffavit : qui, cum ex eo quaereretur, cur tamdiu vellet efle in
vita, 'Nihil habeo, inquit, quodaccufem feneButem.
Prasclarum
refponfum, et dodlo homine dignum. Sua enim vitia infipientes,
et fuam culpam in fenedlutem conferunt ; quod non faciebat is,
cujus modo mentionem feci, Ennius,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 303/539
DESENECTUTE. 299
Sicutfortis eqiius, fpatio quifcepefupremo
Vicit Olympia, nuncfenio co?ifeBu quiefcit.
Equi fortis et vidloris fenecfluti comparat fuam ; quem quidem
probe meminilTe poteftis. Anno enim undevicefimo pofl ejus
mortem, hi Confules, T. Flamininus, et M'. Acilius, fadti funt
ille autem Caspione, et Philippo iterum Confule, mortuus eft
cum ego quidem, v et lx annos natus, legem Voconiam voce
magna, et bonis lateribus fuafiffem. Annos lxx natus (tot enim
vixit Ennius) ita ferebat duo, qu23 maxima putantur onera, pau-
pertatem et fenedlutem, ut eis pene deledlari videretur.
Etenim, cum contemplor animo, reperio quatuor caufas, cur
feneftus mifera videatur j unam, quod avocet a rebus gerendis \
alteram, quod corpus faciat infirmius ; tertiam, quod privet om-
nibus fere voluptatibus ; quartam, quod haud procul abfit a
morte. Earum, fi placet, caufarum quanta, quamque fit jufla
unaquaeque, videamus.
VI. A rebus gerendis fenedtus abflrahit ? Quibus ? an iis, quas
in juventute geruntur et viribus ? Null^ene igitur res funt feni-
les, quae vel infirmis corporibus, animo tamen adminiflrentur ?
Nihil ergo agebat Q^Maximus ? nihil L. Paulus, pater tuus,
Scipio, focer optimi viri, fiUi mei ? casteri fenes, Fabricii, Curii,
Coruncanii, cum rempublicam confilio et aud:oritate defende-
bant, nihil ?gebant ?
Ad App. Claudii fenedlutem accedebat etiam, ut cascus effet
tamen is, cum fententia fenatus inclinaret ad pacem, et foedus
faciendum cum Pyrrho, non dubitavit dicere illa, quae verfibus
perfecutus efl Ennius,
^o vobis mentesy redice quceftarefokbant
Antehac, dementesfefeflexere via ?
caeteraque gravifliime ; notum enim vobis carmen efl ; et tamen
ipfius Appii extat oratio : atque hanc ille egit feptem et decem
annos pofl alterum confulatum, cum inter duos confulatus anni
decem interfluxiffent, Cenforque ante confulatum fuperiorem
fuiffet. Ex quo intelligitur, Pyrrhi bello grandem fane fuiffe 3
sX tamen fic a patribus accepimus.
Pp2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 304/539
300 D E S E N E C T U T E.
Nihil igitur afFerunt, qui in re gerenda verfari fenedutem
negant, limilerque funt, ut, fi qui gubernatorem in navigando
agere nihil dicant, cum alii malos fcandant, alii per foros cur-
fent, alii fentinam exhauriant ; ille autem clavum tenens fedeat
in puppi quietus. Non faciat ea, quag juvenes : at vero multa
majora et meliora facit. Non viribus, aut velocitatibus, aut ce-
leritate corporum res magnas geruntur j fed confilio, audoritate,
fententia, quibus non modo non orbari, fed etiam augeri, fenec-
tus folet. Nili forte ego vobis, qui et miles, et tribunus, et le-
gatus, et Conful verfatus fum in vario genere bellorum, ceffare
nunc videor, cum bella non gero. At fenatui, quae funt gerenda,
praefcribo, et quomodo ; Carthagini, male jam diu cogitanti,
bellum multo ante denuntio, de qua vereri non ante definam,
quam illam excifam tfft cognovero.
Quam palmam utinam Dii immortales tibi, Scipio, refer-
vent, ut avi reliquias perfequare ! cujus a morte hic tertius et
tricelimus eft ^annus : fed memoriam illius viri excipient omnes
anni confequentes. Anno ante me Cenforem mortuus eft, novem
annis poft meum confulatum, cum Conful iterum, me Confule,
creatus effet. Num igitur, fi ad centelimum annum vixifTet, fe-
ned-utis eum fuae poeniteret ? nec enim excurfione, nec faltu, nec
eminus haflis, aut cominus gladiis uteretur ; fed confiUo, ra-
tione, fententia : quas nifi effent in fenibus, non fummum confi-
lium majores noftri appellaffent Senatum. Apud Lacedaemonios
quidem ii, qui ampHfTimum magiflratum gerunt, ut funt, fic
etiam nominantur fenes. Quod fi legere, aut audire voletis ex-
terna, maximas refpublicas ab adolefcentibus labefad:as, a feni-
bus fuflentatas et reflitutas reperietis.
CedM, qui vejiram rempublicam tantam amijijlis tam cito ?
fic enim percontanti, ut efl in Naevii poetae ludo, refpondentur et
alia, et haec in primis,Proveniebant oratores novi, Jiu/tif adolefcentuli,
Temeritas efl videlicet florentis a^tatis 3 prudentia, fenefcentis.
VII. At memoria minuitur. Credo, nifi eam exerceas, aut fi fis
natura tardior. Themiflocles omnium civium nominaperceperat:
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 305/539
DESENECTUTE. 301
num Igltur cenfetls eum, cum aetate procefliiTet, qui Arlflides
elTet, Lyfimachum falutare folitum ? Equidem non modo eos no-
vi, qui funt, fed eorum patres etiam, et avos. Nec, fepulcra le-
gens, vereor, (quod aiunt) ne memoriam perdam : his enim ipfis
legendis redeo in memoriam mortuorum. Nec vero quemquamfenum audivi obUtum, quo loco thefaurum obruiiTet : omnia^
quas curant, meminerunt ; vadimonia conftituta 3 qui fibi, qui-
bus ipii, debeant.
Quid jurifconfulti ? quld Pontlfices ? quld augures ? quld
philofophi fenes ? quam multa meminerunt ? Manent ingenia
fenibus, modo permaneat ftudium et induflria ; nec ea folum in-
claris et honoratis viris, fed in vita etiam privata et quieta,
Sophocles ad fummam fenedutem tragoedias fecit : quod prop-
ter fludium, cum rem familiarem negHgere videretur, a filiis
in judicium vocatus efl; ut, quemadmodum noflro more male
rem gerentibus patribus bonis interdici folet ^ fic illum, quafi
defipientem, a re famlliari removerent judices. Tum fenex dici-
tur eam fabulam, quam in manibus habebat, et proxime fcripfe-
rat, CEdipum Coloneum, recitaffe judicibus, quasfiffeque, num
illud carmen defipientis videretur : quo recitato, fententiis judi-*
cum efl Hberatus.
Num igitur hunc, num Homerum, num Hefiodum, num
Simonidem, num Stefichorum, num, quos ante dixi, Ifocratem,
Gorgiam, num philofophorum principes, Pythagoram, Demo-
critum, num Platonem, num Xenocratem, num poflea Zenonem,
Cleanthem, aut eum, quem vos etiam Romas vidiflis, Diogenenx
Stoicum, coegit in fuis fludiis obmutefcere fened:us ? an non in
omnibus iis fludiorum agitatio vitse asquaHs fuit ?
Age, ut ifta divina fludia omittamus, pofTum nominare ex
agro Sabino ruflicos Romanos, vicinos et famiHares meos, quibus
abfentibus, nunquam ferc uUa in agro majora opera iiunt, non
ferendis, non percipiendis, non condendis frud:ibus : quanquam in
iUis minus hoc mirum : nemo enim efl tam fenex, qui fe annum
non putet pofTe vivere : fed iidem elaborant in eis, quae fciunt
nihil omnino ad fe pertinere.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 306/539
-loz D E S E N E C T U T E.
Serit arborcs^ qiice alterifeculo projint,
ut ait Statius nofter in Synephebis. Nec vero dubitet agricola,
quamvis fenex, quaerenti, cui ferat, refpondere ; Diis immorta-
libus, qui me non accipere modo haec a majoribus voluerunt, fed
etiam pofleris prodere.
VIII. MeUus Cascilius de fene alteri feculo profpiciente, quam
illud,
JEdepoJ, feneBuSj Ji nihil qiiidquam aliud vitii
Apportes tecuniy cwn advenis -, wium idfat eji,
^bd diu iiivendo, multa, quce non vult, videt
et multa fortalTe, quae vult : atque in ea quidem, quae non vult,
faepe etiam adolefcentia incurrit.
Illud vero idem Cscihus vitiofius,
l^um eqmdem infeneBa hoc deputo ?niferrimum,
Sentire ed cetate ejjefe odiofum alteri
Jucundum potius, quam odiofum. Ut enim adolefcentibus,
bona indole praeditis, fapientes fenes dele(flantur, leviorque fit
eorum fenedus, qui a juventute coluntur et diliguntur ; lic
adolefcentes fenum praeceptis gaudent, quibus ad virtutum ftudia
ducuntur : nec minus intelligo me vobis, quam vos mihi effe
jucundos. Sed videtis, ut fenedlus non modo languida atque
iners non fit, verum etiam fit operofa et femper agens ahquid,
et moliens j tale fcilicet, quale cujufque ftudium in fuperiore vita
fuit. Quid, quod etiam addifcunt ahquid ? ut Solonem verfibus
gloriantem videmus, qui fe, quotidie ahquid addifcentem, fenem
iieri dicit : ut ego feci, qui Graecas hteras fencx didici : quas
quidem fic avide arripui, quafi diuturnam litim explere cupiens,
ut ea ipfa mihi nota effent, quibus me nunc exemplis uti vide-
tis : quod cum feciffe Socratem in fidibus audirem, vellem equi-
dem et illud ; (difcebant enim iidibus antiqui) fed in Uteris certe
elaboravi.
IX. Nec nunc quidem vires defidero adolefcentis, (is enim erat
locus alter de vitiis fenedlutis) non plus, quam adolefcens tauri,
aut elephanti defiderabam. Quod eft, eo decet uti j et quidquid
-agas, agere pro viribus. Qua^ enim vox potefl effe contemptior.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 307/539
DESENECTUTE. 30^
quam Milonls Crotoniatae ? qui, cum jam fenex eflet, athle-
tafque fe in curriculo exercentes videret , adfpexifle lacertos
fuos dicitur, illacrymanfque dixifle, At hi quidefn jam mortui
funt, Non vero tam ifti, quam tu ipfe , nugator : neque
enim ex te unquam es nobilitatus, fed ex lateribus et lacertis
tuis. Nihil Sex. iElius tale, nihil multis annis ante T. Corun-
canius, nihil modo P. CralTus ; a quibus jura civibus prasfcri-
bebantur : quorum ufque ad extremum fpiritum eft proved:a
prudentia.
Orator, metuo, ne languefcat fened;ute : eft enim munus
ejus non ingenii folum, fed laterum etiam, et virium. Omnino
canorum illud in voce fplendefcit etiam nefcio quo pado in
fenedlute ; quod equidem adhuc non amifi ; et videtis annos :
fed tamen eft decorus fermo fenis, quietus et remiifus -, facitque
perfaepe ipfa fibi audientiam diferti fenis compta et mitis oratio.
Quod fi ipfe exequi nequeas, pofTis tamen Scipioni praecipere, et
Laeho. Quid enim eft jucundius fenedlute,. ilipata Hudiis juven-
tutis ?
An ne eas quidem, vires fenecftuti relinquemus, ut adolefcen-
tulos doceat, inftituat, ad omne officii munus inftruat ? quo
quidem opere quid poteft efle praeclarius ? Mihi vero Cn. et
P. Scipiones, et avi tui duo, L. iEmihus, et P. Africanus, co-
mitatu nobilium juvenum fortunati videbantur. Nec uUi bona-
rum artium magiftri non beati putandi, quamvis confenuerint
vires, atque defecerint : etfi ifta ipfa defedlio virium, adolefcen-
tiac vitiis efficitur faepius, quam fene<5tutis ; Libidinofa etenim,
et intemperans adolefcentia effoetum corpus tradit fened:uti.
Cyrus quidem apud Xenophontem eo fermone, quem mo-
riens habuit, cum admodum fenex effet, negat fe unquam fen-
fiffe, fene6tutem fuam imbecilliorem fad:am, quam adolefcentia
fuiifet. Ego L. Metellum memini puer, (qui, cum quadriennio
poft alterum confulatum Pontifex maximus fa(ftus elfet, viginti
et duos annos ei facerdotio praefuit) ita bonis effe viribus extre-
mo tempore aetatis , ut adolefcentiam non. requireret. Nihil
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 308/539
i'
304 DESENECTUTE,neceffe eft mihl de me Ipfo dicere
; quanquam efl id quidem
fenile, aetatique noftra conceditur.
X. Videtifne, ut apud Homerum faspiflime Neftor de vlrtuti-
bus fuis prasdicet ? tertiam enim jam aetatem hominum vivebat;
nec erat ei verendum, ne, vera de fe prasdicans, nimis videretur
aut infolens, aut loquax. Etenim, ut ait Homerus, ex ejus lingua
melle dulcior fluebat oratio ; quam ad fuavitatem nullis egebat
corporis viribus : et tamen dux ille Graeciae nufquam optat, ut
Ajacis fmiiles habeat decem, at ut Neftoris; quod li acciderit,
non dubitat, quin brevi Troja fit peritura.
Sed redeo ad me. Quartum annum ago et o(ftogefimum :
equidem polTe vellem idem gloriari, quod Cyrus : fed tamen
hoc queo dicere, non me quidem iis efTe viribus, quibus aut
miles bello Punlco, aut Quaeflor eodem bello, aut Conful in
Hifpania fuerim, aut quadriennio pof!:, cum tribunus miUtaris
depugnavi apud Thermopylas, M'. Acilio Glabrione Confule :
fed tamen (ut vos videtis) non plane me enervavit, nec afflixit,
fenedtus : non curia vires meas defiderat, non Roflra, non amici,
non clientes, non hofpites : nec enim unquam fum affenfus veteri
illi laudatoque proverbio, quod monet, mature fieri fenem, li diu
veUs effe fenex. Ego vero me minus diu fenem effe mallem,
quameffe fenem ante, quam eflem. Itaque nemo adhuc conve-
nire me voluit, cui fuerim occupatus.
At minus habeo virium, quam veflrum utefvis. Nec vos qul-
dem T. Pontii centurionis vires habetis : num idcirco efl ille
pra^ftantior ? Moderatio modo virium adfit, et tantum, quantum
potefl, quifque nitatur -, nae ille non magno defiderio tenebitur
virium. Olympiae per fladium IngrefTus effe Milo dicitur, cum
humeris fuftineret bovem vivum. Utrum igitur has corporis,
an Pythagoras tlbi malis vires ingenii dari ? Denlque iflo bono
utare, dum adfit ;
cum abfit, ne requiras. Nifi forte adolefcen-
tes pueritiam, paulum aetate progrefU adolefcentiam, debeant
requirere. Curfus efl certus aetatis, et una via naturae, eaque
fimplex ; fuaque cuique parti £Etatis tempeflivitas eft data ; ut
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 309/539
D E S E N E C T U T E. 305
ct infirmltas puerorum, et ferocitas juvenum, et gravitas jam
conftantis aetatis, et fenedtutis maturitas naturale quiddam ha-
beat, quod fuo tempore percipi debeat.
Arbitror te audire, Scipio, hofpes tuus avitus Mafmifia quce
faciat hodie, nonaginta annos natus : cum ingreflus iter pedibus
fit, in equum omnino non adfcendere -, cum equo, ex equo non
defcendere -, nullo imbre, nullo frigore adduci, ut capite operto
fit ; fummam in eo elle corporis ficcitatem -, itaque exequi om-
nia regis officia et munera. Potefl igitur exercitatio, et tempe-
rantia etiam fenecftuti confervare ahquid priftini roboris.
XI. Non funt in fenedtute vires ? Ne poftulantur quidem vires
a fene<ftute : ergo et legibus et inftitutis vacat aetas noftra mune-
ribus iis, quas non poffunt line viribus fuftineri. Itaque non
modo, quod non polfumus, fed ne quantum polTumus quidem,
cogimur,
At ita multi funt imbecilli fenes, ut nullum officii, aut om-
nino vitas munus exequi poffint. At id quidem non proprium
fene<5lutis eft vitium, fed commune valetudinis. Quam fuit im-
becillus P. Africani iilius is, qui te adoptavit ? quam tenui, a«t
nulla potius valetudine? quod ni ita fuiffet, alterum ille extitiffet
lumen civitatis : ad paternam enim magnitudinem animi do(5trina
uberior accefferat. Quid mirum igitur in fenibus, fi infirmi
funt aliquando, cum ne id quidem adolefcentes effugere poffint ?
Refiftendum, Lseli et Scipio, fcned:uti eft, ejufque vitia diligen-
tia compenfanda funt. Pugnandum, tanquam contra morbum,
iic contra fenedtutem.
Habenda ratio valetudinis : utendum exercitationibus modi-
cis : tantum cibi et potionis adhibendum, ut reficiantur vires,
non opprimantur. Nec vero corpori foli fubveniendum efl, fed
menti atque animo multo magis : nam haec quoque, nifl tan-
quam lumini oleum inftilles, extinguuntur fenedtute. Et cor-
pora quidem defatlgatione et exercitatione ingravefcunt ; animi
auteni exercitando levantur. Narn, quos ait Caecilius comkos
Jiultos fenes , hos fignificat credulos, obliviofos, diffolutos :
quas vitla funt non fenedtutls, fed inertls, ignavae, fomniculofas
ToM. IIL Q^q
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 310/539
3o6 DESENECTUTE.fenedutis : ut petukntia, ut libido, magis efl adolefcentiun;^»
quam fenum -, nec tamen omnium adolefcentiujn, fed non pro-
borum ; fic ifta fenilis ftultitia (quae deliratio appellari folet) fe-
num levium eft, non omnium»
Quatuor robuflos filios, quinque filias, tantam domum, tan-
tas clientelas Appius regebat et fenex, et caecus ; intentum enim
animum, tanquam arcum, habebat, nec languefcens fuccumbebat
fened:uti : tenebat non modo audloritatem, fed etiam imperium
in fuos : metuebant fervi,. verebantur liberi,. carum omnes habe^
bant : vigebat in illa domo patrius mos et difciplina.
Ita enim fenecftus honefla efl:, li fe ipfa defendit, fi jus fuum
retinet, fi nemini emancipata efl,. fi ufque ad extremum fpiri-
tum dominatur in fuos, Ut enim adolefcentem, in quo fenile
aHquid, fic fenem, in quo efl adolefcentis aliquid, probo : quod
qui fequitur, corpore fenex effe poterit, animo nunquam erit.
Septimus mihi Originum Hber efl: in manibus : omnia antiqui-
tatis monumenta coUigo : caufarum illuflrium ,quafcumque
defendi, nunc quam maxime conficio orationes : jus augurum,
pontificum, civile tradto : multum etiam Graecis literis utor :
Pythagoreorumque more, exercendse memorias gratia, quid quo-
que die dixerim, audierim, egerim, commemoro vefperi. Hae
funt exercitationes ingenii, haec curricula mentis : in his defu-
dans atque elaborans corporis vires non magnopere defidero.
Adfum amicis : venio in fenatum frequens, uUroque affero res
multum et diu cogitatas ; eafque tueor animi, non corporis,
viribus : quae fi exequi nequirem, tamen me led:ulus oblecfliaret
meus ea ipfa cogitantem, quae jam agere non poffem -, fed, ut
pofTim, facit adta vita. Semper enim in his fludiis laboribufque
viventi non intelligitur, quando obrepat fened:us. Ita fenfim
line fenfu aetas fenefcit 3 nec fubito frangitur, fed diuturnitate
extmguitur.
XII. Sequitur tertia vituperatio fened:utis, quod eam carere
dicunt voluptatibus. O praeclarum munus aetatis, fi quidem id
aufert nobis, quod efl in adolefcentia vitiofifTimum !
Accipite enim , optimi adolefcentes , veterem orationem
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 311/539
DESENECTUTE. 307
Archytae Tarentini, magni in primis, et praeclari viri ; quae mihi
tradita eft , cum eflem adolefcens Tarenti cum Q^ Maximo.
Nullam capitaliorem peflem, quam corporis voluptatem, ho-
minibus dicebat a natura datam ; cujus voluptatis avidae libidi-
nes temere et efFrasnate ad potiundum incitarentur. Hinc patriic
proditiones, hinc rerumpublicarum everfiones, hinc cum hof-
tibus clandeflina colloquia nafci : nuUum denique fcelus, nul-
lum malum facinus effe, ad quod fufcipiendum non libido vo-
luptatis impelleret : flupra vero, et adulteria, et omne tale fla-
gitium, nullis ahis illecebris excitari, nifi voluptatis : cumque
homini five natura, five quis Deus, nihil mente praeflabiUus de-
diffet ; huic divino muneri ac dono nihii efle tam inimicum,
quam voluptatem. Nec enim libidine dominante temperantiae
locum effe : neque omnino in voluptatis regno virtutem pofTe
confiflere : quod quo magis intelligi pofTet, fingere animo ali-
quemjubebat, tanta incitatum voluptate corporis, quanta per-
cipi pofTet maxima : nemini cenfebat fore dubium, quin tamdiu,
dum ita gauderet, nihil agitare mente, nihil ratione, nihit co-
gitatione confequi pofTet. Quocirca nihil effe tam deteflabile,
tamque peftiferum, quam voluptatem ; fi quidem ea, cum ma-
jor effet atque longior, omne animi lumen extingueret. Haec
cumC. Pontio Samnite, patre ejus, a quo, Caudino praelio,
Sp. Poftumius et T. Veturius Confules fuperati funt, locutum
Archytam, Nearchus Tarentinus, hofpes nofler, qui in amici-
tia populi Romani permanferat, fe a majoribus natu accepiffe
dicebat, cum quidem ei fermoni interfuiffet Plato Athenienfis
quem Tarentum venifie, L. Camillo, Appio Claudio Confuli-
bus, reperio.
Quorfum hoec ? ut intelligatis, fi voluptatem afpernari ratione
et fapientia non poffemus, magnam habendam fenedluti gra-
tiam, quae efiiceret, ut id non Hberet, quod non oporteret.
Impedit enim confilium voliiptas, rationi inimica ; ac mentis
(ut ita dicam) prteftringit oculos, necJiabet ullum cum virtute
commercium. Invitus quidem feci, ut fortiflimi viri T. Flami-
nini fratrem L. Flamininum e fenatu ejicerem, feptem annis
Q^q2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 312/539
3o8 D E S E N E C T U T E.
poftquam Conful fulflet : fed notandam putavi llbldinem. Ille
enim, cum effet Conful in Gallia, exoratus in convivio a fcorto
eft, ut fecuri feriret aliquem eorum, qui in vinculis effent dam-
nati rei capitalis. Hic, Tito fratre fuo Cenfore, (qui proximusante me fuerat) elapfus efl : mihi vero et Fkcco neutiquam.
probari potuit tam flagitiofa et tam perdita libido, quse cum pro-
bro privato conjungeret imperii dedecus.
XIII. Saepe audivi a majoribus natu, qui fe porro pueros a fe-
nibus audifle dicebant, mirari folitum C. Fabricium, quod, cum
apud regem Pyrrhum legatus eflet, audiflet a Theflalo Cinea^
effe quendam Athenis, qui fe fapientem profiteretur ; eumque
dicere, omnia, qua^ faceremus, ad voluptatem effe referenda :
quod ex eo audientes M'. Curium et T. Coruncanium optare
foHtos, ut id Samnitibus, ipfique Pyrrho perfuaderetur ; quo
f^icilius vinci pofTent, cum fe voluptatibus dediffent. Vixerat M'.
Curius cum P. Decio, qui, quinquennio ante eum Confulem, fe
pro republica quarto confulatu devoverat. Norat eundem Fa-
bricius , norat Coruncanius ; qui cum ex fua vita , tum ex
ejus, quem dico, P. Decii fadto, judicabant effe profedto ali-
quid natura pulchrum atque prseclarum, quod fua fponte pete-
retur, quodque, fpreta et contempta vohiptate, optimus quifque
fequeretur.
Quorfum igitur tam muha de voluptate ? quia non modo
vituperatio nulla, fed etiam fumma laus, fened:utis efV, quod
ca voluptates nuUas magnopere defiderat. Caret epuHs, extruc-
tifque menfis, et frequentibus pocuKs ? caret ergo etiam vino-
lentia, et cruditate, et infomniis. Sed fi aHquid dandum eft
voluptati, quoniam ejus blanditiis non facile obfiflimus, (divine
enim Plato efcam malorum voluptatem appellat, quod ea videHcet
homines capiantur, ut hamo pifces) quanquam immoderatis
cpuHs careat fenedtus, modicis tamen conviviis deled:ari poteft.
C. DuiHium, M. fiHum, qui Pcenos clafTe primus devicerat, re-
deuntem a coena fenem faepe videbam puer ; deledtabatur crebro
funaH et tibicine, quae fibi, nuHo exemplo, privatus fumpferat :
tantum Hcentiae dabat gloria.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 313/539
DESENECTUTE. 309
Sed quld ego alios ? ad meipfum jam revertar. Primum habui
femper fodales : Sodalitates autem me Quaellore conflitutae funt,
facris Idasis Magnae Matris acceptis. Epulabar igitur cum foda-
libus omnino modice -, fed erat quidam fervor aetatis, qua pro-
grediente, omnia fient in dies mitiora : neque enim ipforumconviviorum deledlationem voluptatibus corporis magis, quam
coetu amicorum et fermonibus, metiebar. Bene enim majores
noftri accubationem epularem amicorum, quia vit^ conjundHo-
nem haberet, convivium nominarunt ; meHus, quam Graeci, qui
hoc idem tum compotationem, tum concoenationem vocant : ut,
quod in eo genere minimum eft, id maxime probare videantur.
XIV. Ego vero propter fermonis deled:ationem tempeftivis
quoque conviviis deledlor, nec cum aequalibus folum, (qui pauci
admodum reflant) fed cum veflra etiam aetate, atque vobifcum 5
habeoque feneftuti magnam gratiam, quae mihi fermonis avi-
ditatem auxit, potionis et cibi fuflulit. Quod fi quem etiam ifla
deledtant, (ne omnino bellum indixiffe videar voluptati, cujus
efl etiam fortaffe quidam naturalis modus) non intelligo, ne in
iflis quidem voluptatibus ipfis carere fenfu fenecftutem. Me vero
et magifleria deledlant a majoribus inftituta ; et is fermo, qui,
more majorum, a fummo adhibetur in poculis j et pocula, ficut
in fympofio Xenophontis, minuta atque rorantia ; et refrigeratio
aeflate, et vicifRm aut fol, aut ignis hibernus : quae quidem in
Sabinis etiam perfequi foleo, conviviumque vicinorum quotidie
compleo ; quod ad multam nodlem, quam maxime pofiumus,
vario fermone producimus.
At non efl voluptatum tanta quafi titillatio in fenlbus. Credo
fed ne defideratio quidem : nihil autem moleflum, quod non
defideres. Bene Sophocles, cum ex eo quidamjam affecto aetate
quaereret, utereturne rebus venereis, Dii meUora, inquit ; Hben-
ter vero iftinc, tanquam a domino agrefti ac furiofo, profugi :
cupidis enim rerum taHum, odiofum et moleftum efl fortaffe
carere^ fatiatis vero, et expletis, jucundius efl carere, quam frui:
quanquam non caret is, qui non defiderat. Ergo hoc non defide-
rare, dico effe jucundius, quam frui.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 314/539
cio DE SENECTUTE.Quod fi iftis ipfis voluptatibus bona aetas fruitur libentius
-primum parvulis fruitur rebus, ut diximus ; deinde iis, quibus
fenedlus, fi non abunde potitur, non omnino caret. Ut Turpione
Ambivio magis deledtatur, qui in prima cavea fpedlat, deledtatur
tamen etiam qui in ultima ; fic adolefcentia, voluptates prope
intuens, magis fortaffe laetatur ; fed dele(ftatur etiam fenedus,
procul eas fpedlans, tantum, quantum fat efl.
At illa quanti funt, animum tanquam emeritis flipendiis li-
bidinis , ambitionis , contentionis , inimicitiarum , cupiditatum
omnium, fecum efTe, fecumque ( ut dicitur ) vivere ? Si vero
habet aliquod tanquam pabulum fludii atque do<5lrinaB, nihil efl
otiofa fenedtute jucundius. Mori videbamus in fludio dimetiendi
pene caeli a,tque terrae C. Gallum, familiarem patris tui, Scipio.
Quoties illum lux nod:u aUquid defcribere ingrefTum, quoties
nox opprefTit, cum mane ccepifTet ? quam dele<flabat eum defec-
tiones folis et luns multo nobis ante praedicere ?
Quid in levioribus fludiis, fed tamen acutis ? quam gaude-
bat bello fuo Punico Naevius ! quam Truculento Plautus ! quam
Pfeudolo ! Vidi etiam fenem Livium ; qui, cum fex annos ante
quam ego natus fum, fabulam docuiffet, Centone Tuditanoque
Confulibus, ufque ad adolefcentiam meam procefTit aetate. Quid
de P. Licinii Craffi et pontificii, et civilis juris fludio loquar ?
aut de hujus P. Scipionis, qui his paucis diebus Pontifex maxi-
mus fadus efl ? Atqui eos omnes, quos commemoravi, his flu-
diis flagrantes fenes vidimus. M. vero Cethegum, quem rede
Suadce mediillam dixit Ennius, quanto fludio exerceri in dicendo
yidebamus, etiam fenem ? Qu£e funt igitur epularum, aut ludo-
fum, aut fcortorum voluptates cum his voluptatibus comparan-
dse ? Atque hsc quidem ftudia dodrinac; qua^ quidem pruden-
tibus et bene inftitutis pariter cum astate crefcunt : ut honeflum
illud Solonis fit, quod ait verficuloquodam,
ut ante dixi, fenef-
cere fe multa in dies addifcentem : qua voluptate animi nuUa
certe poteft efle major.
XV. Venio nunc ad voluptates agricolarum, quibus ego in-
credibiliter delectorjqu2e nec ulla impediuntur fenedute, et mihi
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 315/539
DE SENECTUTE. 311
ad fiipientls vitam' proxime videntur accedere. Habent enirn
rationem cum terra, quas nunquam recufat imperium, nec un-
quam fme ufura reddit, quod accepit 1 fed alias minore, ple-
rumque majore cum fcenore. Quanquam me quidem non frudtus
modo, led etiam ipfius terrae vis ac natura deledat3 quas, cum
gremio mollito ac fubadto femen fparfum excepit, primum, id
Gccascatum cohibet ; (ex quo occatio, quse hoc efficit, nominata
efl) deinde, tepefadtum vapore et compreffu fuo diffindit, et
eUcit herbefcentem ex eo viriditatem : quas, nixa fibris ftirpium,
fenfim adolefcit, culmoque eredla geniculato, vaginis jam quali
pubefcens includitur ; e quibus cum emerferit, fundit frugem
fpici, ordine flrudtam, et contra avium minorum morfus muni^
tur vallo ariflarum*
Quid ego vitium fatus, ortus, incrementa commemorem ?
Satiari deledtatione non pofTum, ut meae fenedtutis requietem
oblecftamentumque nofcatis. Omitto enim vim ipfam omnium,
quas generantur e terra : quag ex fici tantulo grano^ aut ex acino
vinaceo, aut ex caeterarum frugum ac flirpium minutiffimis fe-
minibus tantos truncos ramofque procreat. Malleoli, plantiis,
farmenta, viviradices,. propagines, nonne ea efficiunt, ut quem-
vis cum admiratione deleftent ? Vitis quidem, quae natura cadu-
ca efl, et, nifi fulta fit, ad terram fertur j eadem, ut fe erigat,
clavieulis fuis, quafi manibus, quidquid eft nadta, compled:i-
tur ;quam, ferpentem multiplici lapfu et erratico, ferro ampu-
tans coercet ars agricolarum, ne filvefcat farmentis, et in omnes
partes nimia fundatur. Itaque ineunte vere, in iis, quae reH(£ta
funt, exiftit tanquam ad articulos farmentorum ea, qu'£ gemma
dicitur, a qua oriens uva fei^e oflendit : quse et fucco terrae, et
calore folis augefcens primo eft peracerba guftatu, deinde matU"
rata dulcefcit ; veftitaque pampinis, nec modico tepore caret, et
nimios folis defendit ardores : qua quid poteft effe tum frudu
laetius, tum adfpedtu pulchrius ? cujus quidem non utihtas me
folum, ut ante dixi, fed etiam cuhura, et ipfa natura deled:at ;
adminiculorum ordines, capitum jugatio, religatio, et propagatio
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 316/539
312 D E S E N E C T U T E.
vitium ; farmentorumque ea , quam dixl, aliorum amputatio,
aliorum immiffio.
Quid ego irrigationes ? quid foffiones agri, repaftinationefquc
proferam, quibus fit multo terra foucundior ? Quid de utilitate
loquar llercorandi ? Dixi in eo libro, quem de rebus rufticis
fcripfi j de qua do6lus Hefiodus ne verbum quldem fecit, cum
de cultura agri fcriberet. At Homerus, qui multis, ut mihi vi-
detur, ante feculis fuit, Laertem lenientem defiderium, quod
capiebat e iilio, colentem agrum, et eum ftercorantem facit.
Nec vero fegetibus folum, et pratis, et vineis, et arbuftis res
ruftica: laetas funt, fed etiam hortis et pomariis ; tum pecudum
paftu, apium examinibus, florum omnium varietate. Nec conii-
tiones modo deledtant, fed etiam inlitiones j quibus nihil invenit
agricultura folertius.
XVI. PofTum perfequi multa oble6lamenta rerum rufllcarum;
fed ea ipfa, quae dixi, fuiffe fentio longiora. Ignofcetis autem :
nam et fludio rerum rufticarum prove(ftus fum, et fene<flus efl
natura loquacior ; ne ab omnibus eam vitiis videar vindicare.
Ergo in hac vita M'. Curius, cum de Samnitibus, de Sabinis, de
Pyrrho triumphaffet, confumpfit extremum tempus astatis : cu-
jus quidem villam ego contemplans (abefl; enim non longe a me)
admirari fatis non poffum vel hominis ipfius continentiam, vel
temporum difcipHnam. Curio, ad focum fedenti, magnum auri
pondus Samnites cum attuHfTent, repudiati ab eo funt. Nonenim,
aurum habere, praeclarum fibi videri dixit ; fed iis, qui haberent
aurum, imperare. Poteratne tantus animus non jucundam efH-
.cere fene(5tutem ?
Sed venio ad agrlcolas , ne a meipfo recedam. In agris
erant tum fenatores, et iidem fenes : fiquidem aranti L. Quin-
tio Cincinnato nuntiatum efl, eum Didlatorem effe fadum; cujus
Didatoris juffu magifler equitum, C. ServiHus Ahala, Sp. Mx-lium regnum appetentem, occupatum interemit. A villa in fena-
tum arceflebantur et Curius, et caeteri fenes, ex quo, qui eos
arceflebantj viatores nominati funt, Num igitur eorum fenec^us
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 317/539
DESENECTUTE. 313
niirerabllls fuit, qui fe agri cultione obledabant ? Mea quideni
fententia, haud fcio, an ulla vita beatior efle poflit ; neque fo-
lum officio, quod hominum generi univerfo cultura agrorum ell
falutaris, fed et deledlatione, quam dixi, et faturitate copiaque
omnium rerum, quas ad vidlum hominum, ad cultum etiam
Deorum, pertinent ; ut, quoniam haec quidam defiderant, in gra-
tiam jam cum voluptate redeamus. Semper enim boni affiduiquc
domini referta cella vinaria, olearia, etiam penaria eft, villaquc
tota locuples eft : abundat porco, h^edo, agno, galhna, ladle,
cafeo, melie, Jam hortum ipfi agricolae fuccidiam alteram, ap-
pellant : tum conditiora facit ha^c, fupervacanei etiam operis,
aucupium atque venatio.
Quidde
pratorumviriditate,
aut arborum ordinibus,
autvinearum, oUvetorumve fpecie dicam ? Brevi praecidam. Agro
bene culto nil poteft effe, nec ufu uberius, nec fpecie orna-
tius : ad qucm fruendum non modo non retardat, verum etiam
invitat atque alledlat, fened:us. Ubi enim poteft illa aetas, aut ca-
lefcere vel apricatione meHus, vel igni ; aut viciffim umbris,
aquifve refrigerari falubrius ? Sibi igitur habeant arma, libi equos,
fibi haftas, fibi clavam, fibi pilam, fibi natationes et curfus :
nobis fenibus ex luiionibus muhis talos reHnquant, et teiTeras :
idipfum tamen, ut lubebit , quoniam fme his beata tffe feneduspoteft.
XVn. Multas ad res, perutiles Xenophontis Ubri funt. Quos
legite, quaefo, ftudiofe, ut facitis. Quam copiofe ab eo agricultura
laudatur in eo hbro, qui efl de tuenda re famihari, qui CEco-
nomicus infcribitur ? Atque ut intelHgatis, nihil ei tam regale
videri, quam ftudium agri colendi, Socrates in eo hbro loqui-
tur cum Critobulo, Cyrum minorem, regem Perfarum, prae-
ftantem ingenio atque imperii gloria, ( cum Lyfander Lacedae-
monius, vir fumm^e virtutis, veniffiet ad eum Sardis, eique dona
a fociis attuUffet) et ca^teris in rebus comem erga Lyfandrum,
a-tque humanum fuilTe, et ei quendam confeptum agrum, diU-
genter confitum, oflendilTe. Cum autem admiraretur Lyfander
T o M. in. R r
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 318/539
314 DESENECTUTE.et procerltates arborum , et dired:os m quincuncem ordines,
et humum fubadlam atque puram, et fuavitatem odorum, qui
afflarentur e floribus ; tum eum dixifle, mirari fe non modo di-
ligentiam, fed etiam folertiam ejus, a quo eifent illa dimenfa
atque defcripta ; et ei Cyrum refpondilTe, Atqui ego omnia ifla
fum dimenfus ; mei funt ordlnes, mea defcriptlo ; multae etlam
iftarum arborum mea manu funt fatae. Tum Lyfandrum intuen-
tem ejus purpuram, et nitorem corporis, ornatumque Perficum
multo auro, multifque gemmis, dixifle -, Refte vero te, Cyre,
beatum ferunt, quoniam virtuti tuie fortuna conjundla eft.
Hac igitur fortuna frui licet fenibus ; nec aetas impedit, quo
minus et caeterarum rerum, et in primis agri colendi fludia te-
neamus ufque ad ultimum tempus fenedlutis. M. quidem Vale-
rium Corvum accepimus ad centefimum annum perduxlffe, cum
efTet adla jam astate in agris, eofque coleret ; cujus inter primum
et fextum confulatum fex et quadraginta anni interfuerunt. Ita-
que quantum fpatium aetatls majores noftri ad fenedlutls initlum
effe voluerunt, tantus illi curfus honorum fuit. Atque ejus
extrema astas hoc beatior, quam media, quod audoritatis plus
habebat, laboris vero minus. Apex autem fenedutis eft audori-
tas.
Quanta fult in L. Caecilio Metello ? quanta in Atilio Cala-
tino ? in quem illud elogium unicum; plurim^ consenti-
UNT GENTES, POPULI PRIMARIUM FUISSE VIRUM. NotUm
eft totum carmen, incifum in fepulcro. Jure igitur gravis, cujus
de laudibus omnium effet fama confentiens. Quem virum P.
CrafTum, nuper Pontificem maximum ? quem poflea M. Lepi-
dum eodem facerdotio praeditum vidlmus ? Quid de Paulo, aut
Afrlcano loquar ? aut, ut jam ante, de Maximo ? quorum non
in fententia folum, fed etiam in nutu, refidebat audoritas. Habet
fenedlus, honorata praefertim, tantam au(ftoritatem, ut ea pluris
fit, quam omnes adolefcentiae voluptates.
XVIIL Sed in omni oratione mementote, eam me laudare fe-
Jiedtutem, quae fundamentis adolefcentias conftituta fit ; ex quo id
efficitur, quod ego, magno quondam cum affenfu omnium, dixi ^
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 319/539
DESENECTUTE. 315
Miferam effe fenedtutem, quae fe oratione defenderet. Non cani,
non rugae repente audtoritatem arripere pollunt ; fed honefle ad:a
fuperior astas fru(flus capit audloritatis extremos.
Hasc enim ipfa funt honorabilia, quae videntur levia atquc
communia , falutari , appeti , decedi , affurgi , deduci , reduci
confuli ; quae et apud nos, et in aliis civitatibus, ut quaeque
optime morata, ita dihgentiffime obfervantur. Lyfandrum La-
cedasmonium, cujus modo mentionem feci, dicere aiunt fo-
litum, Lacedaemone effe honefliflimum domicihum fenedtutis :
nufquam enim tantum tribuitur aetati, nufquam efl fenedlus ho-
noratior. Quin etiam memoriae proditum efl, cum Athenis,
ludis, quidam in theatrum grandis natu venifTet, in magno con-
feffu locum ei a fuis civibus nufquam datum : cum autem ad
Lacedasmonios accefHffet, qui, legati cum effent, in loco certo
confederant, confurrexiffe omnes, et fenem illum feffum rece-
pifTe. Quibus cum a cundlo confefTu plaufus effet multiplex da-
tus, dixiffe ex iis quendam, Athenienfes fcire, quae red:a effent,
fed facere nolle. Multa in noflro collegio pr^clara -, fed hoc,
de quo agimus, in primis, quod, ut quifque aetate antecelHt,
ita fententis principatum tenet : neque folum honore antece-
dentibus, fed iis etiam, qui cum imperio funt, majores natu
augures anteponuntur.Quse
funt igitur voluptates corporis
cumaudtoritatis praemiis comparandae ? quibus qui fplendide ufi funt,
ii mihi videntur fabulam aetatis peregiffe, nec, tanquam inexer-
citati hiftriones, in extremo adtu corruiffe.
At funt morofi, et anxii, et iracundi, et difficiles fenes ; fi
quaerimus, etiam avari : fed ha^c morum vitia funt, non fenec-
tutis. Ac morofitas tamen, et ea vitia, quae dixi, habent aliquid
excufationis, non illius quidem juftae, fed quae probari poffie
videatur. Contemni fe putant, defpici, illudi : praeterea in fragili
corpore odiofa omnis ofFenfio eft : quae tamen omnia dulciora
fiunt et moribus bonis, et artibus ; idque tum in vita, tum in
fcena intelUgi potefl ex iis fratribus, qui in Adelphis funt.
Quanta in altero duritas, in altero comitas ! Sic fe res habet. Ut
enim non omne vinum, fic non omnis aetas, veftutate coacefcit.
R r 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 320/539
3i6 D E S E N E C T U T E,
Severitatem in fenedlute probo, fed eam (ficut alia) modicam;
acerbitatem nuUo modo. Avaritia vero fenilis quid fibi velit, noa
intelligo. Poteft enim quidquam effe abfurdius, quam, quo mi-
nus vix reflat, eo plus viatici quaerere.?
XIX. Quarta reilat caufa, quse maxime angere, atque follici-
tam habere noftram aetatem videtur , appropinquatio mortis f
quas certe a fenedtute non poteft longe abefie. O miferum fenem,
qui mortem contemnendam efle in tam longa sc^tate non vide-
rit ! quas aut plane negligenda eft, fi omnino extinguit animum ;.
aut etiam optanda, fi aliquo eum deducit, ubi fit futurus a^ter-
nus. Atqui tertium certe nihil inveniri potcft. Quid igitur ti-
meam, fi aut non mifer poft mortem,. aut beatus etiam futurus.
fum ?
Quanquam quis eft tam flultus, quamvls fit adolefcens, cul
lit exploratum, fe ad vefperum effe vidturum ? Quin etiam aetas
illa multo plures, quam nof^ra, mortis cafus habet. Facilius in
morbos incidunt adolefcentes ; gravius segrotant j trifdus curan-
tur : itaque pauci veniunt ad fenediutem : quod ni ita accideret,
melius et prudentius viveretur. Mens enim, et ratio, et confi-
lium, in fenibus eft ; qui fi nulli fuiffent, nuIIcE omnino civita-
tes fuiflent. Sed redeo ad mortem impendentem. Quod illud efl
crimen fenedlutis, cum illud videatis cum adolefcentia effe com-
mune ? Senfi ego tum in optimo filio meo, tum in expedtatis ad
ampliflimam dignitatem fratribus tuis, Scipio, omni setati mor-
tem effe communem.
At fperat adolefcens, diu fe vidurum;quod fperare idcm
fenex non potefl. Infipienter fperat : quid enim flultius, quam
incerta pro certis habere, falfa pro veris ? Senex ne quod fpe-
ret quidem habet. At efl eo meliore conditione, quam ado-
lefcens ; cum id , quod ille fperat , hic jam confecutus efl.
Ille vult diu vivere ; hic diu vixit. Quanquam, 6 Dii boni
quid eft in hominis vita diu ! Da enim fupremum tempus : ex-
peftemus Tarteffiorum regis astatem : fuit enim (ut fcriptum vi-
deo ) Arganthonius quidam Gadibus , qui od:oginta regnavit
annos, centum et viginti vixit. Sed mihi ne diuturnum quidem
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 321/539
DE SENECTUTE. 317
quldquam vldetur, in quo eft aliquid extremum : cum enim id
advenit, tunc illud, quod praeteriit, effluxit : tantum remanet,
quod virtute et redte fadtis confecutus lis. Horae quidem cedunt,
et dies, et menfes, et anni ; nec pra^teritum tempus unquam
revertitur ; nec, quid fequatur, fciri poteft. Quod cuique tem-
poris ad vivendum datur, eo debet effe contentus : neque enim
hiflrioni, ut placeat, peragenda eft fabula, modo, in quocun-
que fuerit ad:u, probetur ; neque fapienti ufque ad Plaudhe vi=-
vendum.
Breve enim tempus aetatis, fatis eft longum ad bene honefle-
que vivendum : fm procefleris longius , non magis dolendum
eft, quam agricolae dolent, praeterita verni temporis fuavitate,
aeftatem autumnumque veniffe. Ver enim tanquam- adolefcen-
tiam fignificat , oftenditque fruftus futuros : reliqua tempora
demetendis frucftibus, et percipiendis accommodata funt. Fruc-
tus autem fenedtutis eft, ut fsepe dixi, ante partorum bonorum'
memoria et copia. Omnia vero, quas fecundum naturam fiunt,
funt habenda in bonis. Quid eit autem tam fecundum naturam,
quam fenibus emori ? quod idem contingit adolefcentibus, ad-
verfante et repugnante natura. Itaque adolefcentes mori fic mihi'
videntur, ut cum aquae multitudine vis flammae opprimitur 5
fenes autem, ilcut fua fponte, nulla adhibita vi, confumptus
ignis extinguitur. Et quafi poma, ex arboribus, fi cruda funt,
vi avelluntur j fi matura et coda, decidunt; fic vitam adolef-
centibus vis aufert, fenibus maturitas : qua& mihi quidem tam
jucunda eft, ut, quo propius ad mortem accedam, quafi terram
videre videar, aliquandoque in portum ex longa navigatione effe
venturus.
XX. Omnium aetatum certus eft terminus ; fene(ftutis autem
nullus certus eft terminus : redeque in ea vivitur, quoad munus
cfhcii exequi et tueri poffis, et tamen mortem contemnere. Ex
quo fit, ut animofior etiam fene^tus fit, quam adolefcentia, et
fortior. Hoc illud eft, quod Pififtrato tyranno a Solone refpon-
fum eft ; cum illi quaerenti, Qua tandem fpe fretus, fibi tam
audaciter obfifteret, refpondiffe dicitur, Senedute. Sed vivendi
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 322/539
3i8 DESENECTUTE.finis efl optimus, cum, integra mentc, caBterifque fenfibus, opus
ipfa fuum eadem, quse coagmentavit, natura diflblvit. Ut navem,
ut asdificium idem deflruit facillime, qui conftruxit -, fic homi-
nem eadem optime, quae conglutinavit, natura dilTolvit. Jam
omnis conglutinatio recens segre, inveterata facile, divellitur.
Ita fit, ut illud breve vitae reliquum nec avide appetendum feni-
bus, nec fme caufa deferendum fit -, vetatque Pythagoras injuflu
imperatoris, • id eft, Dei, de prasfidio et flatione vitas decedere.
Solonis quidem fapientis elogium eft, quo fe negat velle fuam
mortem dolore amicorum et lamentis vacare : vult, credo, fe efie
carum fuis. Sed haud fcio, an meHus Ennius,
Nemo me lacrymis decoret, nequefunera jletu
Faxit,Non cenfet lugendamefTemortem, quam immortaUtasconfequatur.
Jam fenfus moriendi aliquis effe poteft, ifque ad exiguum
tempus, praefertim feni : poft mortem quidem fenfus aut optan-
dus, aut nuUus eft. Sed hoc meditatum ab adolefcentia de-
bet effe, mortem ut negligamus ; fme qua meditatione, tran-
quillo effe animo nemo poteft : moriendum enim certe eft ; et
id incertum, an eo ipfo die. Mortem igitur omnibus horis
impendentem timens, qui poterit animo confiftere ? De qua
non ita longa difputatione opus efie videtur, cum recorder,
non folum L. Brutum, qui in Hberanda patria eft interfedlus
non duos Decios, qui ad voluntariam mortem curfum equorum
incitaverunt -, non M. AtiHum, qui ad fuppHcium eft profec-
tus, ut fidem hofti datam confervaret ; non duos Scipiones, qui
iter Pcenis vel corporibus fuis obftruere voluerunt -, non avum
tuum L. Paulum, qui morte luit coHegae in Cannenfi igno-
minia temeritatem ; non M. MarceHum, cujus interitum ne
crudeHfTimus quidem hoftis honore fepulturae carere paffus eft ;
fed legiones noftras (quod fcripfi in Originibus) in eum faepe
locum profedlas alacri animo et eredlo, unde fe nunquam redi-
turas arbitrarentur. Quod igitur adolefcentes, et ii quidem non
fokim indodl, fed etiam ruftici, contemnunt, id dodi fenes ex-
timefcent ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 323/539
DESENECTUTE. 319
Omnino (ut mihi quidem videtur) fludiorum omnium fa-
tietas, vitae facit fatietatem. Sunt pueritiae certa ftudia : numIgitur ea defiderant adolefcentes ? Sunt et ineuntis adolefcentise :
num ea jam conftans requirit setas, quae media dicitur ? Sunt
etiam hujus aetatis ; ne ea quidem quaeruntur a fenedlute. Sunt
extrema qusdam ftudia fenedtutis : ergo, ut fuperiorum setatum
iludia occidunt, fic occidunt etiam fenedtutis : quod cum evenit,
fatietas vits tempus maturum mortis affert.
XXI. Equidem non video, cur, quid ipfe fentiam de morte,
non audeam vobis dicere -, quod eo melius mihi cernere videor,
quo ab ea propius abfum. Ego veflros patres, P. Scipio, tu-
que, C. Laeli, viros clariflimos, mihique amiciflimos, vivere
arbitror -, et eam quidem vitam, quas eft fola vita nominanda.
Nam, dum fumus in his incluli compagibus corporis, munere
quodam neceffitatis, et gravi opere perfungimur. Eft enim ani-
mus caeleflis ex altiffimo domicilio depreffus, et quafi demer-
fus in terram, locum divinas naturae aeternitatique contrarium.
Sed credo, Deos immortales fparfilTe animos in corpora huma-
na, ut effent, qui terras tuerentur, quique, caeleflium ordinem
contemplantes, imitarentur eum vitae modo atque conflan-
tia : nec me folum ratio ac difputatio impulit, ut ita crede-
rem j fed nobilitas etiam fummorum philofophorum, et audo-
ritas.
Audiebam Pythagoram, Pythagoreofque, incolas pene nof-
tros, qui effent Italici philofophi quondam nominati, nunquam,
dubitalfe, quin ex univerfa mente divina delibatos animos ha-
beremus. Demonftrabantur mihi praeterea, quae Socrates fupre-
mo vitse die de immortalitate animorum difleruilTet, is, qui
eflet omnium fapientiffimus oraculo ApoIIinis judicatus. Quid
multa ? Sic mihi perfuafi, fic fentio, cum tanta celeritas ani~
morumfit, tanta
memoriaprateritorum, futurorumque
pru-dentia, tot artes, tantae fcientiae, tot inventa, non poffe eam
naturam, quae res eas contineat, eife mortalem. Cumque fem-
per agitetur animus , nec principium motus habeat,quia fe
ipfe moveat ; ne finem quidem habiturum effe motus ,quia
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 324/539
^20 DESENECTUTE.nunquam fe ipfe fit relidurus. Et, cum fimplex animi natura
cfTet, neque haberet in fe quidquam admiftum difpar fui, atque
diffimile, non pofle eum dividi : quod fi non poffit, non polTe
interire :
magnoque effe argumento, homines fcire pleraque ante
quam nati lint, quod jam pueri, cum artes difficiles difcant, ita
celeriter res innumerabiles arripiant, ut eas non tum primum
accipere videantur, fed reminifci et recordari. Haec Platonis
fere.
XXII. Apud Xenophontem autem moriens Cyrus major haec
dicit i*' Nolite arbitrari, 6 mihi cariffimi filii, me, cum a vobis
-** difceffero, nufquam, aut nullum, fore : nec enim, dum eram
^' vobifcum, animum meum videbatis j fed eum effe in hoc cor-
*'
pore, ex iis rebus, <juas gerebam, intelHgebatis :
eundem igi-
-** effe creditote, etiam fi nuUum videbitis.
** Nec vero clarorum virorum poft mortem honorcs perma-
**' nerent, fi nihil eorum ipforum animi efficerent, quo diutius
"** memoriam fui teneremus. Mihi quidem nunquam perfuaderi
*' potuit, animos, dum in corporibus effent mortaUbus, vivere
** cum exiffent ex iis, emori : nec vero tum animum cfTe infi-
** pientem, cum ex infipienti corpore evafiflet ; fed cum, omni
*^* admixtione corporis hberatus, purus et integer efle ccepiffet,
** tum effe fapientem. Atque etiam, cum hominis natura morte"^* diffolvitur, caeterarum rerum, perfpicuum efl, quo qusque
** difcedant ; abeunt enim illuc omnia, unde orta funt : animus
-** autem folus nec, cum adefl, nec, cum difcedit, apparet. Jam** vero videtis , nihil effe morti tam fimile
,quam fomnum.
^* Atqui dormientium animi maxime declarant divinitatem
** fuam : multa enim, cum remiffi et liberi funt, futura profpi-
** ciunt. Ex quo intelHgitur, quales futuri fmt, cum fe plane
" corporis vinculis relaxaverint. Quare, fi haec ita funt, fic me
** cohtote ut Deum : fm una efl interiturus animus cum corpo-
-** re, vos tamen Deos verentes, qui hanc omnem pulchritudi-
** nem tuentur et regunt, memoriam noflri pie inviolateque
** fervabitis. Cyrus quidem ha^c moriens. Nos, fi placet, noflra
videaxnus.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 325/539
DE SENECTUTE. -2to'
XXIII. Nemo unquam mihi, Scipio, perfuadebit, aut patrein
tuum Paulum, aut duos avos, Paulum et Africanum, aut Afri-
cani patrem, aut patruum, aut multos praeftantes viros, quos
enumerare non eft necefle, tanta efTe conatos, quai ad poileritatis
memoriam pertinerent, nifi animo cernerent, pofleritatem ad fe
pertinere. An cenfes (ut de me ipfo aliquid, more fenum, glo-
rier) me tantos labores diurnos nodurnofque domi militiaeque
fufcepturum fuifie, fi iifdem finibus gloriam meam, quibus vi-
tam, effem terminaturus ? Nonne melius multo fuiffet, otiofam
setatem, et quietam, fine ullo labore aut contentione traducere ?
Sed nefcio quomodo animus, erigens fe, pofteritatem femper ita
profpiciebat, quafi, cum excefliffet e vita, tum denique vidturus
effet. Quod quidem ni ita fe haberet, ut animi immortales effent,
haud optimi cujufque animus maxime ad immortalem gloriam
niteretur.
Quid, quod fapientifHmus quifque aequiflimo animo moritur,
flultiflimus iniquiflimo ? Nonne vobis videtur animus is, qui
plus cernat et longius, videre, fe ad mehora proficifci ; ille au-
tem, cujus obtufior fit acies, non videre ? Equidem efFeror fludio
patres veflros, quos colui et dilexi, videndi -, neque vero eog
folum convenire avco, quos ipfe cognovi; fed illos etiam, dQ
quibus audivi, et legi, et ipfe confcripfi : quo quidem me pro-
ficifcentem haud fane quis facile retraxerit, neve, tanquam Pe-
liam, recoxerit : et, fi quis Deus mihi largiatur, ut ex hac aetate
repuerafcam, et in cunis vagiam, valde recufem ; nec vero veUm,
quafi decurfo fpatio, ad carceres a calce revocari.
Quid enim habet vita commodi ? quid non potius laboris ?
fed habeat fane : habet certe tamen, aut fatietatem, aut modum
non libet enim mihi deplorare vitam, quod multi, et ii dodti,
fa^pe fecerunt : nec me vixifTe pcenitet ; quoniam ita vixi, ut
non fruflra me natum exiflimem : et ex hac vita ita difcedo,
tanquam ex hofpitio, non tanquam ex domo : commorandi enim
natura diverforium nobis, non habitandi, dedit.
O praeciarum diem, cum ad ilkid divinum animorum concili-
um coetumque proficifcar, cunique ex hac turba et colluvione
ToM. m. s f
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 326/539
322 DESENECTUTE.difcedam ! Proficifcar enlm non ad eos folum viros, de quibus
ante dixi, fed etiam ad Catonem meum, quo nemo vir melior
natus efl, nemo pietate praeftantior ; cujus a me corpus crema-
tumeft
i quod contra decuit abillo
meum. Animus vero, nonme deferens, fed refped:ans, in ea profedlo loca difcefTit, quo
mihi ipli cernebat efle veniendum : quem ego meum cafum for-
titer ferre vifus fum ; non quod squo animo ferrem, fed me ipfe
confolabar, exiftimans, non longinquum inter nos digrelTum et
difceffurh fore.
His mihi rebus, Scipio, ( id enim te cum Laelio admirari fo-
lere dixifti) levis eft fened:us, nec folum non molefta, fed etiam
jucunda. Quod fi in hoc erro, quod animos hominum immor-
tales efle credam, libenter erro ; nec mihi hunc errorem, quodeledtor, dum vivo, extorqueri volo : fin mortuus (ut quidam
minuti philofophi cenfent) nihil fentiam ; non vereor, ne hunc
errorem meum mortui philofophi irrideant. Quod li non 'fumus
immortales futuri, tamen extingui homini fuo tempore optabile
eft : nam habet natura, ut aliarum omnium rerum, lic vivendi
modum. Senedtus autem peradlio astatis efl, tanquam fabulas
cujus defatigationem fugere debemus, praefertim adjunda fatie-
tate.
Habui hxc, de fenedlute qujE dicerem-,
ad quam utinam per-
veniatis, ut ea, quae ex me audiflis, re experti probare pofTitis.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 327/539
[ 3^3 ]
L ^ L I U S,
S I V E
D E A M I C I T I A
D I A L O G U S.
AD TlTUM POMPONIUM AtTICUM.
I. y^^UINTUS Mucius augur multa narrare de C. LaElIo,
\^^^ focero fuo, memoriter et jucunde folebat, nec dubitarc
illum in omni fermone appellare fapientem. Ego au-
tem a patre ita eram dedudtus ad Scaevolam, fumpta virili toga,
ut, quoad pofTem, et liceret, a fenis latere nunquam difcederem.
Itaque multa ab eo prudenter difputata, multa etiam breviter et
commode didla, memorias mandabam ; fierique iludebam ejus
prudentia docftior. Quo mortuo, me ad Pontificem Sca^volam
contulii quem unum noflrae civitatis et ingenio, et jullitia prae-
ftantiffimum audeo dicere. Sed de hoc alias ; nunc redeo ad au-
gurem. Cum faepe multa, tum memini, domi in hemicyclio fe-
dentem, ut folebat, cum et ego elTem una et pauci admodum
famihares, in eum fermonem illum incidere, qui tum fere omni-
bus erat in ore. Meminifti enim, Attice, et eo magis, quod P.
Sulpicio utebare multum, (cum is tribunus plebis capitaH odio a
Q^Pompeio, qui tum erat Conful, diffideret, quocum conjunc-
tiffime et amantiffime vixerat) quanta hominum elfet vel admi-
ratio, vel querela. Itaque tum Scaevola, cum in eam ipfam
S f 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 328/539
324 D E A M I C I T I A.
mentionem IncidifTet, expofuit nobis fermonem Laslii de amici-.
tia, habitum ab illo fecum, et cum altero genero C. Fannio, M.
iilio, paucis diebus poft mortem Africani.
Ejus difputationis fententias memorise mandavlj quas in hoc
libro expofui meo arbitratu : quafi enim ipfos induxi loquentes»
ne, inqiiam, et, inquit, fa^pius interponeretur -y atque ut, tan-
quam a praefentibus, coram haberi fermo videretur. Cum enim
fape mecum ageres, ut de amicitia fcriberem aliquid, digna
mihi res cum omnium cognitione, tum noilra famiUaritate,
vifa eft : itaque feci non invitus, ut prodeiTem multis tuo rogatu.
Sed, ut in Catone Majore, qui efl fcriptus ad te de fenedlute»
Catonem induxi fenem difputantem, quia nulla videbatur aptior
perfona, quas de illa a^tate loqueretur, quam ejus, qui et diu-
tifiime fenex fuiffet, et in ipfa fenedtute prs caeteris floruifTet
fic, cum accepiiremus a patribus maxime memorabiiem C. Laelii^
et P. Scipionis famiharitatem fuiffe, idonea mihi Laelii perfona
vifa efl, qUcE de amicitia ea ipfa differeret, quae difputata ab eo
meminiffct Scsvola.
Genus autem hoc fermonum, pofltum in hominum veterum
"aucloritate, et eorum illuilrium, plus, nefcio quo pa6lo, vide-
tur habere gravitatis. Itaque ipfe, mea legens, fic afhciar inter-
•dum,ut
Catonem, non me,loqui
exiftimem.Sed, ut
tum adlenem fenex de fenedlute, fic hoc libro ad amicum amiciirimus
de amicitia fcripfi. Tum efl Cato locutus, quo erat nemo fere
fenior temporibus illis, nemo pruden'tior ; nunc LaeKus et fapiens
(fic enim efl habitus) et amicitiae gloria excellens, de amicitia
loquitur. Tu velim animum a me parumper avertas, Lcelium
loqui ipfum putes. C. Fannius, et Q^Mucius ad focerum veni-
unt pofl mortem Africani : ab his fermo oritur : refpondet Lae-
lius; cujus tota difputatio eil de amicitia, quam legens tu te ipfe
cognofces.
IL Fannius. Sunt ifla, Laeli : nec enim mehor vir fuit Afri-
cano quifquam, nec clarior. Sed exiflimare debes, omnium ccu-
los in te effe conjecftos : unum te fapientem et appellant et exif-
timant. Tribuebatur hoc modo M. Catoni : fcimus L. Atihuni
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 329/539
D E A M I C I T I A. 325
apud patres noftros appellatum efTe faplentem : fed uterque alia'
quodam modo : Atilius, quia prudens effe in jure civili puta-
batur; Cato, quia multarum rerum ufum habebat, multaque
cjus et in fenatu, et in foro vel provifa prudenter, vel ad:a con-
flanter, vel refponfa acute ferebantur; propterea quafi cogno-
men jam habebat in fened:ute fapientis. Te autem alio quodam
modo, non folum natura et moribus, verum etiam ftudio et
4o6lrina efle fapientem ; nec ficut vulgus, fed ut eruditi folent
appellare fapientem, qualem in reliqua Grascia neminem : (nam
qui feptem appellantur, eos, qui ifla fubtilius quasrunt, in nu-
mero fapientium non habent :) Athenis unum accepimus et
eum quidem etiam Apollinis oraculo fapientiffimum judicatum,
Hanc effe in te fapientiam exiflimant, ut omnia tua in te pofita
effe ducas, humanofque cafus virtute inferiores putes. Itaque
ex me quasrunt, credo item ex te, Scaevola, quonam pafto mor-
tem Africani feras 3 eoque magis, quod his proximis Nonis,
cum in hortos D. Bruti auguris, commentandi caufa, ut alTolet^
veniflemus, tu non affuiftij qui dihgentiflime femperillum diem^
et illud munus folitus effes obire.
ScjEvola. Quasrunt quidem, C. Laeli, multi, ut efl a Fan-
aaio didtum : fed ego id refpondeo, quod animadverti, te dolorem,
quem acceperis cum fummi viri, tum amicifhmi, morte, ferre
moderate ; nec potuiffe non commoveri, nec fuiffe id humani-
tatis ture : quod autem his Nonis in noflro collegio non affuiffes,
invaletudinem caufas, non moeflitiam, fuiffe.
LiELius. Re<^e tu quidem, Scasvola, et vere : nec enim ab
iflo officio, quod femper ufurpavi, cum valerem, abduci in-
commodo meo debui -, nec ullo cafu arbitror hoc conflanti
homini poffe contingere, ut ulla intermiflio fiat officii. Tu au-
tem, Fanni, qui mihi tantum tribui dicis, quantum ego nec
agnofco, nec poflulo, facis amice; fed, ut mihi videris, non
red:e judicas de Catone : aut enim nemo, quod quidem niagis
credo, aut, fi quifquam, ille fapiens fuit. Quomodo enim (ut
alia omittam) mortem fihi tuHt ? Memineram Paulum, viderara
Gallum : fed hi in pueris ; Cato in perfedlo et fpedato viro.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 330/539
,26 D E A M I C I T I A.
Quamobrem cave Catoni anteponas ne iftum quidem ipfum,
quem Apollo, ut ais, fapientiffimum judicavit : hujus enim
fadla, illius di(!la, laudantur. De me autem (utjam cum utroque
loquar) fic habetote.III. Ego, fi Scipionis defiderio me moveri negem, quam id
redte faciam, viderint fapientes ; fed certe mentiar. Moveor enim
tali amico orbatus, qualis, ut arbitror, nemo unquam erit; et,
ut confirmare pofiTum, nemo certe fuit. Sed non egeo medi-
cina : me ipfe confolor, et maxime illo folatio, quod eo errore
careo, quo, amicorum decefiTu, plerique angi folent : nihil enim
mali accidifife Scipioni puto : mihi accidit, fi quid accidit. Suis
autem incommodis graviter angi, non amicum, fed feipfum
amantis efi:.
Cum illo vero quis neget a^tum efi^e praeclare ? Nifi enim,
(quod ille minime putabat) immortalitatem optare vellet, quid
non efi: adeptus, quod homini fas efi!et optare ? Qui fummam
fpem civium, quam de eo jam puero habuerant, continuo ado-
lefcens incredibili virtute fuperavit : qui confulatum petivit nun-
quam, facftus efi: Conful bis ; primum ante tempus ; iterum fibi,
fuo tempore ; reipubUcae, pene fero : qui, duabus urbibus ever-
fis, inimicifilmis huic imperio, non modo pra^fentia, verum etiam
futura, bella delevit. Quid dicam de moribus facillimis ? de pie-
tate in matrem ? Hberalitate in forores ? bonitate in fuos ? jufi:itia
in omnes ? Haec nota funt vobis : quam autem civitati carus
fuerit, mcerore funeris indicatum efi:. Quid igitur hunc pauco-
rum annorum accefiio j uvare potuifi^et ? Sene(5tus enim, quamvis
non fit gravis, ut memini Catonem, anno ante quam mortuus efi:,
mecum et cum Scipione difi^erere, tamen aufert eam viriditatem,
in qua etiam tunc erat Scipio.
Quamobrem vita quidem tahs fuit, vel fortuna, vel gloria,
ut nihil poffet accedere j moriendi autem fenfum celeritas abf-
tuUt : quo de genere mortis difiicile didu efi:; quid homines
fufpicentur, videtis. Hoc tamen vere Ucet dicere, P. Scipioni,
ex multis diebus, quos in vita celeberrimos lactifiimofque vide-
rit, illum diem clarifilimum fuifife, cum, fenatu dimififo, domum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 331/539
D E A M I C I T I A. 327
redudlus ad vefperum eft a patribus confcriptls, a populo Roma-
no, a fociis, et Latinis, pridie quam exceflit e vita ; ut ex tam
alto dignitatis gradu ad fuperos videatur potius, quam ad inferos,
pervenifTe : neque enim affentior iis, qui haec nuper differere
coeperunt, cum corporibus fimul animos interire, atqueomnia
morte deleri.
IV. Plus apud me antiquorum audloritas valet, vel noflrorum
majorum, qui mortuis tam religiofa jura tribuerunt -, quod non;
feciifent profedlo, li nihil ad eos pertinere arbitrarentur 5 vel eo-
rum, qui in hac terra fuerunt, magnamque Grsciam (quse nunc
quidem deleta eft, tum florebat,) inflitutis et praeceptis fuis eru-
dierunt -, vel ejus, qui ApoUinis oraculo fapientifTimus efl judi-
catus ; qui non tum hoc, tum illud, ut in plerifque, fed idem
dicebat femper, animos hominum effe divinos ; iifque,
cum ecorpore excefHfTent, reditum in cashim patere, optimoque et juf-
tiffimo cuique expeditifHmum,
Quod item Scipioni videbatur; qni quidem, quafi prEefagl-
ret, perpaucis ante mortem diebus (cum et Philus, et Manihus
adefTent, et aUi plures, tuque, etiam, Scasvola, mecum venif-
fes) triduum difTeruit de repubhca ; cujus difputationis fuit ex-
tremum fere de immortahtate animorum 3 quae fe in quiete per
vifum ex Africano audifTe dicebat. Id fi ita efl, ut optimi cujuf-
que animus in morte facilhme evolet, tanquam e cuflodia vin-cuhfque corporis, cui cenfemus curfum ad Deos facihorem
fuifTe^ quam Scipioni ? Quocirca mcerere hoc ejus eventu, ve-
reor, ne invidi magis, quam amici, fit. Sin autem iha veriora,
ut idem interitus fit animorum, et corporum, nec uUus fenfus
maneat ; ut nihil boni eft in morte, fic certe nihil mah : fenfa
enim amifTo, fit idem, quafi natus non eflet omnino : quem
tamen effe natum et nos gaudemus, et haec civitas, dum erit^
laetabitur.
Quamobrem cum illo quidem, ut fupra dixi, a(5tum optimeefl, mecum incommodius ; quem fuerat aequius, ut prius ia-
troieram, fic prius exlre de vita. Sed tamen recordatione noflras
amicitiae fic fruor, ut beate vixifTe videar, quia cum Scipionc
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 332/539
328 D E A M I C I T I A.
vixerlm ;quocum mihi conjuncfla cura de re publica, et de prl-
vata fuit ;quocum et domus, et militia communis ; et id, in
quo eft omnis vis amicitise, voluntatum, iludiorum, fententia-
rum fumma confenfio. Itaque non tam ifta me fapientias, quam
modo Fannius commemoravit, fama deledlat, falfa praefertim,
quam quod amicitiae noftras memoriam fpero fempiternam fore :
idque mihi eo magls efl cordi, quod ex omnibus feculis vix
tria, aut quaXuor nominantur paria amicorum : quo in generc
fperare videor, Scipionis, et Laslii amicitiam notam pofleritati
fore.
Fannius. Iflud quidem, Laeli, ita neceffe efl : fed, quoniam
amicitiae mentionem fecifli, et fumus otiofi, pergratum mihi
feceris, (fpero item Scaevolae) fi, quemamodum foles de caeteris
rebus, cum ex te quaeruntur, fic de amicitia difputaris, quid fen-
tias, qualem exiflimes, quae prscepta des.
Sc^voLA. Mihi vero pergratum erit ; atque, idipfum cum
tecum agere conarer, Fannius antevertit : quamobrem utrique
noflrum gratum admodum feceris.
V. L^Lius. Ego vero non gravarer, fi mihi ipfe confiderem
Nam et praeclara res efl:, et fumus, ut dixit Fannius, otiofi.
Sed quis ego fum ? aut quae in me efl facuhas ? Dod:orum efl
ifla confuetudo, eaque Graccorum, ut iis ponatur, de quo dif-
putent, quamvis fubito. Magnum opus efl, egetque exercitatio-
ne non parva. Quamobrem, quae difputari de amicitia poffunt,
ab eis cenfeo petatis, qui ifta profitentur : ego vos hortari tan-
tum pofTum, ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis :
nihil efl enim tam natur^ aptum, tam conveniens ad res vel fe-
cundas, vel adverfas.
Sed hoc primiim fentio, nifi in bonis amicitiam effe non
polTe. Neque id ad vivum refeco, ut illi, qui haec fubtihus
differunt, fortaife vere, fed ad communem utilitatem parum :
negant enim, quemquam virum bonum effe, nifi fapientem.
Sit ita fane : fed eam fapientiam interpretantur, quam adhuc
mortalis nemo efl confecutus. Nos autem ea, quae funt in ufu,
vitaque communi, non ea, quae finguntur, aut optantur, fpedlare
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 333/539
D E A M I C I T I A. 329
debemus. Nunquam ego dicam C. Fabrlcium, M'. Curlum,
T. Coruncanium, quos fapientes noftri majores judicabant, ad
iftorum normam fuifle fapientes. Quare fibi habeant fapientiae
nomen et invidiofum, et obfcurum ; concedantque, ut hi boni
viri fuerint. Ne id quidem facient : negabunt, id, nifi fapienti,
pofle concedi.
Agamus igitur plngui Minerva, ut alunt. Qui ita fe gerunt,
ita vivunt, ut eorum probetur fides, integritas, asqualitas, Ube-
ralitas ; nec fit in ilHs ulla cupiditas, libido, audacia ; fmtque
magna conftantia, ut ii fuerunt, modo quos nominavi ; hos
viros bonos, ut habiti funt, fic etiam appellandos putemus;
quia fequantur (quantum homines pofTunt) naturam, optimam
bene vivendi ducem. Sic enim mihi perlpicere videor, ita natos
efle nos, ut inter omnes efiet focietas quajdam ; major autem,
ut quifque proxlme accederet : itaque cives, potiores, quam
peregrini ; et propinqui, quam alieni : cum his enim amicitiam
natura ipfa peperit ^ fed ea non fatis habet firmitatis. Namque
hoc prasflat amicitia propinquitati, quod cx propinquitate bene-
volentia tolli potefl, ex amicitia non potefl : fublata cnim bene-
volentia, amicitiae nomen tolHtur, proplnquitatis manet. Quanta
autem vis amicitias fit, ex hoc intelligi maxime potefl, quod ex
infinita focietate generis humani, quam conciliavit ipfa natura,
ita contraifl:a res efl, et adduda in anguflum, ut omnis caritas aut
inter duos, aut inter paucos, jungeretur.
VI. Efl autem amicitia nihil aUud nifi omnium divinarum
humanarumque rerum cum benevolentia, et caritate fumma con-
fenfio : qua quldem haud fcio, an, excepta fapientia, quidquam
meUus homini fit a Diis immortaUbus datum. Divitias aUi prae-
ponunt, bonam aUi valetudinem, aUi potentiam, aUi honores,
muhi etiam voluptates. BeUuarum hoc quidem extremum efl: j
iUa autem fuperiora, caduca et incerta, pofita non tam in noflris
confiUis, quam In fortunae temeritate. Qui autem in virtute fum-
mum bonum ponunt, praeclare iUi quidem ; fed h'*EC ipfa virtus
amicitiam et gignit, et continet ; nec fine virtute amicitia efle
uUo pado poteft.
ToM. III. T t
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 334/539
330 D E A M I C I T I A.
Jam vlrtutem ex conruetudlne vitae fermonifque noflri inter-
pretemuri nec eam, ut quidam do6li, verborum magnificentia
metiamur ^ virofque bonos eos, qui habentur, numeremuSy
Paulos, Catones, Gallos, Scipiones, Philos. His communis vita
contenta eft : eos autem omittamus, qui omnino nufquam repe-
riuntur. Tales igitur inter vlros amicitia tantas opportunitatea
habet, quantas vix queo dicere.
Principio, cui poteft cffc vifa vifa/is, ut ait Ennlus, qui non
in amici mutua benevolentia conquiefcat ? Quid dulcius, quam
habere, quicum omnia audeas fic loqui, ut tecum ? Quis t&t
tantus frudlus in profperis rebus, nifi haberes, qui iWis seque,
ac tu ipfe, gauderet ? adverfas vero ferre difficile effet fme eo,
qui illas gravius etiam,, quam tu, ferret. Denique caeterae reSy.
quae expetuntur, opportuns funt fmgulae rebus fere fmgulis : di-
vitiae, ut utare -, opes, ut colare -, honores, ui laudere 3 volupta-*
tes, ut gaudeas y valetudo, ut dolore careas, et muneribus fun-
gare corporis : amicitia res plurimas contlnet : quoquo te verte-
ris, prsflo eft 5 nullo loco exckiditur ; nunquam intempefllvaj
nunquam molefla eft. Itaque non aqua, non igni, ut aiunt, plu-
ribus locis utlmur, quam amicitia : neque ego nunc de vulgari,,
aut de mediocrl, (quae tamen Ipfa et deledlat, et prodeft) fed de
vera et perfedta loquor, qualis eorum, qul pauci nomlnantur, fult^
Nam et fecundas res fplendidiores faclt amicitia , et adverfas
partiens communicanfque, leviores.
VII. Cumque plurimas et maximas commodltates amlcltia
contineat, tum illa nimlrum pntflat omnibus, quod bona fpe
praelucet in poflerum ; nec deblHtarl animos, aut cadere patitur.
Verum etiam amicum qui intuetur, tanquam exemplar allquod
intuetur fui. Quocirca et abfentes adfunt, et egentes abundant,
et Imbecilles valent, et, quod dlfficIHus dld:u efl, mortul vl-
vunt j tantus eos honos, memoria, defiderium profequitur aml-
corum : ex quo illorum beata mors vldetur ; horum vita lauda-
biHs. Quod fi exemeris ex natura rerum benevolentias vin6tio-
nem, nec domus uUa, nec urbs flare poterit ; ne agri quidem
cultus permanebit. Id fi minus intenigitur ; quanta vis amlcltiaj
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 335/539
D E A M I C I T I A. '331
concordla?que fit, ex dlfrenfionibus atque ex dlfcordiis percipi
poteft : quae enim domus tam flabilis, qua3 tam firma civitas
ert, qus non odiis atque diffidiis funditus pofTit everti ? Ex quo
quantum boni fit in amicitia, judicari poteft.
Agrigentlnum quidem, dodum quendam virum, carmlnlbus
Graecis vaticinatum ferunt, quae in rerum natura totoque mundo
conftarent, quaeque moverentur, ea contrahere amicitiam, diffi-
pare difcordiam : atque hoc quidem omnes mortales et intelli-
gunt, et re probant. Itaque, fi quando aliquod officium extitit
amici in periculis aut adeundis, aut communicandis, quis eft,
qui id non maximis efferat laudibus ? Qui clamores tota cavea
nuper in hofpitis et amici mei M. Pacuvii nova fabula j cum,
ignorante rege uter eorum eflet Oreftes, Pylades Oreflem fe edediceret, ut pro illo necaretur ; Orefles autem, ita ut erat, Oreftem
fe effe perfeveraret ? Stantes plaudebant in re iid:a -, quid arbitra-
mur in vera fuifTe fad:uros ? Facile indicabat ipfa natura vim
fuam, cum homines, quod facere ipfi non pofTent, id re<fte fieri
in altero judlcarent.
Hadlenus mihi videor, de amicltia quod fentirem, potuifTe
dicere. Si qua praeterea funt, (credo autem effe multa) ab iis, fi
videbitur, qui ifla difputant, quaeritote.
Fannius. Nos autem a te potius :
quanquam etiam ab iflis
facpe quaefivi et audivi, non invitus equidem : fed allud quod-
dam filum orationis tuse. Sc^vola. Tum magis id diceres,
Fanni, fi nuper in hortis Scipionis, cum efl de Republica difpu-
tatum, affuIfTes : quaHs tum patronus juflitiae fuit contra accura-
tam oratlonem Phili ! Fannius. Facile id quidem fuit, juflitiam
juftiffimo viro defendere. Sc^vola. Quid amicitiam ? nonne
facile ei, qui ob eam fumma fide, conflantia, juftitiaque ferva-
tam, maximam glorlam ceperit ?
VIII. L^Lius. Vim hoc quidem efl afFerre : quld enlm re-
fert, qua me ratione cogatis ? Cogitls certe ; fludiis enim gene-
rorum, praefertlm in re bona, cum difficlle efl, tum ne aequum
quidem, obfiflere. Saepiffime igitur mihi, de amicitia cogitanti,
T t2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 336/539
332' D E A M I C I T I A.
maxime illud confidcrandum videri folet, num propter imbecil-
litatem atque inopiam defiderata fit amicitia; ut dandis recipi-
endifque meritis, quod quifque minus per fe ipfe polfet, id acci-
peret ab alio, viciflimque redderet; an eflet hoc quidem pro-
prium amicitiae 5 fed antiquior, et pulchrior, et magis a natura
ipfa profed:a alia caufa ? Amor enim (ex quo amicitia nominata,)
princeps eft ad benevolentiam conjungendam : nam utilitates
quidem etiam ab iis percipiuntur faspe, qui fimulatione amicitias
coluntur et obfervantur caufa temporis. In amicitia autem nihil
fidtum, nihil fimulatum 5 et,, quidquid in ea eft, id efl verum et
voluntarium»
Quapropter a natura mihi videtur potius, quam ab indigentia,.
orta amicitia, et applicatione magis animi cum quodam fenfu
amandi, quam cogitatione, quantum illa res utilitatis effet habi-
tura. Quod quidem, quale lit, etiam in beftiis quibufdam ani-
madverti potefljquae ex fe natos ita amant ad quQddam tempus,
et ab eis ita amantur, ut facile earum fenfus appareat : quod mhomine multo efl; evidentius. Primum, ex ea caritate, quas efl in-
ter natos et parentes > quae dirimi, nifi deteflabili fcelere, non
potefl:. Deinde, cum fimilis fenfus extitit amoris, fi aliquem nad:i
fumus, cujus cum moribus et natura congruamus, quod in eo
quafi lumen aliquod probitatis et virtutis perfpicere videamur.
Nihil efl enim amabilius virtute 3 nihil, quod magis alliciat
homines ad diligendum -, quippe cum propter virtutem et pro-
bitatem eos etiam, quos nunquam vidimus, quodam modo di-
ligamus. Quis efl, qui C. Fabricii, M'. Curii non cum caritate
aliqua et benevolentia memoriam ufurpet, quos nunquam viderit ?
Quis autem eft, qui Tarquinium Sperbum, qui Sp. Caflium, Sp.
Mffilium non oderit ? Cum duobus ducibus de imperio in Italia
decertatum efl, Pyrrho et Annibale : ab altero, propter probita-
tem ejus, non nimis alienos animos habemus -, alterum, propter
crudelitatem, femper haec civitas oderit.
IX. Quod fi tanta vis probitatis efl, ut eam vel in eis, quos
nunquam vidimus, vel, quod majus efl, in hofte enim diligamusi
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 337/539
D E A M I C I T I A.33J
qaid mirum, fi animi hominum moveantur, cum eorum, qui-
bufcum ufu conjundi &({& pofTunt, virtutem et bonitatem per-
fpicere videantur ? Quanquam confirmatur amor et beneficio
accepto, et ftudio perfped:o, et confuetudine adjundla : quibus
rebus ad iilum primum motum animi et amoris adhibitis, ad-
mirabilis qusedam exardefcit benevolentias magnitudo : quam fi
qui putant ab imbecillitate proficifci, ut fit per quem quifque
affequatur, quod defideret, humilem fane relinquunt, et minime
generofum, ut ita dicam, ortum amicitias, quam ex inopia atque
indigentia natam volunt.
Quod fi ita efi^et ; ut quifque minimum in fe efl^e arbitrare*
tur, ita ad amicitiam elTet aptifHmus; quod longe fecus eflw
Ut enim quifque fibi plurimum confidit, et ut quifque maxi-
me virtute et fapientia fic munitus efl, ut nullo egeat, fuaque
omnia in fe ipfo pofita judicet ; ita in amicitiis expetendis co-
lendifque maxime excellit. Quid enim Africanus indigens mei ?
minime hercle : ac ne ego quidem illius : fed ego admiratione
quadam virtutis ejus ^ ille viciffim opinione fortafTe nonnulla>
quam de meis moribus habebat, me dilexit : auxit benevolen-
tiam confuetudo. Sed, quanquam utilitates muIt^E et magnas con-
fecutae funt, non funt tamen ab earum fpe caufae diligendi pro-
fedas.
Ut enim benefici liberalefque fumus, non ut exigamus gra^.
tiam, (neque enim beneficium foeneramur) fed natura propenfi
ad liberalitatem fumus ; fic amicitiam, non fpe mercedis addudti,
fed quod omnis ejus frudus in ipfo amore inefl, expetendam pu-*-
tamus.
Ab iis, qui pecudum ritu ad voluptatem omnia referunt,
longe diflentimus ; nec mirum : nihil enim altum, nihil magni-
ficum ac divinum fufpicere pofTunt, qui fuas omnes cogita-
tiones abjecerunt in rem tam humilem, tamque contemptam.Quamobrem hos quidem ab hoc fermone removeamus : ipfi
autem intelligamus, natura gigni fenfum diligendi, et benevo-
lentiae caritatem, fadta fignificatione probitatis;quam qui appe^
tiverunt, applicant Mq et propius admovent, ut et ufu ejua,-
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 338/539
334 D E A M I C I T I A.
<iuem diligere cceperunt, fruantur, et moribus ; fintque pares
in amore , et aequales ; propenfiorefque ad bene merendum
quam ad repofcendum : atque haec inter eos fit honefta certatio.
Sic et utilitates ex amicitia maximse capientur; et erit ejus ortus
a natura, quam ab imbecillitate, et gravior, et verior : nam fi
utiHtas amicitias conglutinaret, eadem commutata diffolveret
fed, quia natura mutari non poteft, idcirco verae amicitiae fempi-
ternae funt. Ortum quidem amicitiae videtis, nili quid ad haec
forte vultis.
Fannius. Tu vero perge, Laeli : pro hoc enim, qui minor
efl natu, meo jure refpondeo, SciEVOLA. Re(5te tu quidem :
quamobrem audiamus.
X. L^Lius. Audite ergo, optimi viri, ea quae faepiflime inter
me et Scipionem de amicitia differebantur : quanquam ille qui-
dem nihil difficilius effe dicebat, quam amicitiam ufque ad ex-
tremum vitas permanere. Nam, vel ut non idem expediret utri-
que, incidere faspe ; vel ut de repubhca non idem fentirent
mutari etiam mores hominum fsepe dicebat, aUas adverfis rebus,
alias aetate ingravefcente : atque earum rerum exemphim ex fimi-
litudine capiebat ineuntis aetatis, quod fummi puerorum amores
faepe una cum praetexta ponerentur.
Sin autem ad adolefcentiam perduxiffent ; dirimi tamen in-
terdum contentione, vel uxorias conditionis, vel commodi aH-
cujus, quod idem adipifci uterque non poffet. Quod fi qui lon-
gius in amicitia provedli effent, tamen faepe labefacflari, fi in
honoris contentionem incidiffent : peflem enim majorem effe
nuUam in amicitiis, quam in plerifque pecunis cupiditatem :
in optimis quibufque honoris certamen, et gloriae ; ex quo ini-
micitias maximas faepe inter amiciffimos extitiffe. Magna etiam
diffidia, et plerumque jufla nafci, cum aHquid ab amicis, quod
red:um non effet, poflularetur ; ut aut Hbidinis miniflri, aut ad-
jutores effent ad injuriam. Quod qui recufarent, quamvis ho-
nefle id facerent, jus tamen amiciticE deferere arguerentur ab
iis, quibus obfequi noHent : illos autem, qui quidvis ab amico
auderent poflulare, poflulatione ipfa profiteri, omnia fe amici
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 339/539
D E A M I C I T I A. 33^
caufa efle faduros. Eorum querela inveteratas non modo faml-
iiaritates extingui folere, fed etiam odia gigni fempiterna. Hxc
ita multa, quafi fata, impendere amicitiis, ut, omnia fubterfu-
gere , non modo fapientias , fed etiam felicitatis diceret fibi
videri.
XI. Quamobrem id prlmum vldeamus, fi placet, quatenu?
amor in amicitia progredi debeat. Num, fi Coriolanus habuit
amicos, ferre contra patriam arma illi cum Coriolano debuere ?
num Vifcellinum amici, regnum appetentem, num Sp. Mselium;^
debuerunt juvare?'
Tib. quidem Gracchum, rempublicam vexantem, a Q^Tu-*
berone, aequalibufque amicls derelldlum videbamus. At C. Blo-
fius, Cumanus, hofpes familias veftras, Scaevola, cum ad me^
qui aderam Laenati et Rupilio Confulibus in confiHo, depre-
catum venifTet, hanc, ut fibi ignofcerem , caufam aiferebat
quod tanti Tib. Gracchum fecifTet, ut, quidquid ille vellet, iibi
faciendum putaret. Tum ego, Etiamne, fi te in Capitolium fa-
ces ferre vellet ? Nunguam, inquit, voluijfet id quidem. Sedj,
li voluifTet ? Paruijjem. Videtis, quam nefaria vox : et hercle Ita
fecit, vel plus etiam, quam dixit. Non enim paruit ille Tib.
Gracchi temeritati, fed prsfulti nec fe comitem ilHus furoris,
fed ducem, praebult. Itaque hac amentia, quaeflione nova per-
territus, in Afiam profugit, ad hofles fe contuUt, pcenas reipub-
licae graves juflafque perfolvit. Nulla efl igitur excufatio peccati,
fi amici caufa peccaveris : nam, cum conciliatrix amicltias vir-
tutis opinio fuerit, difBcile efl amicitiam manere, fi a virtute-
defeceris.
Quod fi redum flatuerlmus, vel concedere amlcis, quidquld
velint, vel impetrare ab iis, quidquid veUmus, perfedla quidem
fapientia fumus, fi nihil habeat res vitii i fed loquimur de iis
amicis, qui ante oculos funt, quos videmus, aut de quibus me-moriam accepimus, aut quos novit vita communis. Ex hoc nu-
mero nobis exempla fumenda funt 5 et eorum quidem maxime,
qui ad fapientiam proxime accedunt.
Videmus Papum iEmilium C. Lufcino familiarcm fuiffe, (fic
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 340/539
336 D E A M I C I T I A.
a patrlbus accepimus) bis una Confules, et collegas in Cenfura
tum et cum iis, et inter fe conjundliffimos fuiile, M'. Curium,
et T. Coruncanium, memoriae proditum eft. Igitur ne fufpicari
quidem pofTumus, quemquam horum ab amico quippiam con-
tendifle, quod contra fidem, contra jusjurandum, contra rem-
publicam elTet. Nam hoc quidem in talibus viris quid attinet
dicere ? fi contendifTet, fcio impetraturum non fuiffe ; cum illi
fancfliffimi viri fuerint : seque autem nefas fit, tale aliquid et fa-
cere rogatum, et rogare. At vero Tib. Gracchum fequebantur
C. Carbo, C. Cato, et minimus tum quidem Caius frater, nunc
idem acerrimus.
XII. Haec igitur lex in amicitia fanciatur, ut neque rogemus
res turpes, nec faciamus rogati : turpis enim excufatio efl, et
minime accipienda, cum in cseteris peccatis, tum fi quis contra
rempublicam fe amici caufa feciffe fateatur. Etenim eo loco,
Fanni et Scaevola, locati fumus, ut nos longe profpicere oporteat
futuros cafus reipubhcae. Deflexitenim jam aUquantulum de fpa-
tio curriculoque confuetudo majorum. Tib. Gracchus regnum
occupare conatus eil:, vel regnavit is quidem paucos menfes.
Num quid fimile populus Romanus audierat, aut viderat ? Hunc
etiam pofl mortem fecuti amici et propinqui, quid in P. Scipio-
nem effecerint, fine lacrymis non queo dicere. Nam Carbo-
nem, quoquo modo potuimus, propter recentem poenam Tib.
Gracchi, fuflinuimus. De C. Gracchi autem tribunatu, quid
expedlem, non hbet augurari : ferpit enim deinde res, quae
prochvius ad perniciem, cum femel ccepit, labitur. Videtis in
tabella jam ante quanta fit fad;a labes, primo Gabinia lege, bi-
ennio autem pofl, Caffia. Videre jam videor populum a fenatu
disjundtum, mukitudinifque arbitrio res maximas agi. Plures
enim difccnt, quemadmodum hsc fiant, quam quemamodum his
refifiiatur.
Quorfum hiEc ? quia fine fociis, nemo quidquam tale conatur.
PrEcipiendum eft igitur bonis , ut , fi in ejufmodi amicitias
ignari cafii ahquo inciderint, ne exifliment, ita fe ahigatos, ut
^b amicis, in magam ahquam rem peccantibus, non difcedant.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 341/539
D E A M I C I T I A. 337
Improbls autem poena ll:atuenda eft ; nec vero minor iis, qui
fecuti erunt alterum, quam iis, qui ipfi fuerint impletatis duces.
Quis clarior in Gra^cia Themiftocle ^ quis potentior ? qui, cuni
imperator bello Perlico fervitute Graeciam liberaffet, propterque
invidiam in exilium pulfus eifet, ingratae patriae injuriam non
tulit, quam ferre debuit. Fecit idem, quod xx annis antc apud
nos fecerat Coriolanus. His adjutor contra patriam inventus ell
nemo : itaque mortem fibi uterque confcivit.
Quare talis improborum confenfio non modo excufatione ami-
citias tegenda non eil, fed potius omni fupplicio vindicanda ; ut
ne quis fibi concefium putet, amicum, vel bellum patriae infe-
rentem, fequi : quod quidem, ut res coepit ire, haud fcio, au
ah*quando futurum fit. Mihi autem non minori cura? eft, quahs
refpubhca pofl mortem meam futura fit, quam quahs hodie fit.
XIII. Haec igitur prima lex amicitiae fanciatur, ut ab amicis
honefta petamus, amicorum caufa honefta faciamus. Ne exped;e-
mus quidem, dum rogemur : ftudium femper adfit, cundtatio
abfit. Confihum vero dare gaudeamus hbere. Plurimum in ami-
citia amicorum bene fuadentium valeat audtoritas : eaque adhi-
beatur ad monendum non modo aperte, fed etiam acriter, fi res
poflulabit ; et adhibitae pareatur.
Nam quibufdam, quos audio fapientes habltos in Graecla,
placuiffe opinor mirabiha qusdam ; fed nihil efl, quod ilU non
perfequantur fuis argutiis 3 partim fugiendas effe nimias ami-
citias, ne neceffe fit unum foUicitum effe pro pluribus ; fatis
fuperque efle fibi fuarum cuique rerum ; aUenis nimls impUcari
moleflum efle -, commodifTimum effe, quam laxiflimas habenas
habere amicltiae , quas vel adducas, cum vehs , vel remittas.
Caput enim efle ad beate vivendum, fecuritatem ; qua frui non
pofht animus, fi tanquam parturiat unus pro pluribus.
Ahos autem dicere aiunt muUo etiam inhumanius, (queni
locum breviter perflrinxi paulo ante)
praefidii adjumentique
caufa, non benevolentia}, neque caritatis, amicitias efie expeten-
das. Ilaque ut quifque minimum firmitatis habeat, minimumque
ToM. III. V V
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 342/539
338 D E A M I C I T I A.
virium, ita amicitias appetere maxime : ex eo fieri, ut mulier-
culae magis amicitiarum praffidia quaerant, quam viri ; et inopes,
quam opulenti -y et calamitofi, quam ii, qui putantur beati.
O praeclaram fapientiam!
Solem enim e mundo tollere viden-
tur, qui amicitiam e vita tollunt;qua a Diis immortalibus nihil
melius habemus, nihil jucundius. Quae eft enim ifta fecuritas r
Ipecie quidem blanda, fed reapfe multis locis repudianda. Ne-
que enim efl confentaneum, ullam honeftam rem acftionemve, ne
follicitus fis, aut non fufcipere, aut fufceptam deponere. Quod fi
curam fugimus, virtus fugienda eft ; quas neceffe efl: cum aliqua
cura res fibi contrarias afpernetur atque oderit -, ut bonitas mali-
tiam, temperantia Hbidinem, ignaviam fortitudo. Itaque videas
rebus injuflis juflos maxime dolere, imbecillibus fortes, flagitio-
fis modeflos. Ergo hoc proprium efl animi bene conftituti, et
laetari bonis rebus, et dolere contrariis.
Quamobrem fi cadit in fapientem animi dolor, (qui profedo
cadit, nifi ex ejus animo extirpatam humanitatem arbitremur)
quae caufa efl, cur amicitiam funditus tollamus e vita, ne ali-
quas propter eam fufcipiamus moleflias ? Quid enim interefl,
motu animi fublato, non dico inter hominem et pecudem, fed
inter hominem et faxum, aut truncum, aut quidvis generis ejuf-
dem ? Neque enim funt ifli audiendi, qui virtutem duram, et
quafi ferream effe quandam volunt 5 quae quidem efl cum multis
in rebus, tum in amicitia, tenera atque tradlabilis ; ut et bonis
amici quafi diffundantur, et incommodis contrahantur. Quam-
obrem angor ifle, qui pro amico faepe capiendus efl, non tantum
valet, ut tollat e vita amicitiam ; non plus, quam ut virtutes,
quia nonnullas curas et moleflias afFerunt, repudientur.
XIV. Cum autem contrahat amicitiam, ut fupra dixi, fi qua
lignificatio virtutis eluceat, ad quam fe fimilis animus applicet et
adjungat ; id cum contingit, amor exoriatur neceffe eft. Quid
enim tam abfurdum, quam deledtari multis inanibus rebus, ut
honore, ut gloria, ut aedificio, ut veflitu cultuque corporis ;
animo autem virtute praedito, eo, qui vel amare, vel (ut ita
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 343/539
D E A M I C I T I A; 339
dicam) redamiire poflit, non admodum deledari ? Nihil eil: enim
remuneratione benevolentiae, nihil vicifTitudine ftudiorum officio-
rumque jucundius.
Quod fi etiam illud addimus, quod rede addi poteft, nihil
efTe, quod ad fe rem ullam tam alHciat, tam attrahat, quam ad
amicitiam fimihtudo ; concedetur profedo verum effe, ut bo-
nos boni diligant, adfciicantque fibi quafi propinquitate conjunc-
tos, atque natura : nihil eft enim appetentius fimilium fui
nihil rapacius, quam natura. Quamobrem hoc quidem, Fanni
et Scaevola, conftat, (ut opinor) bonis inter bonos quafi necef-
fariam benevolentiam effe -, qui efl amicitiae fons a natura con-
ftitutus : fed eadem bonitas etiam ad muhitudinem pertinet.
Non efl enim inhumana virtus, neque immunis, neque fuperba
quae etiam populos univerfos tueri , eifque optime confulere
foleat : quod non faceret profecflo, ii a caritate vulgi abhorre-
ret.
Atque etiam mihi quidem videntur, qui utiHtatis caufa fin-
gunt amicitias, amabiHflimum nodum amicitiae tollere : non
enim tam utilitas parta per amicum, quam amici amor ipfe, de-
le<5tat; tumque illud fit, quod ab amico efl profed:um, jucun-
dum, fi cum ftudio efl profedum : tantumque abefl, ut amici-
tiiE propter indigentiam colantur, ut ii, qui opibus et copiis,
maximeque virtute praediti, (in qua plurimum efl praefidii) mi-
nime alterius indigeant, hberahflimi fmt, et beneficentifrimi
atque haud fcio, an ne opus fit quidem, nihil unquam om-
nino deelle amicis. Ubi enim ftudia noftra viguiffent, fi nun-
quam confilio, nunquam opera ncflra, nec domi nec miHtiae
Scipio eguiffet ? Non igitur utiHtatem amicitia, fed utilitas
amicitiam, confecuta eft.
XV. Non ergo erunt homines, deHciis difHuentes, audiendi,
fi quando de amicitia, quam nec ufu, nec ratione habent cogni-
tam, difputabunt. Nam quis eft, (pro Deum fidem, atque ho-
minum !) qui velit, ut neque diligat quemquam, nec ipfe ab
uHo dihgatur, circumfluere omnibus copiis, atque in omnium
V V 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 344/539
340 D E A M I C I T I A.
rerum abundatia vivere ? Haec enim eft tyrannorum vita -, mqua nimirum nulla fides, nulla caritas, nulla ftabilis benevolen-
tiae potefl efle fiducia : omnia femper fufpeda, atque follicita :
nullus locus amicitiae.
Quis enim aut eum diligat, quem metuit ; aut eum, a quo
fe metui putat ? Coluntur tamen fimulatione duntaxat ad tempus,
Quod fi forte (ut fit plerumque) ceciderint : tum intelligitur,
quam fuerint inopes amicorum : quod Tarquinium dixifi^e fe-
runt tum exulantem, fe intellexifle, quos fidos amicos habuiiTet,
quos infidos, cum jam neutris gratiam referre poffet : quanquam
miror, illa fuperbia et importunitate fi quemquam habere potuit.
Atque ut hujus, quem dixi, mores veros amicos parare non
potuere ; fic multorum opes prxpotentium excludunt amicitias
fideles : non enim folum ipfa fortuna caeca efl, fed eos etiam.
plerumque efficit caecos, quos complexa efl» Itaque efferuntur
illi fere faflidio et contumacia j neque quidq[uam infipiente for-
tunato intolerabilius fieri potefl.
Atque hoc quidem videre licet, eos ,qui antea commodis
fuerunt moribus, imperio, poteftate, profperis rebus immutari,
fpernique ab iis veteres amicitias, indulgeri novis. Quid autem
flultius, quam, cum plurimiam copiis, facultatibus, opibus pof-
fint, caetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, veflem
egregiam, vafa pretiofa ; amicos non parare, optimam et pul-
cherrimam vitae, ut ita dicam, fupellecflilem ? Etenim, Cffitera
cum parant, cui parent, nefciunt, nec cujus caufa laborent : ejus
enim eft iftorum quidque, qui vincit viribus : amicitiarum fua
cuique permanet flabilis et certa pofTefiio ; ut, etiam fi illa ma-
neant, quae funt quafi dona fortunae, tamen vita inculta, et defer-
ta ab amicis, non poflit effe jucunda. Sed hapc hadtenus.
XVI. Conflituendi autem funt, qui fint in amicitia fines, et
quafi termini diligendi ; de quibus tres video fententias ferri,
quarum nullam probo. Unam, ut eodem modo erga amicum af-
fe<fli fimus, quo erga nofmetipfos. Alteram, ut noflra in amicos
benevolentia illorum erga nos benevolentiae pariteV aequaliterque
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 345/539
D E A M I C I T I A. 341
refpondeat. Tertlam, ut quantl qulfque fe ipfe faclt, tantl fiat ab
amicls.
Harum trium fententiarum nulli prorfus afTentlor : nec enlm
i-Ila prima vera eft, ut, quemadmodum in fe quifque, fic in ami-
cum, fit animatus. Quam multa enim, quae noftra caufa nun-
quam faceremus, facimus caufa amlcorum ? precari ab indigno,
fupplicare ; tum acerbius in aliquem invehi, infedtarique vehe-
mentius ; qus in noftris rebus non fatis honefte, in amicorum
fiunt honeftiffime. MultJE quoque res funt, in quibus de fula
commodis viri boni multa detrahunt, detrahique patiuntur, ut iis
amici potius, quam ipfi, fruantur.
Altera fententia eft, quse definlt amicitiam paribus ofiicils
ac voluntatibus. Hoc quidem eft nimis exigue et exiliter ad
calculos vocare amicitiam, ut par fit ratio acceptorum et dato-
rum. Divitior mihi, et affluentior videtur efi^e vera amicitia j
nec obfervare refi:ridle, ne plus reddat, quam acceperit : neque
enim verendum eft, ne quid excidat, aut ne quid in terram de-
fiuat, aut ne plus asquo quid in amicitiam congeratur.
Tertius vero ille finis deterrimus, ut, quantl quifque fe ipfe
faciat, tanti fiat ab amicis : faepe enim in quibufdam aut animus
abjedtior efi:, aut fpes amplificandiE fortunas fradtlor. Non eft
igitur amlci, talem efiTe in eum, quaUs ille in fe eft ; fed potius
eniti et efficere, ut amici jacentem animum excitet, inducatque
in fpem cogitatlonemque meliorem.
AHus igitur finis verx amlcitiae conftltuendus eft, fi prius,
quld maxime reprehendere Scipio foHtus fit, edixero. Negabat
ullam vocem inimiciorem amlcltise potuifi^e reperiri, quam ejus,
qui dixifiet, ita amare oportere, ut fi aliquando efict ofurus :
nec vero fe adduci pofi!e, ut hoc , quemadmodum putaretur
a Biante efi^e didtum crederet, qui fapiens habitus efiet unus
e feptem ; fed impuri cujufdam, aut ambitiofi, aut omnia ad
fuam potentiam revocantls, efijb fententlam. Quonam enim modo
quifquam amicus efi^e poterit, cui fe putabit inimicum t({Q pofie ?
Quinetiam necefie erit cupere et optare, ut quam fsepifiime
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 346/539
342 D E A M I C I T I A.
peccet amicus, quo plures det fibi tanquam anfas ad reprehen-
dendum : rurfum autem refte fad:is commodifque amicorum ne-
cefTe erit angi, dolere, invidere.
Quare hoc quidem praeceptum, cujufcunque eft, ad toUen-
dam amicitiam valet. lUud potius pra3cipiendum fuit, ut eam
dihgentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando
amare inciperemus eum, quen. ahquando odilTe pofTemus : quin-
etiam,{i minus feUces in dehgendo fuiiTemus, ferendum id Scipio
potius, quam inimicitiarum tempus cogitandum, putabat.
XVII. His igitur iinibus utendum arbitror, ut, cum emendati
mores amicorum fint, tum fit inter eos omnium rerum, conli-
liorum, voluntatum, fine ulla exceptione communitas ; ut, etiam
li qua fortuna acciderit, ut minus juftj^ amicorum voluntates
adjuvandae fmt, in quibus eorum aut caput agatur, aut fama,
declinandum fit de via, modo ne fumma turpitudo fequatur : eft
enim, quatenus amicitia^ dari venia poffit. Nec vero negligenda
eft fama j nec mediocre telum ad res gerendas exiftimare opor-
tet benevolentiam civium ; quam blanditiis et aifentationibus
coUigere turpe eft. Virtus, quam fequitur caritas, minime re-
pudianda eft.
Sed faepe (redeo enim ad Scipionem, cujus omnis fermo erat
de amicitia)querebatur, quod omnibus in rebus
hominesdili-
gentiores elTent ', ut, capras et oves quot quifque haberet, dicerc
poftet ; amicos quot haberet, non poiTet dicere : et in iUis qui-
dem parandis adhibere curam, in amicis eUgendis negUgentes
effe : nec habere quali ligna quasdam, et notas, quibus eos, qui
ad amicitiam eifent idonei, judicarent. Sunt igitur firmi, et fta-
biles, et conftantes eUgendi ; cujus generis eft magna penuria :
et judicare difficile eft, fane, nifi expertum : experiendum autem
eft in ipfa amicitia. Ita praecurrit amicitia judicium, toUitque
experiendi poteftatem.
Eft igitur prudentis, fuftinere, ut currum, fic impetum be-
nevolentiasj quo utamur quafi equis tentatis, fic amicitiis, aU-
qua parte periclitatis moribus amicorum. Quidam faepe in parva
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 347/539
D E A M I C I T I A. 343
pecunia perfpiciuntur, quam fint leves : quidam, quos parva
movere non potuit, cognofcuntur in magna. Siji vero erunt
aliqui reperti, qui, pecuniam prasfcrre amicitia?, fordidum exif-
timent ; ubi eos inveniemus, qui honores, magiftratus, imperia,
poteflates, opes amicitice non anteponent ; ut, cum ex altera
parte propofita haec lint, ex altera jus amicitise, non multo illa
malint ? Imbecilla enim natura eft ad contemnendam potentiam :
quam etiam fi, neglecfla amicitia, confecuti funt, obfcuratum iri
fe arbitrantur, quia non fme magna caufa fit negled:a amicitia.
Itaque verae amicitiae difirciUime reperiuntur in iis, qui in
honoribus, reque publica verfantur. Ubi enim iflum invenias, qui
honorem amici anteponat fuo ? Quid ? ha^c ut omittam, quam
graves, quam difHciles plerifque videntur calamitatum focietates ?
nd quas, non eft facile inventu, qui defcendat. Quanquam Ennius
redle
Amicus certiis in re incerta cernitur ;
tamcn haec duo levitatis et infirmitatis plerofque convincunt
aut fi in bonis rebus contemnunt, aut fi in mahs deferunt.
XVIII. Qui igitur utraque in re gravem, conflantem, flabilem
fe in amicitia prasfliterit, hunc ex maxime raro hominum genere
judicare debemus, et pene divino. Firmamentum autem ftabili-
tatis conflantiasque ejus, quam in amicitia quaerimus, fides efl
nihil enim flabile efl, quod infidum efl. SimpUcem praeterea,
et communem, et confentientem, qui rebus iifdem moveatur,
eligi par efl ; quae omnia pertinent ad fidelitatem : neque enim
fidum potefl effe multiplex ingenium, et tortuofum : neque vero,
qui non iifdem rebus movetur, et natura confentit, aut fidus, aut
flabilis potefl efle.
Addendum eodem eft, ut ne criminibus aut inferendis de-
ledletur, aut credat oblatis -, quae omnia pertinent ad eam, quam
jamdudum tradto, conflantiam. Ita fit verum illud, quod ini-
tio dixi, amicitiam, nifi inter bonos, efi^e non pofTe. Eft enini
boni viri (quem eundem fapientem licet dicere) hsc duo te-
nere in amicitia -, primum, ne quid fidum fit, neve fimulatum v
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 348/539
344 D E A M I C I T 1 A.
aperte enim vel odilTe, magis ingenui eft, quam fronte occultare
fententiam : deinde, non folum ab aliquo allatas criminationes
repellere, fed ne ipfum quidem effe fufpiciofum, femper aliquid
exiftimantem ab amico efle violatum.
Accedat huc fuavitas quacdam oportet fermonum atque mo-
rum, haudquaquam mediocre condimentum amicitias. Triftitia
autem, et in omni re feveritas, habet iila quidem gravitatem ; fed
amicitia remiffior effe debet, et Hberior, et dulcior, et ad omnem
comitatem facilitatemque proclivior.
XIX. Exiftit autem hoc loco quasdam quaeftio fubdifficilis -,
num quando amici novi, digni amicitia, veteribus fint antepo-
nendi, ut equis vetulis teneros anteponere folemus. Indigna ho-
mine dubitatio : non enim amicitiarum eile debent, ficut aliarum
rerum, fatietates. Veterrima quseque (ut ea vina, quae vetuftatem
ferunt) cffQ debent fuaviffima ; verumque illud eft, quod dici iir,
multos modios falis fimul edendos effe, ut amicitis munui
pletum fit. Novitates autem, fi fpem afferunt, ut, tanquam in
herbis non fallacibus, fru(5lus appareat, non funt ills quidem re-
pudiandas ; vetuflas tamen fuo loco confervanda efl. Maxima eft
enim vis vetuflatis et confuetudinis ; ut in ipfo equo, cujus
modo mentionem feci, fi nulla res impediat, nemo efl, qui non
eo, quo confuevit, libentius utatur, quam intradlato et novo : nec
modo in hoc, quod efl animal, fed in iis etiam, quas funt inani-
mata, .confuetudo valet ; cum locis etiam ipfis montuofis delec-
temur, et filveflribus, in quibus diutius commorati fumus.
Sed maximum efl in amicitia, fuperiorem parem effe infe-
riori : faepe enim excellentiae quacdam funt ; qualis erat Scipio-
nis in noflro, ut ita dicam , grege : nunquam fe ille Philo
nunq-uam Rupiho , nunquam Mummio antepofuit , nunquam
inferioris ordinis amicis. Q^vero Maximum fratrem, egregium
virum, omnino fibi nequaquam parem, quod is anteibat a;tate,
tanquam fuperiorem colebat 3 fuofque omnes per fe effe am-
pliores volebat. Quod faciendum imitandumque efl: omnibus
titf ii quam praefiantiam virtutis, ingenii, fortunce confecuti funt.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 349/539
D E A M I C I T I A. 34^
impertlant eam fuis , communicentque cum proximis : ut, li
parentibus nati fint humilibus, li propinquos habeant imbecil-
liores vel animo, vel fortuna, eorum augeant opes, eifque honori
iint et dignitati ; ut in fabulis, qui aHquandiu propter ignoratio-
nem ftirpis et generis in famulatu fuerint, cum cogniti funt, et
aut Deorum, aut regum filii inventi, retinent tamen caritatem in
paflores, quos patres multos annos effe duxerunt. Quod quidem
eft multo profedto magis in veris patribus certifque faciendum,
Frudlus enim ingenii et virtutis, omnifque praeftantias, tum maxi-
mus capitur, cum in proximum quemque confertur.
XX. Ut igitur ii, qui funt in amicitiae conjundlionifque necef-
litudine fuperiores, exasquare fe cum inferioribus debent ; fic in-
feriores non dolere, fe a fuis amicis aut ingenio, aut fortuna,
aut dignitate fuperari : quorum plerique aut queruntur femper
aliquid, aut etiam exprobrant ; eoque magis, fi aliquid habere
fe putant, quod officiofe, et amice, et cum labore aliquo fuo
fadium queant dicere. Odiofum fane genus hominum, of^cia
exprobrantium ; quse meminiffe debet is, in quem collata funt,
non commemorare, qui contulit.
Quamobrem ut ii, qui fuperiores funt, fummittere fe debent
in amicitia ; fic quodam modo inferiores extollere. Sunt enim
quidam, qui moleflas amicitias faciunt, cum ipfi fe contemni pu-
tant ; quod non fere contingit, nifi iis, qui etiam contemnendos
fe arbitrantur j qui hac opinione non modo verbis, fed etiam
opere, levandi funt.
Tantum autem cuique tribuendum efl, prlmiim, quantum ipfe
efficere poffis ; deinde etiam, quantum ille, quem dlHgas atque
adjuves, fuflinere. Non enim tu poffis, quantumvis Hcet exceHas,
omnes tuos ad honores ampHflimos perducere : ut Scipio P. Ru-
tiHum potuit Confulem efiicere, fratrem ejus Lucium non potuit.
Quod fi etiam poffis quidvis deferre ad alterum, videndum efl
tamen, quid iHe poffit fuflinere.
Omnino amicitias, corroboratis jam , confirmatifque et in-
geniis, et aetatibus, judicandae funt. Nec, fi qui ineunte jetate
ToM. III. X X
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 350/539
346 D E A M I C I T I A.
venandi, aut pllse ftudlofi fuerlnt, eos habere neceflarlos oportet,
quos tum eodem fludio pra^ditos dilexerunt. Iflo enim modo
nutrlces et padagogi jure vetuflatis plurimum bendvolentiae pof-
tulabunt ; qui negligendi quidem non funt, fed alio quodam
modo colendi : aliter amicitiae ftabiles permanere non polTunt.
Difpares enim mores difparia ftudia fequuntur, quorum diflimi-
litudo diHbciat amicitias : nec ob aliam caufam ullam boni im-
probis, improbi bonis amici effe non poffunt, nlfi quod tanta efl
inter eos, quanta maxima potefl effe, morum fludiorumque dif-
tantia.
Redle etiam praecipi potefl in amlcltlls, ne intemperata quae-
dam benevolentia(quod perfaepe fit ) impediat magnas utilitates
amicorum. Nec enim (ut ad fabulas redeam) Trojam Neoptole-
mus capere potuifTet, fi Lycomedem, apud quem erat educatus,
multis cum lacrymis iter fuum impedientem, audire voluifTet.
Et fsepe incidunt magnae res, ut difcedendum fit ab amicls >
quas qui impedire vult, quod defiderium non facile ferat, is et
infirmus efl mollifque natura, et, ob eam ipfam caufam, in ami-
citia parum juflus. Atque in omni re confiderandum eft, et quid
poflules ab amico, et quid patiare a te impetrari.
XXI. Eft etiam quafi quaedam calamitas in amlcltiis dlmlt-
tendis nonnunquam neceffaria : jam enim a fapientium familia-
ritatibus ad vulgares amicitias oratio noflra delabitur. Erumpunt
fsepe vltla amicorum cum in ipfos amicos, tum in alienos ; quo-
rum tamen ad amicos redundet infamia. Tales igitur amicltiae
funt remiffione ufus eluendae, et (ut Catonem dicere audivi) dif-
fuendas magis, quam difcindendae : nifi quxdam admodum in-
tolerabilis injuria exarferlt, ut neque redtum, neque honeftum
fit, neque fieri poffit, ut non flatim alienatio dlsjundioque faci-
enda fit.
Sin autem morum, aut fludiorum commutatio quaedam, utfieri folet, fadta erit, aut in reipubUcae partibus dlffenfio inter-
cefferit, (loquor enim, aut paulo ante dixl, non de fapientium,
fed de communibus amicitiis) cavendum erit, ne non folum
amicitiae depofitae, fed inimicitiae etiam fufceptae, videantur.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 351/539
D E A M I C I T I A. 347
Nihll enlm turplus, quam cum eo bellum gerere, qulcum famU
liariter vixeris. Ab amicitia Q^Pompeii meo nomine fe remo-
verat, ut fcitis, Scipio j propter diiTenfionem autem, quae erat in
republica, alienatus eft a collega noftro Metello. Utrumque egit
graviter, audtoritate, et offenfione animi non acerba.
Quamobrem primum danda opera eft, nequa amicorum dif-
fidia fiant : fm tale aliquid evenerit; ut extin(n:'<E potius amicitijp,
quam oppreflse, effe videantur. Cavendum vero eft, ne etiam
in graves inimicitias convertant fe amicitiae ; e quibus jurgia,
maledidla, contumelise gignuntur : quas tamen, fi tolerabiles
erunt, ferendae funt ; et hic honos veteri amiciti£B tribuendus efl,
ut is in culpa fit, qui faciat, non qui patiatur, injuriam. Omnino
omnium horum vitiorum atque incommodorum una cautio efi:,
atque una provifio, ut ne nimis cito diligere incipiamus, neve in-
dignos.
Digni autem funt amicitla, quibus In Ipfis inefi: caufa, cur
diligantur. Rarum genus, (et quidem omnia praeclara rara) nec
quidquam difficilius, quam reperire, quod fit omni ex parte in
fao genere perfed:um. Sed plerique neque in rebus humanis
qnidquam bonum norunt, nifi quod frucfluofum fit ; et amicos,
tanquam pecudes, eos potiflimum diligunt, ex quibus fperant
fe maximum frudtum efi!e capturos. Ita pulcherrima illa et maxi-
me naturali carent amicitia, per fe et propter fe expetenda j nec
ipfi fibi exemplo funt, haec vis amicitiae quaUs et quanta fit. Ipfe
enim fe quifque diligit, non ut aliquam a fe ipfo mercedem exi-
gat caritatis fuse, fed quod per fe fibi quifque carus efi: : quod
nifi idem in amicitiam transferatur, verus amicus nunquam re-
perietur : eft enim is quidem tanquam alter idem.
Quod fi hoc apparet in befiiis, volucribus, nantibus, agrefi:!-
bus, cicuribus, feris, primum ut fe ipfse dlHgant, (id enim pariter
cum omni animante nafcitur) deinde ut requirant, atque appe-
tant, ad quas fe applicent, ejufdem generis animantes, idque
faciunt cum defixierio, et cum quadam fimilitudine amoris hu-
mani -, quanto id magis in homine fit natura, qui et fe ipfe
X X 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 352/539
348 D E A M I C I T I A.
diliglt, et alterum anquirit, cujus animum ita cum fuo commif-
ceat, ut efiiciat pene unum ex duobus ?
XXII. Sed plerique perverfe, ne dicam impudenter, amicum
habere talem volunt, quales ipfi effe non poiTunt ; quaeque ipli
non tribuunt amicis, haec ab iis defiderant. Par eft autem, pri-
miim, ipfum effe virum bonum, tum, alterum fimilem fui qu^-
rere. In tahbus ea, quam jamdudum traftamus, ftabihtas ami-
citi^ confirmari poteft ; cum homines, benevolentia conjun^fti».
primiim cupiditatibus iis, quibus caeteri ferviunt, imperabunt
deinde aequitate juftitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero
fufcipiet : neque quidquam unquam niii honeflum et redlum
alter ab altero poftulab/t ; neque folum colent inter fe, ac dili-
gent, fed etiam verebuntur : nam maximum ornamentum ami-
citia^ tolht, qui ex ea tolht verecundiam.
Itaque in iis perniciofus eft error, qui exiftimant^ libidinum
peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam. Virtutum
amicitia adjutrix a natura data eft, non vitiorum comes ,• ut, qua-
niam fohtaria non pofTet virtus ad ea, quae fumma funt, perve-
nire, conjuncfta et confociata cum altera perveniret : quae li quos
inter focietas aut eft, aut fuit, aut futura eft, eorum eft habendus
ad fummum natur^e bonum optimus beatifhmufque comitatus.
Hsec eft, inquam, focietas, in qua omnia infunt, quae putant
homines expetenda, honeftas, gloria, tranquihitas animi, atque
jacunditas; ut, cum hicc adfmt, beata vita fit, et line his effe non
pofht. Quod cum optimum maxlmumque fit, fi id volumus
adipifci, virtuti opera danda eft ; fine qua neque amicitiam, ne-
que ullam rem expetendam confequi poiTumus : ea vero neglec-
ta, qui fe amicos habere arbitrantur, tum fe dcnique errafTe fen-
tiunt, cum eos gravis aliquis cafus experiri cogit.
Quocirca (dicendum eft enim faepius) cum judicaveris, di-
ligere oportet -, non,
cumdilexeris, judicare. Sed
cummuUis
in rebus neghgentia pled:imur, tum maxime in amicis et deh-
gendis et colendis : praspofteris enim utimur confiliis, et a6la
agimus, quod vetamur veteri proverbio. Nam imphcari ultro
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 353/539
D E A M I C I T I A. 349
et cltro, vel ufu dluturno, vel etlam officiis, repente In medio
curfu amlcitias, exorta aliqua offenfione, dirumpimus.
XXIII. Quoetiam magis vituperanda eft rei maxime necefTarlae
tanta incuria. Una ell enlm amicitla in rebus humanis, de cu-
jus utilitate omnes uno ore confentiunt :
quanquam a multis Ipfa
virtus contemnitur, et venditatio quaedam atque oftentatio efle
dicltur : multi divitlas defpiclunt, quos parvo contentos tenuis
vidus cultufque delecftat ; honores vero, quorum cupiditate qui-
dam inflammantur, quam muhi Ita contemnunt, ut nlhil inanius,
nihil levius efle exiftlment ! itemque ca^tera, qua? quibufdam ad-
mirabiha vldentur, permukl funt, qui pro nihilo putent. De ami-
fitia omnes ad unum idem fentlunt ; et ii, qui ad rempuMicam
fe contulerunt ; et 11, qui rerum cognitlone doclrinaque delec-
tantur-, et ii, qui fuum negotium gerunt otioli j poftremo ii, qui
fe totos tradiderunt voluptatibus, fme amicltra vitam efle nuUam
fentiunt, ii modo velint ahqua ex parte llberaliter vivere. Serpit
enim nefcio quomodo per omnium vitam amicitla 3 nec ullam
SBtatis degendas rationem patitur efle expertem fui.
Quinetiam, fi quis ea afperitate eft, et immanitate naturs,
congreiTus ut hominum fuglat atque oderit, qualem fuiffe Athe-
nis Timonem nefclo quem accepimus j tamen is pati non poffit,
ut non anquirat aliquem , apud quem evomat virus acerbi-
tatis {\ix. Atque hoc maxime judlcaretur, fi quid tale polTet
contingere, ut ahquls nos Deus ex hac homlnum frequentia tol-
leret, et in folitudine ufplam coUocaret, atque ibi fuppeditans
omnium rerum, quas natura defiderat, abundantiam et copiam,
hominis omnino adfpiciendi poteflatem eriperet. Quis tam effet
ferreus, qui eam vitam ferre pofTet, cuique non auferret frud:um
voluptatum omnium fohtudo ?
Verum ergo illud efl, quod a Tarentlno Archyta, ut oplnor,
dici Ibhtum, noflros fenes commemorare audivl, ab ahis fenibus
auditum -, " Si quis in caelum afcendifTet, naturamque mundi,
" et pulchritudinem fiderum perfpexIfTet, infuavem illam admi-
** rationem ei fore, qua^ jucundiffima fulffet, fi ahquem, cui
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 354/539
2SO D E A M 1 C I T I A.
««,narraret, habuiflet." Sic natura folitarium nihil amat, femper-
que ad ahquod tanquam adminiculum annititur ; quod in ami-
ciffimo quoque dulciffimum efl.
XXIV. Sed, cum tot fignis eadem natura declaret, quid veht,
anqairat, ac defideret, obfurdefcimus tamen nefcio quomodo
nec ea, quae ab ea monemur, audimus. Eft enim varius et mul-
tiplex ufus amicitisE, multseque caufae fufpicionum ofFenfionum-
que dantur ; quas tum evitare, tum elevare, tum ferre, fapientis
eft. Una illa fublevanda offenfio eft, ut et utiUtas in amicitia,
et fides retineatur. Nam et monendi amici facpe funt, et objur-
gandi ; et haec accipienda amice, cum benevole fiunt.
Sed nefcio quomodo verum efl, quod in Andiia familiaris
meus dicit;
Obfequium amicosj veritas odiumj parit,
Molefla veritas efl,' fi quidem ex ea nafcitur odium;(quod efl
venenum amicitiaj ) fed obfequium muho moleflius, quod, pec-
catis indulgens, praecipitem amicum ferri fmit. Maxima autem
culpa in eo efl, qui et veritatem afpernatur, et in fraudem ob-
fequio impelhtur. Omni igitur hac in re habenda ratio et dih-
gentia efl ; primum, ut monitio acerbitate, deinde objurgatio
contumeha, careat : in obfequio autem(quoniam Terentiano
verbo lubenter utimur) comitas adfit ; affentatio, vitiorum ad-
jutrix, procul amoveatur; quae non modo amico, fed ne hbero
quidem, digna efl. Ahter enim cum tjranno, ahter cum amico,
vivitur.
Cujus autem aures veritati claufae funt, ut ab amico verum au-
dire nequeat, hujus falus defperanda efl. Scitum eft enim ihud
Catonis :" Muho mehus de quibufdam acerbos inimicos mere-
** ri, quam eos amicos, qui dulces videantur : ihos verum faepe
** dicere, hos nunquam. Atque iUud abfurdum efl, quod ii, qui
monentur, eam moleftiam, quam debent capere, non capiunt
cam capiunt, qua debent vacare. Peccaffe enim fe non anguntur,
objurgari molefte ferunt; quod contra oportebat, deh<fto dolere,
Ci^rrediione gaudere.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 355/539
D E A M I C I T I A. 351
XXV. Ut igitur et monere, et moneri, proprlum eft verse
amicitise ; et alterum libere facere, non afpere ; alterpm pati-
enter accipere, non repugnanter ; lic habendum eft, nullam in
amicitiis peftem elfe majorem, quam adulationem, blanditiam,
allentationem. Quamvis enim multis nominibus eft hoc vitium
notandum, levium hominum atque fallacium, ad voluptatem lo-
quentium omnia, nihil ad veritatem.
Cum autem omnium rerum fimulatio eft vitiofa, (tollit enim-
judicium veri, idque adulterat) tum amicitis repugnat maxime
delet enim veritatem, fme qua nomen amicitize valere non poteft.
Nam, cum amicitis vis fit in eo, ut unus quafi animus liat ex
pluribus, qui id fieri poterit, fi ne in uno quidem quoque unus
animus erit, idemque femper; fed varius, commutabiHs, multi-
plex ? Quid enim poteft effe tam flexibile, tam devium, quam-
animus ejus, qui ad alterius non modo fenfum ac voluntatem,
fed etiam vultum atque nutum, convertitur ?
Negat quis ? nego. Ait f aio. Pojiremo imperavi egomet mihi,
Omnia ajfentariy
ut ait idem Terentius ; fed ille fub Gnathonis perfona : quod
amici genus adhibere, omnino levitatis eft. Multi autem Gna-
thonum fimiles, cum fint loco, fortuna, fama fuperiores 3 horum
eft aflentatio molefta, cum ad vanitatem accefiit auftoritas.
Secerni autem blandus amicus a vero, et internofci tam po-
teft, adhibita, diligentia, quam omnia fucata, et fimulata a finceris
atque veris. Concio, quae ex imperitifilmis conftat, tamenjudi-
care folet, quid interfit inter popularem, id eft, afientatorem et
levem civem, et inter conftantem, feverum et gravem. Qui-
bus blanditiis , C. Papirius Conful nuper influebat in aures
concionis, cum. ferret legem de tribunis plebis reficiendis ? Dif-
fuafimus nos : fed nihil de me 3 de Scipione dicam libentius.
Quanta illa, Dii immortales, fuit gravitas ! quanta in oratione
majeftas ! Ut facile ducem populi Romani, non comitem, dice-
res. Sed afFuiftis y et eft in manibus oratio : itaque lex popula-
ris fufiragiis populi repudiata eft, Atque, ut ad me redeam^
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 356/539
352 D E A M I C I T I A.
meminiftis, Q^Maximo, fratre Scipionis, et L. Mancino Con-
fulibus, quam popularis lex de facerdotiis C. Licinii Crafli vide-
batur : cooptatio enim coUegiorum ad populi beneficium tranf-
ferebatur. Atque is primum inftituit in forum verfus agere cum
populo. Tamen illius vendibilem orationem religio Deorum im-
mortalium, nobis defendentibus, facile vincebat. Atque id adtum
efl Praetore me, quinquennio ante quam Conful fum facftus, Ita-
que re magis, quam audloritate, caufa illa defenfa eft.
XXVI. Quod fi in fcena, id efl, in concione, in qua rebus
fidtis et adumbratis loci plurimum eft, tamen verum valet ; (fi
modo id patefadtum et illuftratum e{\:;)
quid in amicitia fieri
oportet, quas tota veritate perpenditur ? in qua nifi, ut dicitur,
apertum pedlus videas, tuumque ofi:endas, nihil fidum, nihil ex-
ploratum habeas ; ne amare quidem, aut amari poflis, cum id,
quam vere fiat, ignores. Quanquam ifta afl^entatio, quamvis per-
niciofa fit, nocere tamen nemini potefl:, nifi ei, qui eam recipit,
atque ea deledlatur. Ita fit, ut is afl^entatoribus patefaciat aures
fuas maxime, qui ipfe fibi aflientetur, et fe maxime ipfe deled:et.
Omnino efl: amans fui virtus : optime enim fe ipfa novit,
quamque amabilis fit, intelligit : ego autem non de virtute nunc
loquor, fed de virtutis opinione : virtute enim ipfa non tam multi
pr^ditieflTe,
quamvideri,
volunt. Hos dele(ftat afl"entatio:
his
fi(ft:us ad ipforum voluptatem fermo cum adhibetur, orationem
illam vanam tefl:imonium efl^e laudum fuarum putant. Nulla efl:
igitur hasc amicitia, cum alter verum audire non vult, alter ad
mentiendum paratus eft. Nec parafitorum in comcediis afiTentatio
nobis faceta videretur, nifi efl^ent milites gloriofi.
Magnas vero agere gratias T^hais mihi F
Satis erat refpondere, magnas : ingentes, inquit. Semper auget
afl entator id, quod is, cujus ad voluntatem dicitur, vult eflTe
magnum.Quamobrem, quamvis blanda ifla vanitas apud eos valeat,
qui ipfi illam alle(5tant et invitant, tamen etiam graviores con-
ftantiorefque admonendi funt, ut animum advertant, ne callida
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 357/539
D E A M I C I T I A. 35j
afTentatione caplantur : aperte enim adulantem nemo non vldet,
nili qui admodum efl excors. Callidus ille et occultus ne fc
infinuet, ftudiofe cavendum eft : nec enim facillime agnofcitur,
quippe qui etiam adverfando faepe aflentetur j et, litigare fe fi-
mulans, blandiatur, atque ad extremum det manus, vincique fe
patlatur ; ut is, qui illufus fit, plus vidiife videatur. Quid autem
turpius, quam illudi ? Quod ne accidat, magis cavendum efl:, ut
in Epiclero;
Hodie me ante omnes comicosJiultosfenes
Verfarisy atque luferis lautij/ime,
Haec enim etiam in fabulis flultiflima perfona eft improvidorum
et credulorum fenum. Sed, nefcio quo padlo, ab amicitiis per-
fedlorum hominum, id efl, fapientium (de hac dico fapientia,
quae videtur in hominem cadere pofTe ) ad leves amicitias deflexit
oratio. Quamobrem ad illa prima redeamus, eaque ipfa conclu-
4amus aliquando.
XXVII. Virtus, virtus, inquam, C. Fanni, et tu, Q^Muci, et
conciliat amicitias, et confervat : in ea efl enim convenientia re-
rum, in ea flabilitas, in ea conflantia : qua?, cum fe extulit, et
oflendit lumen fuum, et idem adfpexit agnovitque in alio, ad
id fe admovet, viciffimque accipit illud, quod in altero efl j ex
quo eorum exardefcit five amor, five amicitia : utrumque enim
<lid:um efl ab amando. Amare autem, nihil aliud efl, nifi eum
ipfum diligere, quem ames, nulla indigentia, nuUa utilitate quac-
lita ; quae tamen ipfa efflorefcit ex amicitia, etiam fi tu eam mi-
nus fecutus fis.
Hac nos adolefcentes benevolentia fenes illos L. Paulum, M.
Catonem, C. Gallum, P. Naficam, Tib. Gracchum, Scipionis
noftri focerum, dileximus. Haec etiam magis elucet inter a^qua-
les, ut inter me et Scipionem, L. Furium, P. Rupilium, Sp.
Mummium. Viciflim autem fenes in adolefcentium caritate ac-
quiefcimus ; ut ego in veflra, ut in Q^Tuberonis. Equidem
etiam admodum adolefcentis, P. RutiUi Virginii , famiharitate
deledlor. Quoniamque ita ratio comparata efl vitas, naturaeque
ToM. IIL Y y
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 358/539
354 E> E A M I C I T I A;
noftra, ut alla astas oriatur j maxime quidem optandum eft, ut
cum sequalibus poffisj quibufcum tanquam e carceribus emifTus
jQs, cum iifdem ad calcem, ut dicitur, pervenire. Sed, quoniam
res humanae fragiles caducaeque funt, femper aliqui anquirendl
funt, quos diligamus, et a quibus diligamur : caritate enim, be-
nevolentiaque fublata omnis eft e vita fublata jucunditas. Mihi
quidem Scipio,. quanquam eft fubito ereptus, vivit tamen, fem-
perque vivet : virtutem enim amavi ilHus viri, quae extinda non
efl. Nec mihi foli verfatur ante oculos, qui illam femper in ma-
nibus habui, fed etiam pofteris erit clara et infignis. Nemo un-^
quam animo, aut fpe majora fufcipiet, qui fibi non ilHus memo--
riam atque imaginem proponendam putet.
Equidem ex omnibus rebus, quas mihi aut fortuna, aut na—tura tribuit, nihil habeo, quod cum amicitia Scipionis poffim
comparare. In hac mihi de republica confenfus, in hac rerum
privatarum confiHum, in eadem requies plena oble(ftationis fuiu
Nunquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem
fenferim; nihil audivi ex eo ipfe,. quod nollem. Una domus erat,
idem vidus, ifque communis ^ neque folum militia, fed etiam
peregrinationes, rufticationefque communes. Nam quid ego de
ftudiis dicam cognofcendi femper aHquId, atque difcendi, in qui-
bus, remoti ab ocuHs popuH, omne otiofum tempus contrivi-
mus ? Quarum rerum recordatio et memoria, li una cum illo oc-
cidiffet, defiderium conjundtiffimi atque amantiftimi viri ferre
Rullo modo poffem : fed nec iUa extindta funt, ahmturque potius
et augentur cogitatione et mernoria. Et, li iUis plane orbatus
eflem, magnum tamen afterret mihi stas ipfa folatium : diutius
enim jam in hoc defiderio efte non poffum : omnia autem brevia
tolerabiHa effe debent, etiam fi magna fmt.
Haec habui, de amicitia quae dicerem. Vos autem hortor,
ut ita virtutem locetis, fme qua amicitia effe non poteft, ut ea
excepta, nihil amicitia praeftabiHus putetis..
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 359/539
[ 3SS ]
PARADOXA.AD M. BRUTUM.
ANIMADVERTI, Brute, faepe Catonem, avunculum
tuum, cum in fenatu fententiam diceret, locos graves ex
philofophia tradtare, abhorrentes ab hoc ufu forenfi et
publico ; fed dicendo confequi tamen, ut illa etiam populo pro-
babiUa viderentur. Quod eo majus eft illi, quam aut tibi, aut
nobis, quia nos ea philofophia plus utimur, quas peperit dicendi
copiam, et in qua dicuntur ea, quae non muitum difcrepant ab
opinione populari. Cato autem, perfedtus mea fententia Stoicus,
et ea fentit, quae non fane probantur in vulgus -, et in ea eft hae-
refi, quas nullum fequitur florem orationis, neque dilatat argu-
mentum : minutis interrogatiunculis, et quafi pundtis, quod
propofuit, efEcit. Sed nihil eft tam incredibile, quod non dicen-
do fiat probabile ; nihil tam horridum, tam incultum, quod non
fplcndefcat oratione, et tanquam excolatur : quod cum ita puta-
rem, feci etiam audacius, quam ille ipfe, de quo loquor. Cato
enim duntaxat de magnitudine animi, de continentia, de morte,
de omni laude virtutis, de Diis immortalibus, de caritate patriaj
Stoice folet, oratoriis ornamentis adhibitis, dicere. Ego vero illa
ipfa, quae vix in gymnafiis, et in otio Stoici probant, ludens con-
jeci in communes locos ;quas, quia funt admlrabilia, contraque
opinionem omnium, ab ipfis etiam "zs-apdi^o^^cc appellantur. Ten- '
tare volui, poflentne proferri in lucem, id efl, in forum, et ita
dici, ut probarentur ; an alia qua^dam effet erudita, alia popularis,
Y y 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 360/539
356 P A R A D O X A.
oratio : eoque fcrlpii libentius, quod mihi ifla, '^xrci^a.^o^et qnae ap*
pellant, maxime videntur efle Socratica, longeque veriffima»
Accipies igitur hoc parvum opufculum, lucubratum his jami
contracStioribus nodlibus -, (quoniam illud majorum vigiliarum.
munus in tuo nomine apparuit) et deguftabis genus hoc exer-
citationum earum, quibus uti confuevi, cum ea, quae dicuntur
in fcholis ^iTncoL, ad noftrum hoc oratorium transfero dicendL
genus. Hoc tamen opus in acceptum ut referas, nihil poftulo i,
non efl enim tale, ut in arce poni poffit, quafi illa Minerva Phi-^
diae; fed tamen, ut ex eadem officina exiffe appareat,.
ParadoxonL
^od honejlumfit, idfolum bonum effe.~
T " 7ERE0R, ne cui veftrum ex Stoicorum hominum difputatio-
nibus, non ex meo fenfu, deprompta hasc videatur oratio
dicam tamen quod fentio j et dicam brevius, quam res tanta
dici pofcit. Nunquam mehercule ego neque pecunias iflorum,
neque ted:a magnifica, neque opes, neque imperia, neque eas,
quibus maxime adflridli funt, voluptates in bonis rebus aut ex-petendis effe duxi -y quippe cum viderem, rebus his circumflu-»
entibus, ea tamen defiderare maxime, quibus abundarent. Neque
enim expletur unquam, nec fatiatur cupiditatis fitis ; neque fo-
lum, ea qui habent, hbidine augendi cruciantur, fed etiam amit-
tendi metu. In quo equidem continentiffimorum hominum, ma-
jorum noflrorum, faspe requiro prudentiam, qui hGsc imbecilla
et commutabilia pecuniae membra, verbo Bona putaverunt ap-
pellanda, cum re ac fadlis longe aliter judicaviffent. Poteflne ba-
num cuiquam malo effe ? aut potefl quifquam in abundantia
bonorum ipfe effe non bonus ? Atqui ifla omnia talia videmus,
ut etiam improbi habeant, et obfmt probis. Quamobrem licet
irrideat, fi quis vult -, plus apud me tamen vera ratio valebit,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 361/539
P A R A D O X A. 357
quam vurgi oplnio. Neque ego unqiiam bona perdldifTe dicam, fi
quis pecus aut fupelledtilem amiferit ; neque non faepe laudabo
fapientem illum, Biantem, ut opinor, qui numeratur in feptem ^
cujus cum patriam Prienen cepifTet hoftis, caeterique ita fugerentj,-
ut multa de fuis rebus fecum afportarent ; cum effet admonitus
a quodam, ut idem ipfe faceret ; Ego veroj inquit, Jhdo : najn
omnia mea porto niecum. ille haec ludibria fortunas ne fua quidem,
putavit, quos nos appellamus etiam bona. Quid eft igitur, qu£e-
ret aliquis, bonum ? Si quid re(5te fit, et honefle, et cum virtute,-
id bene fieri vere dicitur y et, quod red:um, et honeflum, et cumt
virtute efl, id folum opinor Bonum.
II. Sed hzEC videri poffunt obfcuriora, cum lentius difputan--
tur. Vita atque faclis illuftranda funt fummorum virorum ha^c,
quae verbis fubtihus, quam fatis efl, difputari videntur. Qusro
enim a vobis, num uUam cogitationem habuiffe videantur ii,
qui hanc rempubHcam tam prasclare fundatam nobis relique-
runt, aut auri, aut argenti ad avaritiam, aut amoenitatum ad
dejedationem , aut fupelledilis ad deHcias, aut epularum ad^
voluptates ? Ponite ante oculos unumquemque regum. Vultis-
a Romulo ? vultis pofl liberam civitatem, ab iis ipfis, qui Hbe-
raverunt eam t Quibus tandem gradibus Romulus afcendit in'
caelum ? iifne, quae ifti bona appellant ? an rebus geflis atque vir-
tutibus ? Quid ? Numae PompiHi minufne gratas Diis immorta*
Hbus capedines ac fidiles urnulas fuifTe, quam fiHcatas aHorum'
pateras, arbitramur ? Omitto reHquos ; funt enim omnes pares
inter fe, praeter Superbum. Brutum fi quis roget, quid egerit in-
patria Hberanda; fi quis item reHquos ejufdem confiHi focios^.
quid fpedlaverint, quid fecuti fint ; num quis exiflet, cui volup-
tas, cui divitiae, cui denique, praeter officium fortis et magni virij.
quidquam uHud propofitum fuifTe videatur ? Quaj res ad necem-
Porfennae C. Mucium impuHt, fine uHa fpe falutis fua; ? Quas
vis CocHtem contra omnes hoflium copias tenuit in ponte fo-
lum ? Quae patrem Decium, quae fiHum devotavit, atque immifit cl€VOt^'
in armatas hoftium copias ? Quid continentia C, Fabricii, quid- t^ — £>f^*^
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 362/539
e^sft
-58 P A R A D O X A.
tenuitas vidlus M'. Curii fequebatur ? Quid duo propugnacula
belli Punici, Cn. et P. Scipiones, qui Carthaginenfium adven-
tum corporibus fuis intercludendum putaverunt ? Quid Africa-
nus major ? quid minor ? quid inter horum aetates interjedus
Cato ? quid innumerabiles alii ? (nam domefticis exemplis abun-
^ff[*, |^{^ta#Ui damus) cogitafle quidquam putamus in vita fibi expetendum,
nifi quod laudabile effe, et praeclarum videretur ? \/i «f i
IIL Veniant igitur ifti irrifores hujus orationis ac fententiae
©t jam vel ipfi judicent, utrum fe horum alicujus, qui marmoreis
tecftis, ebore et auro fulgentibus, qui fignis, qui tabulis, qui
caelato auro et argento, qui Corinthiis operibus abundant, an
C. Fabricii, qui nihil eorum habuit, nihil habere voluit, fimilcs
eife malint ? Atque haec quidem, quae modo huc, modo illuc
transferuntur, facile adduci folent, ut in rebus bonis elfe negent
illud lamen arde tenent, accurateque defendunt, voluptatem efTe
fummum bonum : quae quidem mihi vox pecudum videtur effe,
non hominum. Tu, cum tibi five Deus, live mater (ut ita dicam)
rerum omnium, natura, dederit animum, quo nihil eft prseflan-
tius, neque divinius, fic te ipfe abjicies atque proflernes, ut nihil
inter te atque inter quadrupedem aliquam putes intereffe ? Quid-
quam bonum eft, quod non eum, qui id pofTidet, meHorem facit ?
Utenim quifque efl maxime boni particeps, ita et laudabihs
maxime j neque eft ullum bonum, de quo non is, qui id habeat,
honefte pofTit gloriari. Quid autem eft horum in voluptate ? me-
lioremne efficit, aut laudabiUorem virum ? an quifquam in po-
tiundis voluptatibus gloriando {cky et pracdicatione effert ? Atqul
ii voluptas, quae pkirimorum patrociniis defenditur, in rebus bo-
nis habenda non eft j eaque, quo eft major, eo magis mentem e
fua fede et ftatu dimovet ; profedto nihil eft aliud bene et beate
vivere, nifi honefte et redte vivere.j
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 363/539
PARADOXA.
Paradoxon II.
3S9'
,\
'oTt ctlrd^Kvi? Jj ctpiTYi 'zirpo^ iv^cufjt,ovictv.
In quo virtusjitj ei nihil deejfe ad beate vivendum.
"^JE c vero ego M. Regulum asrumnofum , nec infelicem^
n&c miferum, unquam putavi. Non enim magnitudo ani-
mi ejus excruciabatur a Foenis, non gravitas, non fides, non
conftantia, non ulla virtus, non denique animus ipfe ; qui tot
virtutum prasfidio, tantoque comitatu, cum corpus ejus cape-
retur, capi certe ipfe non potuit. Caium vero Marium vidimus,
qui mihi fecundis in rebus unus ex fortunatis hominibus ; in*
adverfis, unus ex fummis viris videbatur ; quo beatius t^t mor-
tali nihil poteft. Nefcis, infane, nefcis,. quantas vires virtus
habeat : nomen tantiim virtutis ufurpas j quid ipfa valeat, igno-
ras. Nemo poteft non beatiffimus effe, qui eft totus aptus ex
itk, quique in fe uno fua ponit omnia. Cui fpes omnis, et
ratio', et cogitatio pendet ex fortuna, huic nihil poteft ti^t
certi ; nihil quod exploratum habeat permanfurum libi unum
diem : eum tu hominem terreto, li quem eris nadlus, iflis mor-
tis aut exilii minis. Mihi vero quidquid acciderit in tam ingrata
civitate, ne recufanti quidem evenerit, non modo repugnanti,
Quid enim ego laboravi, aut quid egi, aut in quo evigilave-
runt curse et cogitationes mese, li quidem nihil peperi tale,
nihil confecutus fum,. ut eo ftatu elTem, quem neque fortunae
temeritas, neque inimicorum labefadiaret injuria ? Mortemne
mihi minitaris, ut omnino ab hominibus, an exilium, ut ab
improbis, demigrandum lit ? Mors terribiUs ell iis, quorum cum
vita omnia extinguuntur, non iis, quorum laus emori non po^
teft ; exilium autem illis, quibus quali circumfcriptus eil habi-
tandi locus,
noniis,
qui ornnem orbemterxarum, unam urbem
effe ducunt. Te miferi», te aerumnjB premunt, qui te beatum,
qui te florentem, putas : tuoe Hbidines te torquent : tu dies noc^
tefque cruciaris 5 cui nec fat eft, quodeft; et, idipfum ne noa
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 364/539
360 T A R A D O X A.
fit diuturnum, times : te confcientise flimulant maleficlorum
tuorum : te metus exanimant judiciorum atque legum : quocun-
que adfpexiili, ut furise, fic tuae tibi occurrunt injuriae, quas te
refpirare non linunt. Quamobrem ut improbo, et ftulto, et inerti
nemini bene effe poteft ; fic bonus vir, et fortis, et fapiens, mi-
fer elfe nemo poteft. Nec vero, cujus virtus morefque laudandi
funt, ejus non laudanda vita eft ; neque porro fugienda vita, quae
laudanda ell: : effet autem fugienda, fi elfet mifera. Quamobreni
quidquid eft laudabile, idem et beatum, et florens, et expeten'»
dum videri debet.
Paradoxon III.
'On la-ct To, ctiJtctpTrifA^ctTa,, 9L to, KetTOpB^ufZot^TcC»
/Eq^ualta ejje peccata, et reSfefaBa,
f , "PARVA, inquis, res eft : at magna culpa : nec enim peccata
rerum eventu, fed vitiis hominum, metienda funt. In quo
peccatur, id poteft aliud alio majus elfe, aut minus; ipfum
quidem illud peccare, quoquo verteris, unum eft. Auri navem
evertat gubernator, an paleae ; in re aliquantulum, in guberna-
toris infcientia nihil intereftj Lapfa eft libido in muliere ignota:
dolor ad pauciores pertinet, quam fi petulans fuilfet in aliqua
generofa ac nobili virgine : peccavit vero nihilominus, fi qui-
dem eft peccare, tanquam tranfihre lineas ; quod cum fece-
ris, culpa commifia eft : quam longe progrediare, cum femel
tranfieris, ad augendam tranfeundi culpam nihil pertinet. Pec-
care certe licet nemini. Quod autem non hcet, id hoc uno
tenetur, fi arguitur non licere. Id fi nec majus, nec minus un-
quam fieri poteft, (quoniam in eo eft peccatum, fi non licuit
quod femper unum, et idem eft) quas ex eo peccata nafcuntur,
aquaha fint oportet. Quod fi virtutes pares funt inter fe, paria
efie etiam vitia necefiTe eft. Atqui pares efi!e virtutes, nec bono
viro meliorem, nec temperante temperantiorem, nec forti for-
tiorem, nec fapiente fapientiorem pofi^e fieri, faciUime poteft
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 365/539
P A R A D O X A. 361
perfpicl. An virum bonum dices, qui depofitum nuUo tefte,
cum lucrari impune poflet, auri pondo decem, reddiderit, fi idem
in decem millibus pondo non idem fecerit ? aut temperantem
eum, qui fe in aliqua libidine continuerit, in aliqua effuderit ?
Una virtus eft, confentiens cum ratione et perpetua conflantia :
nihil huic addi poteH;, quo magis virtus fit ; nihil demi, ut vir-
tutis nomen relinquatur. Etenim fi benefadla, redte fadta funt, et
nihil re(flo redtius ; certe ne bono quidem mehus quidquam in-
veniri poteft. Sequitur igitur, ut etiam vitia fint paria ; fiquidem
pravitates animi red:e vitia dicuntur. Atqui, quoniam pares vir-
tutes funt, rede fada, quando a virtutibus proficifcuntur, paria
efledebent; itemque peccata, quoniam ex vitiis manant, fint
aequalia necefle eft.
II. A philofophis, inquis, ifta fumis. Metuebam, ne a lenoni-
bus diceres. Socrates difputabat iflo modo. Bene hercle narras :
nam, iflum dodtum et fapientem virum fuiffe, memorias tradi-
tum efl. Sed tamen quicro ex te (quando verbis inter nos con-
tendimus, non pugnis) utrum bonis eft quasrendum, quid bajuli
atque operarii, an quid homines docftifHmi, fenferint ? prsefertim
cum hac fententia non modo verior, fed ne utiHor quidem ho-
minum vitae reperiri ulla poffit. Qux vis enim eft, qua3 magis
arceat homines ab improbitate omni, quam fi fenferint, nuUumin deHdtis effe difcrimen ? asque peccare fe, fi privatis, ac fi ma-
giftratibus, manus afFerant ? quamcunque in domum ftuprum
intulerint, eandem efife labem hbidinis ? Nihilne igitur interefl
(nam hoc dicet aUquis) patrem quis enecet, an fervum ? Nuda
ifta fi ponas, judicari, qualia fint, non facile pofiiint. Patrem
vita privare, fi per fe fcelus eft, Saguntini, qui parentes fuos li-
beros emori, quam fervos vivere, maluerunt, parricidce fuerunt.
Ergo et parenti nonnunquam adimi vita fine fcelere poteft ; et
fervo faepe fine injuria non poteft. Caufa igitur haec, non natura,
diftinguit : quae quoniam utro accefTit, id fit propenfius ; fi utro-
que adjundta fit, paria fiant necefiTe eft. Illud tamen intereft,
quod in fervo necando, fi adfit injuria, femel peccatur; in patris
TOM. III. •
1 14 Z z
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 366/539
362 P A R A D O X A.
vita violanda, multa peccantur. Violatur is, qui procreavit ; is-,
qui aluit j is, qui erudivit ; is, qui in fedc ac domo, atque in
republica collocavit : multitudine peccatorum praeftat , eoque
pcena majore dignus eft. Sed nos in vita, non quiE cuique peccato
poena fit, fed quantum cuique liceat, fped:are debemus. Quid-
quid non oportet, fcelus efle; quidquid non licet, nefas putare
debemus. Etiamne in minimis rebus ? Etiam : fi quidem rerum
modum fingere non poflumus, animorum modum tenere polTu-
mus. Hiflrio, fi paulum fe movit extra numerum, aut fi verfus
pronuntiatus eft fyllaba una brevior, aut longior, exfibilatur et
exploditur : tu in vita, quae omni geftu moderatior, omni verfu
aptior t^Q debet, ut in fyllaba te peccare dices ? Poetam non au-
dio in nugis ; in vitas focietate audiam civem, digitis peccata
dimetientem fua ? Si vifa fmt breviora, leviora videantur. Qui
poffint videri, cum quidquid peccatur, perturbatione peccetur
rationis atque ordinis ? perturbata autem femel ratione et ordine^
nihil poffit addi, quo magis peccari poffie videatur.
Paradoxon IV.
Oti ^du^ ct<PiiMV f/,a/.viTou.
OmnemJlultum infantre.
T^GO vERo te non ftultum, ut faepe; non improbum, ut fem-
^ per 'y fed dementem et infanum rebus vincam neceffariis.
Sapientis animus magnitudine confilii, tolerantia rerum huma-
iiarum, contemptione fortunae , virtutibus denique omnibus,
ut ma^nibus, feptus, vincetur et expugnabitur, qui ne civitate
quidem pelli poteft ? Quae eft enim civitas ? Omnifne conven-
tus etiam ferorum et immanium ? omnifne etiam fugitivorum ac
latronum congregata unum in locum multitudo ? Certe negabis.
Non igitur erat illa tum civitas, cum leges in ea nihil valebant -,
cum judicia jacebant; cum mos patrius occiderat ; cum, ferro
pulfis magiftratibus, fenatus nomen in republica non erat. Prae-
donum ille concurfus, et te duce latrocinium in foro conftitutum.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 367/539
PARADOXA. 363
et reliquia; conjurationis a Catilinae furiis ad tuum fcelus furo-
remque converfae, non civitas erat. Itaque pulfus ego civitate noii
fum, quse nuUa erat; arceffitus in civitatem fum, cum eflet in
republica Conful, qui tum nullus fuerat ; effet fenatus, qui tum
occiderat; eifet confenfus populi liber ; elfet juris et a^quitatis
(quas vincula funt civitatis) repetita memoria.j
Ac vide, quam ifta tui latrocinii tela contempferim. Jadlam
et immiiTam a te nefariam in me injuriam femper duxi ; perve-
niffe ad me nunquam putavi : nifi forte, cum parietes difturba-
bas, aut cum tedlis fceleratas faces inferebas, meorum aliquid
ruere, aut deflagrare arbitrabare. Nihil neque meum eft, neque
cujufquam, quod auferri, quod eripi, quod amitti potefl. Si u ^ * jm:mihi eripuilTes divinam animi mei conftantiam, meas curas, -j ^^j^,.>J^a
vigilias, confilia, quibus refpublica, te invitiffimo, flat; fi hujus
aterni benelicii immortalem memoriam deleviffes \ multo etiam
magis, fi illam mentem, unde haec confilia manarunt, mihi eri-
puifTes; tum ego accepifle me confiterer injuriam. Sed fi hasc
nec fecifli, nec facere potuifti, reditum mihi gloriofum injuria
tua dedit, non exitum calamitofum. Erga ego femper civis
et tum maxime, cum meam falutem fenatus exteris nationibus,
ut civis optimi, commendabat ; tu, ne nunc quidem ; nifi forte
idem effe hoflis, et civis poteft.
An tu civem ab hofle natura ac loco, non animo fadtifque,
diftinguis ? Casdem in foro fecifli -, armatis latronibus templa
tenuifli ; privatorum domos, sedes facras, incendifli. Cur hoflis
Spartacus, fi tu civis ? Potes autem effe tu civis, propter quem
aliquando civitas non fuit ? Et me tuo nomine appellas, cum
omnes meo difcefTu exulaffe rempubUcam putent ? Nunquamne,
homo amentiflime, te circumfpicies ? nunquamrie, ' quid facias,
confiderabis, nec quid loquare ? Nefcis, exihum fcelerum efl^e
poenam ?
meum illud iter ob praEclarifTimas res a me geflas effe
fufceptum ? Omnes fcelerati atque impii, quorum tu te ducem
effe profiteris , quos leges exilio afiici volunt , exules funt
etiam fi foium non mutarunt. An, cum omnes leges te exulem
cfTe jubeant, non eris tu exul ? Num appellatur inimicus, ^ui
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 368/539
364 P A R A D O X A.
cum telo fuerit ? ante fenatum tua fica deprehenfa eft. Qul ho-
minem occiderit ? tu plurimos occidifti. Qui incendium fecerit ?
aedes Nympharum manu tua deflagrarunt. Qui templa Deorum
occupaverit? in
foro etiamcaftra pofuifli. Sed quid
egocommu-nes leges profero, quibus omnibus es exul ? Familiariflimus tuus
de te privilegium tulit, ut, fi in opertum Bonae Deae acceflifl^es,
exulares. At, te id fecifl!*e, etiam gloriari foles. Quomodo igitur,
tot legibus in exilium ejedlus, nomen exulis non perhorrefcis ?
RomsB fum, inquis. Et quidem in operto fuiflii. Non igitur, ubi
quifque erit, ejus loci jus tenebit, fi ibi eum legibus efle non
oportebit.
Paradoxon V.
Soliimfapkntem cjfe liberumj et omnem Jlultumfervum,
I. T AUDETUR vero hic imperator, aut etiam appelletur, aut
hoc nomine dignus putetur. Quo modo, aut cui tandem
hic Hbero imperabit, qui non potefl: cupiditatibus fuis impe-
rare ? Refrenet primum libidines, fpernat voluptates, iracun-
diam teneat, coerceat avaritiam, casteras animi labes repellat
tum incipiat ahis imperare, cum ipfe improbifllmis dominis,
dedecori ac turpitudini, parere deflerit. Dum quidem his obe-
diet, non modo imperator, fed liber habendus omnino non
crit. Praeclare enim eft hoc ufurpatum a dodiflimis, quorum
au(ftoritate non uterer, fl mihi apud ahquos agreftes hasc ha-
benda efl^et oratio. Cum vero apud prudentiflimos loquar, qui-
bus haec inaudita non funt -, cur ego fimulem, me, fi quid in
his ftudiis operae pofuerim, perdidifle ? Dicftum eft igitur ab
eruditifllimis viris, nifl fapientem, Uberum efl^e neminem. Quid
eft enim Ubertas ? poteftas vivendi, ut veHs. Quis igitur vivit,
ut vuh, nifl qui refta fequitur, qui gaudet officio, cui vivendi via
conflderata atque provifa eft ? qui legibus quidem non propter
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 369/539
P A R A D O X A. 365
metum paret, fed eas fequitur atque colit, quia id falutare maxi-
me effe judicat; qui nihil dicit, nihil facit, nihil cogitat deni-
que, nifi libenter ac libere ; cujus omnia confiHa, refque omnes,
quas gerit, ab ipfo proficifcuntur, eodemque feruntur j nec eft
ulla res, quae plus apud eum polleat, quam ipfius voluntas atque
judicium ; cui quidem etiam (quai vim habere maximam dici-
tur) Fortuna ipfa cedit, ficut fapiens poeta dixit, Suts ea cuique
jingitur moribus, Soli igitur hoc contingit fapienti, ut nihil faciat
invitus, nihil dolens, nihil coadlus. Quod etfi ita efi^e pluribus
verbis diflerendum efl, illud tamen et breve et confitendum efl,
nifi qui ita fit affedlus, effe liberum neminem. Servi igitur om-
nes improbi : nec hoc tam re efl, quam di(ftu, inopinatum atque
mirabile. Non enim ita dicunt, eos effe fervos, ut mancipia, quay
funt dominorum facfta nexu, aut ahquo jure civili ; fed, fi fervi-
tus fit, ficut efl, obedientia fradli animi, et abjedti, et arbitrio ca-
rentis fuo, quis neget, omnes leves, omnes cupidos, omnes deni-
que improbos, effe fervos ?
IL An ille mihi Uber, cui muUer imperat ? cui leges imponit,
praefcribit, jubet, vetat quod videtur ? qui nihil imperanti ne-
gare potefl, nihil recufare audet ? Pofcit ? dandum efl : vocat ?
veniendum : ejicit ? abeundum : minatur ? extimefcendum. Ega
vero iflum non modo fervum, fed nequifUmum fervum, etiam fi
in ampliflima familia natus fit, appellandum puto. Atque ut ia
magna flultorum famiha funt alii lautiores, ut fibi videntur, fervi,
fed tamen fervi, atrienfes ac topiarii ; pari flultitia funt, quos
figna, quos tabulae, quos ca^latum argentum, quos Corinthia
opera, quos aedificia magnifica nimic opere deledant.
At fumus, inquiunt, civitatis principes. Vos vcro ne con-'
fervorum quidem veftrorum principes eflis. Sed ut in famiha,
qui tradtant ifla, qui tergunt, qui ungunt, qui verrunt, qui
fpargunt, non honeflifTimum locumfervitutis tenent ; fic in ci-
vitate, qui fe iftarum rerum cupiditatibus dediderunt, ipfius
fervitutis locum pene infimum obtinent. Magna, inquis, bella
gefh j magnis imperiis et provinciis praefui. Gere igitur animum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 370/539
366 P A R A D O X A.
laude dignum. Echionis tabula te flupidum detinet, aut fignum
aliquod Polycleti. Omitto, unde fuftuleris, et quomodo habeas.
Intuentem te , admirantem , clamores tollentem cum video
fervum te effe ineptiarum omnium judico. Nonne igitur funt
illa fefliva ? Sunt : nam nos quoque oculos eruditos habemus.
Sed obfecro te, ita venufla habeantur ifta, non ut vincula vi-
rorum fmt, fed ut obledamenta puerorum. Quid enim cenfes ?
fi L. Mummius aliquem iflorum videret matellionem Corin-
thium cupidiflime tradtantem, cum ipfe totam Corinthum con-
tempfiffet ; utrum illum civem excellentem, an atrienfem dili-
gentem, putaret ? Revivifcat M'. Curius, aut eorum aliquis,
quorum in villa ac domo nihil fplendidum, nihil ornatum fuit,
praeter ipfos, et videat aliquem fummis populi beneficiis ufum,barbatulos mullos exceptantem de pifcina, et pertradtantem, et
muraenarum copia gloriantem, nonne hunc hominem ita fer-
vum judicet, ut ne in familia quidem dignum majore aliquo
negotio putet ? An eorum fervitus dubia eft, qui cupiditate pe-
cuHi nullam conditionem recufant duriflimae fervitutis ? Haeredi-
tatis fpes quid iniquitatis in ferviendo non fufcipit ? quem nu-
tum locupletis orbi fenis non obfervat ? loquitur ad voluntatem
quidquid denuntiatum fit, facit ; afTedlatur, afTidet, muneratur.
Quid horum eft liberi ? quid denique non fervi inertis ?
III. Quid ? jam illa cupiditas (quae videtur effe Hberalior)
honoris, imperii, provinciarum, quam dura eft domina ! quam
imperiofa ! quam vehemens ! Cethego homini non probatifHmo
fervire coegit eos, qui fibi effe amphfTimi videbantur ; munera
mittere, nodtu venire domum ad eum, precari, denique fup-
phcare. Quae fervitus efl, fi haec Hbertas exiftimari potefl ? Quid?
cum cupiditatum dominatus exceffit, et aUus efl dominus exor-
tus ex confcientia peccatorum, timor ? quam efl illa mifera,
quam dura fervitus ! Adolefcentibus paulo loquacioribus efl fer-
viendum : omnes, qui aUquid fcire videntur, tanquam domini,
timentur. Judex vero quantum habet dominatum ? quo timore
nocentes afficit ? An non eft omnis metus, fervitus ? Quid valet
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 371/539
P A R A D O X A. 367
igitur illa eloquentiflimi viri, L. Crafli, copiofa magis, quam
fapiens, oratio ? Eripite 7ios exfervitute. Quae eft ifta fervitus tam
claro homini, tamque nobili ? Omnis animi debilitati, et humi-
lis, et fradti timiditas fervitus eft. Nolite fmere nos cuiquam fer-
vire. In Ubertatem vindicari vult ? minime. Quid enim adjun-
git ? tiifi vobis univerfis, (dominum mutare, non Uber effe, vult)
quibus et po[fumus et debemus. Nos vero, fi quidem animo excelfo,
et alto, et virtutibus exaggerato fumus, nec debemus, nec pofTu-
mus. Tu poffe te dicito, quoniam quidem potes : debere ne
dixeris 3 quoniam nihil quifquam debet, nifi quod efl turpe non
reddere. Sed haec hadtenus. Ille videat, quomodo imperator effe
pofHt, cum eum ne Hberum quidem effe ratio et veritas ipfa con-
vincat.
Paradoxon VI.
Solumfapientem efje divitem.
I. r\\5m. efl ifla in commemoranda pecunia tua tam infolens
•^ oflentatio ? folufne tu dives ? Proh Dii immortales
egone me audiviffe aliquid, et didiciffe non gaudeam ? Solufne
tu dives?
Quidfi
nedives
quidem? quid fi
pauper etiam?
Quemenim intelligimus divitem ? aut hoc verbum in quo homine
ponimus ? Opinor in eo, cui tanta pofTeflio efl, ut ad Hberali-
ter vivendum facile contentus fit ,qui nihil quaerat, nihil appe-
tat, nihil optet amplius. Animus oportet tuus te judicet divi-
tem, non hominum fermo, ncque poffefliones tuae : nihil fibi
deeffe putet, nihil curet ampHus. Satiatus efl, aut contentus
•etiam pecunia ? concedo, dives es. Sin autem propter avidi-
tatem pecuniiE nullum quaeflum turpem putas, cum ifti ordini
ne honeftus quidem poflit efie ullus : fi quotidie fraudas, deci-
pis, pofcis, pacifceris, aufers, eripis : fi focios fpohas, asra-
rium expilas : fi teftamenta amicorum expecStas, aut ne expedtas
quidem, at ipfe fupponis ; haec utrum abundantis, an egentis,
ligna funt ? Animus hominis dives, non arca, appellari folet.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 372/539
363 P A R A D O X A.
'Quamvis illa fit plena, dum te inanem videbo, divitem non
putabo : etenlm ex eo, quantum cuique fatis eft, metiuntur
homines divitiarum modum. Filiam quis habet ? pecunia ell
opus. Duas ? majore. Plures ? majore etiam. Et, fi, ut aiunt,
Danai quinquaginta lint filise, tot dotes magnam quGerunt pecu-
niam. Quantum enim cuique opus eft, ad id accommodatur, ut
ante dixi, divitiarum modus. Qui igltur non filias plures, fed
innumerabiles cupiditates, habet, quae brevi tempore maximas
copias exhaurire poffint, hunc quomodo ego appellabo divitem,
cum ipfe etiam egere fe fentiat ? Multi ex te audierunt, cum
diceres, neminem eife divitem, nifi qui exercitum alere pofTet
fuls frudibus ; quod populus Romanus tantis vedigalibus jam-
pridem vix poteft. Ergo, hoc propofito, nunquam eris dives
ante quam tibi ex tuis poiTefiionibus tantum reficiatur, ut eo tueri
fex legiones, et magna equitum ac peditum auxilia poflis. Jam
fateris igitur non efie te divitem, cui tantum defit, ut expleas id,
quod exoptas. Itaque iftam paupertatem, vel potius egeftatem ac
mendicitatem tuam nunquam obfcure tuUfii.
II. Nam ut iis, qui honefte rem quaerunt mercaturis faciendis,
operls dandis, publicis fumendis, intelligimus opus eife quae-
fito ; fic, qui videt domi tuae pariter accufatorum atque judicum
confociatos greges j qui nocentes et pecuniofos reos eodemtc audore corruptelam judicii molientes
jqui tuas mercedum
pa6lIones in patrocinlis , intercefliones pecuniarum in coitio-
nibus candidatorum , dimifliones Ubertorum ad defoenerandas
diripiendafque provincias ; qui expulfiones vicinorum, qui la-
trocinia in agris, qui cum fervis, cum Hbertis, cum clientibus
focietates, qui pofiefllones vacuas, qui profcrlptiones locuple-
tium,qui caedes municipiorum
, qui illam Syllani temporis
meflem recordetur, qui tefl:amenta fubjeda, qui fublatos tot
homines ; qui denique omnia venaUa, delecflum, decretum, aHe-
nam, fuam fententlam, forum, domum, vocem, filentium j quis
hunc non putet confiteri, fibi quaefito opus eflfe ? cui autem quas-
fito opus fit, quis unquam hunc vere dixerit divitem ? Efl: enim
divitiarum frudus in copia : copiam autem declarat falietas
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 373/539
P A R A D O X A. 369
rerum, atque abundantia; quam tu quoniam nunquam allequere,
nunquam omnino es futurus dives. Meam autem quoniam pecu-
niam contemnis, et redte, (eft enim ad vulgi opinionem medio-
cris ; ad tuam, nulla^ ad meam, modica ;) de me filebo : de re
loquar. Si cenfenda nobis, atque aeflimanda res fit, utrum tandem
pluris ssftimem-us pecuniam Pyrrhi, quam Fabriclo dabat, an
continentiam Fabricii, qui illani pecuniam repudiabat ? utrum
aurum Samnitum, an refponfjm M'. Curii ? ha^reditatem L.
Pauli, an liberalitaiem Africani, qui ejus hsreditatis Q^Maximo
fratri partem fuam concefTit ? Hsc profecto, quae funt fumma-
rum virtutum, pluris asftimanda funt, quam illa, quae funt pecu-
nias. Quis igitur (fi quidem, ut quifque, quod plurimi lit, pofli-
deat, ita divitiffimus habendus fit) dubitet, quin in virtute divi-
tias fint ? quoniam nulla poifeffio, nulla vis auri et argenti pluris,
quam virtus, aeftimanda eft.
III. O Dii immortales ! non intelHgunt homines, quam mag-
num ve(fligal fit parfimonia, Venio enim jam ad fumptuofos
reUnquo iftum quspfluofum. Capit ille ex fuis praediis fexcenta
feflertia -, ego centena ex meis : illi aurata tecfla in vilHs, et fola
marmorea facienti, et figna, tabulas, fupelledlilem, et veflem
infinite concupifcenti, non modo ad fru(flum ille efl fumptus,
fed etiam ad foenus, exiguus. Ex meo tenui ved:igaH, detra6tis
fumptibus cupiditatis, aHquid etiam redundabit. Uter igitur efl
divitior, cui deefl, an cui fuperat ? qui eget, an qui abundat ?
cujus pofTeffio quo eft major, eo plus requirit ad fe tuendam ^
an quae fuis fe viribus fuftinet ? Sed quid ego de me loquor,
qui, morum ac temporum vitio, aHquantum etiam ipfe fortaffe
in hujus fecuH errore verfer ? M'. ManiHus patrum noftrorum
memoria ( ne femper Curios et Lufcinos loquamur)
pauper
tandem fuit. Habuit enim aediculas in Carinis, et fundum in
Labicano. Nos igitur divitiores, qui plura habemus ? Utinam
quidem ! fed non aeftimatione cenfus, verum victu atque cultu,
terminatur pecunias modus. Non effe cupidum, pecunia eft :
non effe emacem, vedtigal eft : contentum vero fuis rebus effe,
ToM. III. A aa
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 374/539
370 P A R A D O X A.
maxlmae funt certiflimaeque divitias. Etenim, fi ifti callidi rerum
seftimatores prata et areas quafdam magno aeftimant, quod ei
generi poffeffionum minime quafi noceri poteft, quanti eft aefti-
manda virtus, quae nec eripi, nec furripi poteft unquam -, neque
naufragio, neque incendio amittitur ; nec tempeftatum, nec tem-
porum, permutatione mutatur ? qua praediti qui funt, foli funt
divites. Soli enim poffident res et frudiuofas, et fempiternas ;
folique (quod eft proprium divitiarum) contenti funt rebus fuis.
Satis efte putant, quod eft ; nihil appetunt, nulla re egent, nihil
ftbi deeffe fentiunt, nihil requirunt. Improbi autem, et avari,
quoniam incertas, atque in cafu pofitas habent, et plus femper
appetunt, nec eorum quifquam adhuc inventus eft, cui, quod
haberet, eflet fatis -, non modo non copiofi ac divites, fed etiam
inopes ac pauperes, exiftimandi funt.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 375/539
[ 371 ]
PHILOSOPHICORUM
F R A G M E N T A.
CEconomicorumLib. I.
pRisc. lib. VIII.] Homo ex eo numero homlnum, qui apud nos
hoc nomine dignantur.
CoLUM. lib. XII. cap. i.] Maritale conjugium fic comparatum
eft natura, ut non folum jucundiflima, verum etiam utiliffima,
vitae focietas iniretur, et ne genus humanum temporis lon-
ginquitate occideret : propter hoc mas cum foemina efl con-
juncftus : deinde ut ex hac eadem focietate mortaHbus adjuto-
ria fenedtutis, nec minus propugnacula praeparentur. Tum
etiam, cum vicflus et cuhus humanus non, uti feris, in pro-
patulo, ac filveftribus locis, fed domi fub tedlo accurandus
eflet, necefTarium fuit, alterutrum foris fub dio eife, qui labore
et induftria compararet ; intus, qui ted:is reconderet atque
cuftodiret : fiquidem vel rufticari, vel navigare, vel etiam alio
genere negotiari neceffe erat, ut aliquas facuUates acquirere-
mus. Cum vero paratae res fub tedtum effent congeftae, aUum
efle oportuit, qui et illatas cuftodiret, et caetera conficeret
opera, quae domi deberent adminiftrari. Nam et fruges, et
caetera ahmenta terreftria indigebant tedo ; et ovium c£ete-
rarumque pecudum foetus atque fru(ftus claufo cuftodienda
erant ; nec minus rehqua utenfiUa, quibus aut ahtur homi-
num genus, aut etiam excolitur. Quare cum et operam, et
dihgentiam ea, quae propofuimus, defiderarent, nec exigua cura
foris acquirerentur, quas domi cuftodiri oporteret ;jure, ut
A a a 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 376/539
372 PHILOSOPHICORUM
dixi, a natura comparata ell opera mulieris ad domefticam di-
ligentiam, viri autem ad exercitationem forenfem et extraneam.
Itaque viro calores et frigora perpetienda, tum etiam itinera et
labores pacis ac belli, id eft, rufticationis et militarium ftipen-
diorum, diilribuit ; mulieri deinceps, quod omnibus his rebus
fecerat inhabilem, domeflica negotia curanda tradidit. Et
quoniam hunc fexum cuftodias et dihgentiae affignaverat, id-
circo timidiorem reddidit, quam virilem : nam metus pluri-
mum confert ad dihgentiam cuftodiendi. Quod autem neceffe
erat foris et in aperto vidlum qusrentibus nonnunquam inju-
riam propulfare, idcirco virum, quam mulierem, fecit auda-
ciorem. Quia vero, partis opibus, asque fuit opus memoria, et
diHgentia 3 non minorem foeminas, quam viro, earum rerum
tribuit pofleffionem. Tum etiam, quod limplex natura non
omnes res commodas ampledti volebat, idcirco. alterum alte-
rius indigere voluit -, quoniam, quod alteri deeft, prsefto ple-
rumque eft alteri.
CoLUM. /i6. XII. cafi. 2.] Nam vetus eft proverbium, pau-
pertatem certijjimam ejje, cum aliciijus indigeasj uti eo non pojje,
quia ignoretur, ubi proje<ftum jaceat quod defideretur. Itaque
in re famiiiari laboriofior eft negHgentia, quam diHgentia. Quis
enim dubitet, nihil efte pulchrius, in omni ratione vitas, dif-
politione atque ordine ? quod etiam ludicris fpedtacuHs Hcet
faepe cognofcere. Nam ubi chorus canentium, non certis mo-
dis , neque numeris praeeuntis magiftri confenfit , diifonum
quiddam ac tumultuofum audientibus canere videtur. At ubi
certis numeris ac pedibus, velut fadla confpiratione, confenfit,
atque concinuit j ex ejufmodi vocum concordia non folum ipfis
canentibus amicum quiddam et dulce refonat, verum etiam
fpe(flantes audientefque laetiffima voluptate permulcentur.
DoNAT. /« T(?r.] Quid igitur, proh Deum immortaHum! pri-
mum eam docebas ? quaefo.
CoLUM.] Praeparatis idoneis locis, inftrumentum et fupeHec-
tilem diftribuere ccepimus, ac primum ea fecrevimus, quibus
ad res divinas uti folemus ; poftea mundum muHebrem, qui
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 377/539
F R A G M E N T A.373
ad dles feflos comparatur; delnde vlrllem : item dlerum folen-
nlum ornatum, nec mlnus calceamenta utrique fexui conveni-
entia: tum jam feorfum arma ac tela feponebantur, et in altera
parte inftrumenta, quibus ad lanificia utuntur : poft, quae ad
cibum conficiendum vafa (ut affolent) conftituebantur ; inde,
quae ad lavatlonem, qusG ad exornatlonem, quae ad menfam
quotldianam, atque epulationem, pertinerent, exponebantur ;
poftea ex iis, quibus quotldie utlmur, quod menftruum effet,
fepofuimus ; quod annuum quoque, in duas partes dlvifimus.
Nam fic minus falllt, qui exitus futurus fit. Hsc poflquani
omnia fecrevimus, tum fuo quaeque loco difpofuimus : deinde
quibus quotidie fervuli utuntur, quse ad lanificia, quae ad ci-
baria coquenda et conficienda pertinent, haec ipfa iis, qui uti
folent, tradldlmus, et, ubi ea ponerent, demonftravimus, et,
ut falva eflent, praecepimus. Qulbus autem ad dles feftos, et
ad hofpltum adventum utimur, haec primo tradldlmus, et loca
fingula demonftravimus, et cuique fua annumeravimus, atque
annumerata ipfi exfcripfimus, eamque admonuimus, ut, quod-
cumque opus efiet, fclret unde daret ; et meminiflet, atque
adnotaret, quld, et quando, et cui dedifiet, et, cum recepifiet,
ut quidque fuo loco reponeret.
CE C O N O M I C O R U M L I B. II»
CoLUM. lib, II. cap. i.] Utrumne, Ifchomache, inquam, fi res
familiaris defiderafi!et, mercari villicum tanquam fabrum, an
ipfe infiiituere confuevifii ? Ego vero ipfe infi;ituo. Etenini
qui me abfente in meum locum fubfi:ituitur, et vicarlus meae
dlllgentioc fuccedlt, is ea, qua3 ego, fcire debet.
CECONOMICORUM LlB. III.
NoNius. Interfici.l Nullo modo facilius arbitror pofie neque
herbas arefcere, et interfici , neque terram ab fole percoqui»
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 378/539
374PHILOSOPHICORUM
QuiNT. lib. XII. cap. 5. Non. Profligare.'] Cum vero, afFedta
jam prope aeflate, uvas a fole mitefcere tempus eft.
Macr. ///^. III. f<^/'. 10.] Qui neque ferit vitem, neque, quae
fata eft, diligenter colit j oleum, ficus, poma non habet.
Caris. lib. I.] Apes in alvearium concefTerunt.
Servius. m 2. Georg.'] Scrobes.
PROTAGORAS, CX PlATONE.
pRisc. lib. VI.] Quid tu ? unde tandem appares, 6 Socrate ? an
id quidem dubium non efl, quin ab Alcibiade ?
Prisc. lib. VIII.] Nunc a vobis, Protagora et Socrate, poflulo,
concedatis alter alteri, et inter vos de hujufmodi rebus contro-
verfemini, non concertetis.
Prisc. lib. VI.] Quae igitur potefl effe indignitas voluptatis ad
molefliam, nifi in magnitudine, aut longitudine alterius utrius
pofita ?
DoNATUS in Phormion.] Confirmandi genera compluria.
De Republica Lib. I.
Fronto.] Nuntiatum efl, venire Laelium, domoquejam exifTe.
NoN. Propter.] Eum quoque ut falutavit, proptsr Tuberonem
juffit afHdere.
Fronto.] Negotii publici expers.
NoN. Cituma.] Quare, fi placet, deduc orationem tuam de cjeIo
ad haec cituma.
DioMED.] Quafi alius afHmulare rempublicam aut mehus non
poffit, aut omnino non poffit.
NoN. Accommodatum.] * expofitamque ad exemplum noflr^ rei-
pubUcae accommodabo ad eam, fi potero, omnem illam oratio-
nem, quae efl: mihi habenda de optimo civitatis ftatu.
NoN. Urbs a civitate.] Quam cum locis manuque fepfiffent,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 379/539
F R A G M E N T A. 375
ejurmodl conju<5tIonem tedtorum, oppldnm, vel urbem appel-
larunt, delubris diftindtam, fpatiifque communibus. Omnis
ergo populus, qui eft talis coetus multitudinis, qualem expo-
fui, civitas eft : omnis civitas, quae eft conftitutio populi, ref-
publica.
Fronto.] Ut ad eam urbem, quam incolas, pofTis adnare.
D. AuGUST. epifi 5.] * brevi multitudo, diverfa atque vaga,
concordia civitas fad:a erat.
NoN. Cognofcere.^ Cognofcere mehercule, inquit, confuetudinem
iftam, et ftudium, fermonemque.
Seneca. lib. xix. epifi.^* duos Romanos reges efle, quorum
alter patrem non habet, alter matrem. Nam de Servii matre
dubitatur. Anci Marcii pater quoque ignoratur. Tantiim hic
Marcius, Numas nepos dicitur.
Non. Dimittere.\ Tum annui Confules, tum dimifli populo
fafces.
Seneca. lib. XIX. epifi.'^* provocationem ad populum etiam a
regibus fuifle.
NoN. Horrendum ab horrido.'] Horum enim feveritatem dicitur
inhorruifte primum civitas.
Seneca. lib. xrx. epifi.'] Quem nos Didlatorem dicimus, et in
hiftoria ita nominari legimus, apud antiquos magifter populi
vocatus eft, quod, qui ab illo nominatur, magifter equitum
eft.
Cic. VI. ad Atticum 9.] Cn. Flavius faftos protulit.
Fronto.] Ipfa cognitio nos dele(5tavit.
NoN. Mmulus."] Quomodo enim judicatur ifte optimas, aut
optimatium aemulus dodlrina, artibus, ftudiis. Audio, quando ?
NoN.] Sed audifte te credo, tum vero Platonem, Socrate mor-
tuo, primum in ^gyptum difcendi caufa, poft in Italiam»
contendiiTe.
'^oii. Anima.'] Tum virtute, labore, induftria quaereret fummi
viri indolem, nift nimis animofe ferax natura illum nefcio
quo pado.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 380/539
376 PHILOSOPHICORUM
NoN. Confitura.'] Qnx videlicet ille non ex agri confitura, quam
cernebat, fed ex dodlrinae indiciis, interpretabatur.
NoN. Antiquus, Antiquior.'] Sed quoniam plurima beneficia con-
tinet patria, et eft antiquior parens, quam is, qui ut aiunt,
creaverit, major ei profedlo, quam parenti, debetur gratia.
NoN. Pignerari.] Sed ut plurimas et maximas noftri animi, in-
genii, confilii prima ipfa fibi ad utilitatem pigneraretur.
NoN. Conducere.'] Facillimam autem in ea republica efTe pofTe
concordiam, in qua idem conducat omnibus.
NoN. Firmitudo.'] Habent aequabilitatem quandam, qua carere
diutius vix pofTunt liberi, deinde firmitudinem.
NoN. lib. de doB. indagine.] Nec tantum Carthago habuifiet opum
fexcentos fere annos fine confiHis et difciplina.
ISloN. Dominatus.] Quid ? tune, cum es iratus, permittis illi
iracundiae dominatum animi tui ?
NoN. Anima.] Ergo non probares confilio pulfo libidines, quae
funt innumerabiles, iracundias, quae tenerent omnia. Ego vero
nihil iflo animo, nihil ita animato homine, miferius duce-
rem.
NoN. Invitare.] Denique ipfa natura non invitaret folum, fed
etiam cogeret.
Fronto.] Populo gratificans et aliena, et fua.
Fronto.] Nec vero jam meo nomine abftinet.
NoN. Horrendum ab horrido.] Sed ut ille, qui navigat, cum fub-
ito mare coepit horrefcere.
Macr. lib. de different. et focietatibus Grceci hatinique verbi.]
Libenter tibi, Lasli, uti eum defideras, equidem concefTero.
De Republica LiberII.
NoN. BiXultare.] Eft igitur quiddam turbulentum in hominibus
fingulis, quod vel exuhat voluptate, vel moleflia frangitur.
NoN. Volutabundus.] Cupido autem, et expetenti, et libidinofo,
et volutabundo in voluptatibus.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 381/539
F R A G M E N T A. 377
NoN. Anxitudo.'] Quantaque anxitudo prona ad ludum, et moe-
rens, femperque ipfa fe foUicitans.
NoN. T^imor et timiditas.'] EiTe autem angore et miferia affliftas,
atque abjedras timiditate et ignavia.
NoN. E/idere.] Ut auriga indo(ftus e curru trahitur, operitur,
eliditur, laniatur.
NoN. Offendere.] Sed imitor Archytam Tarentinum, qui cum
ad villam venifTet, et omnia aliter offendiflet.
NoN. urbs a civitate.] * quo au6lore et principe vocitatur civitas.
NoN. Modicum.] Statuo efTe optime conflitutam rempublicam,
quae, ex tribus generibus ilHs, regali, optimo, et populari con-
fufa modice, nec puniendo irritet animum immanem ac fe-
rum, nec, omnia prsetermittendo, licentia cives deteriores red-
dat.
D. AuG. /i6. II. cap. 21. Civit.] Ut in fidibus, ac tibiis atque
cantu ipfo, ac vocibus concentus efl quidam tenendus ex dif-
tindtis fonis, quem immutatum ac difcrepantem aures eruditae
ferre non pofTunt, ifque concentus ex difHmillimarum vocum
moderatione concors tamen efiicitur et congruens ; fic ex fum-
mis, et infimis, et mediis interjed:is ordinibus, ut fonis, mo-
derata ratione civitas confenfu diflimillimorum concinit ; et
quae harmonia a muficis dicitur in cantu, ea efl in civitate con-
cordia, ardiiflimum atque optimum omni in republica vincu-
lum incolumitatis, quae fme juflitia nullo padto effe potefl.
NoN. ProjeBum.] Juflitia foras fped:at, et projeda tota efl, atque
eminet.
NoN. Explicare.] Quas virtus praeter caeteras totam fe ad alienas
utilitates porrigit, atque explicat.
NoN. Exultare.] * quae fanguine alitur, atque in omni crudeli-
tate fic exuhat, ut vix hominum acerbis funeribus fitietur.
NoN. lib, de do5i. indagine.] Itaque praeclara illa inftitutio Ro-muli cum ducentos annos et triginta fere firma manfifTet.
NoN. Viritim.] Ac primus agros, quos bello Romulus ceperat,
divifit viritim civibus.
ToM. m. Bbb
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 382/539
378 P II I L O S O P H I C O R U M
Fronto.] Cum aliud nihil domum fuam deportavlflet.
NoN. Peciiniofus.'] Multaque ditione ovium et boum, quod tunc
erat res in pecore, et in locorum pofieffionibus, ex quo pecu-
niofi et locupletesvocabantur.
Gellius iib. I. cap. 22.] Non gravarer, Laeli, nifi et hos velle
putarem, et ipfe cuperem, te quoque aliquam partem hujus
noftri fermonis attingere j pra^fertim cum heri ipfe dixeris,
te nobis etiam fuperfuturum. Verum, fi id quidem fieri non
poteft, ne delis, omnes te rogamus.
NoN. Calumnia.'] ut Carneadi refpondeatis, qui faepe optimas cau-
fas ingenii calumnia ludificari folebat.
Fronto. Neque enim ad mare admovit, quod ei fuit facilli-
mum.D. AuG. lib. II. cap. 21. Civit.'] Nihil efl quod adhuc de re-
pubUca putem did;um, et quo poflim longius progredi, nifi
fit confirmatum, non modo falfum effe illud, fme injuria non
poffe, fed hoc veriflimum, fine fumma juftitia rempublicam
regi non poffe.
De Republica Liber lll.
D. AuG. lib. IV. contra Pe/agimn.] Homo non ut a matre, fed
ut a noverca, natura editus efl in vitam corpore nudo, et
fragili, et infirmo ; animo autem anxio ad moleflias, humili
ad timores, molli ad labores, prono ad libidines : in quo
tamen inefl tanquam obrutus quidam divinus ignis ingenii et
mentis.
Seneca. //^. XIX. epijl.] Quoniam fumus ab ipfa calce ejus in-
terpellatione revocati.
Lact. Epitome cap. i.] Nullum efl jus naturale : itaque omnes
animantes, ipfa ducente natura, commoda fua defendunt : et
ideo juflitia, fi ahenis utilitatibus confulat, fuas negligat, flul-
titia efl dicenda. Quod fi omnes populi, penes quos fit im-
perium, ipfique Romani, qui orbem totum poffedere, juflitiam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 383/539
F R A G M E N T A. 379
fequi velint, ac fuum cuique reftituere, quod vi et armis occu-
paverunt, ad cafas et egeftatem revertentur. Quod fi fecerint,
juftos dicemus quidem, fed tamen ftultos judicare neceife eft,
qui, ut aiiis prolint, fibi nocere contendunt.
Lact. lib. V. cap. 16. 'Epit. cap. i.] Bonus vir fi habeat fervum
fugitivum, vel domum infalubrem ac peflilentem, quae vitia
folus fciat, et ideo profcribat, ut vendat; utrumne profitebitur,
fugitivum fervum ac peftilentem domum fe vendere, an cela-
bit emptorem ? Si profitebitur emptori, fugitivum elfe; bonus
quidem, quia non fallet, fed tamen ftultus judicabitur, quia
vel parvo vendet, vel omnino non vendet. Si celaverit, erit qui-
dem fapiens, quia rei confulet ; fed idem malus, quia fallet.
Deinde, fi reperiat hominem, qui aut aurum pro orichalco, aut
argentum pro plumbo, vendat per errorem, atque id emere
necefiitas cogat ; utrum difiimulabit, et emet parvo, an potius
indicabit ? Juflus utique dicetur, quia non fefeUit, fed idem
ftultus, qui alteri fecerit iucrum, fibi damnum. Sed facile
de damno efl : qui, fi vita ejus in periculum veniet, ut eum
aliquando neceffe fit, aut occupare, aut mori, quid faciet ?
Poteft hoc evenire, ut, naufragio fadlo, inveniat aliquem im-
becillum, tabulae inhaerentem ; aut, vid:o exercitu, fugiens re-
periat aliquem vulneratum, equo infidentem ; utrumne aut
illum tabula, aut hunc equo deturbabit, ut ipfe poiiit evadere?
Si volet juftus effe, non faciet ; fed idem flultus judicabitur,
qui dum alterius vita; parcit, fuam perdet. Si faciet, fapiens
quidem videbitur, quia fibi confulit j fed et idem mahis, quia
nocebit.
Lact. lib. V. cap. 12.] Quasro, fi duo fmt, quorum aher opti-
mus vir, SEquiflimus, fumma juflitia, fmgulari fide ; alter in-
iigni fcelere et audacia exiflimetur: etfi in eo fiterrore civitas,
ut bonum illum virum, fceleratum, facinorofum, nefarium
putet; contra autem, qui fit improbifTuiius, fumma t^o pro-
bitate ac fide exiftimet : proque liac opinione omnium civium,
bonus ille vir vexetur, rapiatur, manus ei denique afferantur,
B bb 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 384/539
380 PHILOSOPHICORUM
effbdiantur oculi, damnetur, vinciatur, uratur, exterminetur,
egeat;poftremo jure etiam optimo omnibus miferrimus efle
videatur ; contra autem ille improbus laudetur, colatur, ab
omnibus dib'gatur, omnes ad eum honores, omnia imperia,
omnes opes, omnes copiae conferantur ; vir denique optimus
omnium exiftimatione, et digniffimus omni fortuna judicetur
quis tandem erit tam demens, qui dubitet, utrum fe effe ma-
lit ?
NoN. Famti/atur.] Efl enim genus injuftas*fervitutis, cum ii funt
alterius, qui fui poiTunt effe. Cum autem hi famulantur.
NoN. Infejiummare. Myoparo.'] Nam cum quaereretur ex eo, quo
fcelere compulfus mare haberet infeftum uno myoparone -, eo-
dem, inquit, quo tu orbem terrse.
Lact. lib. VI. cap. 8.] Eft quidem vera lex, redla ratio, naturas
congruens, difFufa in omnes, conflans, fempiterna; quae vo-
cet ad officium jubendo, vetando a fraude deterreat : quai
tamen neque probos fruflra jubet aut vetat, nec improbos
jubendo aut vetando movet. Huic legi nec obrogari fas efl,
neque derogari ex hac aliquid licet, neque tota abrogari po-
tefl. Nec vero aut per fenatum, aut per populum folvi hac
lege pofTumus. Neque efl quaerendus explanator, aut interpres
ejus alius. Nec erit alia lex Romse, alia Athenis; alia nunc,alia poflhac ; fed et omnes gentes, et omni tempore una lex,
et fempiterna, et immortalis continebit ; unufque erit com-
munis quafi magifler, et imperator omnium Deus. IUe legis
hujus inventor, difceptator, lator; cui qui non parebit, ipfe
fe fugiet, ac naturam hominis afpernabitur ; atque hoc ipfo
luet maximas poenas, etiamfi caetera fupplicia, quae putantur,
effugerit.
Lact. lib. v. cap. 19.] Huic tu viro quas divitias objicies ? quae
imperia ? quae regna ? qui ifla omnia putat humana, fua bona
divina judicat.
Prisc. lib. VIII.] * quibus affentior, foincitam et periculofam
juflitiam non effe fapientis.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 385/539
F R A G M E N T A. 381
NoN. Vbi genit. pro ablativo.'] Nofter autem populus, fociis de-
fendendis, terrarum jam omnium potitus efl.
NoN. Largitas.] Pyrrhi ridetur largitas a Confule, aut Samni-
tium copias Curio defuerunt.
NoN. Apud.'\ Cujus etiam focum Cato ille nofter, cum venerat
ad fe in Sabinos, ut ex ipfo audiebamus, vifere folebat ; apud
quem fedens, Samnitium, quondam hoftium, tum jam clien-
tium fuorum, dona repudiaverat.
D. AuG. lib. XXII. cdp. 6.] Nullum bellum fufcipitur a civitate
optima, nifi aut pro fide, aut pro falute.
D. AuG. lib. XXII. cap. 4. Civit.'] Magis eft in Romulo admi-
randum, quod caeteri, qui Dii ex hominibus fadi effe dicun-
tur, minus eruditis hominum fecuHs fuerunt ^ ut fingendi
proclivior effet ratio, cum imperiti faeile ad credendum im-
pellerentur. R.omuli autem astatem minus his fexcentis annis,
jam inveteratis hteris atque do6lrinis, omnique illo antiquo ex-
inculta hominum vita errore fublato, fuilTe cernimus.
D. AuG. ibidem.] Ex quo intelHgi potefl, permuhis annis ante
Homerum fuiffe, quam Romulum : ut jam dodtis hominibus,
ac temporibus ipfis eruditis, ad fingendum vix quicquam effet
loci. Antiquitas enim recepit fabulas, fidtas etiam nonnun-
quam incondite. Haec setas autem, jam exculta praefertim, et
erudita, omne, quod fieri non potefl, refpuit.
Lactant. lib. V. cap. 19. Seneca lib. xix. epijl.] Apud En-
nium fic loquitur Africanus -,
Sifas endo plagas ccelejlum afcendere cuiqua?n efty
Mifoli cceli maxima porta patet.
Efl vero, inquit, Africane. Nam et Herculi eadem ipfa porta
patuit.
Seneca. ibid.] Hic ejl illeftus, cui nemo civi', neque hojiis
^ivit profaSfis reddere operce pretiiim. \
D. AuG. lib. III. cap. 15. Civit.'] Tantum efl confecutus, ut,
cum fubito fole obfcurato non comparuiffet, Deorum in nu-
mero collocatus putaretur : quam opinionem nemo unquam
mortalis affequi potuit fme eximia virtutis gloria.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 386/539
382 PHILOSOPHICORUM
D. AuG. lib. XXII. cap, 6.] Propterea et iftum non creditum
inter Deos receptum tali morte, quia fortalTe, quod erat in
Romulo probatum, Romani vulgare noluerunt, fi hoc et alteri
tribueretur.
Lact. lib. V. cap. 19.] Vult plane virtus honorem ; nec eft
virtutis uUa aUa merces ; quam tamen ilia accipit facile, exi-
git non acerbe. Sed li aut ingrati univerfi, aut invidi multi,
aut inimici potentes fuis virtutem praemiis fpoliant, ne illa fe
tamen multis folatiis oblecflat, maximeque fuo decore fe ipfam
fuftentat.
D. AuG. lib, yiy.i\. cap. 6. Civit.] Sed his pcenis, quas etiam
ilultiffimi fentiunt, egeftate, exilio, vinculis, verberibus ela-
buntur fspe privati, oblata mortis celeritate. Civitatibus au-
tem mors ipfa pcena eft ; quse videtur a poena fingulos vindi-
care. Debet enim conflituta fic eife civitas, ut asterna fit. Ita-
que nullus interitus efl reipubHcae naturalis, ut hominis, in
quo mors non modo necelTaria efl, verum etiam optanda per-
fspe. Civitas autem, cum tolUtur, deletur, extinguitur, fimile
efl quodammodo, ut magnis parva conferamus, ac fi omnis
hic mundus intereat ac concidat.
D. AuG. /ib. II. cap. 21. Civit.] RefpubUca eft res populi. Po-
pulus autem non omnis ccetus multitudinis, fed coetus juris
confenfu, et utilitatis communione fociatus.
D. AuG. ibidem.] Refpublica res eft popuU, cum bene ac jufle
geritur, five ab uno rege, five a paucis optimatibus, five ab
univcrfo populo. Cum vero injuflus eft rex, quem tyrannum
voco -y aut injufti optimates, quorum confenfus fadlio efl -, aut
injuftus ipfe populus, cui nomen ufitatum nuUum reperio, nift
ut etiam ipfum tyrannum appeUem -, non jam vitiofa, fed om-
nino nulla refpubUca eft, quoniam non eft res popuU, cum
tyrannus eam, fad:iove capeffat-,
nec ipfe populus jam populuseft, fi fit injuftus, quoniam non cft muUitudo juris confenfu,
et utiUtatis communione fociata.
P. AuG. lib. XX II. cap. 21. Civit.] Ubi vero juftitia non cft,
nec jus poteft efte. Quod enim jure fit, profed:o jufte fit : quod
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 387/539
F R A G M E N T A. 383
autem fit Injufte, nec jure fieri potefl:. Non enim jura dicen-
da funt, vel putanda, iniqua hominum conftituta, cum illud
etiam ipfi jus efle dicant, quod de juftitiae fonte manaverit
falfumque fit, quod a quibufdam non redte fentientibus dici
folet, id jus efTe^ quod ei, qui plus poteft, utile eft.
D. AuG. lib. IV. contra Pelaghim.'] An non cernimus, optimo
cuique dominatum ab ipfa natura cum fumma utilitate infir-
morum datum ? Cur igitur Deus homini, animus imperat
corpori, ratio libidini, iracundiaeque, etcasteris vitiofis ejufdem
animi partibus ?
D. AuG. ibidem.l Sed et imperandi, et ferviendi funt dilTimilitu-
dines cognofcendae. Nam, ut animus corpori dicitur imperare,
dicitur etiam libidini; fed corpori, ut rex civibus fuis, aut
parens hberis 3 Hbidini autem, ut fervis dominus, quod eamcoercet et frangit ; fic regum, fic imperatorum, fic magiflra-
tuum, fic patrum, fic populorum imperia civibus fociifque
praefunt, ut corporibus animus. Domini autem fervos ita fati-
gant, ut optima pars animi, id efl, fapientia, ejufdem animi
vitiofas imbecillafque partes, ut libidines, ut iracundias, et
perturbationes casteras.
NoN. Mercatura.] Phcenices primi mercaturis et mercibus fuis
avaritiam, et magnificentiam, et inexplebiles cupiditates om-
nium rerum fupportaverunt in Grasciam.
NoN. Conjidentia.l duas fibi res, quo minus in vulgus et in foro
diceret, confidentiam et vocem defuiffe.
NoN. Proferre.] Sapientia jubet proferre opes, ampHficare divi-
tias.
NoN. Pericuium.'] fed ut ipfi feu animum periclitentur, feu vi-
deant, quid fe putent effe faduros.
NoN. Impigritas.] Nunquam viri fortiflimi fortitudinis, impigri-
tatis, patientiae.
Prisc. lib. VI.] Quid ergo illa fibi vult abfurda exceptio, nifi
quis Athonem pro monumento vult funditus efficere ? quis
enim efl Atho, aut Olympus tantus ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 388/539
384 PHILOSOPHICORUM
NoN. Vafrum.'\ Non funt in difputando vafri, non veteratores,
non malitiofi.
De RepublicaLib. IV.
NoN. JJbi accufativus pro genitivo.] Atque ipfa mens, quse futura
videt, prseterita meminit.
NoN. Mitis.] Cumque autumno terras ad concipiendas fruges
patefecerit, hieme ad conficiendas comprefTerit, vere fruges ad
efFundendas relaxarit, aeftate ac maturitate alias mitigaverit,
alias torruerit.
NoN. Aptam.] eademque foli objedla umbram nodlemque effi-
ciat, cum ad numerum dierum aptam, tum ad laborum quie-
tem.
Lact. dc Opif. Dei.] Nec voluntatem mihi defuiffe, nec curam."
D. AuG. lil?. IX. cap. 9. Civit.] Nunquam comoedij£, nifi con-
fuetudo vitae pateretur, probare fua theatris flagitia potuiffent.
D. AuG. ibidem,] Quem illa non attigit, vel potius quem non
vexavit ? cui pepercit ? Efto : populares homines, improbos in
rempublicam, feditiofos, Cleonem, Cleophontem, Hyperbo-
lum lasfit : patiamur : etfi hujufmodi cives a Cenfore melius
efl, quam a poeta notari. Sed Periclem, cum jam fuae civitati
maxima audloritate plurimos annos domi et belli pra^fuiffet,
violari verfibus, et eos agi in fcena, non plus decuit, quam fi
Plautus nofler voluiffet, aut Naevius, P. et Cn. Scipioni, aut
Caecilius M. Catoni maledicere.
D. AuG. 6.] Noftrae contra xii tabulae cum perpaucas res capite
fanxiffent, in his hanc quoque fanciendam putaverunt,, Si quis
aBitaviJjety fve carmen condidiffet, quod infamiam afferretfagi-
gltiumve alteri. Prasclare. Judiciis enim, ac magiftratuum dif-
ceptationibus legitimis propofitam vitam, non poetarum inge-
niis, habere debemus ; nec probrum audire, nifi ea lege, ut
refpondere Hceat, et judicio defendere.
D. AuG. lib. II. cap. 10. Civit.] jiEfchines Athenienfis, vir
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 389/539
FRAGMENT A. 385
cloquentlflimus, cum adolefcens tragoedias adlitaviffet, rem-
publicam capeffivit ; et Ariftodemum tragicum item adtorem,
maximis de rebus pacis ac belli legatum ad Philippum Athe-
nienfes faepe miferunt.
D. AuG. lib, II. cap. 12. Chit.] Probris et injuriis poctarum
fubjediam vitam famamque habere noluerunt, capite etiam
puniri fancientes, tale carmen condere fi quis auderet.
D. AuG. M. II. cap. 13. Civit.] * Cum artem ludicram, fce-
namque totam in probro ducerent, genus id hominum non
modo honore civium reUquorum carere, fed etiam tribu mo-
veri notatione cenforia, voluerunt.
D. AuG. /ib, II. cap. 14. Civit.] Ad quos cum acceffiffet clamor
et approbatio populi, quafi magni cujufdam et fapientis ma-
giftri, quas illi obducunt tenebras ? quos invehuiit metus ?
quas inflammant cupiditates ?
NoN. Fingere.] Ego vero eodem, quo ille Homerum redimitum
coronis, et delibutum unguentis, emittit ex ea urbe, quam ipfe
fibi iingit.
Marcel. lib. XXX.] Cumque nihil tam incorruptum eife debeat
in repubUca, quam fufFragium, quam fententia j non intelHgo,
cur, qui ea pecunia corruperit, poena dignus fit ; qui eloquen-
tia, laudem etiam ferat. Mihi quidem hoc plus mali facere
videtur, qui oratione, quam qui pretio, judicem corrumpit,
quod pecunia corrumpere prudentem nemo potefl, dicendo
poteft.
NoN. Impurus et immanis.'] Sed juventuti noftroc minime audien-
dus. Quippe ft ita fenfit, ut loquitur, eft homo impurus -, fin
aliter, quod malo, oratio eft tamen immanis.
NoN. Ignominia.] Cenforis judicium nihil fere damnato afFert,
nifi ruborem. Itaque, quiaomnis ea judicatio verfatur tantum-
modo in nomine, animadverfio illa ignominia dicfta eft.
NoN. ubi dativus pro accufativo.] Nec vero mulieribus praefedus
praeponatur, qui apud Gracos creari folet, fed fit Cenfor, qui
viros doceat moderari uxoribus.
ToM. III. C c c
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 390/539
386 PHILOSOPHICORUM
NoN. 'Temulenta.l Magnam habet vim difclplina verecundis.
Carent temeto omnes mulieres.
NoN. Fama.'^ atque etiam fi qua erat famofa, ei cognati ofculum
nonferebant.
NoN. Clepere.'] Non modo ut Spartae, rapere ubi pueri, et clepere
difcunt.
Serv. Apud Grascos opprobrio fuit adolefcentibus, fi amatores
non haberent.
NoN. yurgium a lite.'] Admiror, nec rerum folum, fed verborum
etiam elegantiam. Sijurgant^ inquit : benevolorum concerta-
tio, non lis inimicorum, jurgium dicitur.
NoN. ibid.'\ Jurgare igitur lex putat inter fe vicinos, non litigare.
NoN. Petulantia, Procacitas.] Itaque apetendo petulantia, a pro-cando, id eft, pofcendo, procacitas nominata efl.
NoN. Fides.] Fides enim nomen ipfum mihi videtur habere,
cum fit, quod dicitur.
NoN. Blandimentum.] In cive excelfo, atque homine nobili,
blanditiam, oflentationem, ambitionem, notam effe levitatis.
NoN. Portitor.] Nolo enim eundem populum, imperatorem et
portitorem effe terrarum : optimujn autem et in privatis fa-
miiiis, et in republica vedligal duco effe parfimoniam.
NoN. Pecuda.] * cum adhibent in pecuda paflores.
NoN. Excipere.] * quod infepultos -reliquifTent eos, quos ex mari,
propter vim tempeflatis, excipere non potuifTent, innocentes
necaverint.
NoN. Proprium.] Et nofler Plato magis etiam, quam Lycurgus,
omnia prorfus jubet effe communia, ne quis civis propriam,
aut fuam rem ullam queat dicere.
NoN. de DoBr. ind.] Nec in hac difTenfione fufcepi populi cau-
fam, fed bonorum.
NoN. Auguro.] Cui quidem utinam vere auguraverim.
NoN. SanSiitudo.] * eofdem terminos hominum curae atque vitae:
fic pontificio jure fanditudo fepulturae.
Prisc. lib. XV.] Non enim facile valenti populo refiftitur, fi aut
nihil impertias juris, aut parum.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 391/539
F R A G M E N T A. 387
Prisc. Carm. Brachialia.
Prisc.] Armentum habeo.
De Republica Lib. V.
D. AuG. Hb. II. cap. 21. Civit.] Ennius
Moribiis antiquis resJlat Roma7iay "cirifque,
Quem quidem ille verfum, vel brevitate, vel veritate, tanquam
ex oraculo mihi quodam ^^^ effatus videtur. Nam neque viri,
nifi ita morata civitas fuiffet, neque mores, nifi hi viri pra;-
fuilTent, aut fundare, aut tam diu tenere potuiiTent tantam, et
tam longe lateque imperantem rempubHcam. Itaque ante nof-
tram memoriam et mos ipfe patrius praeftantes viros adhibe-
bat, et veterum morem, ac majorum inftituta retinebant ex-
cellentes viri. Noftra vero aetas, cum rempubhcam licut pic-
turam accepilTet egregiam, fed jam evanefcentem vetuflate,
non modo eam coloribus iifdem, quibus fuerat, renovare nc-
glexit, fed ne id quidem curavit, ut formam faltem ejus, et
extrema tanquam Hneamenta fervaret. Quid enim manet ex an-
tiquis moribus, quibus ille dixit remjlare Romanam ? quos ita
oblivione obfoletos videmus, ut non modo non colantur, fed
etiam ignorentur. Nam de viris quid dicam ? mores enim ipfi
interierunt virorum penuria. Cujus tanti mah non modo red-
denda ratio nobis, fed etiam tanquam reis capitis quodammodo
dicenda caufa eft. Noftris enim vitiis, non cafu aliquo, rem-
publicam verbo retinemus j reapfe vero jampridem amifnnus.
Cic. lib. VIII. epift. ad Atticum.'\ Ut enim gubernatori curfus
fecundus, medico falus, imperatori vidtoria ; fic huic modera-
tori reipubHcae beata civium vita propofita eft, ut opibus firma,
copiis locuples, gloria ampla, virtute honefta fit. Hujus enim
operis maximi inter homines, atque optimi, iUum efie effcc-
torem volo.
DioMED. lib. I.] ExceHunt.
NoN. Contemptio.] Quae virtus fortitudo vocatur, in qua efl mag-
nitudo animi, mortis dolorifque magna contemptio.
C c c 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 392/539
388 PHILOSOPHICORUM
NoN. Lentum.'] Marcellus, ut acer et pugnax. Maximus, ut con-
lideratus et lentus.
NoN. ubi nominathusy 've!.'\ Sed tamen ut bono patrifamilias co-
lendi, aedificandi, ratiocinandi quidam ufus, opus eft.
Gel. lib .xii. cap.2.] Menelao Laconi quaedam fuit fuaviloquens
jucunditas.
Idem ih.] Breviloquentiam in dicendo colat.
'NoN. Imhuere.] Quae cum Scipio dixiffet, admodum probans j
nimio enim erat odio rhetorum imbutus.
NoN. Ferocia.] Qui comperit ejus vim et effraenatam illam fero-
ciam.
Caris. lib. I. Orbi.] Orbi terrarum comprehenfos.
ISioii. impertire.] Quod moleftiasfenedlutis fuae veftris familiis
impertire pofTet.
NoN.] Quod non modo fingulis hominibus, fed potentiffimis
populis, faepe contingit,
De Republica Lib. VL
NoN. Prudentia.] Totam igitur expe^flas prudentiam hujus rec-
toris, quae ipfum nomen hoc nadta efl ex providendo.
NoN. I^rijiis.] Qui numeros optimatum, et principum obtulit
his vocibus, et gravitatis fuae liquit illum triflem et plenumdignitatis fonum.
NoN. Expleri atquefatiari.] Graves enim dominae cogitationum
Hbidines infinita quaedam cogunt atque imperant : quae, quia
expleri atque fatiari nullo modo pofTunt, ad omne facinus im-
pellunt eos, qui illecebris fuis incenduntur.
NoN. Sa?7iium.] Oratio extat, Lasli, quam omnes habemus in
manibus, quam fimpuvia Pontificum Diis immortahbus grata
fint, Samiaeque, ut hic fcribit, capedines.
NoN. Firmiter. et Prisc.] Firmiter enim majores nof^ri flabilita
matrimonia effe voluerunt.
NoN. Comparare.] Quamobrem fe comparet hic civis ita necefle
efl, ut fit contra haec, quae civitatis flatum pervertunt, femper
armatus.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 393/539
F R A G M E N T A. 389
l>JoN, Se£tio,] Eaque diffenfio civium, quod feorfum eunt alii
ad ^XiOSffeditio dicitur.
NoN. de DoBr. ind.] Et vero in diflenfione civili, cum boni plus,
quam multi valent, expendendos ab his, non numerandos, puto.
Gel. /i6. VI. cajf. 16. et Non. Deprecari.] Quod quidem eo fuit
majus, quia cum in caufa pari collegae eflent, non modo invidia
pari non erant, fed etiam Claudii invidiam Gracchi caritas de-
precabatur.
Non. MaBare.] Ferunt hos laudibus, maftant honoribus.
D. Aug. lib. V. cap. 13. Civif.] Alendus hic efl gloria.
Non. Defubito.] * in his, ut meminiftis, concurfu levillima^
multitudinis aere congefto funus defubito elTet ornatum.
NoN. ubi genitivus pro nominativo.] Ut quemadmodum fcribit
ille, quotidiano in forum mille hominum cum palHis conchy-
lio tindtis defcenderent.
Macr. lib. I. Somn.] Sed quanquam fapientibus confcientia ipla
fadorum egregiorum amphfTimum virtutis praemium eft, ta-
men illa divina virtus non flatuas plumbo inhasrentes, nec tri-
umphos arefcentibus laureis, fed ftabiHora qusdam et viridiora
pra^miorum genera defiderat. Quae tandem ifla funt ? inquit
LaeHus. Tum Scipio, Patimini me (inquit) quoniam tertium
diem feriati fumus. ...
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 394/539
590 PHILOSOPHICORUM
SOMNIUM SCIPIONIS.
S C I P I O L O QJJ I T U R
I. /^UM in Africam venifTem, M'. Manilio Confuli ad quar-
^—^ tam legionem tribunus, ut fcitis, militum j nihil mihi
potius fuit, quam ut MalinifTam convenirem, regem familiai
noftrae juftis de caufis amiciffimum. Ad quem ut veni, com-
plexus me fenex collacrymavit ; aliquantoque pofl fufpexit in
caslum, et Grates, inquit, tibi ago, fumme Sol, vobifque, reliqui
Ccelites, quod ante quam ex hac vita migro, confpicio in meo.
regno, et his tedlis P. Cornelium Scipionem, cujus ego nomine
ipfo recreor : ita nunquam ex animo meo difcedit illius optimi
atque inviftifiimi viri memoria. Deinde ego illum de fuo regno,
ille me de noftra repubhca percontatus eft^ multifque verbis
ultro citroque habitis, ille nobis confumptus efl dies. Pofl autem,
regio apparatu accepti, fermonem in multam noftem produxi-
mus, cum fenex nihil nifi de Africano loqueretur, omniaque ejus
non fad:a folum, fed etiam didla, meminiffet. Deinde, ut cubi-
tum difcefHmus, me et de via, et qui ad muham nod:em vigilaf-
fem, ardtior, quam folebat, fomnus complexus eft. Hic mihi
(credo equidem ex hoc, quod eramus locuti 3 fit enim fere, ut
cogitationes fermonefque noflri pariant aUquid in fomno tale,
quale de Homero fcribit Ennius, de quo videUcet faepiflime vi-
gilans folebat cogitare, et loqui) Africanus fe oflendit ea forma,
quas mihi ex imagine ejus, quam ex ipfo, erat notior. Quem ut
agnovi, equidem cohorrui. Sed ille, ades, inquit, animo, et
omitte timorem, Scipio, et quae dicam, trade memoriae.
II. Videfne illam urbem, quae, parere populo Romano coadla
per me, renovat priflina bella, nec poteft quiefcere ? (oflendebat
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 395/539
F R A G M E N T A. 391
autem Carthaginem de excelfo, et pleno ftellarum, illuftri et
claro quodam loco) ad quam tu oppugnandam nunc venis pene
miles ? Hanc hoc biennio Conful evertes, eritque cognomen id
tibi per te partum, quod habes adhuc a nobis ha^reditarium. Cum
autem Carthaginem deleveris, triumphum egeris, Cenforque fue-
ris, et obieris legatus iEgyptum, Syriam, Afiam, Graeciam, deH-
gere iterum Conful abfens , bellumque maximum conficies,
Numantiam exfcindes. Sed, cum eris curru CapitoHum invedtus,
offendes rempubhcam perturbatam confiHis nepotis mei. Hic tu,
Africane, oftendas oportebit patrias lumen animi, ingenii, confi-
liique tui. Sed ejus temporis ancipitem video quafifatorum viam.
Nam cum aetas tuafeptenos od:ies fohs anfradlus reditufque ccin-
verterit, duoque hi numeri, quorum uterque plenus, alter altera
de caufa, habetur, circuitu naturah fummam tibi fatalem confe-
cerint; in te unum, atque in tuum nomen, fe tota convertet
civitas : te fenatus, te omnes boni, te focii, te Latini intuebun-
tur : tu eris unus, in quo nitatur civitatis falus ; ac, ne muUa,
Didlator rempubUcam conftituas oportet, fi impias propinquorum
manus efFugeris. Hic cum exclamafTet LasHus, ingemuiflentque
caeteri vehementius -, leniter arridens Scipio, qusefo, inquit, ne
me e fomno excitetis, et parum rebus : audite caetera.
IIL Sed quo fis, Africane, alacrior ad tutandum rempubHcam,
fic habetOj Omnibus, qui patriam confervarint, adjuverint,
auxerint, certum effe in caelo definitum locum, ubi beati aevo
fempiterno fruantur. Nihil eft enim ilH principi Deo, qui om-
nem hunc mundum regit, quod quidem in terris fiat, acceptius,
quam conciHa caetufque hominum, jure fociati, quae civitates
appeUantur : harum redlores et confervatores, hinc profedli, huc
revertuntur. Hic ego, etfi eram perterritus, non tam metu mor-
tis, quam infidiarum a meis, qucefivi tamen, viveretne ipfe et
Paulus pater, et aHi, quos nos extindtos arbitraremur. Immo
vero, inquit, ii vivunt, qui ex corporum vincuHs, tanquam e car-
cere, evolaverunt ; veflra vero, quae dicitur vita, mors efl : quin
tu afpicias ad te venientem Paulum patrem. Quem ut vidi.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 396/539
392 PHILOSOPHICORUM
equidem vim lacrymarum profudi. Ille autem me complexus,
atque ofculans, flere prohibebat. Atque ego, ut primum fletu
repreflb loqui poflTe ccepi, Quaefo, inquam, pater fancftiflime atque
optime, quoniam hcEC efl: vita, (ut Africanum audio dicere) quid
moror in terris ? quin huc ad vos venire propero ? Non efl: ita,
inquit ille : nifl enim Deus is, cujus hoc templum efl; omne
quod confpicis, iftis te corporis cuftodiis Hberaverit, huc tibi
aditus patere non poteft. Homines enim funt hac lcge gene-
rati, qui tuerentur illum globum, quem in hoc templo medium
vides, quae terra dicitur; hifque animus datus eft ex ilUs fempi-
ternis ignibus, quae fidera et ftellas vocatis : quae globofae et ro-
tundae, divinis animatas mentibus, circulos fuos orbefque confi-
ciunt celeritate mirabih. Quare et tibi, Publi, et piis omnibus
retinendus eft animus in cuftodia corporis ; nec injuflu ejus, a
quo ille eft vobis datus, ex hominum vita migrandum eft, ne
munus humanum aflignatum a Deo defugifle videamini. Sed flc,
Scipio, ut avus hic tuus, ut ego, qui te genui, juftitiam cole, et
pietatem -, quae, cum fit magna in parentibus et propinquis, tum
in patria maxima eft. Ea vita via eft in caelum, et in hunc coetum
eorum, qui jam vixerunt, et, corpore laxati, illum incolunt lo-
cum, quem vides. Erat autem is fplendidifllimo candore inter
flammas circus eiucens, quem vos, ut a Graiis accepiftis, orbem
ladeum nuncupatis : ex quo omnia mihi contemplanti, praeclara
caetera et mirabiha videbantur. Erant autem ex ftell^, quas nun-
quam ex hoc loco vidimus ; et eae magnitudines omnium, quas
effe nunquam fufpicati fumus : ex quibus erat illa minima, quae
ultima caelo, citima terris, luce lucebat aUena. Stellarum autem
globi terne magnitudinem facile vincebant. Jam ipfa terra ita
mihi parva vifa eft, ut me imperii noftri, quo quafi punftum ejus
attingimus, pceniteret.
IV. Quam cum magis intuerer, Quaefo, inquit Africanus,
quoufque humi defixa tua mens erit ? nonne adfpicis, quae in
templa veneris ? Novem tibi orbibus, vel potius globis, connexa
funt omnia : quorum unus eft caeleftis, extimus, qui reUquos
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 397/539
F R A G M E N T A. 393
omnes compledltur, fummus ipfe Deus, arcens et continens
caeteros j in quo infixi funt illi, qui volvuntur, ftellarum curfus
fempiterni : cui fubjedti funt feptem, qui verfantur retro con-
trario motu, atque ca^lum : ex quibus unum globum poflidet
illa, quam in terris Saturniam nominant. Deinde eft hominumgeneri profperus et falutaris ille fulgor, qui dicitur Jovis : tum,
rutilus, horribilifque terris, quem Martem dicitis. Deinde, fub-
ter mediam fere regionem Sol obtinet, dux, et princeps, et mo-
derator luminum rehquorum, mens mundi, et temperatio, tanta
magnitudine, ut cuncfta fua hice illuftret, et compleat : hunc, ut
comites, confequuntur aker Veneris, alter Mercurii curfus : in
infimoque orbe luna, radiis folis accenfa, convertitur. Infra au-
tem jam nihil eft, nifi mortale et caducum, praiter animos generi
hominum, munere Deorum, datos. Supra lunam funt aeterna
omnia. Nam ea, quae eft media, et nona tellus, neque movetur,
et infima eft, et in eam feruntur omnia fuo nutu pondera.
V. Quaj cum intuerer ftupens, ut me recepi, Quid ? hic, in-
quam, quis eft, qui complet aures meas, tantus et tam dulcis fo-
nus ? Hic eft, inquit ille, qui intervalHs conjundtus imparibus,
fed tamen pro rata portione diftindlis, impulfu et motu ipforum
orbium efficitur ; qui, acuta cum gravibus temperans, varios
jequabiHter concentus efiicit. Nec enim filentio tanti motus in-
citari pofiijnt, et natura fert, ut extrema ex altera parte graviter,
ex ahera autem acute, fonent. Quam ob caufam fummus iile
caeH fteUiferi curfus, cujus converfio eft concitatior, acuto et ex-
citato movetur fono ;gravifllmo autem hic lunaris atque infi-
mus : nam terra, nona, immobiHs manens, ima fede femper has-
ret, complexa medium mundi locum. lUi autem odto curfus, in
quibus eadem vis eft duorum, feptem efficiunt diftlndtos interval-
Hs fonos i qui numerus rerum omnium fere nodus eft. Quod
dodti homines nervis imitati, atque cantibus, aperuere fibi redi-
tum in hunc locum : ficut alii, qui pr<aeftantibus ingeniis, in vita
humana, divina ftudia coluerunt. Hoc fonitu oppletae aures ho-
minum obfurduerunt j nec eft uHus hebetior fenfus in vobis ;
ToM. III. D dd
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 398/539
394 PHILOSOPHICORUM
fiCLit Libi Nilus ad illa, quse Catadupa nominantur, praecipitat ex
altifTimis montibus, ea gens, quse illum locum accolit, propter
magnitudinem fonitus, fenfu audiendi caret. Hic vero tantus eft
totius mundi incitatiffima converfione fonitus, ut eum aures ho-
minum capere non poffint ; ficut intueri folem adverfum nequi-
tis, ejufque radiis acies veftra fenfufque vincitur. Haec ego ad-
mirans referebam tamen oculos ad terram identidem.
VI. Tum Africanus, Sentio, inquit, te fedem etiam nunc ho-
minum ac domum contemplari : qu^ fi tibi parva, ut eft, ita
videtur, hsc celeftia femper fpe(ftato ; illa humana contemnito.
Tu enim quam celebritatem fermonis hominum, aut quam ex-
petendam gloriam confequi potes ? Vides habitari in terra raris
et anguftis in locis ; et in ipfis, quafi maculis, ubi habitatur,
vailas folitudines interjed:as : hofque, qui incolunt terram, non
modo interruptos ita elfe, ut nihil inter ipfos ab aUis ad alios
raanare poffit ; fed partim obliquos, partim averfos, partim
etiam adverfos ftare vobis ; a quibus exped:are gloriam certe
nuUam poteftis. Cernis autem eandem terram, quafi quibufdam
redimitam et circumdatam cingulis ; e quibus duos maxime in-
ter fe diverfos, et caeli verticibus ipfis ex utraque parte fubnixo?>
obriguifTe pruina vides -, medium autem illum, et maximxum,
foHs ardore torreri. Duo funt habitabiles :
quorum auftrahs ille,
in quo qui infiftunt, adverfa vobis urgent veftigia. Nihil ad vef-
trum genus. Hic autem alter fubjedlus aquiloni, quem incolitis,
cerne, quam tenui vos parte contingat. Omnis enim terra, qua
cohtur a vobis, angufla verticibus, lateribus latior, parva quae-
dam infula eft, circumfufa illo mari, quod Atlantieum, quod
Magnum, quem Oceanum appellatis in terris : qui tamen tanto
nomine, quam fit parvus, vides. Ex his ipfis cuUis notifque ter-
ris, num aut tuum aut cujufquam noflrum nomen, vel Cauca-
fum hunc, quem cernis, tranfcendere potuit, vel illum Gangemtranfnare ? Quis in reUquis orientis, aut obeuntis fohs ultimis,
aut aquilonis, auflrive partibus tuum nomen audiet ? Quibus
amputatis, cernis profe<^o, quantis in angufliis veflra gloria fe
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 399/539
F R A G M E N T A. 395
dilatari velit. Ipfi. autem, qui de vobis loquuntur, quam loqucn-
tur diu ?
VII. Quin etiam, fi cupiat proles illa futurorum hominum de-
inceps laudes uniufcujufque noftrum a patribus acceptas pofteris
prodere ; tamen propter eluviones exuftionefque terrarum, quas
accidere tempore certo neceffe eft, non modo non aeternam, fed
ne diuturnam quidem, gloriam affequi polfumus. Quid autem
intereft, . ab iis, qui poftea nafcentur, fermonem fore de te, cum
ab iis nullus fuerit, qui ante nati lint, qui nec pauciores, et certe
meliores, fuerunt viri ? cum praefertim apud eos ipfos, a quibus
audiri nomen noftrum poteft, nemo unius anni memoriam con-
fequi poflit : homines enim populariter annum tantummodo fo-
lis, id eft, unius aftri, reditu metiuntur : cum autem ad idem,
unde femel profecfta funt, cunda aftra redierint, eandemque totius
caeli defcriptionem longis intervallis retulerint, tum ille vere ver-
tens annus appellari poteft : in quo, vix dicere audeo, quam
multa fecula hom.inum teneantur. Namque, ut oHm deficere fol
hominibus extinguique vifus eft, cum Romuli animus hsec ipfa
in templa penetravit ; ita quandoque eadem parte fol, eodemque
tempore iterum defecerit, tum iignis omnibus ad idem princi-
pium, fteUifque revocatis, expletum annum habeto : hujus qui-
dem anni nondum viceiimam partem fcito efte converfam. Quo-
circa, ft reditum in hunc locum defperaveris, in quo omnia funt
magnis et prasftantibus viris ; quanti tandem eft ifta hominum
gloria, quae pertinere vix ad unius anni partem exiguam poteft ?
Igitur alte fpedlare fi voles, atque hanc fedem, et aeternam do-
mum contueri ; neque te fermonibus vulgi dederis, nec in prae-
miis humanis fpem pofueris rerum tuarum ; fuis te oportet ille-
cebris ipfa virtus trahat ad verum decus. Quid de te alii loquan-
tur, ipfi videant; fed loquentur tamen. Sermo autem omnis ille
et anguftiis cingitur iis regionum, quas vides ; nec unquam deullo perennis fuit ; et obruitur hominum interitu ; et obHvione
pofteritatis extinguitur.
VIII. Quae cum dixiftet, Ego vero, inquam, 6 Africane, li
Dd d2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 400/539
396 r H 1 L O S O P H I C O R U M
quidem beiie meritis de patria quafi limes ad ca^li aditum patet,
quanquam a pueritia vefligiis ingreffus patriis, et tuis, decori
veflro non defui ; nunc tamen, tanto prsemio propofito, enitar
multo vigilantius. Et ille, Tu vero enitere, et fic habeto, noneffe te mortalem, fed corpus hoc : nec enim tu is es, quem forma
ifla declarat ; fed mens cujufque, is eft quifque ; non ea figura,
quae digito demonftrari potefl. Deum te igitur fcito effe : li qui-
dem Deus efl, qui viget, qui fentit, qui meminit, qui providet,
qui tam regit, et moderatur, et movet id corpus, cui praepofitus
eft, quam hunc mundum princeps ille Deus : et ut mundum ex
quadam parte mortalem ipfe Deus asternus, fic fragile corpus
animus fempiternus, movet. Nam quod femper movetur, aeter-
num efl :
quod autem motum aifert ahcui, quodque ipfum agi-
tatur ahunde; quando finem habet motus, vivendi finem habeat
neceffe eft. Solum igitur, quod fefe movet, quia nunquam de-
feritur a fe, nunquam ne moveri quidem defmit : quin etiam
caeteris, quae moventur, hic fons, hoc principium efl movendi.
Principio autem nulla efl origo ; nam ex principio oriuntur om-
nia : ipfum autem nulla ex re alia nafci potefl ^ nec enim id effet
principium, quod gigneretur aliunde. Quod fi nunquam oritur,
ne occidit quidem unquam : nam principium extindtum, nec
ipfum ab alio renafcetur, nec ex fe aHud creabit ; fi quidem ne-
cefTe efl a principio oriri omnia. Ita fit, ut motus principium
ex eo fit, quod ipfum a fe movetur : id autem nec nafci potefl,
nec mori ; vel concidat omne caslum, omnifque natura, et con-
fiftat neceffe efl, nec vim uUam nancifcatur, qua, ut primo, im-
pulfa moveatur.
IX. Cum pateat igitur, aeternum id effe quod a fe ipfo mo-
veatur, quis eft, qui hanc naturam animis effe tributam neget ?
Inanimum efl enim omne, quod pulfu agitatur externo : quod
autem animal efl, id motu cietur interiore, et fuo : nam ha^c efl
natura propria animas, atque vis. Quae, fi eft una ex omnibus,
quae {qCq moveat, neque nata efl certe, et aeterna efl:. Hanc tu
exerce in optimis rebus. Sunt autem optimae curae, de fakite
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 401/539
FRAGMENTA. 397
patrlae ; quibus agitatus et exercitatus animus velocius in hanc
fedem et domum fuam pervolabit : idque ocyus faciet, fi jam
tum, cum erit inclufus in corpore, eminebit foras, et ea, quae
extra erunt, contemplans, quam maxime fe a corpore abllrahet.
Namque eorum animi, qui fe corporis voluptatibus dediderunt,
earumque fe quali miniftros praebuerunt, impulfuque libidinum
voluptatibus obedientium, Deorum et hominum jura violaverunt,
corporibus elapfi circum terram ipfam volutantur; nec hunc in
locum, nifi multis exagitati fecuiis, revertuntur. Ille difceflit
ego fomno folutus fum.
DE JURE CIVILI.
Caris.] Aliquo excellente ac nobili viro.
Gel. /i^. VII. c. 22.] Nec vero fcientiajuris majoribus Q^iElIus
Tubero defuit, dodrina etiam fuperfuit.
DE AUGURIIS.
Carisius,] Ofcen.
Idem. Aviincerta.
Idem. Ofcinis.
De PHILOSOPHIA, sive HORTENSIUS.
NoN. Occupare.] et Paulum Marcelli occupavlfle.
NoN. Annuere.'] Quod cum uterque noftrum annuilTet, omnef-
que ad id tempus, quod erat didlum, poilero die veniiTemus.
Fronto.] Lucullo qufdem noller adventus et gratus et jucun-
dusfuiffe.
Idem.] Hic primum Catulus deledatur ipfo loco.
NoN. Inanima.^^dim cum omnis folertia admiranda eft, tum ea,
quae efHcit, ut, inanima quae funt, vivere et fpirare videantur.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 402/539
398 PHILOSOPHICORUM
NoN. Efero.] * praeter cseteras noftra extulit civitas.
NoN. Le?2ttis.] * hunc CrafTum, qui lentus, ut fcitis, dicere fo-
lebat, ad imitationem quafi noftri generis contendifTe.
NoN. Imi>uere, fufficere.] Ut ii, qui combibi purpuram volunt,fufficiunt prius lanam medicamentis quibufdam , fic literis
talibufque do(flrinis ante excoli animos, et ad fapientiam con-
cipiendam imbui et praeparari decet.
NoN. Subigereyfegetes.] Ut enim fegetes agricolae fubigunt aratris
multo ante quam ferant.
NoN. Grave, Acre, Mite.] Quid enim aut Herodoto dulcius,
aut Thucydide gravius, aut Philifto brevius, aut Theopompo
acrius, aut Theophraflo mitius inveniri potefl ?
NoN. Cognofcere, Grave.] Unde autem faciHus, quam ex anna-
lium monumentis , aut res bellica, aut omnis reipublicae dif-
ciplina cognofcitur ? unde ad agendum, aut dicendum copia
depromi major graviflimorum exemplorum, quafi incorrupto-
rum teflimoniorum, potefl ?
NoN. Exorfum.] Perge, quaefo : nec enim imperite exorfus es.
NoN. Contendere.] Magna etiam animi contentio adhibenda efl
in expHcando Ariftotele, fi legeris.
NoN. Comeji.] Se ad extremum poUicetur prolaturum, quas feipfa
comefl : quod efficit diale6ticorum ratio.
NoN. Relaxo. Remitto.] Quasro enim, non quibus intendam rebus
animum, fed quibus relaxem et remittam.
Lact. lib. III. cap. 15.] Quando philofophi efTe coeperunt ?
Thales, ut opinor, primus. Recens haec quidem aetaS.
D. AuG. lib. III. contra Acad.] Id enim efl fapientis providere :
ex quo fapientia eft appellata, prudentia.
Servius.] Epicurei plures volunt effe caelos.
NoN. Urgeo.] Itaque tunc Democriti manus urgebatur : efl enim
non magna.
Servius in i. et 2. Mneid.] Annum magnum effe voluerunt
omnibus planetis in eundem recurrentibus locum : quod fit
pofl XII miUia nongentos quinquaginta quatuor annos.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 403/539
F R A G M E N T A. 399
D. AuG. Ub. XII. cap. 4. T;-/;^.] Beati certe omnes efle volumus.
NoN. Differre.'] Quantum inter fe homines ftudiis, moribus, et
omni vitas ratione differant.
NoN. PrafraSium.'] Huic contrarius Arifto Chius, prasfradlus,
ferreus, nihil bonum, nili quod redtum et honeflum efl.
D. Aug. de Trin. lib. xiii. cap. 5.] Ecce autem non philofophi
ilH quidem, fed prompti tamen ad difputandum homines, om-
nes aiunt eife beatos, qui vivant, ut ipfi velint. Falfum id
quidem. Velle enim quod non deceat, id ipfum miferrimum
eft : nec tam miferum efl, non adipifci, quod vehs, quam
adipifci velle, quod non oporteat.
Lact. lib. I. cap. 7.] Si Deus unus eil, quis beatus effe in foli-
tudine queat ?
NoN. Pracipere.'] Praecipiunt hoc ifli, et facit nema.Lact. lib. III. cap. 16.] Profedlo omnis iftorum difputatio,
quanquam uberrimos fontes virtutis et fcientias contineat, ta-
men, collata cum horum a(ftis perfe(flifque rebus, vereor ne
tantum videatur attuliffe negotiis hominum quandam oblecfla-
tionem otii.
NoN. Lautum.'] Quie efl igitur philofophia, Socrates ? nec du-
bito, quin, qusecunque fit, lautum vidlum et elegantem, mag-
nifice, neque minus quam deceret, colere inftituiffet.
NoN, de DoB. ind.] Vidi in dolore podagras vel omnium maxi-
mum Stoicorum Pofidonium, nihilo ipfum, quam Nicoma-
chum Tyrium, hofpitem meum, fortiorem.
NoN. Sublatum.'] eloquentiam tueri, quam tu in caelum, Hor-
tenfi, credo, ut ipfe cum ea fimul afcenderes, fufluUffes.
NoN. Eventus.] Tu me et alias nonnunquam, et paulo antc ad-
hortatus es, ut aliorum fadta et eventa conquiram.
Fronto.] Qui cum hodiebellum cum mortuo gerant.
NoN. Sumo.] Quare veHm dari mihi, Luculle, jubeas indicem
tragicorum, ut fumam, fi qui forte mihi defunt.
NoN. Facejjb.] FacefTant igitur omnes, qui docere nihil poffunt,
quo melius fapientiufque vivamus.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 404/539
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 405/539
F R A G M E N T A. 401
NoN. ySr^.] Quid tu, inquam ? foles, cum rationem a difpen-
fatore accipis, fi xra. fingula probafti, fummam, qua^ ex his
confedla fit, non probare ?
NoN. Scripfa.] Itaque tibi concedo, quod in duodecim fcriptis
folemus, ut calculum reducas, li te alicujns dati poenitet.
NoN. Gratificari.] Quare egredere, quasfo ; et gratificare rei-
public^.
Idem, T'oIlere.'\ * nihil tameii t^Qy in quo fe animus excellens
tollat.
Idem, Capere.] Captum me fortaffe, inquis, tu putas, et id quod
nollem, confiteri coad:um.
Idem, Subducere.] An cum videat me et meos comites, fortitu-
dinem, magnitudinem animi, patientiam, conftantiam, gravi-
tatem, fidem, ipfa fe fubducat ?
Prisc. lib. VI.] * ut ait Ennius; Refugiaf timidofanguen, atque
exalbcfcat metu.
NoN. Prafare.] Itaque nec in philofophia cuiquam ceffit, et
vitce gravitate praeftitit.
Idem, Contemptus.] * magnitudo animi , patientia laborum,
mortis denique contemptio.
Idem, Detrahere.] * ut ea fibi ratio vera reftituat, qua^ confue-
tudo vitiofa detraxerit.
NoN. Defpicere,] Confolabitur eum magnitudo animi, et huma-
narum opinionum aha quaedam defpedlio.
Idem, Dedudium.] Habet enim ipfa certam et definitam viam,
fed ex ea multis vitiis et erroribus depravata deducitur.
Idem, Vindicare.] * deinde imitator, ut fibi quidem videtur, na-
turae mos vindicat.
Idem, Exultare.] Imbecillus autem efl pudoris magifter timor,
qui, fi quando paululum aberraverit, flatim fpe impunitatis
exultat.
Servius. lib. IX. Mn.] Sufficit ad gloriam benefacfli confcientia.
NoN. Redundo.] Tum intelligas, quam illud non fit necefi^arium,
quod redundat.
Tom. III. E e e
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 406/539
402 PHILOSOPHICORUM
Idem, GHfco.'] Ad juvenilem libidinem, copia voluptatum glifclt
illa, ut ignis oleo.
Idem, Verecundantur.] Hi noflri amici verecundantur, capti
fplendore virtutis.
D. AuG. Vita beata."] Oratae, homini ditiflimo, amoeniffimo, de-
licatiffimo, neque ad voluptatem quidquam defuit, neque ad
gratiam, neque ad bonam integramque valetudinem. Nam et
praediis quasftuofiffimis, amicis jucundiffimis, quantum libuit,
et abundavit, et illis omnibus aptiffime ad falutem corporis
ufus eft; ejufque (ut breviter totum explicem) omne inflitu-
tum voluntatemque omnem fucceffio profpera confecuta eft.
NoN. Balnea.'] Primus balneolas fufpendit, inclulit pifces.
Prisc. lib. X.] * et amoenitate fumma perfrudlus efl.
NoN. OJirea.'] * folertiamque eam, quas pofTet vel in tegulis pro-
feminare oflreas.
Idem, Summus.] Vixit ad fummam fenedlutem valetudine op-
tima.
Idem, Invitare.] Voluptates autem nulla ad res neceffarias invi-
tamenta afFerunt fenibus.
D. AuG. /ib. IV. contra Pelagium. Non. Conjicere.] An vero vo-
luptates corporis expetendas, quae vere et graviter a Platone
di(ftae funt illecebrae atque efcas malorum ? Quae enim confe^ftio
efl valetudinis, quae deformatio coloris et corporis, quod turpe
damnum, quod dedecus, quod non evocetur atque eliciatur
voluptate ? cujus motus ut quifque efl maximus, ita efl inimi-
ciffimus philofophice. Congruere enim cum cogitatione magna
voluptas corporis non potefl. Quis enim, cum utatur volup-
tate ea, qua nuUa poffit major effe, attendere animum, inire
rationem, cogitare omnino quidquam poteft ? Quis autem
tantus efl gurges, qui dies et nod:es fine ulla minimi temporis
intermiffione velit ita moveri fuos fenfus, ut moventur in fum-
mis voluptatibus ? Quis autem bona mente praeditus non mal-
let nuUas omnino nobis a natura voluptates datas ?
D. AuG. contra Felag, lib. v. cap. 5.]* tunc obfequatur naturas^
cum fme magiflro fenferit, quid natura defideret.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 407/539
F R A G M E N T A. 403
NoN. JJbi genitivus pro ablativo.] Et qui expedat, pendct animi,
quia femper, quid futurum fit, incertum eft.
NoN. Noxia a noxa.'] Et caeteris quidem in rebus, in quibus
peccata non maxima infunt, noxias tamen inferunt.
NoN. Egmi/eus.] Ut igitur domitores equorum non verbera fo-
lum adhibent ad domandum, fed cibum etiam fubtrahunt, ut
fame debilitetur equuleorum nimis efFraenata vis.
NoN. Lentum.] Qui, cum publicas injurias lente tuliifet, fuam
non tulit.
NoN. Continens.] In continentibus quidem terris veftrum nomen
dilatari poteft.
NoN. Confcere.] Ea facultas noflris majoribus erat, qui confec-
tis fenatufconfultis.
NoN. Acre.] * quod alterius ingenium fic dulce, ut acetuni
^gyptium; alterius lic acre, ut mel Hymettium dicimus.
NoN. Fides.] Ponend^e funt iides, et tibicC.
NoN. Severum.] Aliud ex filvis feverum et trifte.
NoN. T^enue.] Eundem enim non modo ex mediocri pecunia, fed
etiam ex tenui, percipere poffum.
NoN. Priores a Primores.] Qui iidem nefcio quid, quod in pri-
moribus habent, ut aiunt, labris.
NoN. Subducere.] * non et line ea cogitatione ineundis fubdu-
cendifque rationibus.
D. AuG. lib. IV. contra Pelagium.] Ex quibus humanae vitiE er-
roribus et aerumnis fit, ut interdum veteres illi five vates, five
in facris initiifque tradendis divinae mentis interpretes, qui nos
ob aliqua fcelera fufcepta in vita fuperiore, poenarum luenda-
rum caufa natos effe dixerunt, aliquid vidiffe videantur ; ve-
rumque fi.t illud, quod efl apud Ariflotelem, fimili nos afiedos
effe fupplicio, atque eos, qui quondam, cum in pra^donum
Etrufcorum manus incidiffent, crudelitate excogitata necaban-
tur; quorum corpora viva cum mortuis, adverfa adverfis accom-
modata, quam aptiflime coUigabantur : ita noflros animos cum
corporibus copulatos, ut vivos cum mortuis effe conjunt^los.
E e e 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 408/539
404 ~ PHILOSOPHICORUM
NoN. Appetidix.'] Vidit enim, quod videndum fuit, appendicem
animi efie corpus, nihilque in eo effe magnum.
D. AuG. lib. XIV. cap. ult. T^rin.] Quae nobis dies noftefque
confiderantibus, acuentibufque intelligentiam, quae eft mentis
acies, caventibufque, nequando illa hebefcat, magna fpes eft,
aut fi hoc quod fentimus et fapimus, mortale et caducum
eft, jucundum nobis, perfundis muneribus humanis, occafum,
neque moleftam extindtionem, et quafi quietem vit» fore :
aut fi, ut antiquis philofophis, hifque maximis, longeque ela-
rifiimis placuit, aeternos animos, ac divinos habemus ; fic ex-
iflimandum efl, quo magis hi fuerint femper in curfu, id efl,
in ratione et invefligandi cupiditate, et quo minus fe admif-
cuerint atque impHcuerint hominum vitiis atque erroribus,
hoc illis faciHorem afcenfum et reditum in caelum fore. Qua-
propter, ut aHquando terminetur oratio, fi aut extingui tran-
quiHe volumus, cum in his artibus vixerimus, aut fi ex hac in
aHam haud paulo meHorem domum fine mora demigrare, in
his fludiis nobis omnis opera et cura ponenda efl.
M. CATO, sEu,
LAUSM.
CATONIS.Gell. lib. XIII. cap, i8.] Pronepos M. Catonis cenforii.
Macr. lib. VI. cap. 2.] Contingebat in eo, quod plerifque con-
tra folet, ut majora omnia re, quam fama, viderentur : id quod
non ffepe evenit, ut expedatio a cognitione, aures ab ocuHs
vincerentur.
D E G L O R I A, LiB. L
Caris.] In Tufculanum mihi nuntiabantur gladiatorii fibiH.
Festus lib. xiii.] Oppidorum appeHationem ufurpatione appel-
latam effe exiflimo, quod opem darent.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 409/539
F R A G M E N T A. 405
DE GLORIA, LiB. II.
Gell. lib. XV. cap. 6.] Apud eundem poetam Ajax cum Hec-
tore congrediens depugnandi caufa agit, ut fepeliatur, fi fit
forte vidlus, declaratque fe velle, ut fuum tumulum multis
etiam poft feculis praetereuntes, fic loquantur,
Hicjitus ejl vitcejampridem lumina linquens,
^i quondain HeBoreo perculfus concidit enfe.
Fabitur hoc aliquisy meafemper gloria 'vivet,
Caris.J Quo flante et incolume.
DE CONSOLATIONE LIBER.
Vlih. prafatione.'] Crantorem fequor.
Lact. lib. III. cap. 18.] Idcirco nati fumus, ut fcelerum poenas
lueremus.
Lact. lib. II. cap. 19.] Non nafci, longe optimum, nec in hos
fcopulos incidere vits : proximum autem, fi natus fis, quam-
primum mori, et tanquam ex incendio efFugere fortuna^.
Lact. lib. III. cap. 14.] Sed nefcio qui nos teneat error, aut
mirabilis ignoratio veri,
Cic. TufcuJ. I. Lact. de Ira cap. 10. et Infit. lib. i. cap. 5.]
Animorum nulla in terris origo inveniri potefl. Nihil enim
efl in animis mixtum atque concretum, aut quod ex terra na-
tum atque fidtum effe videatur j nihil ne aut humidum qui-
dem, aut flabile, aut igneum. His enim in naturis nihil ineft,
quod vim memoriae, mentis, cogitationis habeat, quod et prae-
terita teneat, et futura provideat, et compledi poffit prsfen-
tia j quoe fola divina funt : nec invenietur unquam, unde ad
hominem venire pofiint, nili a Deo. Singularis ell igitur quas-
dam natura atque vis animis, fejun^ta ab his uiitatis notifque
naturis. Ita quidquid eft illud, quod fapit, quod vult, q^uod
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 410/539
4o6 PHILOSOPHICORUM
viget, cxlefiQ et divinum efl: ; ob eamque rem jEternum fit
necelTe efl. Nec vero Deus ipfe, qui intelligitur a nobis, alio
modo intelligi poteft, nifi mens foluta quaedam et libera, fe-
gregata ab omni concretione mortali, omnia fentiens, et mo-vens, ipfaque pra^dita motu fempiterno.
Lact. //(^. I. cap. 15.] Cum vero et mares, et fceminas com-
plures ex hominibus in Deorum numero effe videamus, et
eorum in urbibus atque agris auguftifTima templa veneremur;
afTentiamur eorum fapientise ,quorum ingeniis et inventis
omnem vitam, legibus et inftitutis excultam, conftitutamque
habemus. Quod fi uUum unquam animal confecrandum fuit,
illud profe6to fuit. Si Cadmi, aut Amphionis progenies, aut
Tyndari, in cslum tollenda fama fuit, huic idem honos certe
dicandus efh : quod quidem faciam, teque omnium optimam
dodifTimamque, approbantibus Diis immortaUbus ipfis, in
eorum c£tu locatam, ad opinionem omnium mortaUum con-
fecrabo.
Lact. //^. III. cap. 19.] Nec enim omnibus iidem ilU fapien-
tes arbitrati funt eundem curfum in caslum patere : nam vitiis
et fceleribus contaminatos deprimi in tenebras, atque in cceno
jacere docuerunt ; caftos autem, puros, integros, incorruptos,
bonis etiam fludiis atque artibus expolitos, levi quodam ac
facili lapfu ad Deos, id efl, ad naturam fui limilem pervolare.
Lact. //^. III. cap. 28.] Cedo, en manum tollo.
DE SUIS CONSILIIS.
Boet. /ii>. I. Muf] Sed ut, aliqua fimiHtudine addudlus, maxi-
mis minima conferam, ut cum vinolenti adolefcentes, tibiarum
etiam cantu, ut fit, inflinfti, mulieris pudica^ fores frangerent,
admonuiffe tibicinam, ut fpondeum caneret, Pythagoras dici -
tur. Quod cum illa feciffet, tarditate modorum, et gravitatc
cantus, illorum furentem petulantiam refedifTe.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 411/539
FRAGMENTA. 407
DE VIRTUTIBUS,
Caris. //^. II.] Illud neutiquam probares.
CHOROGRAPHIA.
Prisc. lib, VI.] Ibi quercorum rami ad terram jacent, ut fues,
quafi caprae ex ramis, glande pafcantur.
ACADEMICORUM Lib. I.
NoN. Digladiari.'] Quid autem ftomachetur Mnefarchus, quid
Antipater digladietur cum Carneade tot voluminibus ?
ACADEMICORUM Lib. H.
NoN. Adhamare.'] Qui enim ferius honores adhamaverunt, vix
admittuntur ad eos, nec fatis commendati multitudini pofTunt
effe.
NoN. Exponere.'] Frangere avaritiam, fcelera ponere, vitam fuam
exponere ad imitandum juventuti.
NoN. Hebes.'] Quid ? lunae quae lineamenta lint, potefne dicere ?
cur ejus nafcentis aUas hebetiora, alias acutiora, videantur
cornua ?
NoN. Purpurafcit.] Quid ? mare nonne caeruleum ? at ejus unda,
cum eft pulfa remis, purpurafcit : et quidem aqua tindtum
quodammodo et infedlum.
NoN. Mquor.'] Quid tam planum videtur, quam mare ? ex quo
etiam cequor illud poetae vocant.
NoN. Alabajler.] Quibus etiam alabafler plenus unguenti putere
videatur.
NoN. Siccim.'] AHus adultis, aUus fenibus : alius «gris, alius
fanis : alius ficcis, alius vinolentis.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 412/539
4o8 P H I L O S O P H I C O R U M
NoN. Vrinari ] Si quando enim nos demerfimus, ut qui urinan-
tur, aut nihil fuperum, aut obfcure admodum cernimus.
NoN. Perpendiculum.'] Atqui, fi id crederemus, non egeremus
perpendiculis, non armis, non regulis.
NoN. Gallina?^ Cum ovum infpexerant, quas gallina peperiiTet,
dicere folebant.
DioMED.] Opera affixa.
ACADEMICORUM L i b. IIL
NoN. Ingenerari.^ In tanta animalium varietate, homini ut foli
cupiditas ingeneraretur cognitionis et fcientiae.
NoN. Findico.'] AHqua poteftas li fit, vindicet fe in libertatem.
NoN. Dig/adiari.] Digladiari autem femper, depugnare cum &-
cinorofis et audacibus, quis non cum miferrimum, tum etiam
flultiffimum, dixerit?
NoN. Exu/to.] Et ut nos nunc fedemus ad Lucrinum, pifcicu-
lofque exultantes videmus.
Lact. //^. VI. cap, 24.] Quod fi liceret, ut iis, qui in itinere
deerraviffent, fic vitam deviam fecutis, corrigere errorem poe-
nitendo, facilior elTet emendatio temeritatis.
EX LIBRO INCERTO ACADEMICORUM.
Lact. /i6. III. cap. 15.] Mihi autem non modo ad fapientiam
cseci videmur, fed ad ea ipfa, quae aliqua ex parte cerni vide-
antur, hebetes et obtufi.
Marcian. //^. V. FoRTUN. /i/?. III.] Latent ifta omnia, Varro,
mao-nis obfcurata et circumfufa tenebris.o
D. AuG. /i6. III. contra Acad.] Academico fapienti ab omnibus
cceterarum fed:arum, qui fibi fapientes viderentur, fecundas
partes dantur, cum primas fibi quemque vindicare neceffie fit
ex quo poteft probabiUter confici, eum redle primum effe ju-
dicio fuo, qui omnium cseterorum judicio fit fecundus. Fac
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 413/539
F R A G M E N T A. 409
enlm, verbl caufa, Stoicum adefTe faplentem : nam contra eos
potiffimum Academicorum exarfit ingenium. Ergo Zeno, vel
Chryfippus fi interrogentur, quis fit fapiens, refpondebit, eum
efTe, quem Ipfe defcripferit. Contra Epicurus, vel quis alius
adverfariorum, negabit, fuumque potius peritifTimum volup-
tatum aucupem, fapientem efTe contendet. Inde ad jurgium.
Clamat Zeno, et tota illa porticus tumultuatur, hominem
natum ad nihil aliud quam honeftatem : ipfam fuo fplendore
in fe animos ducere, nullo prorfus commodo extrinfecus pofi-
to, et quafi lenocinante mercede ; voluptatemque illam Epi-
curi folis inter fe pecoribus effe communem, in quorum focie-
tatem et hominem, et fapientem trudere nefas effe. Contra
ille, convocata de hortulis in auxIHum quafi Hbera turba te-
mulentorum, quaerentium tantum, quem incomptis unguibus
bacchantes afperoque ore difcerpant, voluptatis nomen, fuavi-
tatem, quietem tefle populo exaggerans, inflat acriter, ut fine
ea beatus nemo effe pofTe videatur. In quorum rixam fi Aca-
demicus incurrerit, utrofque audiet trahentes fe ad fuas partes:
fed fi in IHos, aut in iftos concefTerit, ab eis, quos deferit, in-
fanus, imperitus, temerariufque clamabitur. Itaque cum et
huc et iUuc aurem diHgenter admoverit, interrogatus quid ei
videatur, dubitare fe dicet. Roga nunc Stoicum, quis fit me-
lior, Epicurufne, qui deHrare IHum clamat ; an Academi-
cus, qui fibi adhuc de re tanta deHberandum effe pronuntiat.
Nemo dubitat Academicum prselatum iri. Rurfus te ad iUum
converte, et quasre, quem magis amet, Zenonem, a quo beftia
nominatur, an Arcefilam, a quo audit, Tu fortaffe verum dicis,
fed requiram diHgentius : nonne apertum efl totam IHam por-
ticum, infanam, Academicos autem prae iUis modeflos cautof-
que homines, vifum iri Epicuro ?
D. AuG. /i6. II. contra Acad.\ TaHa mihi videntur omnia, qua3
probabiHa, vel verifimiHa putavi nominanda ; quae tu fi aHo
fiomine vis vocare, nihil repugno ; fatis enim mihi efl, te jam
bene accepiffe, quid dicam ; id efl, quibus rebus haec nomina
ToM. III. Fff
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 414/539
410 PHILOSOPHICORUM
imponam. Non enim vocabulorum opificem, fed rerum inqui-
fitorem, decet efife fapientem.
D. AuG. lib, III. contra Acad.^ Mos fuit Academicis occultandi
fententiam fuam, nec eam cuiquam, nifi qui fecum ad fenec-
tutem ufque vixiflTent, aperiendi.
EX LIB. DE NaTURA DeORUM III.
Lact. lib. II. cap. 9.] Primum igitur non eft probabile, eam
materiam rerum, unde orta funt omnia, eflTe divina providen-
tia eiFedlam, fed habere et habuifi^e vim, et naturam fuam. Ut
igitur faber, cum quid ajdificaturus eft, non ipfe facit mate-
riam, fed ea utitur, quae fit parata -, fidorque item e cera ^ fic
ifti providentiae divinae materiam prsefto efife oportuit, non
quam ipfa faceret, fed quam haberet paratam. Quod fi non
eft a Deo materia fada, ne terra quidem, et aqua, et aer, et
ignis a Deo fadlus eft.
Lact. lib. II. cap. 3.] Non funt ifta vulgo difputanda, ne fuf-
ceptas publice religiones difputatio talis extinguat.
Ex LIB. I. DE DlVlNATIONE.
DiOMED. //^. I.] Praeterea fimiliter cohortatione circum conci-
liabula antecellunt.
Ex LIB. I. DE LeGIBUS.
Lact. lib. V. cap. 8.] Sicut una eademque natura mundus om-
nibus partibus inter fe congruentibus cohaeret ac nititur ; fic
omnes homines, inter fe natura confufi, pravitate difl!entiunt,
nec fe intelHgunt efi^e confanguineos, et fubjedos omnes fub
unam eandemque tutelam : quod fi teneretur, Deorum pro-
fedo vitam omnes viverent.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 415/539
FRAGMENTA. 411
Ex LIB. II. DE LeGIBUS.
Lact. lib. I. cap. 20.] Magnum audaxque conrilium Graecia
fufcepit,
quod Cupidinum et Amorum fimulacra in gymnafiisconfecravit.
Ex LIB. V. DE LeGIBUS.
Macr. lib. VI.] Vifne igitur, quoniam fol paululum a meridie
jam devexus videtur, neque dum fatis ab his novellis arboribus
omnis hic locus opacatur, defcendamus ad Lirim, eaque, quae
reftant, in iUis alnorum umbraculis perfequamur ?
Ex LIBRO INCERTO DE LeGIBUS.
Lact. lib. III. cap, 19.] Gratulemurque nobis, quoniam mors
aut meliorem, quam qui eft in vita, aut certe non deteriorem,
eft allatura ftatum. Nam fine corpore, animo vigente, divina
eft vita : fenfu carenti nihil profedo eft mali.
August. lib. XXI. Civit.'] Odto poenarum genera in legibus
continentur, damnum, vincula, verbera, talio, ignominia, exi-
lium, mors, fervitus.
E X L I b. d e Fat o.
Gel. lib. v. cap. 3.] Chryfippus ^ftuans, laboranfque quonam
padto explicet, et fato omnia fieri, et effe aUquid in nobis, in-
tricatur hoc modo.
Macr. lib. III.] Nam cum eftet apud fe ad Lavernium Scipio,
unaque Pontius ; aUatus eft forte Scipioni acipenfer, qui ad-
modum raro capitur, fed eft pifcis, ut ferunt, in primis nobiUs.
Cum autem Scipio unum et aUerum ex iis, qui eum falutatum
venerant, invitaffet, plurefque etiam invitaturus videretur ; in
aurem Pontius, Scipio, inquit, vide quid agas.: acipenfer ijie
paucorum hominum ejl.
Fff2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 416/539
4ia PHILOSOPHICORUM
T l M JE V S,
S E U
DE UNIVERSITATE.
I IX/r^"^^"^^"^^ ^ nobis et in Academicis confcripta contra
phyficos, et fcepe cum P. Nigidio, Carneadeo more et
modo difputata. Fuit enim vir ille ciim caeteris artibus, quae
quidem digns libero eflent, ornatus omnibus, tum acer invefti-
gator, et diligens earum rerum, qua^ a natura involutae videntur.
Denique fic judico, poH illos nobiles Pythagoreos, quorum dif-
ciplina extindta eft quodammodo, cum aliquot fecula in Italia
Siciliaque viguifTent, hunc extitifle, qui illam renovaret. Qui
cum me, in Ciliciam proficifcentem, Ephefi expedtavifTent, Ro-
inam ex legatione ipfe decedens ; venilTetque eodem Mytilenis
mei falutandi et vifendi caufa Cratippus, Peripateticorum omni-
um, quos quidem ego audiverim, meojudicio facile princeps ;
perlibenter et Nigidium vidi, et Cratippum cognovi. Ac primumquidem tempus falutationibus, reliquum percontatione, confump-
y^ fimus. •* * *
^^ II. Quid efl, quod femper fit, neque ullum habet ortum ? et
quod gignatur, nec unquam fit ? Quorum alterum intelligen-
\^ \ tia et ratione comprehenditur^ quod unum femper, atque idem
efl : alterum, quod affert opinionem per fenfus, rationis ex-
pers ; quod totum opinabile efl , id gignitur et interit , nec
unquam efTe vere potefl. Omne autem quod gignitur, ex aU-
qua caufa gigni necefTe efl : nullius enim rei, caufa remota,
reperiri origo poteft. Quocirca fi is, qui aliquod munus effi-
cere molitur, eam fpeciem, quae femper ell eadem, intuebi-
tur, atque eam fibi proponet exemplar, praeclarum opus efK-
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 417/539
F R A G M E N T A. 413
ciat necefTe eft : lin autem illam, quac gignltur; nunquam illam,
quam expetet, pulchritudinem confequctur. Omne igitur ca*-
lum, five mundus, five quovis alio vocabulo gaudet, hoc a
nobis nuncupatus fit. De quo id primum confideremus, quod
principio eft in omni quaeftione confiderandum, femperne fue-
rit, nullo generatus ortu, an ortus lit ab ahquo temporis prin-
cipatu. Ortus eft, quandoquidem cernitur, et tangitur, et eft
undique corporatus. Omnia autem taUa fenfum movent j fen-
fufque moventia quae funt , eadem in opinatione confidunt
quae ortum habere gignique diximus : nihil autem gigni poffe
fme caufis. Atque illum quidem quali parentem hujus univer-
fitatis invenire, difhcile ; et, cum jam inveneris, indicare in
vulgus, nefas. Rurfus igitur videndum, ille fabricator tanti
operis utrum fit imitatus exemplar, idne, quod femper unumet idem, et fui fimile ; an id, quod generatum ortumque dici-
mus. Atqui fi pulcher eft hic mundus, fi probus ejus artifex,
profedlo fpeciem aeternitatis imitari maluit : fm fecus, quod ne
didlu quidem fas eft, generatum exemplum efl: pro aeterno fe-
cutus. Non igitur dubium, quin aeternitatem maluerit exequi,
quandoquidem neque mundo quidquam pulchrius, neque ejus
asdificatore praeflantius. Si ergo generatus, ad id efl effetflus,
quod ratione fapientiaque comprehenditur , atque immutabili
seternitate continetur. Ex quo efHcitur, ut fit neceffe, hunc,
quem cernimus, mundum, fimulacrum aeternum effe alicujus
aeterni. DifHcillimum autem efl, in omni conquifitione rationis,
exordium. De iis igitur, quas diximus, haec fit prima diftincftio.
III, In omni oratione cum iis rebus, de quibus explicandum,
videtur effe cognitio. Itaque, cum de re ftabili et immutabili
difputatur, oratio talis fit, quaUs fit illa, quae neque redargui,
neque convinci potefl. Cum autem ingreffa efl imitata et efhda
fimulacra, bene agi putat, fi fmiilitudinem veri confequatur.
Quantum enim ad id, quod ortum efl, ^ternitas valet ; tantum
ad fidem veritas. Quocirca fi forte de Deorum natura ortuque
mundi differentes, minus id, qucd avemus, animo confequimur.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 418/539
414 PHILOSOPHICORUM
ut tota dilucide et plane exornata oratio fibi conflet, et ex omni
parte fecum ipfa confentiat, haud fane erit mirum ; contentique
effe debebitis, fi probabilia dicentur. ifEquum eft enim memi-
nilTe, et me, qui differam, hominem effe j et vos, qui judicatis :
ut, fi probabilia dicentur, nil ultra requiratis. Quaeramus igitur
caufam, quae eum impulerit, qui haec machinatus fit, ut origi-
nem rerum, et moUtionem novam quaereret. Probitate videlicet
praeflabat : probus autem invidet nemini. Itaque omnia fui fimi-
lia generavit. Haec nimirum gignendi mundi caufa juftiflima.
Nam cum conflituifTet Deus bonis omnibus explere mundum,
mali nihil admifcere, quoad natura pateretur 3 quidquid erat,
quod in cernendi fenfum caderet, id fibi afTumpfit, non tran-
quillum et quietum, fed immoderate agitatum et fludtuans ; id-
que ex inordinato in ordinem adduxit. PIoc enim judicabat effe
praeflantius. Fas autem nec efl, nec unquam fuit, quidquam nifi
pulcherrimum facere eum, qui effet optimus. Cum rationem
igitur habuiffet, reperiebat nihil effe eorum, quae natura cerne-
rentur, non intelligens, inteHigente, in toto genere, praeflantius
intelHgentiam autem ullirei adjunctam effe fine animo nefas effe.
Quocirca intelligentiam in animo, animum conclufit in corpore.
Sic ratus efl opus illud effe(5lum effe pulcherrimum. Quam ob
caufam non efl cundandum profiteri, fi modo invefligari aliquid
conjedtura poteft, hunc mundum animal effe, idque intelhgens,
et divina providentia conffitutum.
IV. Hoc pofito ; quod fequitur, videndum efl, cujufnam ani-
mantium Deus in fingendo mundo fimiUtudinem fecutus fit.
NuUius profedlo eorum quidem, qua^ funt nobis nota animan-
tia. Sunt enim omnia in quaedam genera partita, aut inchoata,
nuUa ex parte perfedia. Imperfedto autem nec abfoluto fimile,
pulchrum effe nihil poteft. Cujus ergo omne animal quafi par-
ticula quaedam eft, five in fmguUs, five in diverfo genere cer-
natur, ejus fimilem mundum effe dicamus. Omnes igitur, qui
animo cernuntur, et ratione inteUiguntur animantes, complexu
rationis et inteUigentias, ficut homines hoc mundo, et pecudes.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 419/539
F R A G M E N T A. 415
et omnia, quse fub afpedtum cadunt, comprehenduntur. Quod
enim pulcherrimum in rerum natura intelHgi poteft, et quod ex
omni parte abfolutiflimum eft, cum Deus limilem mundum ef-
ficere vellet, animal unum, adfpeftabile, in quo omnia animalia
continerentur, effecit. Recftene igitur unum mundum dixerimus
an fuit, pkires et innumerabiles, did:u verius et melius ? Unus
profe(5lo, liquidem fadius eft ad exemplum. Quod enim omnes
animantes eos, qui ratione intelliguntur, compledlitur, id non
potefl effe cum altero. Rurfus enim alius animans, qui eum
contineat, fit neceffe eft, cujus partes fmt animantes fuperiores ;
caelumque hoc, limulacrum illius ultimi fit, non proximi. Quo-
rum ne quid accideret, atque ut hic mundus effet animanti ab-
foluto iimilHmus, hoc ipfo, quod folus atque unus effet ; idcirco
lingularem Deus hunc mundum, atque unigenam procreavit.
Corporeum autem, et afpedlabile, itemque tradlabile omne ne-
ceffe eft effe, quod natum eft. Nihil porro, igni vacuum, videri
poteft } nec vero tangi, quod careat folido -, fohdum autem
nihil , quod terrae fit expers. Quamobrem mundum effi-
cere moliens Deus, terram primum, ignemque jungebat. Omnia
autem duo ad cohserendum, tertium aliquid requirunt, et quafi
nodum vinculumque defiderant. Sed vinculorum id eft aptiffi-
mum atque pulcherrimum, quod ex fe, atque de his, quae ad-
ftringit, quam maxime unum efficit. Id optime affequitur, quae
Graece a,voe,?^cyict, Latine (audendum eft enim, quoniam haec pri-
mum a nobis novantur) comparatio, proportiove dici poteft.
V. Quando enim trium vel numerorum, vel figurarum, vel
quorumcunque generum contingit, ut quod medium fit, uti pri-
mum proportione, ita id poftremo comparetur , viciffimque
ut extremum cum medio, fic medium cum primo, conferatur;
id, quod medium eft, tum primum fit, tum poftremum ; poftre-
ma vero, et prima media fiunt. Ita neceffitas cogit, ut eadem
fmt ea, quae dejunda fuerunt. Eadem autem cum fa(5la fmt,
efficitur, ut omnia fmt unum. Quod fi univerfitatis corpus
planum et aequabile explicaretur, neque in eo quidquam effet
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 420/539
4i6 PHILOSOPHICORUM
requiritum ; unum interjedlum medium, et fe ipfum, et ea, qui-
bus efTet interpofitum, coUigaret, Sed, cum foliditas mundo
qu£ereretur, folida autem omnia uno medio nunquam, duobus
femper, copulentur ; ita contigit , ut inter ignem et terram,
aquam Deus, animamque poneret, eaque inter fe compararet,
et proportione conjungeret; ut, quemadmodum ignis animas,
lic anima aqua^ ; quodque anima aquae, id aqua terras, pro-
portione redderet : qua ex conjundlione coelum ita aptum eft, ut
fub afpedum et tadtum cadat. Itaque et ob eam caufam, et ab iis
rebus numero quatuor mundi eft corpus efFedlum, ea conftruc-
tum proportione, qua dixi. Ex quo ipfe fe concordi quadam
amicitia et caritate compledlitur ; atque ita apte cohaeret, ut dif-
folvi nullo modo queat, nifi ab eodem, a quo eft colligatus.
Earum autem quatuor rerum, quas fupra dixi, lic in omni mun-
do omnes partes collocatas funt, ut nulla pars hujufce generis
excederet extra, atque in hoc univerfo ineffent genera illa uni-
verfa. Id ob eas caufas, primum, ut mundus animans poflit ex
perfedlis partibus effe perfedlus; deinde, ut unus effet, nuUa
parte, unde alter gigneretur, relid:a -, poftremo, ne quis morbus
eum pofHt, aut fenedlus affligere. Omnis enim coagmentatio cor-
poris, vel calore, vel frigore, vel aliqua impulfione vehementi
labefadatur et frangitur, et ad morbos fene(^utemque compelli-
tur. Hanc igitur habuit rationem efFedor mundi, molitorque
Deus, ut unum opus totum atque perfedum ex omnibus totis
atque perfedis abfolveretur 3 quod omni morbo feniove ca-
reret.
VI. Formam autem et maxime fibi cognatam et decoram de-
dit. A quo enim animante omnes reliquos contineri vellet ani-
mantes, hunc ea forma figuravit, qua una omnes reliquae formae
concluduntur ; et globofus eft fabricatus 3 quod <r(pc<A^o^hg Graeci
vocant. Cujus omnis extremitas paribus a medio radiis attin-
gitur ; idque ita tornavit, ut nihil efiici pofTit rotundius, nihil
ut afperitatis haberet, nihil ofFenfionis, nihil inclufum anguhs,
nihil anfradibus, nihil eminens, nihil lacunofum j omnefque
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 421/539
F R A G M E N T A. 417
partes fimillimae omnium, quod ejus prcEflabat judicio diffimili-
tudini fimilitudo. Omni autem totam figuram mundi lajvitate
circumdedit. Nec enim oculis egebat, quia nihil extra, quod
cerni pofTet, relidlum erat ; nec auribus, quia ne quod audiretur
quidem ; neque erant anima circumfufa extrema mundi, ut re-
fpirationem requireret ; nec vero defiderabat aut alimenta cor-
poris, aut detradlionem confe<fli et confumpti cibi. Neque enim
ulla deceflio fieri poterat, neque accefHo ; neque vero erat unde.
Ita fe ipfe confumptione et fenio alebat fui, cum ipfe per fe, et
a fe et pateretur, et faceret omnia. Sic enim ratus efl ille, qui
ifla junxit et condidit, ipfum fe contentum efle mundum, neque
egere altero. Itaque nec ei manus afHnxit, quia nec capiendum
quidquam erat, nec repellendum ; nec pedes, nec alia membra,
quibus ingreffus corpore fuflineret. Motum enim dedit caslo eum,
qui figurae ejus fit aptiflimus, qui unus ex feptem motibus men-
tem atque inteUigentiam cohiberet maxime. Itaque una conver-
fione atque eadem ipfe circum fe torquetur et vertitur: fex
autem reliquos motus ab eo feparavit : itaque eum ab omni er-
ratione liberavit. Ad hanc igitur converfionem, qua^ pedibus et
gradu non egeret, ingrediendi membra non dedit. Hasc Deus is,
qui erat, de aUquando Deo futuro cogitans, LEvem eum effecit et
undique sequabilem, et a medio ad fummum parem, et perfec-
tum atque abfolutum ex abfolutis atque perfedis. Animum au-
tem ut in ejus medio coUocavit, ita per totum tetendit j deinde
eum circumdedit corpore, et veflivit extrinfecus ; caeloque fcli-
vago, et volubili, et in orbem incitato complexus efl, quod fe-
cum ipfe propter virtutem faciie effe poffet, nec defideraret alte-
rum j fatis fibi ipfum notiis et famiHaris. Sic Deus ille a:ternus
hunc perfede beatum Deum procreavit. Sed animum haud ita,
ut modo locuti fumus, tum denique, cum corpus ei efFeciffet,
inchoavit. Neque enimeflet
redumminori parere majorem. Sed
nos muha inconfiderate ac temere dicimus.
VII. Deus autem et ortu, et virtute antiquiorem genuit ani-
mum , eumque , ut dominum atque imperantem , obedienti
ToM. III. G g g
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 422/539
PHILOSOPHICORUM
pra?feclt corpori ; idque molitus tali quodam efl modo : ex ma-
teria, qua3 individua eft, et quae femper unius modi, fuique fimi-
lis, et ex ea, quae corporibus dividua gignitur, tertium materias
genus ex duobus in medium admifcuit, quod effet ejufdem na-tunc , et quod alterius ; idque interjecit inter individuum ,
atque id, quod dividuum effet in corpore. Ea cum tria fump-
fiffet, unam in fpeciem temperavit ; naturamque illam, quam
alterius diximus, vi cum eadem conjunxit fugientem, et ejus
copulationis alienam. Permifcens autem cum materia, cum ex
tribus efFeciffet unum, id ipfum in e;i, quas decuit, membra par-
titus eft. Jam partes fingulas ex eodem, et ex altero, et ex
materia temperavit. Fuit autem talis illa partitio : unam princi-
pio partem detraxit ex toto : fecundam autem primae partis
duplam : deinde tertiam quae effet fecundae fcfquialtera, pri-
mx tripla : deinde quartam, quae fecundae dupla effet : cj^intam
inde, qua^ tertia^ tripla : tum fextam od:uplam primjE* : poftre-
mo feptim.am, quae feptem et viginti partibus antecederet pri-
ms. Deinde inftituit dupla et tripla intervalla explere, partes
rurfus ex toto defecans ; quas intervallis ita locabat,. ut in fm-
gulis effent bina media : vix enim audeo dicere medietates^
quas Graeci f^icroTrjTr^ appellant : fed, quafi ita dixerim, intel-
ligatur ; erit enim planius. Earum alteram, eadem parte prx-
ftantem extremis, eademquc fuperatam : alteram pari numero
prseflantem extremis, parique numero fuperatam. Sefquialteris
autem intervallis, et fcfquitertiis, et fefquio(5tavis fumptis ex
his colligationibus in primis intervallis, fefquiod:avo intervallo,
fefquitertia omnia explebat, cum particulam iingulorum relin-
queret. Ejus autem particulae intervallo habebat numerus ad
numerum eandem proportionem, comparationemque in extremis,
quam habent cclvi cum ccxliii, atque ita permiftum illud,
ex quo hsec fecuit, jam omne confumpferat. Hanc igitur om-
nem conjundionem, dupHcem in longitudinem difBdit j me-
dieeque accommodans mediam, quafi decuffavit : deinde in or-
bem torfit, ut et ipfe fecum, et inter fe, ex commifTura, qu^e e
regione effet, jungerentur : eoque motu, cujus orbis femper in
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 423/539
F R A G M E N T A. 419
eodem erat, eodemque modo ciebcitur, undique efl eas circum-
plexus. Atque ita , cum alterum cfiet exteriorem amplexus
orbem, illum, ejufdem naturaD; hunc, alterius nominavit: eam-
que, qua3 erat ejufdem, detorlit a latere in dextram partem ; hanc
autem citimam a media linea direxit ad la^vam : fed principa-
tum dedit fuperiori, quam folam individuam reliquit. Interiorcm.
autem cum in fex partes divififfet, feptem orbes difpares duplo et
triplo intervallo moveri juffit, contrariis inter fe curfibus. Eorum
autem trium fecit pares celeritates, fed quatuor et inter fe difpa-
res, et diffimiles trium rehquorum.
VIII. Animum igitur cum ille procreator mundi Deus ex fua
mente et divinitate genuiffiet, tum denique omne, quod erat con-
cretum atque corporeum, fubfternebat animo, interiufque facie-
bat : atque ita medio medium accommodans copulabat. Sic ani-
mus, a medio profed:us, extremitatem CEeli a fuprema regione
rotundo ambitu circumjecit, fefeque ipfe verfans, divinx, fem-
piterna?, fapientifque vits induxit exordium. Et corpus quidem
cseli fpedtabile effedium efh, animus autem oculorum effugit
obtutum. Eft autem animus ex omnibus, rationis concentio-
nifque [ot,fif^cyiri Graece) fempiternarum rerum , et fub intelli-
gentiam cadentium, compos et particeps ; quo nihil ab optimo
et praeilantiffimo genitore mehus procreatum : quippe qui ex
eadem vind;us, alteraque natura, adjun(5ta materia, temperatione
trium partium, proportione compada, fe ipfe converfans, cum
materiam mutabilem arripuilTetj et cum rurfus individuam atque
iimplicem, per quam omnis movetur; difcernit, quid lit ejuf-
dem generis, quid aherius, et caetera dijudicat, quid cuique rei
iit maxime apturn, quid quoque loco, aut modo, aut tempore
ccntingat, quaeque diflindtio fit inter ea, qu-cE gignantur, et ea,
quas fint femper eadem. Ratio autem vera, quae verfatur in iis,
quae funt femper eadem, et in iis, quae mutantur, cum in eo-
dem, et in ahero movetur ipfa per fe fme voce, et fine ullo fono,
cum eandem partem attingit, qua fenfus cieri potefl : orbis ilhus
generis alterius immutatus et redtus omnia animo mentique de-
nuntiat : tum opiniones afiTenfionefque firmx vera:que gignuntur.
Ggg2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 424/539
420 P II I L O S O P H I C O R U M
Cum autem in illis rebus vertitur, quae manentes femper eaedem,
non fenfu, fed intelligentia continentur; tum intelligentia fci-
entiaque neceiiario efficitur. * * *
IX.Ratione igitur et mentc divina, ad originem temporis,
curriculum inventum eft folis et lunse. * * * Corpora autem
eorum fmgulorum cum efFeciifet Deus, ea ad eas converfiones
collocavit, quas alterius circuitus conficiebat, quaj funt feptem,
ut et illa feptem. Ita vim fuam natura convertit, ut terram lunae
curfus proxime ambiret, eique fupra terram proxima folis cir-
cumvedio effet. Lucifer deinde, et fandta Mercurii ftella cur-
fum habent folis celeritati parem, fed vim quandam contrariam :
eaque converfione, quam inter fe habent Lucifer, Mercurius,
Sol, alii alios vincunt, viciflimque vincuntur. Reliquorum fi-
derum quae caufa collocandi fuerit, quseque eorum fit collo-
catio , in fermonem alium differendum eft, ne in eo ,quod
attingendum fuit, quam in eo, cujus caufa id attigimus, lon-
gior ponatur oratio. Quando igitur unumquodque eorum fi-
derum curfum decorum efl adeptum, e quibus erat motus tem-
poris confignandus, coUigatifque corporibus vinculis animali-
bus, tum animantia orta funt ; eaque imperio parere didicerunt ;
tum ex alterius naturae motione tranfverfa, in ejufdem naturae
motum incurrentia, in eoque ha^rentia atque impedita, cumalia majorem luflrarent orbem, alia minorem, tardiufque ma-
jorem, celeriufque minorem, motu vero unius ejufdemque na-
turae ; qux velocifHme movebantur, ea celeritate vinci a tar-
dioribus, et, cum fuperabant, fuperari videbantur. Omnes enim
orbes eorum quafi Helicis inflexione vertebantur : quam bifa-
riam contrarie fimul procedentia efficiebant ; ut, quod efi"et tar-
diffimum, id proximum fieret celerrimo. Atque, ut efiiet menfura
quaedam evidens, quae in iftis od:o curfibus celeritates tardita-
tefque declaret, Deus ipfe folem, quafi Uimen, accendit ad fe-
cundum fupra terram ambitum, ut quam maxime caslum om-
nibus colluceret, animantefque, quibus jus effet doceri, ab
ejufdem motu, et ab eo quod fimile effet, numerorum naturam
vimque cognofcerent. Nox igitur, et dies ad hunc modum.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 425/539
F R A G M E N T A. 421
et ob has generata caufas, unum circuitum orbis efficit fapien-
tiffimum atque optimum : menfis autem, quando luna luftrato
fuo curfu folem confecuta eft : annus, ubi fol fuum totum con-
fecit et peragravit orbem. Ca^terorum autem fiderum ambitus
ignorantes homines, prater admodum paucos, neque nomenappellant, neque inter fe numero commetiuntur. Itaque nef-
ciunt , hos fiderum errores id ipfum effe, qucd rite dicitur
tempus, multitudine infinita, varietate admirabili prasditos. At-
tamen illud perfpici et intelligi poteft, abfoluto perfedloque
numero temporis, abfolutum perfedumque annum tunc com-
pleri denique, cum fe odto ambitus, confedtis fuis curfibus, ad
idem caput retulerunt, cumque eos permenfus eft idem et fem-
per fui fmiilis orbis. Has igitur ob caufas nata aftra funt, quas
per caelum penetrantia folftitiali fe et brumali revocatione con-
verterent; ut hoc omne animal, quod videmus, effet illi animali,
quod fentimus, ad aeternitatis imitationem fimillimum.
X. Et caetera quidem ufque ad temporis ortum impreifa ab
illis , quae imitabatur, effinxerat : fed, quia nondum omne
animal in mundo intus incluferat , ex ea parte deiiciebat ad.
propofitum exemplar imaginis fimilitudo. Quot igitur, et quales
animaUum formas mens, in fpeciem rerum intuens, poterat cer-
nere, totidem et tales in hoc mundo fecum cogitavit effingere.
Erant autem animantium genera quatuor ; quorum unum divi-
num atque celefle -, alterum pennigerum et aerium ; tertium
aquatile ; terreftre, quartum. Divinae animationis maxime fpe-
ciem faciebat ex igne, ita ut fplendidiffimus efTet, et afpedlu
pulcherrimus. Cumque fimilem univerfitatis naturae efficere vel-
let, ad volubiUtatem rotundavit , comitemque eum fapientias
quam optimae mentis effecit, circumque caelum asqualiter diflri-
buit, ut hunc hac varietate diflindlum, bene Graeci xoV//,ci/, nos
lucentem mundum nominaremus. Dedit autem divinis duo ge-
nera motus ; unum, qucd femper effet in eodem aeque, et idcm
in omnibus, atque uno modo celeraret -, alterum, quod in anti-
cam partem aconverfione ejufdem, et fimilis pelleretur. Quinque
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 426/539
422 P H I L O S O P H I C O R U M
autem reliquls motlbus orbem eum efle voluit expertem, immo-
bileni, et ftantem. Ex quo genere ea funt fidera, quae infixa cx\o
non moventur loco, quas funt animantia, eaque divina, ob eam-
que caufam fuis fedibus inhserent, et perpetuo manent. Qusb
autem vaga et mutabili ratione labuntur, ita generata funt, ut
fupra diximus. Jam vero terram, altricem noftram, quae trajeifto
axe fuftinetur, diei nod:ifque effe(5lricem, eandemque cuftodem,
antiquiflimam corporum voluit effe eorum,quas intra caelum
gignerentur. Flexiones autem Deorum, et inter ipfos Deos con-
curfiones, quseque in orbibus eorum converliones anteceflionef-
que eveniant, cumque inter fe pene contingant, eos, qui prope
copulentur contraria regione, et pone quos, aut ante labantur,
cjuibufquetemporibus a noftro afped:u oblitefcant , rurfufque
emerfi terrorem incutiant rationis expertibus, fi verbis explicare
conemur, nullo pofito fub oculis fimulacro, earum rerum frufbra
fufcipiatur labor, Sed haec fatis fint didla nobis. Qu£e de Deo-
rum, qui cernuntur, quique orti funt, natura praefati fumus, ha-
beant hunc terminum.
XI. Reliquorum autem, quos Graeci ^cu^ova^ appellant, nofi:ri
(opinor) Lares, fi modo hoc recfte converfum videri poteft, et
nofie, et nuntiare ortum eorum, majus efi:, quam ut profiteri
fcribere nos audeamus. Credendum nimirum eft veteribus et
prifcis, ut aiunt, viris, qui fe progeniem Deorum effe dicebant.
Itaque eorum vocabula nobis prodiderunt. Nofi^e autem gene-
ratores fuos optime poterant : ac difficile fad:u efi:, a Diis ortis
fidem non habere; quanquam nec argumentis, nec rationibus
certls eorum ratio confirmatur : fed, quia de fuis rebus ac fibi
notis videntur loqui, veteri legi morique parendum efl. Sic igi-
tur, ut ab his efl traditum, horum Deorum ortus habeatur, at-
que dlcatur, ut Oceanum Salaciamque CaeU fatu, Terraeque con-
ceptu generatos editofque memoremus : ex his Phorcyn, Satur-
num, et Opem, deinceps Jovem, atque Junonem, rehquos, quos
fratres inter fe, agnatofque ufurpari atque appellari videmus, et
eorum, ut utamur veteri verbo, profapiam. Quando igitur omnes.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 427/539
F R A G M E N T A. 423
et qui moventur, palamque oftenduntur, et qui eatenus nobis
declarantur, quoad ipii volunt, creati funt ; tum ad eos is Deus,
qui omnia genuit, fatur hasc, Vos, qui Deorum fatu orti eflis,
attendite. Quorum operum ego parens effedtorque fum, haec funt
indifToluta, me invito ; quanquam omne colHgatum folvi poteffc
fed haudquaquam boni eft, ratione vind:um velle diflblvere. Sed,
quoniam orti eftis, immortales vos quidem effe, et indiflblubiles
non poteftis : neutiquam tamen dilTolvemini, nec vos ulla mortis
fata periment, nec fraus valentior, quam confiHum meum, quod
majus efl vinculum ad perpetuitatem veftram, quam illa, quibus
eftis tum, cum gignebamini, colligati. Quid fentiam igitur,
cognofcite. Tria nobis genera rehqua funt, eaque mortalia :
quibus pr^etermiiTis, caeU abfolutio perfedla non erit. Omnia
enim genera animahum complexu non tenebit : teneat autem
oportebit, ut eodem ne quid abfit, quas a me ipfo effedla fmt,
quod Deorum vitam poflit ada;quare. Ut igitur mortali gene-
rentur conditione, vos fufcipite, ut illa gignatis, imiteminique
vim meam, quain veflro ortu me ufum effe meminiftis : in qui-
bus qui tales creantur, ut Deorum immortaHum quafi gentiles
effe debeant, divini generis appeUentur, teneantque omnium
animantium principatum, vobifque jure et lege volentes pare-
ant : quorum vobis initium ffatufque traditur a me. Vos autem
ad id, quod erit immortale, partem attexitote mortalem. Ita
orientur animantes, quos et vivos alatis, et confumptos fmu re-
cipiatis. Haec iUe dixit.
XII. Deinde ad temperationem fuperiorem revertit : in qua
omnem animum univerfse naturae temperans permifcebat, fupe-
riorifque permixtionis reHquias fundens sequabat, eodem modo-
ferme, nifi quod non ita incorruptas, ut ea, qua2 femper idem 5
fed a Diis fecundum fumebat, atque tertium. Toto igitur om-
nino conflituto, lideribus parem numerum diftribuit animorum,et lingulos adjunxit ad lingula, atque ita quafi in currum uni-
verfitatis impofuit, commonflravitque leges fatales ac neceffa-
rias, et oflendit primum ortum unum fore omnibus, eumque
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 428/539
424 PHILOSOPHICORUM
moderatum atque conftantem, nec ab ullo imminutum : fatis
autem, et quafi fparfis animis, fore, uti certis temporum inter-
vallis oriretur animal, quod elTet ad cultum Deorum aptiffimum.
Sed cum duplex eflet natura generis humani, fic fe res habebant,
ut praeftantius genus effet eorum, qui elTent futuri viri. Cum
autem animis corpora cum neceffitate infeviflet, cumque ad
corpora tum acceffio fieret, tum abfceffio; neceffe erat, fenfum
exiftere unum, communemque omnium, vehementiore motu ex-
citatum, conjundlumque naturae : deinde voluptate et moleflia
mixtum amorem : pofl iram, et metum, et reliquos motus ani-
mi, comites fuperiorum, et his etiam contrarios diffidentes: quos
qui ratione rexerit, jufle vixerit; qui autem his fe dediderit, in-
jufle, Atqueille, qui redte et honefle curriculum vivendi a na-
tura datum confecerit, ad illud aflrum, quocum aptus fuerit,
revertetur. Qui autem immoderate et intemperate vixerit, eum
fecundus ortus in iiguram muliebrem transferet. Et, fi ne tum
quidem finem vitiorum faciet, gravius etiam jadtabitur, et in ii-
miilimas fuis moribus figuras pecudum, et ferarum transferetur :
iieque malorum terminum prius afpiciet, quam illam fequi coe-
perit converfionem, quam habebat in fe ipfe, ejufdem et unius,
limul innatam et infitam. Quod tum eveniet, cum illa, quas ex
igne, aere, aqua, atque terra, turbulenta et rationis expertia infe-
derint, denique ratione depulerit, et ad primam atque optimam
afiedionem animi pervenerint.
XIII. Qus cum ita defignaffet, fefeque, fi quid poflea frau-
dis, aut vitii eveniffet, extra omnem culpam caufamque pofuif-
fet, aUos in folem, aHos in lunam, alios in reUquas mundi partes,
quae funt ad fpatiorum temporis fignificationem notas conflitutse,
fpargens quafi ferebat. Pofl autem fationem eam Diis, ut ita
dicam ,junioribus permifit , ut corpora mortalia effingerent
quantumque effet reliquum ex humano animo, quod deberet
accedere, id omne , et quas fequentia effent,
perpolirent et
abfolverent : deinde ut huic animanti principes fe, ducefque
praeberent, vitamque ejus pulcherrime regerent et gubernarent^
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 429/539
F R A G M E N T A. 42^
nlii quatenus ipfe fua culpa fibi aliquid miferia? qua^reret. At-
que is quidem, qui cunda compofuit, conftanter in fuo mane-
bat ftatu. Qui autem erant ab eo creati, cum parentis ordinem
cognovifTent, hunc fequebantur. Itaque cum accepiflent im-
mortale principium mortalis animantis, imitantes genitorem et
effe(ftorem fui, particulas ignis, et terras, et aquae, et aeris a
mundo, quas rurfus redderent, mutuabantur, eafque inter fe co-
pulabant, haud iifdem vinculis, quibus ipfi erant colHgati, fed
talibus, quae cerni non poffent propter parvitatem, crebris quafi
cuneolis injedis, unum efficiebant ex omnibus corpus : item-
que in eo influente atque effluente animo divino ambitus ilHga-
bant. Itaque illi in flumen immerfi, neque tenebant, neque te-
nebantur : fed vi magna tum ferebant, tum ferebantur. Ita to-
tum animal movebatur illud quidem, fed immoderate, et for-
tuitu, ut fex motibus veheretur. Nam et ante, et pone, ad
laevam, et ad dexteram, et furfum, et deorfum, modo huc,
modo illuc, * * * fex oras regionefque verfus errans procede-
bat. * * * Jam vero earum imaginum, quae finguntur et rtd-
duntur in fpeculis, eorumque, quae fplendida et l'£via iun , ra-
tionem perfpicere, haud difficile efi:. Nam ex ignis utnuique
externi atque interni communione inter ipfos, cum unus per
fingulas partes efl^edus, et multis modis concors et aptus red-
ditus in lasvore confedit. * * *
XIV. Sed fi in fplendore confedit : tum vel eadem fpecies,
vel interdum immutata redditur. * * * Omniaque hujufmodi
neceflTario in fpeculo referuntur, * * * cum ignis oculorum cum
eo igne, qui efl: ob os offufus, * * * in re levi et fplendida.
* * * fe confudit et contuHt. Dextra autem videntur, quae
laeva funt, quia contrariis partibus oculorum, contrarias partes
attingunt * * * praeter morem ufitaium adjedlionis et commif-
furae. * * * Refpondent autem dextra dextris, laeva laevis, con-
verfione luminum, cum ea inter fe non cohaerefcunt. Id fit,
cum fpeculorum laevitas hinc iUincque ahitudinem aflumpfit
et ita dextra detrufit in laevam partem oculorum, laevaque in
ToM. III. Hhh
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 430/539
426 P H I L O S O P H I C O R U M 6cc.
dextram. Snpina etiam ora cernuntur depulfione lumlnum :
quae convertens inferiora reddit, quae funt fuperiora. Atqui
hxc omnia ex eo genere funt, quae rerum adjuvant caufas.
Quibus utitur minifteriis Deus, cum optimi fpeciem, quoad'
fieri potefl:, efficit. Sed exiftimant plerique non hsec adju-
menta caufarum, fed has ipfas efle omnium caufas, quae vim
habeant frigoris et caloris, concretionis et liquoris : careant
autem omni intelligentia atque ratione, quae, nifi in animo,
nulla aha in natura reperiantur. Animus autem fenfum omnem
effugit oculorum. At ignis, et aqua, et terra, et aer, corpora
funt, eaque cernuntur. lllum autem, qui intelligentis fapientiae-
que fe amatorem profitetur, neceffe eft, intelligentis fapientif-
quenaturi€ primas caufas conquirere, deinde fecundas
caufasrerum earum, quae neceffario movent alias, cum ipfae ab aliis
moventur. Quocirca nobis fic cerno effe faciendum, ut de utro-
que nos quidem dicamus genere caufarum : feparatim autem
de iis, quae cum intelligentia funt efficientes pulcherrimarum
rerum, atque optimarum : et de iis, quas vacantes prudentia,
inconftantia perturbataque efficiunt. Ac de oculorum quidem
caufis, ut haberent eam vim, quam nunc habent, fatis ferme
effe didlum puto. Maxima autem eorum utihtas, donata huma-
no generi deorum munere, deinceps exphcetur. Rerum enimoptimarum cognitiones nobis oculi attulerunt. Nam haec, quse
eft habita de univerfitate oratio a nobis, haud unquam effet in-
venta, fi neque fidera, neque fol, neque coelum fub oculoruni
afpedum cadere potuiffent. Nunc vero dies, nocftefque ocuHs
cognitae, tum menfium, annorumque converfiones ad numerum
machinatae funt, et fpatium temporis demenfae funt, et ad qua^f-
tionem totius naturae impulerunt. Quibus ex rebus philofo-
phiam adepti fumus : quo bono nullum optabilius, nullum prae-
flantius, neque datum eft mortalium generi deorum conceffu
atque munere, neque dabitur.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 431/539
M. T U L L I I
C I C E R O N I S
D E
DIVINATIONELIBER PRIMUS.
Edit. Olivet. MSS. E O U vf/
p-
3
1. p. 1.
I jam ufque O d. \> 18 et E^.
6 falutaris ^ Jingularis 20 explicavit 4/ explicuit
— quaque E U quaque O qua 23 Diogenes 4^ d.
7 mortalis E ^. O tj mortali 24 duo E duos
1 1 tamque E U atque — Antipater U Antipatis
12 cenfeat ^fentiat 28 Stoico E U >!/ ^.
I cuique E uuicuique — nos %}/ »(j^/j
7 Pifidarum E Perfidarum — ut E U ^.
1 1. Pythio E Phytio 29 concedetur E conceditur
— Hammonis U Ammonis 33 nobifmet ipfis E vobis ipjifmet
12 eft E^., 35 fint H funt
13 privatimque E/r/'y^//« (5 3 fecimus -^facimus
17 et E ^. 4 temeritas E temeritasfit
1 8 et E ^. 5 eft, tum E tamen
ig et E «'. 10 Q..EV ^d.
20 confulendifque E et confuUndis 15 vero E tamen
21 ac E <?f rebus 16 confutet E O computet
— in E U \fne — deleat U d-
23 iis E U his 17 religionem U religione
24 foluto 'E.fclito s »9 ftudio Ejludia
28 Ut i|/ /z^ 20 fane Efatis
29 Culleoli E Cuneoli 21 Luciiio E 4' Lucidio
•— ii quae -^ fiqua 23 praetermifl^um eft E pratermiffum
3 1 Quin E ^oniam 24 quia E quod
34 Balearici E xj/ Balianici — quseri E qmero
\ hsc E ^of 27 vim E inde
— eventis E cventu 50 Arcem E U Artem
2 dodli E ^a// 31 reciprocantur E recipiantur
— probaverunt U putaverttnt et froba'— et E U ^.
'verunt 34 fint E U 4^ ilajint
4 E U «A- ;7 2 eos E U d.
— loquar E loquamur 5 praevertendum E praneilendum
6 prseter E fofl 7 inquam E d.
1 2 qui etiam E U 4' quinetiam 8 poflim U ptjjimus
1 2 elfe E ^/ 9 aveo E U habeo
I 3gravis E gr^ecus II cum E tum
14 Cratippufque •»]/ Cratipptis »4 autem 4^ enim
1 7 fidem E /V(?« 18 eventa E cventus
— rejecit >1/ reicit Hhh 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 432/539
y AR l JE LECTIONES.p. J.
7 21 Inflatuque E infiuxuq^ue
23 cornicem E cer^icem
24 juffifftt E nilfcijjet
27 aflequi poffit E exequi poterit ^ ajfe»
qui non pojjit
35 inflatumi]/' inflatumque
— penitufque 4' penijque
S I fpumata Q Jpumante
2 Neptuno 4- Neptimno
5 Atque E Jt
"— prognoftica E pranoftlca
6 video E O 4' 'videho
7 Boethum E U ^o tum O %|/ Cottam
8 explicaret U explicarunt
*— quse U ya/
10 Rava E U 4' Cano O Cona
— fulix itidem E O U -^ fluxit idetn
1 Nuntiat horribiles clamans E O UClamam horribiles nuntiat
1 Haud E O ^ut
— modicos 4^ modico
—— tremulo -^ tremulos
— gutture E \' gurgite
1 3 Saepe — carmen E d,
14 acredula E et credulis O a crehris
\' ac redulis
15 vocibus 4^ d.
— jacit -^ jacet
1 6 inftat—jacit E ajiduis injlantjam tuttt
1 8 recepit O reponit
19 nunquam 4^ nonnunquam
— ementientia E eminentia
20 iiat E U </.
21 quoque E aquofe
—aquai E ^. f«OT aquai
^aquatit
22 paratis E pratis
— voces O fluilus
23 cietis O Cruoris
25 in rivis E O U 4^ mire
— et 4"«'.
— quaedam E d.
26 ipfa E 4^ '''.
— cognitioni E cognitio
— hominum E horum
29 eveniat E evenit
34 Hoc E Hic
5I modo 4^ d.
— quidque fiat U quicquefiat
— ignorem E ignoro
3 iis rebus E his
4 fcammoneae E fcamonea
— purgandum, i^ purgandum ?
— ariflolochia E ariflechia U ariflochia
4/ ariflologia?
5 poflit 4^ poffit F
P-
9
10
II
9II
13
1418
19
21
23
24
31
32
34
6
7
9
10
'3
»4
15
16
17
20
21
23
27
32
34I
2
3
fomnio \J /omno \ fomnio?
video E O U ^ poffe 'video
fifTum Y, flxum
utuntur 4^ utimur
Summanus E O U ^fumma tnatius
t\J -^ d.
utar 4^ ufar aut
et E U ^.
stherio E O athereo
peteflit E O U 4^ petiffet
retentat E O U 4' retentant
primum E prius
graves E O gra^vis
micantes E micante
Iffito E le8o
madafti E mattafli
lafte E latte
Quod E O ^iid
ferme -^ferme in
claram E clara
Abdidit E U Abdit O Abdita
et fubito ftellanti E flellanti fuhito
et O flellanti jubito de U et flel-
lantijubito de -^ etfubitoflellanti de
triftis E triflia
columen E culmum
perculfus E percnffus
fulmine Oflumine
civis E cinis
ferenanti \J ferenante
liquit E linquit
monebant U movehant
furenti E \J ferebant \ ferenti
minitantia E mutantia 4/ meritantia
ea E ita
fore ^fere
Lydius E Jtilius
Tyrrhense E Tyrenx
harufpex E arufpex
glomerans E glofians
petivit ^ petebat
Nattae E Natet O Nate
Et - - - - ardor O d,
atque E ac
avulfa E d.
liquit E linquit
promebat U premehat
profeftam 4^ prophetam
Vitare - - - monebant E O U 4' </.
voce 4/ 'vocem
Vel ferebant E O U 4^ Vel
diram in gentem cladem peflemqug
monebant
adeo E ad eum O ad cum 4^ adimi
urbeffiue E urbifque
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 433/539
VARIiE LECTIONES.p-
II
12
H
16
17
»920
21
22
27
28
30
3212 I
4
5
6
7
8
10
12
16
1721
Eripere U Eruere
Atque E v^c
' ac E U ?/
tencri E O U •4' /^«^rs
Ni E U 4- Nec O AV
excifum E O U 4' excejfum
ad E ^. •x|/ a
decore E O 4' decorem
fpeftaret V/peaabat
fore E O U ^ foret
ut E O U r^ ^.
occultos E O U•«I/
occultus
multumque E 'vultiimque
ell in E cum
Atque una E Ac vita
ac E et
clarabat E clarebat
AtEEtparata E O U -4/ putata
Allobrogum E Alobrogum
populoque E O -^ populfque
monumenta O monimenia
tenetis, ij/ 'videtis
ac E «'.
veftri E nofri
quorum O deorum
vicit ij/ '•jincit
vioenti E viri Jacro O 'viginti U XXnumine U minime
E-EU Ex
ereptum E exceptum
Te E De
Quod patriae E ^id nojira
voces \ 'votis
facrafti E O U \ facrafiis
de i}/ et de
perfpici E perfci
poflint U pojfunt
cafu i]/ cajum
jeceris \' ejeceris
• putas E d.
in tabula E d.
Coaa pulchritudinem 4' coeque pul-
chritudinem coeque
humi -v}/ humo
Chiorum 4/ nichiorum
diffifib E dijfufo \ defxo
Scopa 4^ Scropha
idE/earum E id earum
AnE\3 Atprofeftione E perfeSlione
laeti E teli
pifcium E pifcerum
P-
12
13
M
22
24
26
28
29
32
33
342
3
6
8
II
12
20
22
23
24
25
28
29
303»
32
34
35
4
8
9
10
poffet E O pofftt
nimbum E O U nimborum
Aut - - - . exercitu O d,
num E nojfra
num E unde eji
propterea E praterea
ei\:Ed.
Cn. E d.
Ea E Namad veritatem E 4^ « veritate
d'rigit E 4^ dirigitur
innumerabiles E O innumerabilitef
ac E U atque
veftra E U nojira
conftant E confiat
ignorantur E ignoratur
hoc E hac
venia E ne mea
Pifidis E Ffidiis
Nam U^' Jamvirum E d.
propofito E prapofito
revertit 4^ re^uerfus efl
Cujus E 4^ ^o ejus
igitnr E O ^.
Quod E ^idhinc 4/ hac
fi EJed
folum ^ folidum
foliftimum Efoliflanum
dicitis E dicetis
privatim E privatum
quod E qujd
etiam E d.
aufpices E O U 4^ aufpiciis
declarant E declarantur
extis E ut extis
tum E tamen
impetriri E U 4^ impartiri O ittii^
pertiri
Appii E Apii
L. Junius, 4^ Lucius
Quod E k^id
rumore E in more
adverfaque U averfaque
cenfor U d.
C. Ateium E quinque ether O G. Ae\
lenium U C. etheium 4^ Cetheium
notavit O nominaniit
quod E quid
ementitum E ementiturfubfcripferit E O U \fubfcrihertt
judicabat Ejudicat
AlEAc
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 434/539
VARIiE LECTIONES.p. 1, P
14 14 idem E d. 16
exitus E expertus
15 aiFerre E auferre
16 castera E d.
_. omina O U in omnia 4' monita
18 Ateii E U '4' «20 eventurum E <venturum
— aut E autem
21 peccatum E pena
22 obtemperarit E oltemperaret O oh-
temperauerit
24 lituus E d.
veiler E nojier
25 vobis E nohis
26 direxit E 4' dixerit
27 id eft, incurvum E /'. e. Mercurius
quod E quid
29 deflagraviflet U deflagrajjet
31 regnante E pugnante 17
32 Attio Navio E Jccio Vanio
34 puer E paiiper -^ d.
35 uvam E unam
»5 3abdixlflent E O U ^^ ohduxijjent
4 uvam E U unam
6 unum E U 4/ eum
8 fcientiam auguratus E/etitentiam au-
gur accitus
-— eiEO d.
— cogitare O excogitare
9 pofletne E pojjene
10 Tarquinius E Tarquinus
II Attium E Accium
— experiri E O il/ expediri
12 infpeftante et E expeStante
13 Attio Navio E Accio Vanio16 comburamus E et comburamus
18 Tib. E U tiberio
21 imprudens E imprudentis
22 rogand^s E O U 4^ rogatis
23 ipfo U non
30 pefequuntur E confequuntur
33 liberoque motu E libero metu
3 + contingit E O contigit
t6 I Bacis Bceotius E Bachus Boetius OBaccis Boetius ]/ Bacchis Bceotius
2 Cres E Cheres
— Erythra:a E Eryth<ea
5 etEd.
7 dudts E direaa
apte cadant E antecadent 18
9 proxime E proximi
14 adducar E adJucat
16 fulguribus E \J fulgoribus
1.
1 7 fjepe motus E d.
~ noftrx reipublicae E nojira rep.
— et E quidem
— qui E quare U qun \ quia
20 prsediftus E produitus
—incredibilis E incredibilihus
21 malorum E mulorum
— Tib E tibi
23 civifque E atque
— C. E P.
24 anguibusE auguribus
27 oppetere E appetere
30 Irride«mus E Irridemus
— futiles Efiiiiles
3 1 ac res 4^ d.
32 Babylonios et eos E habiles -^.Ba-
hylonem et eos
33 eE\J ex
1 qui ccccLxx O XL. feptuaginta
2 ut ipfi dicunt E d.
— continent E O continentur
6 vani atque E namque^
— num E unde
— Graiorum E gra^vior
6 Craefo Pythius E Cherofo Phitius
7 dicam E di£ia
8 Tegeatis T Thaigetis O Tajigetis UTaigetis
10 atque E ac
1 1 unum E nomen
— Nunquam E quod nufjquam
16 fic tum E ft ta7nen
1 7 Pythiaj E Pfitia
18 exarulfie E U evanuijfe 4^ evanuijje
exhaurife— amnes E annes
22 verax E d.
23 cmittamus E O U mittamus
24 minutii. E amicis
—- collii^fendis E colligendus
25 Antiphnntis t Antipatris
28 Syracufiorum E Syracufanorum
30 hunc 4^ kcec
31 Satyrifcum E Saiurifcum
— Huic E Hinc
32 qui Galeotae tum E quia tutn Gal-
liatte O quia Galeatce tum \ qui
GaUeatte tum
33 diuturna E U 4^ diufurnum
3 anus attulit artibu' lumen E lumen
anus artubus artu O anus .artubus
at tua lumen
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 435/539
VARIiE LECTIONES.
i3
19
I.
4 commemorat -^ lum mcmorans
5 turvdica E Eundice
6 vitaquc corpu'meum EOU 4' '^'^^
mcutn corpus
7 Nam C) nunc
8 locorque novos. Ita fo!a
Enovas
lo cfquefohbat
9 illa E iliam
— videbar •\/ videhat
10 Tardaque E Tarda O Tardaque ct
— ncque U nec
1 1 ftabilibat E d.
12 Exin E Ex vi
I 3 O gnata -^ ccgna/a
— funtante •\' fu?n nata
— gerendae -^ gerenda
14 i^irumnce : pofl V. Arutnne primo
— ^rumnae — refiftet ^ Hic patcr ef-
flatus germatia repente reccjjit.
15 Hsc efFatu' — receflit v Exumna
pofjtt exfwvio fcr!una refijiet,
16 confpedum '^confpeilu
18 Tendebam O ToW^^^OT
19 3Egro E ergo
— tum E O U cum
— fomnu' reliquit E O U fomne relin-
qiiis
24 fomnis "Efonniis
26 Perculfus E Percujfus
— fumptus U d.
— furpirantibus E d.
27 Exfacrificabat O Et facrificabat
28 conjeiflorem E O U v}/ conjeSiuram
29 edoceret O U doceret
30 fomnium Ofompniorum
31 Ibi E Tibi— ex oraclo E ex oraculo O exorando
— divina E divino
32 foret Yj feret
33 temperaret tollere E temporafl tolle-
ret O tempora et tollere U tempora
et tolleret
35 adjungatur E adjungitur
I ^nese E Enna— id
^J/^.
— Nnmerii E U Numerum \' innumc-
rum
3 fucrint 'Efuerunt
— ei E eis
5 propiora E 4/ propriora
6 Accii E O U "4/ Accius
7 Cum jam E O U >|/ ^oniatn
9 fomn's E \] fomniis
I I eligi E U elegi
y:,
p. 1.
19 13 cornibu'; connitier In me arletare Econarer me arietare
»5 torra E d.
16 c mueri R contineri
18 liqu cr E linquier
21 Rex E Res
22 fi cui E ftcut \J ficuti
23 mirum E O U miiandunt
24 haud E hanc
improvifo R O inproniifo
— ofFerunt E aftrunt
24 vide, ne, quem E videntque tu
— Eeque ac E neque hoc
25 I5 E d.
peflus V, pecus
28 Perpropin(^uam O propinqua
— verruncent E venient O 'verum dicent
^ Dii vertant
— dexteram E U dexiram
22 Cspit ^ Cepit
— ab E «31 nunc E qui JJjam
zo 2 ipfa i}/ ipje
- — PhaJaris E U 4^ Phalaridis
3 fundere E effundere
4 attigi/fet E U attingeret
6 Cyro E Siro
7 Dinonis E O Donyjii i|/ Dionyji
8 eum E cum
— appetivilTe E appetunt fe
convolvens O \ evolvens
10 Pi/Iagos E magas
fapientum E \J fapientium
12 portendi E portendit U d.
— contigit U contingit
'3 natus U d.
14 quiddam E quidam
»5 proficifcens E preeficiens
Calanus O Calamus
16 adfcenderet E U incederet incen»
deret
17 inquit, e E in quo efi
— contigit E contingeret
'9 ut E d.
20 Babylone E Bahilhne
zz ad quas Y. ac \ atque
— nofte E nata
24 clamitafTe E damna minltaffe
25 Laciniffi E Lacis O -^ Lucia U Lti^
cina
30 cumque E cum
ftatuifie \ftatuiffetque
32 feciffet Efaceret
33 videret E incedent
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 436/539
V ARl JE LECTIONES.p. I.
20 34
3521 I
.22
4
5
6
7
II
12
17
20
21
22
23
24
25
28
332
3
5
8
9
lO
12
«7
21
:S2
curafTe 4* C^columna E O U columnce
in Sileni E Nijileni
Graca E Graci
Saguntum E //.
vifum E ei i>ifum
fomnis ¥. Jomniis
ImperafTe E O U imperavijje
ei E d.
eU ex
concilio E conJtUo
tum E tmnen
illum piaetepifle ^ praceptjfe ducem
id E d.
quodnam U quidnam
prEecepifleque E pracepi£etque
Carthaginier.fem E ]LarthaginenJem
ij/ Carthagiiictijem
Syracufis E Syracujas
iis vivum E his xirum %)/ iis mumres fomnium i^ rem Jomnum
tum E tamen
e E «
A. E Ati,
Samnitibufque E Samnitihus
in E d.
maxima E U magna
filius E d.
vidiife fe E indicajfe
fomnis \3 Jomniis
ejufmodi E ejus in
Tertia te Phthiae E Tertia te Phitile
O Tercia Pithla
Iseta locabit O letabit (Jup. lin.
*' lotabtt'^) U E regione hujusverjus ad oram codicis Jcriptum
inveni ab alia, ut videtur, ma
nu, certe diverjo atramento : " /»
z//o vero P/atonis /ibe//o dicitur,
Tertia te ducet /ux ad bene pinguia
cu/ta^''
ut eft E enim O eji
Xenophon U Xenon
fcribii E d.
Xenophontem E Xenophontum
an E U </.
Ipfe ne E ipje non
in E d.
oppido E opido
Euiemum E eundetn
fore E d.
perbrevi E bre-je U brevi
fratribus ^febris
fpes 'EJpecies
p. 1.
22 22 fomnio 'Ejjomno
24 occidiflTe E cectdijfe
25 Eud.mi E eodem
27 Adjungamus U Adjungam-— poetam E poetam divinum
29 furrepta Y.Jubrepta
30 qui id E qtds
3» fuoque E ojiendit O Juoque ajcendit
32 comprehendi E comprendi
33 habita 4' adhibita
23 I Gellii E Ge/i
4 iiiftaurativi E injiaurati
6 furcuni -i^Jurcam
—^ Exin E Exinde
7 prsefuaorem -^ praju/em
8 fenuui E \ Jenotu
9 nuntiar. i]/ minitare
exin E exinde
— mortuum E tnoriturum
_- fomniis U Jomnis
13 ledlicula E /eSlica U /eaulo
15 domum %{/ d.
16 C vero Gracchus E Gaius Grarchus' 18 quasituram petentiTib. E quajiorem
'Tibf.rium
»9 quani E qua
— leto E /e£lo
20 pereu. dum E perimendum
— Hoc, U Uoc et
— plebi E p/ebis
21 ie auuifl"e \L Jcandije
23 crebeirime E ce/eberrime
24 tandem E tamen
26 navem -^ d.
28 navigaflet E O naviga^vijfet32 devertifle \ divert{Jfe
hofpitem, alterum fi hofpitem, a/ium
33 ut E cum
fomniis E fomno
24 I fomnio 'Efomno
dein E deinde
8 qusefifle ex E quaflvijfe ah
9 eruturn E eje£}um
13 proconful O procis U pro^vincia
16 tum E d.
22 Salluftius E Sa/ujiius
-— in E d.
23 campi Atinatis E capuatinatis
25 caepifle E O capijfes
28 folis E U 4/ <^.
29 C. E G.
30 tu U ^/.
tua E </.
•— vi pulfum E impu/fum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 437/539
VARI^ LECTIONES.p. 1. p. 1.
24 30 prehendifle E prendife O apprehen- 26 30
diffe 3'
34 Salluftius E Salujlitis 27 I
25 7 quid E U -v]/ qua 3— dicimus ? ij/ dicimus —1 Politia E Polilicis —14 objiciuntur E obiciuntur s
1 5 mifcere E O mi/ceri
— videamur E O U 4' 'videatur —i6 vel homine E U homine 6
i— fsepe E f^pe 'vel —— etiam E d. 7
14 impudentia E imprudentia 8
19 tradiderit E tradidit .—
2 1 eneda E </. -v^ eveda —22 utrumque E U uterque 9— prxftringere E ptrjlringere »4
23 affluit U \ effluit
24 reftindta E rejirinila 18
25 compreffis E lemerariijque ccmpre- '9
henjts
26 vegetam E vegetatam 22
-— acremque E aciemque —27 vifa quietis occurrent E multa oc- 23
currere
28 expreffi E exprejpm 24
29 Nam E Et namque 25
30 concertationis E cum certationis 26
— quid E quod _-
31 nihil unquam E unquam aliquid
— decorum E deorum -—
3 2 ergo E igitur , 28
33 minutos E tnimicos 30— vincerent E O vicerunt 32
34 igitur E ergo 33
26 3 tranquillitati E tranquillitatem4 vera E ^. 28 1
5 eft E ^. 2
— fevocatus Y./emotus 4— focietate E/acietate 7— a E ^.
7 praevidet E prouidet 12
9 corpore E ^. U ^a; corpore —10 et E (/.
1 1 gravi E gravati »3
1 2 tumque E /a/;? y«/<z '5
— laudi - . - - maxime O d. 16
15 Pofidonius E O U Pojidonius —1 6 quo E U •4' ^«o^ 18
1 8 deinceps E deinde tertius qui deinceps
-1]/ deinde, qui deinceps 23
25 quo E quod 2+
27 enim E d. 28
29 exirem E exibam 29TOM. III.
fagK anus E faga/unt an /is ams
didi E diai junt
rabere E O U rapere
optuma E O opti?na
melior -vj/ meliorum
mulierum E O U ^.
invitam E vinBam O in 'vita U d,
•J/in vitam
ciet O iciet U ejecit
patris E/ratris
meum faftum E/atum
Optimi U Optumi
Optumam E O Optimam
repperifti E peperijii
dolet E debet
Ml- E Me heu O U Men
ferte -v]/ re/erte
et reftinguite E rejlringite
et O d.
Navibu' E O U Na^vibus
manu' E U manus O d.
C. Coponium E B. Capomum
Dyrrachio E Dyrachio
cum primis E U eum primo O \ cum
primo
t \3 ex
Grseciam E Graci
fanguine E O Janguinem
rapinas Dyrrachii E rapinam Du-
rachi
confcenfionem E conjcinjione
ac O ad
et M. E M que
Pharfalica -vj/ Pharjalia
nuntiaviffet E nuntiajjet
vaticinationis E O 'vaticinationihusflagrantes Eflagrare
noluerant E noluerunt
fenfiftis E co7iJen/Jiis
Cratippus E Crijpus
folet EJolebat
animi E divini
rationis E O eam pariem qua/en/uum
rationis
tum & 0\3 d.
vaticinationum O nationum
Cratippus E Cratipus
Si E O U «',
'
autem U tamen
aliquando E d,
vcra E 'veram
cecidifle 1}/ accidiJJi
et E U «c
quo E d.
lii
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 438/539
VARI^ LECTIONES.p. 1.
28 32
33
29
30
8
9
10
1
12
»4
»5
»9
20
22
23
24
25
27
28
34
35
3
910
II
16
»7
18
»9
Etrurcorum E augurum et arufpicum
et harufpicini E d.
fulgurales '^.frugales
rituales E U trituales
noitri E O U i)/ 'vejlri
etiam E autem U eciam
autem E vero
ut in Syllae E infules
quidem U quidam
C, E Sp.
expeditionem E expeditione
Sylla E maflorentiflima -^ fiorentijjimum
Samnitium E Sentarcium
caftra O caftrare
cum E dum
demififlet E dimifffet
fummerfus E V fuhnerfus
extitit E exifit
non E d.
Philiftus E Filifcus
aliquantulum E aliquanto tum O ali-
quantum
exaudivit E audi<vit
examen apum E caput
confederat E confderat
hanc vim, ut E hinc inde et
coeperit E ccepit
Callifthenes E Filiflenes
aperuerunt E aperuere
quas ^ fqu/s
Leba Jiam E O U ^J/Thehaidam
Trophonio res E Trofonigres
intermitterent E intermitteretur
Boeotios E BcetioThebanorum E Theharum
propterea E praterea
vifta E d.
folet \foleret
Namque et Lyfandri E Nam thi-
Jandri
ftatu^, qu^ E flatuaque O Jiatua
qufS
Leudricam E Lcuteram
Spartiatis E Sparthiaticis
Moloflorum E O Molojorum
clade E laude
Arretium E Arelium
et ipfe E ipje
ex E abfi ne \L five
quid faciendum cenferet E d.
efurientibus E exurientibus
itaque E ita
p. 1.
30 22
23
2$
27
28
30
31
32
35
I3»
32
8
1
12
»3
16
17
18
»9
20
23
24
2i
28
3'
I
2
6
7
10
18
tribus \ tribus his
ipfe O d.
fuerit ^ fieret
praelium E O U 4- ^.
tantos E et tantos
labes E lata
defederint E dejcenderint
atque in E •;!/ atque
a peritis E apertius
Phrygio Efagi 4* P^fyH^
tritici E tritica
Ditiflimum E DiviniJ/imum O UDivinitifiimum
in E O U </.
infante E infanti
ac E et
Lanuvium E Lavinium
Solonio E O U 1]/ Selonio
Lanuvini E La^vini
Praxiteles E Prafetelis
vim E inde
fuam ^ fuam 'vim
difFundunt E defendunt
quam cum E ^antumhominum E hominis
Pythiam E Phitiam
quam E quafi
Afia E Afiam
agrorum E aquarum
retufa O retnnja
et E d.
ex O d.
fpecie O d. \ Jpecies
faepe O -^ d.
Flexanima O Flexa animaBac hi E O U bacha
Commota E Comotis
etiam E d.
appellet 4" appellamus
et E d.
reapfe E res ab Je
Quod E ^idBrenno E Brennie
ejufque E qui
ex E hic ex
hac fatam E phatam O U hecfatam
Pythiam E Fhiiiam
et E U ^.
et nive E turme
autem E d.
nec E ne
quidem E d,
non E d.
hominum Y^humaM
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 439/539
VARI^ LECTIONES.
p. 1. p. 1.
32 20 ipfis E eis 34 21
2 1 fcire E d.
^ eventura E ventura 23— neque i|/ neque enim 25
22 majeftate E a majejiate 27
24 nec E neque
—26 nec E nam 28
27 Eft igitur divjnatio E J. —28 Chryfippus E Cratippus —30 mecum E ineffe 29
34 loquantur E loquunttir —33 3 fint Ey?/;//
4 pulmo E /«//«x —5 bonis E bo^uis
10 caufae fit^J/
</. 32
1 2 id E ^/V 34
14 ad fe E </. 35 2
— et U w/ 3— rationem E O U -v}^ «/ rationem 6
15 neges. Quod -vj/ «<g^" -^ ^^'^ 8
16 quam E quoniam 9— et cernimus U cernimus —19 quam philofophia E quoniam pbilo' 10
fophis 12
21 Xenophanem E Xenophonem 15
25 Quis E ^id— quem E quod
27 claffiumEU-v}/ clajjicis clajjicum —29 iique urbes E /6/^«^ ar^j 16
30 Graecas E Gracia
— condiderunt E conciderunt 18
3 i hos E eos —32 Ennium - - - - etiam apud d. »9
33 fiftas EU/^^fli 21
34 2 ut ab E a/^ 22
4 et Helenum E Eelenum 24
6 permotione E promoiicne
— Martios E Marinos \' Marcios 25
7 quofdam 4' d. 26
8 Polyidum E Polyibum OU 4/ /*o- 32
lihum33
9 multa E w«///^ 34— proficifcenti E profcifcente
12 reges E >-^_^/oj
1 5 quidem E d. 3516 fiquidem et E ^//? quidem 36 4—
. Druidai E ^/ Driada O Dryuidee 5
U Drjades 6
I 7 Divitiacum E O Divitiarurn —19 et partim
E partim 7— partim E et partim 8
20 futura E/a/«rfl^«/ 10
— in Perfis E impenjis 1
— augurantur E i|/ augurant —
jn fano E U </.
commentandi E conjeSlandi
nonis E no^viter
perceperit E perceperint
Telmefllis E Telmefeus
excellit E excejfn
harufpicum E harufpex
Peloponefo E Pelopanejfo
familias 'E. familia
duas E ^. il/ die
Jamidarum E Jamadarum U Janu'
darum i}/ Jam indarttm
Cluditarum E f^ Clutidarum UGlucidarum
fcientiflime -^^ diligentijjime
noftros E d.
religionis E religiofis
Pifids E Fafida
Ac E At
Etenim •v|/ ^inque enim
ex E e
emineret E enieniret
cognitione \ conjunSlione
dediderunt O dederunt
&\i ex
ccelo, alia ex terra E terra parttm e
coelo
quasdam E quidam
et fatu ofl:entorum E O U ^/ porte/t'
torum
quia ij/ qua
enim E cum
portenta E d.
et Phryges, et E Phryges
et montes E tnontes
Pifids E Phiftda
Umbrise E urhi
Telmefles E Telincfes O TeUnenefes
maximeque E maxime
quo O quod
et difcrimen E O U 4' ^.
domi E O U -v}/ dum
- habent. Aufpicia 4 habent aa-
fpicia.
Nam E O Namque
iidemque E idemque
Hammone E Hamone
Dodona E Dodone
Lycurgus E Ligures
temperavit E temperantconfirmavit •\> coufrmant
Pafiphaas E Faftde \ Pafyph^
propter E prope
incubabant -4 excubahant
I i i 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 440/539
VARI/E LECTIONES.p-
36
I.
1
15
18
21
23
25
27
28,
33
37 '
2
6
7
10
1
12
»3
16
18
»9
21
22
^5
2?26
28
29
30
31
33
34I
8
8
12
14
16
'718
»9
20
38
p. 1.
vera E </. 38 22
e U ^;f 23
defedifTet E>^/?^'^/ 24
inque his •>]/ /« qulkus 26
cum Cumis E Cumanus 27
Atratus E attrailus
Quid ... - defluxit E d. 28
defluxit ? •v]/ ^«a:// 31
e\2 cx —Aventino E apertwne 32
a;des E et ades
Cascilise, Q_ fili^e E Cacillaque 39 I
difputavilTet U difputa£et —cum E eu7n 3
tum •4/ tamen —Epicureo %j/ Epicuro 4belli E bellica 7
Lanuvii E Samnii -^ TLavint 9triftiflimum E trijie
Veientem E venientem 10
hominem E d. 12
quje E d. —Veientes E Veientis Het curfu E d.
profluxiflet Y. proflufijfet—
admirabilis E O mirabiUi 15
tum E unus 16
quidam E quidem 17
illum E d. —enim fatis Y. fatis 18
vidimus E O U videmtu 20
etiam et E etiam 21
turbidis E pullicis 22
veridicse E U ^juridica 24qui ij/
quoet E d.
cum E tum 25
feptam E ril. O feptem 26
exadverfus E exadverjts 32
Ut fue 'Efive 33et E d. 40 I
judicata E -i^ indicata
Pythagorei E Pythagorici
nominibus E hominibus3
miles E conful
omen E O U omnes
ego d. —L.Ed. 4vefperam U wfperum
Tertiam E Tarjiam 5
Tertia E Tarfia
complexus E amplexus efi 6
Accipio E U Accepi
Erat autem U otnen autem trai 7
L. E d.
fororis E forori
in qu ddam E inquit te
cella ^ flla
petiifl^e E U petiffe
conccderet E cederet
Vero E d.
Kx-c O Ideo
rideii 4^ derideri
idipfum E O U ipfum
iis E his
aufpiciorum E hofpiciorum
App. •ij/ P.
paucis E paulo
poft O pofl diebus
oppreflum O expreffum
Pifidam E Fafidam
praefenfio E pranpo
aut fcientia E O U ij/ ^.
imperitorum E imperatorum
praefuit E fuit
efl~e potuit EfuHdifertam negligentiam T defertam
religionem
malunt E maluit
diflerere E U dijfere
in 4' <«'•
utar E ea
te auftore E auBsritate
pinnata U pennata
Subigit \ Subigat
Semianimum E Viridem
intorquentem E U torquentem
Abjicit E Abicit O (cmnia infequen'
tia
quaad
Libros de Divinationefpe£lant defunt in Codice noflro)
z \ d.
ubi E tibi
opinionem A/ opiniones
Itaque -v^ Itaque duodecim 'vtiltures
cum E tum
concupientes E cupientes U 4/ tum
cupientes
Hinc E U -v}/ 7« monte
devovet E U de-voverat -^ devo^ve-
ratque
atque ^/ d.
avem E ante U 4' autem
fervat. -^ fervat
fervans E U \ fervataltivolai)tuin E U altcvolantum
Romam, Remoramne E Romiilam
Remulamque
Omnibu' E U 4' Omnis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 441/539
VARI^ LECTIONES.
40
4»
42
7
8
910
1
12
»3
»4
»5
>7
18
»9
20
23
25
26
34I
2
^»
6
8
9
10
1
14
22
24
25
26
27
30
32
33
345
7
8
II
»3
uter E ut
cum niittere >|/ committere
Volt E ^'w//
ex E f
faucibu' E \3 faucibus
currus E auras
expedtabat U expeSfat
utri ma^iii E utra regi U uter magni
albu' E^U albus
ifta E U^J/
ita
E:EJnCedunt ce ccelo ter quatuor E Ce-
dunlxir quatuor de ca:io U \ Cedunt
ter quatuor de ccelo
pulchrifque E qua pukhris
effe priora E «/ propria ni U inde
proprinam ^ propiia inde
ftabilita fcamna E \J Jiabilitas cajina
^ Jlabilitas cana
fieri E d.
Carneadive - - - - divinae autem Ene autem
paulo%J/
d.
fulguribus E \5fulgorihus
libatos E liberatos
fint E V /unt
cognatione E U 4' cognitione
Sed E Sed cum
disjunguntque fe E disjunguniurque
vinclis corporis impediti E ?iodus
corporeus impedit
avocent U ad^vocent
prsefentiunt E U ^ prajentit
et E Hjel U ut
atque E aliquando
Alii E et alii
orientem E horrentem
objurgatores E jurgatores
phyfico E medico phjf.co
et urbs E urbs
ex E 4. ^
Taygeto E Tarete
avulfa E e-vulj'a
Pherecydes E Pherecydis
habebicur E habebatur
qui E quod
terrs motus E terra motum
ita E ntfe ita
a Cratippo E Cratippo
fint EJi ut
modo ne E modovefpretis E fumptis
praenuntiant E \J pronuntiant
ii E hi
ante multo E multa
funt Efnt
P-
42
1.
13
16
18
20
21
23
24
,25
26
27
43
44
45
35
2
46
12
14
»?
18
19
22
26
28
29
30
33
34
3
78
91
12
13
H15
20
25
26
34
35
4
5
judicavit E indicant
Inter Deas tres E Intusde aflrit
&E\] d.
Verfibu' E U Verfbus
prolata E probata
etiam E equidem
funderent E fuderunt
ratio E oratio
accidunt E eveniunt
fomnis E Jomviis
feiifibus U in fenfibus
ac 4' i'b
Qui, quia vlxit E ^o 'vix
omni 4' omnibus
tempeiatis E temperatus
potionibus E U potationibus
aes E et eef et
baccafve E bachas neque U bacafve
confedionis •»}/ confedtonis
dederunt E derunt
quxri E quando
explicata E\} efl explicata
quidem E U ^.
fingulis E etfngulis
convelli E enjelli
Non E U nam non \ Nam non
fiifis E. fibris
fulguribus Efulgoribus
ii E hi
Male E Mala «
maleque E malaque
infcientia E inf-itia
deiigendam E dirigendam
ipfam E U ipfum
poflimus E poffumus
pofle E poffit
Spurinna E ariolus
ne et U ne
ut videret interitum E U 4^ <^.
eae E ha
nequiflet E nequivijfet
in y d.
inte'-ifl'e E interejfe
quocuiique U quo
Darius E Dareus
Dariufque E Dareus quoque
tradet 4 tradet ita
tum rebus \1 -i^ d.
illud E d.
in E d.
Socraticorum E Stoicorumquiddam E quoddarn
daemonion E deemon
Cyrum E 4^ Epicurum
fibi E U 4 '//
%
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 442/539
V ARl JE LECTIONES.
p. 1« p-
A^ 15 adduflum 4/ ^. 471 7
praefagitione E U 4' prt:efagatione
18 Delium E Duellium -j/ duellium
21 Tum E <:«/« 4/ iv?^
23 Collefta E U %!/ conjeBa
28 fuggeftum ^ fuggejium ejl
31 fic E <i'. 48— qui E d.
34 dubie datum E dubietatum
46 2 divine »]/ divina
9 vis omnis E U /« fotnnis \ et fomnis
'vis omnis
1 5 id E «i
17 ut fatum - - - - rerum, cur E d.
19 fint \5 funt
20 ut et U «/
— quamque ^/ quamcunque
22 Eafdemque U Eafdem
—- verifimile eft E U -^/ verifitniks
2 3 cerni ->]/ ^^rw/ tantum
26 modo talis 4^ mortalis
— coUigationem E caligationem
3 1 praefentiat E prafentiant
34 ii E hi
— ii E hi
47 6 nufquam E U nunquam
7 iis E his'
9 aut concitata E quas aut concitata
\o n V. \J hi
1 1 obitus E obitu
13 pertradlata \J pertraSla
15 ne E ^.
16 intelligunt E intelligant
— hujufmodi E U ejufmodi
17ducuntur
E dicuntur23 non U /7«^
26 permifti E U permixti
— tempore 4^ corpore 4928 arte -^ parte
29 Pofidonius cum 4^ PoJJldonius
1.
30 futurarum. Ut enim Ceos U itt ibi
etos
33 falubrifne E y«/«^m
— annus E d.
34 et 4^ d.
35 fin E \Jfi
I apparuerit U apparuit
4 atque ex U atque
5 nonnunquam U numquam
— vel E d.
8 Chryfe E Chryft \ Chyfi
10 iftis E U ifti% ifios
— linguam 4/ Unguas
\ I alieno E alio
— jecore 4/ genere
15
hoc E ^^f U hic
16 recipitque U recipit
17 Indidemque E /k iddemque
— eadem, quae -i^ eademque
— de E f;c
— eodem E eodemque
20 ii E </. U // quidem
21 poflint E \J pojfunt
23 hariolentur E ariolantur
24 neque pfychomantia U «^f pjyjoda^
nifa 4/ neque pfythomanticos
z6 habeo denique nauci Marfum E Ufli5 eodem fancimarfum -^ ab eodem
fanci marfum
27 vicanos -v|/ incanos
— harufpices E aufpices 4/ aurufpices
28 fomnium E U fomniorum
29 ii E ;6/
33 iis E U ^/'j
— drachmam U drangmas 4' drachmas— ipfi E^^/
34 drachmam U drangmam
4 exclufa E U 4^ exclufam
6 Defunt pauca qusedam E U (nidla
tamen nota defeifus)
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 443/539
D E
DIVINATIONELIBER SECUNDUS.
Edit. Olivet. MSS. E U%f.
p- 1.P- I.
49 10 quanam E faa 52 30 eft E U d.
16 eo libro - - - - arrogans U eo ro-
gans
— Quo modo 4' ^omodo— aut E U tJ' aulem non
— infcriptus 'E/cripius3
1 mentientem 4' metientem
»7 conftans E confortans — vocant "4/ Gneci 'vocant
23 ad U aliquid 32 foriti refiftas E U -^forias i/asneceiTarias U necejjitas 34 et E 4/ d.
5° I rebus -^ libris — forites EJorices
3 plene E plane 53 11 ne U 4/ ««
6 Atque E At 1 2 Grsecus U d.
8 philofophijeque proprius -^ phik/o-
phia qui prius.
14 impendeat E impendat
20 aut 4" et
II aliquantum E aliquantulum 25 t\5 ex
12 illam E U ^. zh Q \J ex
»4 et fortis E utfortaj/is U etforta/Jis 33 aut ufu \> d.
»7 conjunxerint E conjunxerunt 54 7 fors -^Jors
21 alacri E U acri 1 2 providet E pra^videt
23 pateremur E \J putaremus 1 5 baccam E U bacam
27 ac E U atque 17 ii E hi
refrananda ij/ referenda 27 curfus et U </. 4^ fi
30 republlca U>!/ rempublicam 55 3 haec U d.
3» qui -^ quia — eaque E ea
35 gloriofum 4' glorio/JJimum 5 fortuna ^fortunaque
P 3civitatis E gra^vis ci^vitatis 10 negas E negat
6 mei U d. 14 rato E raro
10 ipfum E U </. I 7 fane E ^a»zfa
12 eae E ha 22 fciam E \J fcientia
18 reipublicae U re puhlica \ reipublica
gubernatione
— neceftarium E \J familiarem
27 moveant 4" moneant
19 coepti fumus E U -4/ ccephnus 29 a E U ^.
23 difputationem \ quajiionem 33 eft E U d'.
26 Lyceo E lirio 56 I bello U hellorum
52 3num E non 2 Thrafimenum E Tranfmenum
7 iis E his — num id Vitari E non id mutari
18 ea E U ^. 3 iis E his
23 num quis E numquid —ii.que E hijque
24 confuluit E U conjulit 9 Quoque 4 ^oquo
27 dialedicis aut phyficis Z phi/cis aui
djale^icis
\o idEd
1 7 graviffimos 4^ ^»
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 444/539
V A R I JE LECTIONES.p. 1.
56 23 Istaturuiiji E Itetatum
34 a E U ^.
57 5 fuperioris Y^ fuperiorem
— poflet iis effe E ^is effet
6 Ita E Itaque
1 dixerint E U dixerunt
21 igitur U vj/ </.
26 cominus E quo minus
— experiamurque U exferiamur iiaquc
27 poflimus E /^«A/iaj
33 extifpicum E aurufpicum
34 fulguribus ^ fulgcribus
58 3 fomnum Hfomnium
4 Duxifti E /)/>.•/
7 primum E U ^.
1 1 mihi E ^. "vj/ nihil
14 exquirere 4' inquirere
17 ab E U -4/ </.
1 9 ipfos, "4/ '/*Af -^
21 An — contulerunt?-vj/ <j'.
59
P-
6i
1.
'3
10
19
60
61
62
25
3«
32
33
34
4
S
27 divina E 'vis ijia di-vina »S
29 commune ? \' commune 16
33 tamen E uutem —2 hoc E U -vl/ hac 17
5putat U \ puto 21
— mortalem iV mortale 24
— certo E U certe 27
6 ludum •^judicium 30
7 fi omniuni \fomnium cum 63 9
II An "4/ <?/12
1 2 a E «^ M1 5 audent 4' audet 23
2 1 familiare et vitale \familiarem—
3 1 extis E U ^jc extis —3 5 cognatio E U
•4' contagio 29I jecufcula E^V/c«/<i 32
3 iis E ^/V—
— fint 'E.funt 33
6 pariter U d.—
7 tum E /aw 34
10 ejufmodi E hujufmodi 35
— cognatio E cognitio—
1 3 cujufdammodi E cujufmodi 64 2
14 cognatione U cogitacione 3
20 impetrire E impartiri~—
26 toto E /0/« 4
29 ut aut E U a/ —30 ne E U nec —
—aniculae U anicula 5
2 dirius ^V durius8
5 opimi E optimi 12
8 Qui^l/ ^' '3
10 avolare E admolare"~
1 2 vietum E U ^ vegetum »7
opimo E cptimo
proditis E perditis
infperferis E infparfiris
Deus E immo jam ut 'uinium infpex-
eris deus
Uimmo jam ut unum in-
fpexeris dtus ^ immo jam ut unum
infpexeris ? Deus
id E /;
pluribus ^ plurimis
At E U Jut
id E U «^.
forcibus Efortihus
cui ducatur E cuique dicatur 4' cui
ducantur
infirmas E informas
cafum 4^ cafus
cum 4^ d.
doleo 4/ dolebis
I perflabiles E U 4^ perfabiles
•
duos lucos, fic inter E U 4^ ^.impertire E impartire
non 4^ d.
impertire E 4^ impartire
induitis E U 4^ inducitis
cornmittant E commutant
extifpicum E ex aurufpicum
conjedura 4- conjeStura quaveniffet. 4^ evenijjet.
idU^.fint E Vfuntfulgores Ujulgures \fulgoremh^c ne E nec hacquidem E quid
eflE^.
ftellanti \5 ftellatim
ftatua E ^ftatuam
Natta; E U Nata 4^ nata
yi E 4/ a/ U cum
ifti E 4^ iSiu
autem 4^ d.
quod E U qtio
indicium \] judicium
collocabatur E collabatur
et E U 4^ a/
tua E U mea
defendere ? 4^ defendere
Frater es E \ fatereris
hic E hinc
volo E d.
premerem te, -^ premerere
loco et E U 1]/ loco ex
et E d.
fcammoneam 'E fcamoniam
a te E U ^]/ ante
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 445/539
VARIiE LECTIONES.
64
1,
20 ac E U aut
21 igitur urbi E d.
65
66
67
68
25 coUocabatur E collabatur
26 mavis >]/ majus
— arbitrari ? 4" arhitraris
29horam E
Um/»
33 quadrlngentis E U ^/ quadrtHgcntis
35 cur non •>!/ <»«
— Abundas E abundans
5 nec E neque
7 illud E aliud
8 lapicidinis E U lapidicinls
9 nunquam E numquid
22 evenerit E U fi;mV
28 altius 4/ aherius
29 e/Te E effet
3 referendis "4/ referenda
7 Deum -4/ Z)^tf/
8 in terram E U </.
1 depugnari E U pugnari
24 equidem E U quidem29 lubet E U libet
30 fint E \2 /unt
3 1 oilenta E omenta
32 a.U d.
— multa—— attulifti EIJ d.
1 commemorata E commemoratam
2 utile E U 4^ '2'.
— etiam eft -^ eji primo
3 Diis E U deis
8 ut E U aut
9 morituros -vj/ perituros
I o praediftio E proditio
14 ut EU^.I 5 occulte E U 4' aperte
17 ac E U ^a/— contrarias E in contrarias
22 etiam U d.
25 Boeotios E Batios
— Lebadise E U ^/ thehaide
28 vicerint E 'vicerunt
29 At E Jn
1 canant E canlant U cantent
2 mitificato E U -4/ modificato
10 fanguine E U \ fanguinem
I I Thalem E thaletem
— quemquam E quondam
14 fanguinis \ fanguini
— allapfus E a /«;ya
15 imitari E U •v|/ videtur imitari
19 inconfiderati E U 4^ inconfiderantes
24 rodentes, fcuta E rodant quorum efi
opus
— Nam corroferint U </.
TOM. III.
68 25 PoHtiam E Politia
26 aut E a/
27 cariorem E cariores
32 etiam E \Jjam
34 inveftigato 4/ inveftigate
fl4/«3'.
69 6 quseram E quarerem
II fapientem 4^ fapientem, ut MS ociofi
con^vertimus
17 cum E U quoddat*
18 veftem -^ vefiem
»9 veftis 4/ 'vefiis
26 emiflio E emiffii
28 alterutram U altera utram
— emiferit E emiferat
32 infelicitas Efelicitas
70 I de cujus E decus
3Ferte E Forte
animo U animos
— tolerate E tollerare
6 retentant E retentat8 veftita eil E 'vejlitis
__ Aulis E U Jules
9 ferebant Eferebat
12 emanat aquai E manabat aquaruta
U emanabat aquarum \ tminabcU
aquarum
13 immani fpecie E immanisfpecies
— tortuque E tortumque
14 penetrabat 4/ /^««/'«'•^'
16 cum E ipfe
»9 Hunc E Nunc
volucres E 'volucris
21 Abdidit 4/ Addidit
— tegmine faxi U 4^ tegminafaxo
25 Quidnam E ^ondam26 Deum 4^ I^^«-f
27 nimis E U 4/ animis
•— ac E ^/
28 aves E aniis
29 exanclabimus 4^ errabimus
71 1 angue E augure
3cum E qui
9 labris E labro
1 1 cecidifte E U accidiffe \ excidiffe
»3 tam E tamen
M- nundinari 4/ nudari
18 ipfe E et ipfe
21 evellebat E 'velUhai
23 in E d.
28 quid E quod
30 Delphis E Delphinis
32 conceptum E concepiam
femen 'Efemine
Kkk
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 446/539
VARI^ LECTIONES.p. 1. p. 1.
7' 33 fatu E/citu 73 31
72 2 videtur ij/ ^. 33m^ Dodoneae E Dodonia
4 monflrofiffimam E monjirucfam 35
8 Veios E a'. 74 I
12 confecratam E confedatam —— ergo E ?^//ar —
•
»3 aiebat E U f/ (3/V^<jf m **
5
et ex E ex
18 ese E ^ —
— ducuntur E dicuntur —— vaticinatione E njaticinalionem —21 auguri E U 4' augurii
5
22 Romano E Romanc/n
23 reliquorumve E reliquorumque
24 credo E dico 6
27 immutatam E immitatam -—
28 Retinetur E Retinentur >—
29 collegii E coUegium 8
32navigarunt
E navigaverunt —— enim fuit E d. 1
33 Jure igitur 'E.fuit igtti 22
73 »num E 4' «^^ 25
2 Etenim E ejf enim 24
3 five tripadio E^a^ tripudio 25
de ccelo, fimulacra E casli. Si vero
de cceloJimulachra
aufpicia 4' aufpicio
27
4 29
5Q^Fabi, te mihi in auspicio 30E U qua fabrica mihi in aufpicia
•4/ quafahrice mihi in aufpicia 3'
6 Hic E U 4 hac
7 quilibet E \ quidjubet —— effe E d. 32
— eum 'Efilentium efi eum 75 2
8 quid E qui3— dicimus E diws 7
10 adhibetur E U adhihentur
11 aufpicatur E U il/ aufpicantur —— si E U
^J.</.
— viDEBiTUR E 'videturf 8
12 nec fufpicit —*— videri U d.
ftatim refpondet E refpondebit ^ fia'
•—
tim refpondebit 11
»3 AVEs. Pascuntur. Quae ? U </, _16 ad E /2 quo 12
19 dicitur U d. 15
20 foliltimum E \ folifirimum
— nuntiatur 4^ nuntiant 16
24 argumentoE argumentum 17
28 fi in Efin
a9 aut finiftrum, aufpiclura E d. 19
ao Jam U Jam "jero
Nunc imperant i^ non imperal
optimum E 4 optimumque'
omnes E omnis
caufa E 4^ '"''''«
principes E princept
civitatis \ magiflratus
interpretes E interpres
literis E etiam Gracchi literis
Scipio et E 4 Scipionum
Figulus 4^ /inguli
quod E 4 ^^os U cos.
tum U 4 <"«w
augurum -^ augurium
effe ? divinationem 4^ C^ divins-
tionem
At E U -4 autem
divini E dinmm
cura E U cum etiant
in E^.
comitiorum 4^d.
poterant 4 potuit'
ex illo fui E et illos XJ et ilJius 9
immortales U in mortales
nifi dum E 4^ 'gitur
multum ij/ multi
a proconfulibus et propraetoribus Epro Co. et Ap". pratoribus
amnes E 4^ annis U avinis
ex acuminibus 4^ extuminibus
acuminibus E tinnitibus
M.EU d.
oniifit E U emift
idem E U et idem
Ubi E U Ubi efl
nos E njos
disjungere 4^ adjungere
fibi -^ffibi dum
ad E U dum ad
proficifcenti U projicifcentur 4" profi'-
cifceretur
funt \J fint
pcenitere E 4^ «'"' pcenitere U kos
penitere
hoc E id quidem
potuit E \J poterat
defendere >}/ d.
quas -4 qui
fpeflare E U 4- exfpeBare
fi E U 4/ ^.
oftenderunt E U oflendunt
e \J ex
hoftem E U f/ hojieta
quid £ quod
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 447/539
VARIi^ LECTIONES.p. 1.
P- 1.
75 20 Troginorum ^V x 'Trachamorum
— et afleclae E quod a fecundo ^ quod a 77 22
/eculo 23
21 cui E 4" q"i^
— dedifTet E didicijjet 24
— eidemque -J/ tidem
22 hofpitio E aujpitio 26
25 nullo modo E 4» nulla pojiea —— fin E ^ Jt 27
28 contemne E contempne 28
— Attii E Jdi 29
32 quje E 4' qua
— efficiat, 4^ efficiant 33~ ut E 4 a»t 34343 Isva E U dextra 78 I
— a dextra E U iava _35 haec E hoc 10
76 I a E </. '3
2 Attiumne Navium.E ASleumne Na-
'vum 14
3 antiquior 4 anliquorum i6
6 audtores E experter
I 3 in 4* in omnH^us
14 fuperftitiofa Yj Juperjiitiofi -^Juperjli' 17
tiofiji 23
15 poflint? -^ pojfunt. 25
21 Jupiter E Juppiter 27
22 Grajis E Grais
26 Quid E d. 28
— aliis 4^ alii 32— aliis 4" <?/« 34
27 alia E U 4^ ^^''
28 errore E errorem —
3 1 ./Emilia E ^<r ot///(7 -4 ^milio 79 I
33 omen E c«i/?f« 4 omnem
7
77
34I
3
6
illa E ijia
rationem, ducem E rationes ducere
Itane ? Si quis E Ita ut
aliquod E aliquid
ea E en
M. E^.
Brundifii E Brundujii
adveftas E 4 adveHaas
Cauneas E Cauneos
omini E homini
Quae fi fufcipiamus, pedis 4 5'V
omnis
10
>7
fiE^.
pedis E pedum
abruptio E obruptiofternutamenta \J Jiemumenta
et ad E et
Numerium Suffucium E Numerum
»3
14
16
»9
20
21
22
25
26
2b'
2930
3»
Subjijium 4 Numerium Suffijcium
erupifle E Eripuijfe
feptus E ceptus
pueri E puerum
Fortunaj U 4 ^-
mammam 4 mammam vctis
fita E funt \ fit
t^\ d.
fortes Efortis
eaque U 4 eoque
fortes 'EJortis
monitu — FortunJE 4 d,
fapientes Y.Japientis
omnia E omina cum 4 omnia cum
explofit E expojcit
Fani fortium nomea E d.
id quod E idque
e E U f;c
Archelaum 4* Anchialum
qua E cujus
Scylax Halicarnaflieus E ^ilyx Bo-
licarnafius 4 Oychilax HalicarnaJ-
feus
Chaldalcum E Caldeicum
quasque E qua
vocantur E U vocentur
eam E ea
conjundlum E conjunSlim
nominant U nominent
orientes E orientis
aftionem E aHiones
cafus E id efi cafus
eventufque E et e-ventus
delirationem E deliberationem
Euryfthenes E Eryfihenes U Syrif-
thenes
cum E U cur
moderetur E moderaretur
notent E notant
lunx E luna 4 d.
oportebat E oportet
diftet E difiat
colluftrari E iUufirari
inde E deinde
ad Jovis U a Jovis
extremum E extretnum ip/um
iis E his
omnes E omtiis
ei^e E eji^
iftos cceli
E ijios
illi E d.
coelum B cceli
a 4 $«' «
JCkk a
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 448/539
V ARl JE LECTIONES.
79
So
Si
I. p.
32 Rnientes 4^ fmenifi 81
34 non fieri E ^.
35 vi E ^.
— modo hoc E i[;oc
1 qui
E^a/V
4 Troglodytas E U Trogodytas
7 poile in diflimiles E dijjimilis
11 diffimilitudinem Yj Jimilitudintm
— in U ^. 82
14 funt Eyf;//
— Tufculi E Tufcultjm
«7 fentiant E \J fentiunt
— Hsc E Hic
i8 hoc E/^^ifff
1 9 non dicere E dicere
— fentiri -^ fentiri et
20 autem E ^j'. •4' ««/
21 temperatio E temperato
— dicere E differentiee
24 valeat E maJet
25 et formas ^formas
26 plerofque ftatus E popuksfiatufque
— effingere E effugere
•— liberos E d.
3 1 agendam E augendam—- nifi talis fuit ? E d. 8j2 aut E «/
— inhaererent E U inharent
3 eae fcalpello E hafculpello
— liberarentur E liherentur
4 meditatione E medicatione
5 fcribit ^fcripfjt
-— RHO E //.
6 Quod E et quod
diffimilitudo Y. flmilitud»
diffimiles E dijjimilis
Indos E Medos
^thiopas E U f/ jEthiopas
— et U ^.
1 2 traflus E U /^j^ffa/
— nafcendum E nafcenda
34 experiundifque E experiendifqite
15 eflet defitum E effe definit
16 id U 4^.
1 fed ea E fed
19 Panaetius dixerit Y. penitus dixerat
— autem E d.
— hoc requiro 4^ hic quaro
21 qui E d.
— aftro \{/ afiri) orti
23 nafcantur E nafuntur
26 eft etiam in rebus inanimis E non
in hominibus folum nierum etiam in 84bejiiis -^ eji nen in hominibus tan-
iumf 'verum etiam in bejiiis
78
930
2
3
8
»3
I.
27 Tarutius Firmanus E Torutim Fii>'
matius
28 Chaldaicis E Caldeis
30 natam E nata
3I canere 4' tenere
32 O vim Yjfinje
33 pertinebat E /^r//«^^^/«r.
— affeftione •4' effeSiione
I in caemento E increment»-
Quam E ^oniamdifta E d.
dicimur E dicimus
fuperftitiofam E fuperflitioftt
14 ac E Hac
15 cenfent E cenfet
23 ifta U ita
— fomnii 'E fomni
25 igitur E ergo
26 fi E et fi
— Stoicorum E et Stoicorum
29 fint E funt
31 hominem E "4/ ^o»?/«a«
32 prsefignificare il//r/s^^»fl;"?
— fint 'Efunt
33 Dii fignificare E defignare
1 eaEd. .
2 neque U »ec
5 fi 4. </.
6 nullas E ullas •vj' nullas erga
— nobis U d.
7 neque E nec
— dant E non dat
conceditur E concedebatur
et rudem E d.
quod E quia
—~ omne E omnes
1 <; infinitum E /»//»/»
16 Quis extremum E </»,
— dederit 4' crederit P
18 id Ed.
— Ne E Nec
20 fit E effe
21 ea E <i.
25 hoc E i»*?*:
26 nofter £ wfier
28 Deum E divinum.
—. effe E d.
—• caelitum E ccelitumqut
29 Sed F //.
30 fic Ef.t
31 fat E y^'///
35 negantium E negotium
I eventura fint E 'venturjifurJ
3 caias E U 4^ f««/«J
10
13
»4
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 449/539
VARI/E LECTIONES.p. I.
84 4 Neque E U nec
6 fintEy/<«/
— fumi \} fumere \ fumert ipfot
7 igitur -v}/ joitur et
1 non dant E dant
12 poteft E -^ poteji fierl
13 Tufcis E-v]/ Etrujds
14 darent E dartntur
17 ipfis E m20 inquit E quidsm
21 fungi fuo munere "Efungere munere
et officiofuo \fungi fuo munere tt
offtsio
22 vera E natura
23 vera E natura
26 nec E ut
30 FelHve \ Fefine
34 dixerit E U v|' /« di-vinaiiont dixerit
35 exiftimandus E intimandus
85 I fimilia E 'vera
2 nam E </.
— videntur E videtur
5 quando 4/ quando vtl vaticinando
8 nos E <y. •
— praefumptio E prafeniem U prafenfto
t]/ prafentio
— quam E a^
1 1 praefenfiones E prafumptiones
—- nuUam E nulla
13 At concedamus E d.
— At impudentes U An inpudentes -^
An impudentes
— cum evadere. Quid U d,
15 multo U multa
16 fortunam Rfortuna
1 vera E 'vero
21 aut E autem
—- quoque E d,
23 fint Efunt
29 quadam 4' quadatn
— hominum fama E d,
— fenatu •\> Jenatum
30 habebamus E U haheamus
32 illa E illum
33 perfecit E /r<r/^f//
S6 I cum E tum
4 ex primis E exprimi
5 Id E «/
6 verfu U 'verfus ^/ 'verfum
— cujufque E cumque
7primis literis illius fententije
£</•
9 fepofitam \fopitam
10 ut E f/
13 pocius EpotJus quam.
P-
86
87
90
1.
»3
14
»3
16
18
»920
25
27
28
33
34I
2
S
6
II
»4
16
17
»9
21
29
30
3»
32
35
1
»3
H25
26
32
33
9
»5
16
quam E quem
pofthsec 4' pojthac
patientur ij/ patiantur
vera E Jiatura
Jamque E Idemqut
videte E 'vidtre
deledlationis E deleilaiionem
voles E 'volent
quidem E d.
remcx ille de clafie Coponii E res
exiles declafe Capcni
praedixit E pojiaixit
qiiin E qui
par erat E pateat
quas E ut qua
evenirent E tujn 'venirent -^ tum tvS'
nirent
eft E ij/ cenfes tu
vefanum i/ 'vejanum atque
mtE -^ M.
Coponium E Capontum
perfpicere E U refpicere
veris E 'ventris
deferenda E deferenda \> rtfertnda
opum E d^
vim {^ic E,fe vim
autem E aut
aut —— de Crsfo E d.
de E ex
magi' E U magis
amphiboliam E \ amphibologiam
magis E minus
valere E talem
amphibclia E U -4^ amphihologia
potuiftet obfervatio( p. 90,"
13) E d.
ut modo U tantummodo jam ut i^
tantummodo ut
aut >]/ et
collineet U conlimet
et miramur tamen U d.
habenda U adhibenda
quas 4^ qui
perturbatiora 4' perturbatiores
ne 4^ d.
Qui U '^id
qusdara 4^ quodam
foleat E ,3eb>. I
Primiim 4^ primiim igitur
efFcdricem E effe£liom
quidcm quoque
nulla vifa 4^ nuUam 'vim»7
1 9 providere E pravidtrt
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 450/539
VARIiE l^ECTIONES.
p. 1.
90 21
23
24
25
26
29
3^
33
34
35I
3
48
91
92
10
»3
»9
20
2Z
23
25
26
29
30
31
32
33
34
7S
910
1
12
H»7
imbecilli E imbecillis
fomniis E d.
cura 4" '-'"« (urant
ducant ? -^ piitant.
enim E igiiur
nec E neac E aut
etiam ab hominis E hominilus
Sed E f/
nobis E nihil
Sive E Omnium
per E /ro
videamur E njideaniur
poterat E poterit
cum E 4' «'
certiora E «r/a
efl E//amfradtu E anfra^u
diredo E dcteho •\' de reilo
fi quidem £ inquit
facito ^ faSIo
fed omnia non efl necefle E Nunc fl
hoc etiam \> fed omnia non. Nunc
hoc effet.
licentia E latitia
aut -^ ut aut
negatis E njos negatis
aut E ut
qua ^ quam
Is E His
cum \ enim
languore E langore
ex E et
cogitarit E cogitaverit
aveo E U habeo
haerebunt E habebunt
enim jam in contentionem E in
concione
excellentes E d.
leftos E latos
grabatos E gaudentes
ftertentcs aliquos E aliquem
dignius E dignus
fagarum E ^ fagaci
nifi effe \ d.
definit E diffinivit
et videntem •»!/ d,
erga E igitur
mente qua fint E mentem quceftquidque
E quicquidprocurentur E procreentur
fomnis 'E.fomniis
igitur E ergo
eti^ £ d.
p. I.
92 19 neque E »ca
20 fomnis Efomniis
iatelligamus E intelHgimus
neque E non
22 explanatorem U explanacionem
2$ quo E QUteobfcuritates E ad obfcuritates
27 moncrent E moneret
Quid? -i^^id-— nemo phyficus E nemone phyficus -i^
netnone fyfecus— obfcuris ? ^ ohfcurus
28 nimis etiam E nimium
— uter E Utinam
30 Mea E d.
mones E mones mea caufa
3» meE d.
33 herbigradam E hacbigradam
35 Amphio E ^ Amphion
93 4 tum Attici E Atthici tamen
refpondent E refponderunt
5 At -i/ Ait
7 pendere E perdere
8 fafcia Yj faxea
12 eiE^.— videbatur E moliehatur
13 Nemone E Nemo
17 obfcure il/ d.
18 juberetur E jubereniur
^9 minime E id cji
23 humarat E humawrat
26 Tum E Timfopiri
28 loci -4 loco
3> emififTe E f/ miftffe 4- et miftffet
35 Poeni E pre
94 I Decii ; pervulgatum 4* Deciipervul-
gatum
— illud E id
— prffifule E prafide
2 Gracchi E 'Tiberii Gracchi 4^ 5".
Gracchi
— Balearici E Baliarici
5 equo E ego
8 qus E quam
1 1 Democrito E Arifotili
— Unde profedtam imaginem E d.
12 certis E ceteris
»3 Quod E ^id— eo E tfo emm
Hquod fuerat
Equi
fluerat.
Plena 4^ plcta
'5 Atinatem E Aithinatem
i8 accurrant E occurrat
_ Etiamne E etiam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 451/539
VARIiE LECTIONES.p- 1. P- 1.
94 1 8 enim E igitur 96 9
19 ipre E J. U infe 10
20 in^ormata E U conformata »3
22 Homeri E ^ow//// »9
—> imago E v|/ cogitata imag» 20
24 enim E c'.
—26 majore E majori 21
31 languore E langore 23
34 animo E d'.—
95 I cogitavimus E cogitantes liidimus -^ 24
cogita^vimus <vidimus 25
7 fum E d. 27
— t\J ex
8 cogitationum E ccgitantiumque 331 1 futuram E d. 34
14 verum E et ijerum •~
— utrum E utrumque 97 4— non eft E ef} 1
— Alexandro E Alexander 21
19 Fruftra Nunc quidem U d. 25
21 lucubrationes E lugubrationes
22 meridiationes E mitidationes 26
— nec E Htec 27
23 tantis E tam 29
24 raagis ufquam E unquam magna -^ 33magis unquam 98 3
25 ^'ideo E 'videor 426 divifione El ]/ diwnatione
5
29 advenientes E adnienientis 7— crefcentes E crefcentis 8
30 nonnullas \ nonnulla 12
— fignificationes 'E. figniflcationesfunt —— ut E f/ »3
31 fomniorum fere animos
( 97. 16
29) \J -^/d. »7
32 dicunt E debent 22
34 in fomnis ^fomniis 23
96 6 fomnis Y. fomniis
— efie E d. —— amiculo E aminiculo 25
8 in E ^.
— et E a/ 28
habebat E habcret
cfFecit E ^V//
fomnis 'E.fomniis
aquilam E aviculam
fomnis Efcmniis
enim avi E ef} a^vis
Antipho E Antiphon
et agitans E d.
ipfa E d.
effetne E effene
obfignatam quoniam E^nam E ^iain et
obfignari Ejignati
exfultantes E exfultantis
delphinos E delphines
conjicientes E conicientes
fecit Efacit
tandem E tamen
ii E hi
duci E dici
contrarias E contrarium
fit E d.
haec E id
oppreffit omnjum fere animos E </,
enim E d.
confiteri U •\' profteri
eft junfta EjunSia
cunque E U -vj/ ^inte
fi harufpicem Efve harufpicem
taftum 4' tantum
videtur E vero
efle E eft
ipfo E fomno
et repugnantia E ac repugnantia
qui prope E quippe
proprium U >!/ </.
ea E et
fimillima Xi fimilia.
videantur E 'videntur
dici E adduci
expromere E exprimers
vero E d.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 452/539
D E F A T O.
PRINCIPIUM DEEST.
Edit. Olivet. MSS. EV-^
p-
99
1.
100
3
5
812
20
24
25
I
4
Principium deeft E U {'nulla defeHui
nota) \fragmentum
pertinet E •vj/ qua pertimnt
nominare E appellare
habeant E habentut E d.
»— perpetua explicaretur E 4" pi^fpicnti
expliceiur
caufae E cavere
ea E d.
de otio E U otio
adis E U 4' acceptts
Nec E nj/ »0«
— q uod U id quod
7 Nam E natnque
1 fat nota E \funt nota U noiataque
funt
•— teque U d.
— in iis E 4 inde U /« ^/V
16 propofitum E \ pofitam
vj Tufculanae E Tujculano
24 fcripfifti quorum Efcripfi. pro^
inde audire confidamus. SMrit qui in
fortuna jam cafibus omnia ponant.
Et mu7idum credant nullo reilore
moverit Natura volvente vices et
lucls et anri. ^orum (fine indicio
cltquo multa hic defidcrari) Ufcripfifii proinde audire confidera-
mus hi quorum -^fcripfifli : pro-
inde audire confidamus. iiunt qui in
fortuna jam cafibus omnia ponanty
tt mundum credant nullo reBore
moveri,natura volvente vices te lucis
et anni quorum
28 urina 4 urna
— ut in unguibus E et in unguilus
P-
100
lOI
1.
28 ut A^ et
— ut in reliquis ejufmodi E et in ceie^
ris hujumodi
32 comminifci videtur E \ qua omitta'
mus fi videtur
33 quidem E 4 '^.
— equo E quo
34 qui E 1}/ ^.
3 5 hafce -4/ hafia
— capulo quadrigulas E capitolio qltd^
drigam ]/ capitolio quadrigas
2 et E 4^ aut
— rivo E 4- ri^vum
3 quanquam ^ quid
— huic quidem E huic, ^is enim ^huic ? ^is enim
4 efTe E ,]/ </.
— Icadii E Hyrcadii
5 enim ^ \' d.
6 in crura •
tamen E 4 ^,
8 cafurum fuifle E J/ tantum cafurum
10 fati omnino E ^fattm12 num E »0«
— nunc E non
15 Pofidonium £ Poffidonium
16 quidem E \ quid
17 contagione E 4' cogitatione
18 perfequemur E confequamur
— videmus v 'videamus
19 efl^e pituitofos E \' pituitofos
21 plurimum E \> d.
22 etiam E 4 "^*
23 Tamen neque ij/ M«^». Neque
24 quis 4/ d.
— Arcefilam E 4 Archefilaum
27 Disjunge E 4' Disjungo
«— natura E 4 nnturam tam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 453/539
VARIiE LECTIONES.p. I. p.
101 28 Pompeii E Pompei 103
29 cum E J.
32 non E d.
34 aut ^ alii
3; ahYiOTTtdini ^ •\' intus abberreant
102 3 Hsec E AVf -^ nec
— agatur E agat
— confirtat U conjijlit
4 fint Y. funt
5 idciico antecedentcs E 4' <;/.
7 haberet E haberent
— Nunc E nec
8 imbeciliine fimus E imbecilkfque fu-
mns vj/ imbecilles fumus 104
9 nobis E r?i^«j
II confequatur Ey^ya«/ar
1 3 etiam E i]/ et
— federe E -^ federe^ ees
I 5 Stilponem E Stylphenem
— Megareum E U -vj/ Megaricum
i 6 ipfius E et ejus
II enim E etenim
20 Quid ? Socratem nonne E ^id So-
cratem ? non
21 notarit Zopyrus E notavit Zephyrus
i^ notarit Zephyrus
23 pernofcere E cognofcere
30 difciplina E et difciplina
3 2 qualibufnam E U qualibet nam
— perceptis U pruceptis
— artis E ij/ </.
33 Percepta U Pracepta
34 percepto E U pracepto
103 1 percepta E ^r^f^/»/a
Vigila morietur E d,
illud E ifiudnon E d.
ergo E U igitur
g in E-(J/
d.
— Fabio 4/ d.
•— ortum E -4/ Fabium natum
— eum %}/ f««
10 et i ]/ < /.
1 effe ij/ </.
— hsec quoque E et hac
14 Omne non potefl E U //.
— igitur \> ergo
16 hoc U hac
19 eife E efi
20 fint Y. funt
21 fieri E ^. 1022 Cypfelum E Cypfeieum
24 comprobabis E qua probas
25 dicentur E U dicerentur
ToM. III.
2
67
2
3
S
1.
25 his E /7/
— pofrint '^poffiint
26 Carthagine potiturum E Karthagi-
nem petiturum -i^ Carthaginem feti-
turum
28 vobis E U nobis
30 primumque E /r/w«»«
— es E f/?
32 diflentienti E difcenti
3 3 e vero E ex ^vero U nec in 'verum
— converti E cognofci U convertere
34 quod E •v|/ ^.
— eft, neceffarium E necef/e
I Quanquam E ^ia inquam -^ quia
inquam
tamen E tantum
Fabius non E non
aefluans E \ exijlimat
— fperat E >}/ putat
7 fua -^ d.
—percepta pronuntient
Upracepta
pronuncient -^ precepta fua pronun»
tient
— fed morictur E U </.
9 mari •4/ mari non
1 percepta E pracepta
— loquantur E loquerentur
1 negationes E 4^ negotiatores
1 idem E iidem
I 4 poffint E poffunt
16 is moventur U ^.
— ei E enim
«17 geometres E geometra
— dicet E dicUnt
I I fphffira ^fpera
— medii E mediifunt— fed dividantur E U </.
21 ifto E hoc
23 efFerre \ afferre
— fphsra ^fpara
24 it -i^ fe medis
24 In Ey? in
25 pofTumE/o^Kf
26 ullum E illud
28 ita E d.
29 obitufque 4/ pernofcere "jcl
— perdifcere E /frwi^/ffr^
30 appeliant E //// njocant
32 anquiritur E -^ inquiritur
34 fieri E enimfieri
; i aut E <vel
— aut E 'vel
4 ne ineffe E 4- nec neceffe ejt
5 cjui E U 4^ 'i"'d
Lll
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 454/539
VARI;^ LECTIONES.p. I. p. 1.
105 5 urgeatur E •4' tirgebatur 106 13
6 morbo E ffiodo H— idem E quidem 21
8 Nam E non i—
9 dicitur E dicatar 22
12 fi diceretur E dicatur
——. cubiculo E i^ ctihili 24— Scipio E d. 25
I? erat E •J' erit
16 necelTe mori Scipionem E neceje efi 28
ScipionimoriJic U A^necejfe eji mori —Scipioni —
»7 immutabile E 4' mutabile ~18 nec E Heec 29— ha;c E d.
19 fatum E ^faiium 30
20 de via deducat E 4' c^iijidi dicKt 32
21 aliquid E cum aliquid 3422 exiftet E exfftit
23 phyfico E -^ d. —
— alteram E altera 35«— duo E dubio 107 I
26 fieri fit nccefTe E -^ Ji ejits ftl jiecejfs 2
eji —27 enim U d. 3— ex £eternis \ externis —— natura; U a natura 428 idE^.
5
29 fortuito 'Efortuitu 7
3» et E etiam 8
verum E vj' ^. 1
32 duo 4' ducs >SArchonte E Archorita
— neque E nec 16
34
cafurum E caufatum —
ii E^. 18
ro6 1 fint Y. funt —~ futurum \5f iterum —
— converti E U J/ conuertere 20
2 fati U ijeri 21
4 ii Vj hi 23
5 devinciunt E 4' devincunt 26
7 non E non enim
enuntiatio, quod E ratio quam
30
8 appellant E 4^ vocant 34— caufas E 4^ caufa
9 enim E enim enuntiatio enim 4< (^itf* 108 3
enuntiationem5— eflicientes 4^ efficiens 7
— habebit E 4^ ^. 810 autem E enim 10
J2 Id E quod 13—
•
omnia ^ omnia qucsfmt »3
»3 fieri E/a«r 18
fiant 'S.funt
afTentiri 4^ ajpntari
alterutrum E U alterum
ex U d.
etiam necefi^arium E necijjarium
necefTuatem E necejfarium
obtinuerit E 4^ oportuerit
non teneat E U 4^ </
et U ^.
Itaque E 4" Itemque
tertius 4^ interius
motus 4^ modus
oritur E exoritur
decliriat E decUnet
appellat E appcllabat
re E re tamen
ab alia E 4^ '^.
alia ab alia E aliqua
depellatur E 4^ <^epella»^
ne E Tiec
jam E 4^ etiam
eaque E et
quod E quia
ne E nec
ac E et
elTet E effe
Hinc E 4. /4*
necelTitate E 4^ ^*' necejjitate
Epicureos E 4^ Epicurum
commentitia E 4^ amentiu
reperire E invenire
Communi E 4^ Cotnmunem
confuetudine E conjueiudinem
abutimur E 4^ arhitramur
nolle E velle
et E etfne
antecedenti E U antecedente
vas inane E mane ^ inane effe
fine aqua 4^ ^»
cum E enim
inane E mane
a phyficis E 4^ phyj^d
motus voluntarios E •voluntarium
motum
non E d.
aut E d.
evenerint E ^venerint
aut quidquam U an quidquam
An E in
ante diftum Yj-^
d.ne Scipio E 4^ ^.
confequenti Y. Jubjequenti
immutabiles E innumerabilet
efficiant E efficiimt
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 455/539
VARI.^ LECTIONES.p. 1.
108 l8 d\ccnt\3T "E Jkerenfur
21 extimefcenda E extitnanda.>J/
aj}i-
manda
22 neceffe E neceffe eji
— Veniet in Tufculanum Hortenfius,
\d.23 verum E \ vera
25 Appellatur E appellantur
— quidam E -^ d.
26 a philofophis E a phyfuis U d,
— eft 4; ^.
—• omnino E •vj/ ^.
27 agamus U agemus
— tibi eft E non \ non eji
28 adhibueris \ adhibueris non
29 Item non convalefces E U\ d.
31 alterutrum fatum E altcrumfaSlum
33 genus E igilur
— ignavum E ignavum eji
34 eft E d,
3 5 ne E «0« U me
109 3 convalefces. \ adhibueris
— Itemque E Item
4 ifto E hoc
5 adhibueris E d.
— caetera E -^ ceria.
7 inquit E d,
— copulata E compofta
8 eo E U illo
— et ex E ex
14 Milo E Minos
— referret E referet
— habuerit U habuit
15 habuerit E 4' <''• U hahuit
17 igitur E d.
— eodem E hoe
— tu U ^.
1 8 non adhlbueris E U 4' ^on
21 probabat E probat
25 conferte contexteque E 4 conferta
contextaque
— fiunt ^funt
27 Eft poteftate E -^ </•
— fiunt Y. fiant
28 fiunt E 4* infunt
— igitur E emm
30 HcEC \ hoc
— ratio E ij/ ratione
31 ita E d.
32 eveniat E wniat
3; vera E 'uera eft— naturali, futura E \ naiuraliter
II o I poftint E/o^«z?/
p. 1.
iio 3 ut E ita ut
4 ipfe E ita
— ter E 4^ tunc
5 ex E f/ ex
6 ne E nec
8 quo E eo
— quamque rem cogHUis E quantiuatn
re incognitis
9 eflet E fit
10 CEdipode E Edyco
1 praepofitis E propefttis
— ab eo E labeo
15 pertinent E U dicuntur 4 ducuntitr
1 7 non E 4 ^^
— HiE/— urgentur E 4^ angunt
1 8 anguftius E angujiiis
— foluta ac E 4^ abfoluta et
20 caufa E d.
— apta E a^a
23 e\ E -^ et
26 Tyndareum E 4" Tindafum caufam
28 grafratori fuifle dicetur E d.
—• dicetur 4/ dicetur caufafieri
29 Ennii E 4^ ^-
31 Cffifa cecidifl^et E U 4^ C«?/^ ceci-
dij/ent
— abiegna ad terram trabes E 4^ ^^^'
gena trabes
33 Pelius E Pellius
— fimiliterque -^ fimiliter
34 fuperiora repetentem regredi E Ju'
periAs regredi i^ Juperius rcgredi
35 inde U modo
— inchoandaj E U inchoandi
— caspiiTet U cepiffet
III 2 efferret E huc efferet 4^ huc affernt
3 Medea E 4^ ^.
4 eae E 4^ ^*^*^
— afi^errent E 4 afferens
5 ejufmodi E hujufmodi
6 quo E cum quo
7 quoniam E quia
8 cujus E in cujus
— Nec E ne
10 uicerato E -^ d.
-— morfu Philofteta E 4 Vbilotett
faucio
11 is in E </.
13 Sed Efi
17 ez E d.
— ait quid E 4 aff.rmat quod
20 volumus E 4" valuerifntts
21 efle E d.
Lll -2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 456/539
VARIiE LECTIONES.p- I.
III 25
27
28
112
34
452
3
8
12
»3
H»518
23
24
25
28
29
3'
32
34
35
J»3 3
4
7
so
1
12
»3
16
17
infcientlam ^ /ententiam -^ /cientiam
Quod eft ^ d.
non falfum E -^ nunc/al/utn
potefl: E «0« foteft
cenferent E cen/uerunt
fatum Yj/adumviderentur E 'videntur
ferire voluifle E /errz 'voluit /& \>
/erre •volui/fe
liberatos -i/ liberos
autem E aut
delabitur E dilabitur
in afTenfionibus E In iis a/fertionihus
vj/ in a/fertionibus
oratione E ^ farte
iique ita JL/i itaque
omnia fiunt ^ /unt
antecedente E antecedenti
fequuntur E a/Jequunlur
At E Et
ne E nec
nec E neqiu
praepofitis E propo/tis
ut et E «^
enim, inquit E hic^ inquit, enitn
Itaque et proximis E d.
cccurrit ^ occurritur
et 4' cau/s et
fint Y,/unt
non E aiit non
ne E nec
diceremus E -^ dicerentur
effent E e//e
ne poteftate E 4^ <^-
dicent
Edicuv.i
Quod E 4/ qui
dicantur E dicant E dicnnt
antepofitis E -^ antecedcniibus
vifo E <vi/io
id E ad
habet E habeat
cylindrum E chelindrutn
ad E «'.
incipere E d.
non pofTunt E d,
cum E quod
verfari E^J/
</.
quafi E quam
fpeciem ^Jpem
eaq ue E d.
P-
113
114
1.
18
20
23
25
33
3»
34
I
4
pulfa, quod reliquum eft E 4' '^*
omnia E omnino
ac E et
eas »]/ eas non
vifo E 'vi/u
affentiendum Y^ /entiendutn
omnia fiant E \ /ant
nifi prsegreflione E -^ /»e frogre/"
/one
confitendum E con/uetudinem
Omninoque cum E -v]/ Omnino ^a^-
cunque
' quibufdam E quibus
poflit E po/et
aliud E illud
9 alteri E 4 aliter
115
10
12
»3
»4
16
17
18
20
22
23
2526
28
30
32
33
3
5
ita, ut E •4' '''.
fit E \>/nt
illas E fflj
abefl"e E •vf' omne relegari
non ab E nam
Declinat E Declinanf .
atomus. Primum cur ? E aihcmu
primum 4 atomus. Primum
ille appellat 4 d,
nova E ij/ ^-
num E "4/ «^»
declinet E declinent
non E 4/ notnine
hoc E 4/ <«'.
inani, per quod E 4 manere /empir
quid
atomus E 4' otomis
ferretur Y. /eratur
teneret
Etsnet
nullam E et nullam
quas E quam
declinationem E declinatione
tamen E tum
ac E et
et vim 4^ d.
fufl:ulifreque Y. /u/uli/fetque
has E d.
Nam explicarentur E 4- </•
illud quoque E illum quanquam
declinare E declinari
Multa defiderantur E (nullum de-
/eEius indicium) \ Hoc opus tion e/t
ulira repertum.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 457/539
D E
L E G I B U S,'
LIBER PRIMUS.
T. PoMPONius Atticus. M. T. Cicero. Q^Frater,
Edit. Ollvet. MSS. E U v|.
p. 1.
115 10 quidem E quidam
'— Arpinatium E 4* Arpinatum
I 2 hsc E hoc
16 iftuc U ijiud
18 fane. -^ fatie njerum.
20 Mario E U Murii -^ manu
21 kdisU/aculis
23 quod E qiiis
— UlyfTes E U UUxes
25 locis U /« locis
n6 2 nunc U d.
— tempeftasjvetuftafve \J necej/itas iem'
pcjiafve
^ vocent E U <vocant
7 feverint E /erwri^it
~ fciibis acceperis E/criptis et ajferis
U ^ /criptis a/feris
8 Marcus. -^ ^in :
9 ipfe E d.
— certene, non i|/ certe num
— sedibus E heradibus
12 Proculo E Publio
I I dedicari E U dedicare
12 jufTerit \J jujlt
— et U ^.
— verumne E 'verum ne U ne
—- Athenis E 4- anis U aliis.
1 3 Orithyiam E Orchiam U Orithiam
14 eft E a'.
— ifta U //«
15
quaeris E qUarens
16 Atqui E Certe
j8 quod E yz^/j
— homine E d.
1 me 4' <?'.
20 faciunt E no/ri/aciunt
p. 1.
ii6 22 exigant E examinent U examinant
— iidem E U idem
23 putent E imputent
25 Marcus. \ d.
— in illa E U i/Ia
26 hoc E hac
30 Tite E ^inte
31 jamdiu E ^/«
32 traftante E iraBare ^ traiiantem
117 1 ornata U ordinata
— Abeft E U 4. adeji
— noftris E\i -i^ d,
2 et ipfe E ip/e
— ex E d.
1 1 Fannii E U Fanii
— Antipater E <]/ pater \J pater (/td in
marg. al. patrits)
12 habuitque 4^ Habuitque— agreftes E 4^ agrejiii
I 3 horridas E rudis
I 5 Gellius, Clodius E U belli gladios 4^
bello Clodius
— AfellioE^. \5 aSilio
— Caelium E Calum
16 atque E U ^/
— Macrum E 4* Acrum U Acium
ig multus et ineptus E U multas inep"
tias
24 quemquam E d.
27 a E abs
30 capiatur '4^ capiat
32 ne legancur E U 4^ negligantur
— autem U "vero
35 autem E aut
JI8 1 illummet E U illum et -^ illum
2 ifto U 4/ illo
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 458/539
VARIiE LECTIONES.
Ii8
iig
1. p. I.
8 Quid ? E U ^od 120 I
g e E eji e 3
lo Subcifiva E ^aff^-ua 41 1 fint E U /unt —1 3 nifi E nec —1 5 traducor E\J -^Ji traducor
1 8 vero E d. —20 non inertis U meritis 5
21 mihi U 'ueri
23 vellem U •vellemus 7
26 Rofcius E d.
27 ceciderat -i/ cecinerat 8
28 contentionibus E tontionibus \ con- 9cionilus 14
29 ut jam E U 4' utinam 16
— oratio U oracio 20
30 multum E d. 21
— lenitate E kvitate 24—. vel -i}/ velis
31tibi a E
Utibiam
25— vacationem E U ^. 27
32 mehercule ego U ne ego hercuh 29
34 cum E quin. 31
7 ifla U d. 33— nobis his fubcifivis, ut ais E nobis 35
his fuccejjivis \J /uccejjive ut his 121 I
8 et E K/ 3
9 aE et a 4
1 2 vocas -^ revocas 5
13 quoniam E cum 8
14 audierim E audi^verim 916 igitur pergimus ? U d.
— pergimus E pergemus 12
— vero E quidem 'vero »3
•
— hac quidem E hoc U hac quidem 15•— fi placet E U ^. 16
20 explicare E et explicare —21 Egone ? 1}/ Ego memini —— id E ^.
22 refponfitare U recitare•J'
re/pondere
— fint E U ^/unt 18
2; quanquam E U quam —26 ei muneri U d. 23
— expertes U d. 23
zj exiftimo U d. 26
28 populum -^ populo 27
30 ac de parietum E et de porientium U 30
aut diponencium 3'
— hortaris ? 4' "^^ hortaris 32
31 aut E -^ an
— Itipulationum, et U Jiipulacionum 34aut
— forniulas E \J/ormulam
33 vobij E nobis —
tu idem E d.
Crete E Creta
Clinia E Cljmia
cum E d.
Lacedsemonio Megillo E U Laceda'
monie Gallo i]/ Lacedamonio Megald
ffiftivo U extimo
defcribit U /cribit
die E diem
Cnofiorum E Ono/iorum
difputat U difputant •>]/ di/putam
\nE d.
autem E aut
contineat ? \ concipiat
fimus E U fumus
putas E \J pufo
quaerimus E U quari
nobis E U noris
ita U i/a
ac E aut
concludatur. -vj/ concludatur naturte
tum E tamen
latebunt E latebant
aliter E altum U alterum
ac E at
haec E hoc
in natura E natura
facienda E/aciunda
confeda U tum /acla
nomine E U nom ne vij^en
legendo E -^ deligendo
aequitatis E aquitas
ducendum E dicendum
prudentis \J prudenties
eam E U appellare eamaut vetando E\J \ d.
ut 4' 'juo
appellare, Conftituendi vero E Uappellare, aut conjliiuendo . Verzmi
•i^ appellarit. Conjiituendi vcro
feculis E/aclis
omnibus E \ communibus
Quintus 4^ -^f^-
adfcribito E U ad/cribi 4^ a/cribi
fervandus E oijer-vandus
illud 4^ iliius
pa£lo U modo
Quinti novi E ^iintii novam
fententiam \J /ententias
\\E\J d. ^
omnem regi ? Nam fi E oinnem 'vel
diwnam reginam. Si U omnium re^
ginam/i -^ omnem divinam, Si
non 4^ fuodo
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 459/539
VARI^ LECTIONES.p. 1. p. 1.
122 I ab eo E U il/ a </fo 123 32— ordienda E criunda IZ4 I
6 caput libri E U a]/ capituli 4
7 Deum E fccundim
8 quorfum E quorfus 6
12 pra:clara E/r<? clara 9
— conditione U raiione (fed in marg. 10
al. cnv.dicione) —'3 naturis E natura
H fint E d. —20 communis E U ^/ communis 18
21 confociati E U conciliati 22
24 et E d. 24habendi E habenda 25— vero U autem 27» iifdem E eidem 28
25 multo E U ei multo 29magis E U ^nagis autem ut 33
26 nientique E U metitior.ique 125 I
— Ut E U a'. 4^ Unde 2
— jam -^ ettam —^7 exiftimanda E exifiimanda efi 3
29 agnationibus E agnitionihus
— diftinguuntur \ dijiitiguitur 4
32 qua^ritur E •»]/ quaruntur 6
— folet \folent ~— et E U ^. 7
33 ita E U //?a
difputantur E U difputatur 8
34 maturitatem ^ materiem —35 in terras E intrans 9
fatum E \Jfaifum— audum E a^um
123 I cunique E U S^uanquam
6 Dei ; ipfifque in hcminibus nuHa —E de ipfjs ^inte hominibui. Nulla —^ Dei ; de ipfh ^inte hominibus 14
nulla »5
9 qui E quo
unde E inde 16
TO ac nofcat E U cognofcat —II ingenio prarterea. Eft E ingenio. —
praterea 17
12 quam E U «'. 22
•3 Quod E ^a 24
«4 propior E U pricr .
— cognatio E U cognitio 25
16 conlulto E U confulte
17 nata E nata effe 27— baccis E U bacis
21 imitata E innata 2824 etiam E tt
25 obfcuras et E U vj/ obfcurarMtn 30
26 enudavit E emendaaiit 33
29 cognationis E ccgnitionis
fimus -^/ fimus
habilitatefque E hahilitatts
ac E atque
iis E his
quod principium U quem princifem
iis E his
coi firmat •4' confrma^vit
ipfa E ipfe
perficit. ^ perfecit
quam tu E U 4' quanium
verfantur E \i fer^vantur
unum i]/ d.
varietas 4' 'vanitas
c-epi/ret 4' cepifjet /
omnes E 4^ oot«/x
Quod E J^/d'
omnes E omnis
par. Nam E ^ par. natura
omnium 4/ animum
in 4- '''•
interprefque E U interprejfaque
mentis E U 4- mentibus
oratio 4^ ratio
ducem \ ducem naturam
etiam E d.
pravitatibus ^ pranjis adibus
et E ut
omnes E om^iis
quas E f/ qute
fimile 4/ d.
naturalis boni : lenltate eft enim Enaturali bcno levitatis U naturtg
h^ libro 7ie lenitatis enim et fuavi"
tatis id eciam
lenitate -^ lenitatis
fuavitate \' fua-vltatis
propterque E \J propter qua adbeati E hi
inglorii E \] funt inglorii
Moleftis E mokfiia
cupiditates E U <3'.
fimiliter E etiam
nec E U »f
ex E ea
efficit. Qu3E fi approbatis E efficit
quafi approbantes
reliqua E reliquas
fin quid E ut quod
igitur E ^inte
ab 4/ d.
omnes, juftos E omnis eis hosnos E 4^ ^-
naturam U njerum
nihil E ut mhil
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 460/539
V A K l M LECTIONES.p. 1.
I z6 I
2
4
6
8
9
12
i8
22
23
24-
26
28
32
127 1
3
4
5
910
1 2
»3
H»9
21
22
23
aE U^.et vetando E U d'.
quoque. At E quoque et
exfecrari a natura Y. ex fe na-
tura
a natura ^ naturaeft E U enim
Pythagorea U Pythagorica
* * * ^.\} ^ de amicitia locus
cum hanc E trahat
effici E U efficit
fit E U yTf
aut nihilo E U uti nihil
interefle E -^/ intereji
potuerit, jam amicitiae nomen Eputo erit in afniciiia, notnen tamen
^ erit in amicitia j ncmen
eft E^.nomen 4' nomen tam
quam E ^ ct.
alteri ^ alterum
Qu32 1]/ quo
videtur, mihi E vidtrent hi
ortum E d.
omnes E U ^.
enim -vj/ etiam
efle E ejfet
feE d.
fufe E confufa
amifia E mijfa
tu is es E \ fuiffe
Tite E Titi
fermonis \ fermonis.
fit, vides : ad refpublicas Y. fi tu
idem ad remp,
^fl tu idem ad
reip.
et ad E U et
principia pon^ntur E in principio
ponatur •\|/ in principio ponantur
probentur E probetur
fed ut iis E ut eos
Speufippo E Crifppo
Ariftotelem et Theophraftum E A-rijlotele et Theophrafio
cum illis re congruentes E dum illos
congruendi \ dum ilios congruenti
rebus E ex rebus
etiam E /«
convidlam E conjunSiam
etiam E et
litibus i)/ d.
nec unquam E neque unquam
rogemus E U a/ rogemus
Arcefila E Archefilao
p. 1.
127 25 {ci\\.t'^fcito\fciia
— videntur U <videatur
26 nimias edet E mifcei in U mifcet et
— Quam E quem
27 * * * E U (nulla defeaus nota)
28 et in \|/ d.
""-11 s E_/«j ij/ etiam
— fuffimentis E fuhfigmentis
29 eft E d.
31 multifariam ^ multifaria
— ubi funt tamen E ubi fit tamen Unififidum
32 quam confcientia -^ d.
33 t^edis E telis
35 follicitudo •4/yo/«7a^o
— impios E d.
128 2 au t abnucret E ««K«^r^/
3 naturs E U ij/ natura
5 fi paena E pcenas
— metus E metu
8 Tum E Tui
— qui U quia
—- honefto U hcnefio modo
— moveniur E mowntur
— fimus E fumus
9 callidi fumus E callidifftml
1 1 loco E quo loco
— nadtus, quem 4' natus qui
I 4 facit E U \faciet
— et metitur E metietur U mecietur 4'
emetietur
I5 quid E quod
16 ilIiE?7/e
— ablaturum E oblaturum
17 id E U/»
19 qua E quo
— agreftes E agrefies tefies
21 fcita fint 'Efita funt ^fitafint
— aut E ac
— Etiamne E Etiam an
22 quae leges fmt E qua elcgiffent
— illi E illa
25 quem E effet quo modo
26 indida E ut diila
— impune •4' '/•
27 conftituit una;quae lex E confiituit,
unaque lex qua
2S eft 4/ efiet
32 fi poterit E d.
34 et ea, quae E eaque ^/ (/?, eaqm35 alia E,U illa 4^ ipfa
— convellitur 4^ compellitur
129 I Atqui E Atque
— confirmatura E 4^ confirmatutn
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 461/539
VARI/E LECTIONES.p. 1. p. I.
1 29 I virtutes omnes E U </. 131 I
2 tollantur E U ij/ iollatur
4 nafceatur -^ nafcuntur 4— quod E qui
7 non metu, fed E U rnetui \ metu et 8
II fupponere Uy/<^/V^r* 91 2 QucT U ^od 13
I 3 vertatur E vertafur corrumpatur
17 naturs -^ naturali H18 et %J/ fl'. »S— injurla a E frVa
-J/ a
— dijudicantur 4' dijudicatur —22 Ha:c E U £"^2
— pofita -^ ponere 16
23 virtus quas E unu/qui/que
24 in opinione E opitiionis 17
— fita E //<z
2^ Quod fi ita E •>!/ quid /tt —26 ejus E mV —27 ut E </. 19
— catum 4/ cautim 20
31 ut vera E j/^ra 21
3* fic ^U /ed
34 probatur E probant 22
-— ad ingenia E ai ingenita ti\i ^ ab
ingenita 24— natura U ij/ naturo' 28
130 I virtutes E U %j/ virtute 29— et vitia Y. /ed <vitiis U yf</ w«« >!/ 30
y^^ «z^tV/ia 3'
— judicabuntur E \JjuJicamus -^ aliter 34judicamus 3S
2 non aliter ? ij' naturaliter 132 I
4 oplnionibus ij/ opinione 2
5 ni U «//?
47 quoque et turpia \ a turpihus ...i.
1 1 illa E illas
14 abducit a vero. Animis E U abdU' 5
cit. at vero ab his 6
16 cum E U quoniam
20 cernimus E cernunt ^ cernuntur 8
21 ratio U oratio 926 eft E U 4/ ^. 10
—- juftitia. Sic in ea E U ^ju/litia/it. 1
28 i\Y.fed —— benigna E henignus 12
29 fi cum 'E/cui »5
— nec U «0« 18
30 benignufve E henignu/que 20
33 fua fponte E ^/uapte 21— virtus "4/ virtutis
— expenditur E U -i^ expetitur
35 refert E U 4" re/erat
j 31 I ut E </, 22
TOM. III.
praemio ^ pretit
mctiuntur E metientur
gratiam -J/^-a//^/
amlcus per fe E d'.
expetenda E expetenda/unt
Quod E Shiid
infamiaene metu non E in/amiant
nos
et, ut E utque
erubefcunt E erubefcent
et pudet E \J pudet jam ^ Vudetjam
impudica loqui ? •\' loqui de pu-
dicitia
Ac me nimirum E acuminis \J -i^ ac
nimis
vitium vitare ^ judicium 'vita \ ju-
dicium 'vitare
judicio E ij/ 'vitio U 'vicio
notatum E ^ mutaturn U mutata
turpitudinem \/ermidinem
rite E U a /e
ejus E U eo
recefleris U rece/ferit
pravitates -^ de/ormitatei
perinfignes ^ per/e in/ignes
percipi 'E. per/pici
aut detrim.enta E et detrimenta
ad contrariam E U ij/ <^ eontrario
dici poteft E U duci
Poftremo E Propterea 1]/ Namperparva E U parvu
An E U an id
vel "4/ ut
Videtifne E U Videturne
libenter E lubenter
ad iftam orationem -^ cum i/la ora-
tione
quo E qua
cujus apifcendi U cumjus a/cindi 4«
cujus
L. E w/Quid E ^tQuia E ^ampro Confule E procon/ul
venifFet •vj/ •veni/fet «t
convocafie E colloca/fe ^/ cotivoca/fet
rem E U ij/ rem cum eo
vellem E nti 'velhm
Quia E ^a
Ain' tandem?
unane eft E An ni-terer ne una e/fet U An interemit
ne una e/fet -4/ Tantumne una de re
ejl
diflenfio? Marcus. -i^ di/fenfie.,
M m m
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 462/539
V AK l JE LECTIONES.p. 1.
132 22
23
25
26
27
28
32
33
35
»33 >
4
5
6
7
8
91
>3
14
16
>7
18
20
22
23
una 4/ 77/. ?/««
quod E y««'
efict E ^nihil E U ^.
putarit 13 putant
Perparvam E U P&nmcontroverliam U contro^verfiie
ac E fli" U an
dirimat »]/ diritnit
fentis -^ /entires >
ac E ^Atticus. •vj/ d.
meo E /ao ^
quidem E U ^.
cui E quo
videro E 'video
Qui iftud tandem vides E </. U ^iaijlud ne tandem i/ides
Chius E Chjus
Arifto E JryJ}oefle diceret E U ejfet
utrum E njerum
interefle E interejfet
Ariftotele E Ariftotik
inter ^ inter omnes
cum R U -v}/ quod
dicat E ejje dicat
item E U itemque
quod E U ^.
appellet E oppellat
Ariftoteles E Ariftolihs
controverfia nata E coniraverjia
paSia
ufucapionem -vj/ ujujcapionem
pofTeflionem E pojjexionem
Mamilia E in Maniha U Manubia
•vj/ Man.lia
!ege U legibus
finguli E U •if' Jingulis
tres E -^ res
fines E -^ finis
Quintus. Quamnam \ ^tenamfententiam dicimus? Marcus. -i^Jen'
tentia dicimus
Socrates E Socratis
pegerit ; iifque parere U periciijque
parem \ peregit ujque parere
parere E placere
difputationem U dubitatiomm
ut E -vj/ a/ quod
vivere E 'viveret
apta ij/ aperta
naturam E natura
p. I.
133 24
26
27
28
3<5
33
34I
3
»34
10
II
13
21
25
27
28
29
30
31
33
»35 4
8
9
12
»4
fequi, et ejus H Jed quum ejusjri
haec E hoc
Quapropter E U •4' «f per
hoc 4^ ^«2?^
fimus E \5 Jumus
cum E U quod
* * * E U ^.
nec Solonis E neque Solonis
Zaleuci E U >]/ Seleuci
daturum E U daturum ejfe
Eft E U «^.
id E f/?
utinam E ut etiam
Sed E Sic
ita E fic
commendatricemquc E commenda'
tricem
ut E ^.
artium E 4/ rerum
fit ;
a E ^.uberius E d,
una E ^.
tanta fententia E et tantajententia
quoniam E quam
cum E quo
decoris E dedecoret i^ dedecoris
focietatemque ^ Jocietatem
caritatis E \J carnis
coierit cum E ejecerit. quo eum \3 eje-
cerit quo cum -^ ejecerit cum
cum 4' ^«w omnibus
omnefque E omnibujque U omnibus
quod 4/ quos
conjunftos, fuos E U 4^ 7*"^ con-
junSlos
exacuerit E 4^ exercuerit
deligenda E U eligenda
excogitari E cogitari
unis E U 4^ unius
moenibus 4^ d.
popularem alicujus definiti E U </,
definiti 4^ d.
naturae E U //.
quam ipfe fe nofcet E U quafi ipfi
nos 4^ quafi ipje Je nojfet
quam E quijquam 4/ d,
quam E U quijquam
defpiciet E d.
ratione E rationes
judicandi ^ judicia •\>judicio
fcientia E 4^ etJcitntia
quadam E d,
fe E quee fe
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 463/539
\
VARIiE LECTIONES.p. I.
135 18 hudes i^ laudit
21 Y>^odere E perJere
zz tot res tantasque fint, quje inefle in
homine E tot rejiant, ha quajint,
ea qua in homine inejfe \> tot r^»
Jl^nt , hefcque in homine inejfe
24 quorfus 1'. U quo rurfui
27 ampliflima 4' <i'
— libenter E lubenter
p. 1.
135 28 me eum, quicunque fum ^ meeuf»
quicum fum U metum qui cum ^mecum qui curfum
29 effecit aJ/ efficit
30 Vero U Vere ij/ Re vero
—- et ipfe -^ d.
3 1 faciendum Vjocundius (fed in mari'.
al, facundius)
D E
L E G I B U S,
LIBER SECUNDUS.
Edit. Olivet. MSS. E U vf.
p. 1.P- 1.
136 6 Fibteno (nam E Fihri mmm \ Fi- 136 26 facra E enimfacrd
brino 28 lautius U latius
7 efle E efl— asdificatam E adifcat
8 libentiffime E luhentifftme —. noftri U mei
9 aut fcribo E aut quid fcribo U aliud «37 I Curiana E U ^irim*
quidfcriho 2 ineft E U idem
lO nunc E non3
plus E d.
— primum 4' potiffimum 6 juftam ij/ d.
— non queo E nequeo 7 libentius E luhentius
1 1 laqueata E illa laqueata U \ illa- 8 amicior E amicitior
queata 9 Movemur E monemur
1 2 tefta U teSio 10 ipfis E his
— Euripos E eurippos 1 adfunt E adfint
1 5 requietem i]/ requiem — quidem E equidem U enitn
17 cogitabam E U cogitare — ipfa; U ipfe quidem
—- idque E U iiaque — noftrse U niejlra
19 tam E tantum »3 habitare E d.
— te E ^. 20 accipio E d.
21 plures E pluris 21 Nunquid duas E quid? duafnt
22 hanc et falubritatem
Eacfaluhrita- quid duafne
tem hanc _ an eft U Anne
23 te Ed'. 22 nifi "4/ ut
24 eft E d. _ forte E d.
26 antiquiffjraa »]/ antiquijjimafumus 24 naturse E naiura
M m m 2
u
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 464/539
VARIiE LECTIONES.p. I. p. 1.
137 24 alteram E d. 139 8
26 Itaque E ita 9
29 omnes E onixe 11
•— Sunii erant iidem et Attici E Sym.' 12
phrantide ex Atthicis U •>]/ Sym- —phrantidem ex Atticis 14
31 SedE^}/^/
32 in qua U qu<e 15
•— reipublics E U r. /.
— eft U adepta eft
— pro E et pro —J38 1 Itaque contlneatur U ^. 16
z ttE -^ d. 17— in ea E mea 18
•— contineatur E contineatur. Hahet ci- 19
•vitates duas : fed unam illam civi- 23
tatem putat 24
5 Balbo E U •\' amhio 25
6 juftiffimas EjuJiiJ/imas/e X^ injinuajfe 26
7 ut jam videar adduci E U utinam 27
njideam abduci 30»— videar 4' 'videam 348 procreavit E procrearat -^ prccrearit 140 I
11 alluit E ij/ ahluit 2
•— tantum E tamen ^13 ut E </. —— efficeret p U effecerit 3
1 4 ftatim E fatis
— familiam ^ frmariam ^16 ullum hoc E hoc iUud -—
1 7 attigi E attingi —19 quemadmodum E qua 4' quam 420 Thyamis U Thebams 4 Thebanus 721 noftri E nojler 8
— Amaltheo •4 Emathio ,—22 platanifqueEU//«/o////^a« 9— illis E ////W
24 exigis -^ ex his 10
25 deberi U deleri 1
27 Marcus. A Jove E Majore U ma- 12
jorem »5
•— Mufarum primordia Uz»^raw/r/- 16
mordio
28 Arati E U narraiionis 17
— iftuc E ijiud »9
29 itidem E idem U </, 24
33 fingulas E </.
34 eam E ea 25
139 1 fint \J funt 26
2 quidem E equidem _— hercule E hercle i_^
— et E U ^. _=— refla E reHe 27
6 fapientia \i fentencia,
Dii E ^dr
generi E U genere
fed E </.
venias E d,
cseleftis E </,
A parvis enim E Apparuiffe mi U*
Apparuiffe mihi i]/ Apertius enim
Si E U </.
atque ejufmodi alias, leges '4' a^
ejufmodi leges alias
ejufmodi E U hujufmodi
hsec, et E hoc
non 4 </.
fenior eft Efeniorem
sequalis -vj/ es^ualiter
omnes E omnis
minus E unius
tantam E U il/ tant^e
erat E erit
Sex. E U «'.
fed tura, cum crta eft E d.
verum quoque E U 'verumiue
utU^/.
item \ ita
perfefto E U -^ perfe£la
QX.\ eji
autem E aut
et E aut 4' d.
defcripta E U defcripta \ fcripta
populis 4 populi
favore E Ufavorem
reEU d.
quietam et E et quietam
conditas E initas
fatixerint E fanxeruntlaturos E faturos
illi E U illis
beateque U heneque
ncminarunt E U nominarent
defcripferint E defcripferunt
et fententiam E d.
juris legendi Ejurulenti U ojirulenti
^Juris colendi
Quo E 4 ^odnumerandum E U numeranda
multa perniciofe U d.
fcifcuntur E U 4 afciftuntur
legis nomen 4 I^g^^ non
fi latrones E \ filatores U laiores
confeflu E U 4^ conceffu
aliqua 4 aliquas
fanxerint U fanxeruKt
poflent E pojjint
q;U£e E U qua
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 465/539
VARIiE LECTIONES.p. I.
140 27
28
29
141 I
2
3
5
6
1
12
13
15
18
»921
22
23
24
25
26
27
28
30
34
35
142 I
3
4
falutaribus mortifera '^falutifera
cuicuimodi fueric illa E cui quid
mali fuerit 4' ^«' ^«''^ ^'ali fuerit
ulla
etiam E illa etiam
acceperit E accefftrit
Titias E \J fcias 4/ Tufeias
nullas E nullas effe
Livias E Le^vias •vj/ Lemnia
fublatae Y.f illata
rogabis E U abrogabis
Certe E Certis
- vobis E mSis
Zaleucum E 7.eJeucum
Charondam E Charonidam
quidem E quidam
fcripferint E \ confcripferunt
Zaleucum E Zaleutn cum
nominat 4^ nominant
Locri E Lucri
quod E ut
Sit igitur E Si ergo
Deos E d.
eaque E et ea
ditione ^ judicio
eofdemque U eofque
quid agat E qui agat
colat •4' colat.
habere E U haleri
mentes E mentis
et a E U «f
verius Y. Jlultius
Ilulte ^ d.
putet Y.potuit
comprehendat, nulla ratione E U
.V d.cogant E -^ cogunf
numerare qui E U numerarique -i^ nu-
merare neque
praeftent iis, quse E prafentefque 4"
prafentiifque
rationis expertia E rationem experti
4" rationis experti
nefafque E ne ea qua 4* ^^^^ ^^•' ?*'*
Utiles E Ut illis
has E d..
cum E ut
multa E multa
jurejurando E injurejuranda
fint E/a//
revocarit E U renjoeavit
quamque E quanquam U quam *
tum tellibus E 4 teftibus his
appellat E appellabat
p. 1.
142 10
II
12
»3
»5
16
18
»9
20
20
21
22
24
25
27
28
29
30
3»
32
33
34
35
143 2
3
aliifque fententiis verfaris "E fenten-
tiifque <verfari
eflE^/.
Unum U C/«^^
Marcus. Vellem E U VelUio \ wlle
nifi E ubi
eadem E eidem
converfa E d.
exprome E U exprime
fi placet U d.
Expromam U Exprimam
leges 4* legis
voce E iiocem
id efl E ineffet -^ in eisftt
XII 4 ex his
facratifque \3 focratifque
potero E U potuero
effet infinitum U effent infinitts
audiamus E audiamus (in marg, ha-~
betur litteris miniatis ** 'verba lesit
te loquitur uitus. et in textuipfo
Titus legitur pro M.) \J audiamus
verba legum
adeunto.E U aderunt
adhibento : opes. E U hahento
operis
amovento 4^ admovento
habeffit E habens \J •\' fit habens
Deos : neve E five deos U -4 deos
fed ne E U -^five
Lucos E U locos
patrumque E U -^ patriamque
et ollos E ollos
endo E nancifcendo U in afcifcendo
4^ in
ccelo \ ccelummerita E merito
vocaverint E U 'vocauerunt
propter E prater
Nec ulla vitiorum E Neucula 'vitio-
rum U heu calauionem
Feriis E U Feceris
famulis E -^famulos
patratis 4^ p^raBis
annuis U vacuis
amfraftibus E atfraSIibus
certafque baccas E cetafque bacas
libanto E liheranto
ad dies E U 4* addes
ubertatem E ubertate
foetufque E \fetureeque \JfetumqutId quod E U 4 Idque
facerdotes 4^ d.
quoique Divo decorae grataeque E(uique vi^vo cum dtcore raragne
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 466/539
VARIiE LECTIONES.
143
1.
910
II
12
13
»5
16
»7
i3
19
30
22
25
26
27
28
29
30
3»
14+ 1
3
10
1
1 2
17
alii E U %J/1/.
Virgines E U Virginefque
foci publici -i/foro fublico
modo rituque E ritu
fiant, difcunto -^fiaHt difcunto.
Eorum E Earum
cum E U -v}/ quorum
maximi E d.
vidento E U vidunto .
Sacerdotes E Sacerdotefque
popalar^m E U populart
praemonento E ^ pramovento
iifque apparento E hifque apparanto
-4' iifque parento
efFata E -i^ efflata
Foederum E Fcederis
oratores E oratorum
feciales ^fpetiales -i/ fpeciales
duo E U 4' "ott
difceptanto E 4' difceptatio
Etruriaque -i^ Etruriaque
difciplinam E difciplinamque
iidemque E idemque
obftita -4/ obfcita
oUa U illa i|/ ea
pro E d.
fiant 'Efent
Neve quem initianto E Neque ju-
ranto -^ Neve
Cereri E ceteri
optuma E optima
clepferit rapferitque E aV/mV carpfit~.
que U ceperit rapftque ^ dempferit
rapfttque
parricida E U patricida
fupremo E fuppremo
audeto E audeo U audeo (fed in
marg. ab ead. manu al. adultero)
donis E fionis
reddunto E redunto
juris E d.
Ne quis ^ ^ocirca ne quis
agrum confecrato E U ^/ facrum
confecrati
eboris E eboli
Hos E U Nos
datos E U 'i/ dato
Sumptum E U fumptos
in ollos U illos
a te E U altera
breviter E U breojis
moribus E legibus
adeo expeftate \ifpe£lat<g
illud E ullum
p. 1.
144 17
'9
22
23
24
25
26
27
28
32
34
145 I
2
4
S
8
9lO
1
18
21
22
23
24
25
26
27
31
34I146
optimum E optintce
erant E erunt
UTi ROGAs, poflim E U «f f/ mrogas pojfem \ ut et tu rogas pojfm
edicere EU
ij/ dicere
Ain' •>]/ An
edifturus E U 4^ diSurUs
aliter? Atticus. ProrCus E ^litet
quidem
fcifcam aliter : in minoribus i^/^i/-
cam, aliter in minoriius, Tit,
At E U ^^
videte E 'videre
malumus E maluimui
animo E animos
hoc oportet E huic corpori lictt
vanefcere E d.
nec amnibus E nec a manibus -^ nl
manibus
Quod autem E ^o tamenamoveri E admoveri
eftE d.
etiam E d.
adhibito 4/ addito
futurum 4' d.
Quod E tum
judex E U 4/ homojudex
etiam E U 4^ noffe
paruerunt E U paruerint
nec E ne
Xerxes E Xerfes
a E </.
etE//.
exiftimare E exifiimarit
quae ccrnerentur E cernere
plena E plena omnia
qui E U 4' ^«0
in fanis 4^ infans
eftent E U 4^ effet
religiofis E U 4* religiofus
Eandemque U Eandem
luei E lucis
in agris E magis
ea E U 4^ ^nim ea
cum E tiim
Larum E -^ patrum
fervare Efer^vari
fed fortium E fortium
autem E aut
vitiofurn U incenfum
Cylonio E ^ Clyconio
Epimenide Crete E Epimeniis decreto
•\f Epimeni decreto
non E et
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 467/539
VARIiE LECTIONES.p 1. p. 1.
146 4 Araque vetus ftat in E Ara qua ve- 147 II
tuj^iitia ejl U Ara qme ^oetujiijfima —eji ij/ Araqve vetujiijjima eji 12
— Exquiliis U 4* quajlibet »3
5 Fortunae \ Fortuna detejlataque «4
qus E d. 15
— deteftanda et i^ d.
6 Vicae Pota; E U mce poetA 16
— fingenda Y. \> et
7 vincendo atque potiundo \ vincendi —et potiundi «7
— fiftendoque Rjlatas audi U -^ Jlata- —
•
fandi 18
— cognomina 4/ cognominaque '9— Statoris E qua Statoris —9 quoniam E quando quidem U quotiiam 22
quidem
10 Spes E d. 25
II cmnes E omnis —12 Fors E U -^/forum
— fignificantur ^ fegregantur 26
»3 Primigenia
4Pnmigenam —
— gignendo U gingnendo —— comes. Tum * * * E U comefium 27
(DefeSius non babetur NotaJ %{/ 29
conjeSlum 33
»5 operum E operis —— quas E quos
16 compofitor E U 4' compoftio 148 2
— et "4 d.
17 libamenta E Uberamenta
>9 perxte \' partum
23 finguli E \J Jingulis
25 focus Yjfocum 3
26 ut E et ut —M idem E /. 4
27 tenemus E habemus 628 prsefint E poj/int 8
- 29 peti 4 pati —31 prasfunt E prafint 10
32 Continet E U continent —33 confilio E et confilio 1
optimatium E optimatum —34 facerdotum E,facerdotem —
»47 4 noflet E ej/et noffet »3
6 et cum audoritate E \i cum efl auBo' 16
ritati —— hoc E heec '
7 exiftimare E exijiimari —8 pofle a E poflea 17
9 comitiatus U conviciatus \ comitia 18
toHere .—— et ii'd. 19
21
tt unus augur "Efummus
ALio DiE E U 4 aliter
ut E aut
agendi E agere
aut dare U dare
ut Titiam E 4^ etiam U eciam
Livias E U Levias 4 Lemnias
Confulis et auguris E U ccnfules et
augures
foris E U ^familia
fine E UyJ/
audtoritate E auSioritatem
magna E magnas
fed E ut
in E d.
veftra E U mjira
divinare E U divinatio
avibus E manibus
fignis E fgnis quee U Jignis quo if
fignis quos
quod, cum 'S.JJ ^ d.
Deos E U4
^.
concedamu5 E U concedimus
benignitatem E U 4 ^.
ea E d.
cecidifi^e E accidiffent U 4^ accidijfe
enim Polyidi E poli idei p. U Polydori
4 Poludei p,
Arabum, Phrygum, Lycaonum Ead parigum hcanonum U ad pati-
gum (in tnarg. al. pergumj lycao-
nium * * * ^ ad parigum Lycao-
nnm
vetuftas E vetufa
certa E U certe
Attii Navii E Aiti Navi
admirabilia E et miraliliaItaque E Ita
fcientiam Efententiam
dupliciter E 4 dupiex
ut E aut
tempus E d.
ad E et
faepiflime E U 4^.
et E U 4 «' ipfa
et -vl/ ut
valet E 'valeret
et E U 4 »/
horumque E U -^ forumque
fancimus E U ^^^«•«'WK-f
procurationibus E procubationibus
fuperque E ne illa ne
hsc E hac
reprehendam E comprehendam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 468/539
VARI/E LECTIONES.p. 1.
148 22
23
25
30
149 I
5
8
10
1
12
»3
15
17
18
19
21
22
26
27
28
29
31
33
34
35
150
10
»3
»5
»7
»9
eft E idem eji
excepto E expeHo 4' expeSiato
lacchus E Xicchus -i/ laccheuf
Eumolpidaeque E Eumolphjdaque UEumolphidefque
veftri •4' nojiri
tum nihil E tamen Jtihilo
in nofturnis -^ inmcentes
Qua E ^a lex njel
imprudentiam quidem 4' impuden-
tiam
ademeris U adime
ritu Cereri E U quo ritu ceteri
Cereri •4' cateri
Confulum E confultum
animadverfioque E animadverjio
Diagondas E Dyagonidas
Deos E et deos
et E </.
vexat E 'vixerat
Sabazius E Sabbeius U i^ Sabeius
audaciam in admittendis E audacia
'vivet. immittendas
faedis damnet, atque implam Ey^-
das quadam atque impia
circoque '^fcutoque
circo E cuto
voce E <vice
Namque E Namlanguefacit U languerefactt
civitatumque hoc E ci^vitatum hac
fervare E U 1I' confervare
quarum -^ quare
funt Ey^
oh^E. ad \ in
longeque E U longe
valde E d.
mutari E imitari
mutatione E imitatione -^ immuta-
tione
Ego E U 4' Ego autem
compleri •4' compledi
feveritate jucunda Efeveritatemju-
cundam
exultent E exfultet
demi E U inde demi
patriis E U patris
colantur E colatur
Apollinem E d.
qusefiviffentque E quaffentque
antiquiflimum -^ d,
Deo E eo
Idaeae E mea
facrum E \ efacra
p. 1.
150 21 Solos in E Soles ifihinc 15foktim ^folem
22 civis E cujus
cum E d.
24 inceftis E incefio
25 placare E U placare quidem
28 vi^^latae E <violante
3° Quze E qu(e non
31 attingancur U attingamus
32 hominis fortunam ^ homines for-
tuna
33 vos E U 4* '^eos
151 3 Circumfpicite E Circumfpici hoc U^»Circumjpicit hac
~ animo E U 4^ animus
4 Nos E U nos
S denique omnium, confervatas patriae
E U de fer-vata patria
9 Quorum E U 4^ ^o10 diftrafti ac diflipati E U diftraSla
ac difjipata \ difJiniie ac dijfipate
II qui E U quid
— iis et E U 4^ his qui
13 fepultura U Jepulturis
— caruerunt E honoribus caruere
15 aliquanto E aliquantos ^ aliquas
17 et E nec
19 ponderamus Y. ponderemus
22 nifi E injyri
— nunquam E d.
23 cum E tum U tamen
cupiditate, tum E U cupiditatum
24 religiones E religionis
25 Reprimam U Deprimam
27 habeo 4^ hahui
— Tantiim ponam, erui E tamen penam
merui U tantum panam merui 4"
Tantum e rebus
28 pasnam 4^ d.
— et E U ^/.
29 judicio 'Ejudiciorum
30 gaudio comprobetur E U gaudeo
comprohentur
33 domiciliorum -^ domicilium
facra E \J Jacro ^Jacrum
35 privatim E privatum
et E d.
152 I ebur E d.
2 fani "Efaui
— Ligneum E 4^ Lignum
3 quod qui 4^ quodque— cE ejl
— dedicato E U 4^ cavata
4 ne E U 4^ »(c
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 469/539
VARIiE LECTIONES.
152
«53
1.
5 albus E y,
6 in E etiam
— maxime E autem
7 aves et E >}/ habes U hahes ei
8 forms \] ferme
— ab uno E U adhuc
— uno abfolutje -i]/ una ahfoluta
— hujus exenipli E hujufmodi exempla
9 funto E U funt
10 reftrifte E refrida ^ ftri8e
1 1 fegniorem E U -4/ infigniorem
12 fubigendam \ fubiciendam
1 4 reftat E U rejiituta
— O EU^1 6 expefto E »f ^^c?o
17 pertinent E/fr//«^
— Vero E 4' ^(^^
21 quasque 4^ quoque
•— pars E U 4' ''^•f <?' '''''
22 qui paulum modo ingenio pofiit
E U quidhotno ingenii
4 quid homoingenio pojjit
— quaecunque E U ij/ quacunque
23 caufa E U </.
25 Sed jurifconfulti E U Si jurifconful-
tus "4/ Sed jurifconfultus
26 videantar E 'videatur
— ignoratione E ignorationem
28 etiam E ^/
— eft E a'.
30 Pontifices E pontifcis
— iidem E ifffde
3 1 Saepe E -4 a/
32 cognoflet E cognofceret
34 aut religione E U tulh
— Ergo i}/ Si ergo
1 <le fepulchris E^/ de fepulchris
2 parva E perpauca -^ perpawa
3 haec E hoc
4 facra E -^ facra hac pofita
5 auftoritate \ audoritatem
6 iis eflent E -^ his efl
8 quod eft E quidem
9 Quseruntur ^ ^arentur
«O adftringantur -^ afiringuntur
1 e vita "4/ cunifa
— emigraverit E -^ einigrarit U migra-
'verit
12 qui E <^«/V-J/ ^«/ f«;w
— teftamentove E tejiamentoque
15 fuerint \fueru)it
— cum moritur, ufu E -i^ commoriturus
ut
16 ^iEV quiji -^ quodJi
ToM. m.
p. I.
18 ut is, qui E et fi quis -i/ utfiquls
19 neminique E \ nemini qui
— folverit ^folveret
— perinde E -^ prcinde
2 1 defcripta 4 defcriptafnnt
23 adftringi : hasreditate E 4^ adflringi
hereditatcm
24 fi inde E aut fiindt
26 igitur E ^.
— Pontifices pecuniam Y. pontificum pe»
cunia ^ Pontificum pecuniam
27 facris •]/ facro
— conjungi Ejungi
29 fi in teftamento Efine tefiamento Uft intefiato
3 4 approbat ij/ approhavit
3; quas qui E U ^.
— non 4^ nafcuntur
154 1^4 Namfi2minus E
munus
— alligaretur E delegaretur
— ac E a/
3 aliquis 4^ aliquid
— cujus E ^/W
4 heres E heredis
6 folum V folis
— fine E U 4 «i/^
— coheredibus 4^ heredihus
7 alligari E allegari
8 fine E ^finit
•—• religione 4 religio ne
— capere E habere
—— heredem E heredes
12 Pontifices E/(JK///f<rrV
— homines E hominis1 3
pontifi^ium E U pontificum
— civile pontificiura E d.
14 quodam E qucddam
1 6 fi vos E U 4 ufibus
— Pontifices eftetis E U 4" p^ntificis
effet fi^— pontificalis \J pontificihus
1 iidern E U 4 ^^if'^
— eftis E U -4/ (/?
— peritiffimi \5fpi etijjimi \' Jpernitis
-— hac E U 4 ^*^
18 illam 4 i^^^-
— eluditis E U illudifii \ illuiilis
— P. E poft
19 itemque E idemque
— qui E 4 ^o^ y^'
— caperet E 4 caperent
20 Jieredes E 4^ heredibus
N n n
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 470/539
VARI.^ LECTIONES.p. I.
554 20
21
24
25
z6
27
28
29
30
31
35
355 1
2
3
7
10
1
12
»5
17
18
20
22
23
24
26
37
28
3»
32
Habeo >}/ ^^ ^o
pontificiuni IL pontifcis ^ poniifcum
Quid E i^ui
caput E U apud -^, capit
Qiiod E ^id 4' Pm/. ^.^ffi
hoc E 4/ /^ic
noluiflet, il/ noluijfet P
adnionct 4- T'it. Admonet
jurifconfultus E ^jurifmifuk^
Mucius E MuniuJ
idem E d,
fuperiores \ fuper
dicebant U dicebat
qui quid E U 4/ quic^uid
facris 'E facri
pontificium 'E pontificutn
jure E d.
tlE d.
quafi E quo fi
ea 4^ d.quod legatum 4^ quo legatus
fitque ^ ficqut
pietate 4^ pietatis
extera i^sxtra
A. E U 4/ ^.
Popilia 4^ Pompilia
denicales E delita lex 4^ deljica kxappellats funt E appellata efl
quia E U 4^ ?««
refidentur U refidint
quam E U qua
jus, quibus neque E ^jus »t ne Ujus ut me ne
Lare vervecibus E U f 'verheribus 4"
e Lare vervecibus
porca E U porta
contrafta 4^ confraSia
id E illud
Cyrus E Cyrios
adU «
aras U ara
ufam 4^ humatatn
Anienem E Antenem
Sylla E Silla
corpori poffe E U corpore fcjfit
accidere E accedere
cE U «
Corneliis E U CorneUits
enim E enim et
jufla 4^ bufia
fepultis '\J fepulchris
humati 4^ huniari
tum in jis E tamen in his
tum et illic 4^ tumulus illic it
ac £ at
p. 1.
»55 33
34
35
156 I
3
7
8
910
12
13
14
17
18
20
22
23
74
26
27
28
29
32
34
35
157 I
3
navi necatus E ^iave vecatus
mare E r,iari
quod os E quos U yao/x^
extaret E exfiare U 4^ extare
porcam E 4^ portam
elTe E 4/ ^^/
contraftam, et E U cantraSlet \ Cin.\
tra cenfet
porco E U -^ porro
mari E tnare
ji;re Ejuris
Sed E et
tabulls, jn E d.
fepelito Efepellito
neve E U «^
addit E addidit
indicat Ejudicat
qui E 4^ i:^.
clari viri ? Marcus 4^ d.
Tite 4^ l^ite clarcs ]
ut Tuberto E Tuberte
C. Ed.confecuti E nonfohti
Sed E Si 4/ Tite. Sed
decretum a E decreta
Noftis E nofiris
et E U <j'.
DOMINA E U MINA
hujus dedicandai E hadifican
collegium E celligi unum
publicum E populi cum
potuifTe E potuiffet
minuendi E 4^ minuendi funi
tranflata E tranflat^e
Hoc Uh<!ec
afcia E ajfecla U afecula
riciniis E ricimiis 4^ re.ciniis
vinculis E U 4^ vincla
tollit etiam E tolli et -^ tolli etiaK
radunto E cadunto
lefTum U lefum
ergo E </. U igitur
^lius E Alius
Acilius E Atiliiis 4^ Cicilius
fe ——— L, jEIius E U intellexerutii
JedJuneris Lelius
L../EIius \ Lalius
verum E U 4^ 'veterum
e natura E natura
morte E mortcm
funebria, quibus E Junebris a qtiibus
quo E 4^ quos
quibus fervilis unftura E qua Jimul
juniiura 4^ ^ua Jervilis undura
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 471/539
y ARI JE LECTIONES.p." I.
157 4 circnmTpoi.ntio -^ drcumportatio
— et E </.
5 acerrae U a8eror&
6 ornamenta E d.
— qai E U quee
8 Credoque E 4' ^^redt
9 ledtique E leSlifque
—» flernerentur E fiiterentur
10 id quoque E idque
— fandlum "^ faticitum
— cum eflet, Neve aurum E q^uam ef-
fent neue aturum *
1 humane E humana
-— excipit E U •vj/ excipiat
•— Quoi E 'vetat ut cum U wtat «t cui
•\> preecipit, altera 'vetat tit cui
\ z vlnfti efcunt E U \junlli ejjent
— afl; im E ajlra U -vj/ ajiim
— fepelire urereve Y^ fepellireHtur XJ fe-
pehrentur '\/ fepeliretur
— fe E et fine U 4' ^^ »(fe
13 efto E ifla U iflo
— fepelire, et urere 'Bfepellirent aere >}/
fepeliretur aere
14 privatorum ^ pri-vaturum
15 quod E quid
16 adjici E adici
1 7 videtur E ^vereretur \ njeretur
— arcere E U acerbum ijetat -4/ acerhum
— forum, id eft, veftibulum fepulcri,
buftumve E eorum idem fepuhhris
tumve U eorum idem •veflihulum
fepulcris tum
20 indicatur E U ij/ inducatur
21 dominufque E 4^ '^-
—funeris •\'funerifque dotnus
— utatur E ludatur
— liftoribus E Uttoribus
2.Z virorum E U 'viijorum
— memorantor E U memorantur 4' ^^-
moranto
23 cantu E U 4" ^^ cantus
— profequuntor \ frofequantur
24 Grseci E Gracchos U Gracos 4 Grce'
cus
^— nominant -]/ nominatur
27 Qninte E quaro
— csteri 4' cateros
— modum E modo
28 quos E quis
— progrefTa E proceffa
-29 vides. Sed E vidijfe
— minimam olim E minime mollem \nimiam olim
30 alio^juin E U </.
p. 1.
157 30 exempla 4 «W//-2
32 intelligunt E U itiielligant
35 hoc jus E U 4 ocius
158 I injecerant E U ^fecerant
4 inibant 4^ inirent
— parentes E U 4 propinqui
5 quid E U 4 "if q^i^
6 jufta confe(^a 4/ bufia conjeHtt
8 decemviri E U 4^ «'"''
9 undecimam E Jf U 4' decimam
— tabulam E tabulas
— neve leffum E a« fieffum U «« /«-
fiexum
14 Tu'(tt?or) aut monumentum E ium,
bona ut monumentutit
1 6 Ceramico E geranico
17 fanftum Uya7;f//««
— eft E ^.
1 8 efFecerint \facerent
— opere tedorio E U ^a: opere tex»
torio
— exornari, nec Hermas E ex narim
thermas
19 licebflt imponi E d.
20 nifi E ubi
22 habet E Hunc
23 Pittacus E PiBacus
24 aliorum E alienum
— idem E eidem
25 increbruiffe E increhuijje
z6 minuit E munivit
28 e republica maxime, tuendasque
E U ^/ reip. maximaque tuenix
4^ ^/ r. p. maxime tuendaque
—^ peritifnraus E \ paratijfmus
30 Sepulcris E Sepulcri
— novis E nobis
5 1 quid E quidem
32 columellam E coliitmiellant
— aut 4^ autem
1 59 1 hsee E hoc
6 vivus E U vivos
7 mortuus E U mortuos
•— quod U d.
8 homines quinque 'E,\] ^ d.
— abfolverint E abfolverit
9 plus E U prius
1 1 igitur E auiem
13 cenfibus a minis "^fenfibus animi
— dicit E dicet
16 religionis E f^//^/o«««1 7 Nos E Noti
— quidem E equidsm
1 9 haec E /^-flc
N n n 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 472/539
D E
L E G I B U S,
L I B E R T E R T I U S.
Edit. Olivet. MSS. E U %{/
[60 4 inllitui E tnftituljii
7 dicis E U diligis
8 nec niniis valde unquam E d.
— nimis E minus
18 prasfit E pojjit
22 aptura E apertum i^ a£ium
23 quod E quam— intelligi E U 4' nihil aliud intilligi
24 nec domus B domui
26 hic E hsec
27 fuprems Efuppretna
61 3 in E U a/ in
II fme E d.
12 quorum E quorumque
14 obtemperandi E imperandi
16 qui 4* quod
-— imperet E U 4/ imperart
— e/Te E U ;J/ ejfet
17 et E quod
18 parendum E imperandun
»9 folum ^Jolo
20 ut eos E eos
25 iifque cives E hifque civis
26 noxium E U innoxium
27 vinculis verberibufve U 'vinclii
•Verberibus
— coerceto; ni E U coercento iis :
-— majorve E U major 'vero
— populufve E populo Jine
28 efto E eji
— judicaflit \JjudicaJfet
29 inrogaffitve E interrogajfitve U /«-
terrogajfefvt \ irrogajftfve— per E d.
— efto E U ^y?
30 imperabit
Eimperabat
— ne E d.
— quodque E quo
— geret E gerit
3» P/linores E mimrii
p. I.
161 32 plera E plures in prelia U -^ pralla
— erunt E erant
35 vindicanto -^judicanto
162 I contraftas E contra^us
— fenatus E natus
2 agunto E arguunto
4 is primus E his prius
5 aevitatcs E U 4^ civitatis
6 tuento E tuenfor
7 partes E partis
— pecunias, aevitates Epecunia civitatis
•4/ pecunias ci^vitatis
— ordines partiunto E ordinis partiti
Junto
9 probrum E probum
— ne E non
— bini E binis
1 2 difceptator E dijcrelor
— privata E privato
1 potellate pari E U 4^ poteftati pa^
rento
— quotcunque E quocunque
14 creverit E creaverit
15 iique E hijque
16 appellantor E appellaminor
— fummum Y,Jummus
1 7Ollis E 4 ^«//«
— ^o^^vXx \ populo
— fuprema 'Ejupprema
18 ni E rf'.
— ^vitatem E ci^vitatem
1 9difcordiaeve E U 4 dijcordia
20 efcunt E U 4' ejcunto
— 2enus E U 4 's''
—creverit E creaverit
31 quod E quid
— teneto E U 4^ tenunfa
—- magifter E U magiftraius
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 473/539
V ARl JE LECTIONES.p. I.
l6z 22
23
2426
28
29
30
33
34
35
163 I
2
3
163
I.
18
20
21
8
10
1
12
»5
16
17
Equitem cunque qul E aJ/ Equitatem
quicunque
Aft U ^«/
Conful is E ccn/ul U ij/ confulis
magifterve E magijiratufve U ij/ ma-
giftratujne
reliqui E U 4' wf reliqui
creveri t E creaverit
parcunto E pariunto ^ pareunto
kEfedPlebes E Plebs
quos 1}/ quas
tribuni E et tribuni
quois E U quo is
Aft ni E U eji
prohibeffit, fenatus confulta E U 164
probibet fe
perfcripta E prafcripta
vacato E vocato
judicia E ^ etjudicia
jufTa ^jujia -vl/ d.
confcifcentur E confcifent U eo fcij"
centur
At fi E U 4/ ^ut
extra U extra quidem extra
caeratore jefus fit E quo ararium ex-
haujit U quo erario hefufcit 4' f^^terario tefus fit
cseret E U coheret 4' coercet
eique U -i^ ei qui
csrandi U -^ coherendi
Cum U at i
Confuli E confilii
plebes E popuius
iidem E U idem
ad U ac
asfus E U cefus
Quae cum E ^acunque U ^acun-que in 4' ^ueeque in
quasque E U qutecunque
agentur E agento
Senatori E Senatorem
nec aderit E U ne caverit 4^ aderit
Loco orato ; 4^ ^-
modo orato E moderato
Vis E \'jus
abefto E ^ adefio
agendo U augendo
adoris eft ^ au£ioris efo
femel confulunto E U confidento
patiunto E partiunio
irroganto E rite roganto
nifi E ni
comitiatuip 4^ tomitatum
165
23
24
25
26
30
3«
33
356
8
12
13
14
15
»7
22
23
I
2
710
1
12
»3
15
16
»7
18
»9
23
24
26
ferunto E referunto
psena par efto E \J pana partnft
fide E U -]/ fdem
Privati E U 4" Privata
Difcerem 4^ Difcere
rem E U r^
et E eiiambrevi E ob rem
a E abs
allatum E ablatum
iifque Ey? m \ fuifque
cujufque E ejufque
reipublicas E U 4^ i'« re
non E U ij/ »0» modo
lege E U^J/ legibus
Atqui U y^/^««
libris •v^ //ifr/j, quodfacienduti
Dione E Dyona
acute E acuti
farailia \Jfamilia tua
ifta U ipfa
Ariftoteles E Ariftotiles
Heraclidefque E Heraclidti
Ariftotele E ArifotiU
ut fcitis E infcithis
et E non
nimis E minus
Confulibus E eonfuli bis
ut E qnod
nata E U damnata
fed E et
converfa E convertenda
* * * E U nulla lacuna nota. nifi
quod in margine E manus (hunc
locum notandum ej^e indigitans) po~
natur.
redeunto E pede uno \ repedandum
a E ex
Jam 4/ ^ Jamquam E d.
Omitto i|/ TzV. Omitfo
legatione ha;reditates E legationein
herediiatis
perfequuntur E profcquuntur
hominibus eft E omnibus et
reapfe lit E ^ poffit hoc -^ re ftt
bac
procuratione fenator E \ procuratore
fenatus
leviffimus E njis U le^vis 4* le-vius
tribunus plcbis U et eciamplus
tum E tunc U cum
annuum E annum
decedatur E difcedatur U reetdatur
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 474/539
VARI;^. LECTIONES.p. 1.
465 28 ps.reant E parel/unf
166 I urbis E i/.
— ablegatus •<]/ legalys
2 ex E a'.
3 recreatus 4/ «//f/o quo pailo creatus
4 impio E 4/ imperio
7 Atque E ^. U ./^« fa^
— C. U lum
— Flaminium E U Flaminius
8 funt E 4' videntur propter ijetujlatem,
9 Tib. E d.
.^ D. E ^.
II C. Curiatius E conjuratus
1 3runis -vj/ ruinis
m-~ iis ficis E exitiis U w«// n]^ in/citiis
injitus
14 permutavit E/fr/«r^«i//V
16 a E f/
— refpublica E m^.
1 7 proferamus E proferam'
20 exacuifTet E acuijfet
25 ne E nec
27 furor edere E \5 futura/edare -i^fu-
tura reddere
— belluae E balbee
33 pofTum. Marcus 4^ ^0^«
34 tribunatus prasclare 4^ trihunntus.
Praclare
— perfpicis E/fm///
167 I feleftio E 4^ eleiiio
— ifto E ife
2 eft, fi E Sed U e/i/ed
"— Confulum U con/ultum
3 peccata — inefle E in ipfa ijla po-
tefateinejje /ateor
Uin i/la po-
le/iate ineffe /aleor
5 tribunorum E tribuni
7 quod E d.
— lenior eft E leniorem
9 At E U 4/ 4?1 per E U 4/ </.
12 neftus U nocenus 4/ vetitus
— etiam U m^w1 3 illud 4^ illum
— perculit Y. pertulit
14 fapientiam majorum in hoc E U •4'
Japientia majori nihilo
I 5poteftate E potejias
1 9 deni E U </tf»/
2 1 plebes E //f^.?
23 libertas E potejlas
26 incidit E U vincendi \ incedit
27 habuit E habet
28 plebs 'Eplebe
167
168
169
I.
29 terrore E erro
30 tum pefte E tempejtaie
31 il non ceffiflem E concejji ne \ fi
cej-
/i/jem
32 hoc E hujus
1 fi 4^^ '«
2 furentis E U /erret is
-— fi populum E tribunitia. qui
f in me plurimum 4/ tribunitia, qui
9 non E nec
— quid E quicquid
—- fuifle E/a/V
10 deberi E U deleri
1 1 quam tantopere E quantopere
1 2 autem 4- -''^^
15 hujufmodi U ^«y»i
1 7 Haud E Aut U «/ /?»/ -^ ut
19 vetere E d.
— permanes E perfi/is U perfeveras
20 Nunc E U non
24 comitiatus E U comitatus
— morae E mores
26 fenatus E \5 fenatifconfuhe
27 neminem E U neminem immortahm
28 cooptatione E ^ cohoptatio
30 Ejus E U hujus
— funto E U rata funto
31 quodque E yao/"^a<?
— creverit E creaaierit
32 defendant E defendat
— principis E \ principes
— ordinis 4^ ordine
poflit E pDffi?tt
parebitur E parelunt
eft. Is
Eet his
•— vitio E 'vitiis
2 eft, et late patet E U -^ fed et altera
— \x\.E \> ut et
3 tx \ et ut
— Atticus 4''2'-
4 retinet E teneant U retinent
pace tua dixerim E U //«f^/ utjam
dixeram
voluerint E 'voluerunt
Nam E ^.
10 ne veniet E neque veniat 4^ nec veniat
1 2 fi q uid E et quod
15
diei E dierum
— etiamfi E eifi
1 6 et iftum E ifum1 8 Caeteris E U 4« //.
— fi eft, tenemus Y^ftc temus •i^fc ie-
nemus
21 L. E U d.
33
35
I
5
9
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 475/539
VARIiE LECTIONES.
Tp'.1.
169 22 duo E U Juos
25 inferioris -^ tenuioris
26 a E i/. -v}/ a^
— id E flrf'
27 ferret E/eret
30 deberent E dcbehant
— eifdera E cupiditatibus ejufdem 4' <"«-
piditatis ejvfdem.
31 quanquam E tamque
34 viri E U </.
170 1 fuerint \}fuerunt
2 fecutam \ fecuturam
10 cundlum E cundam -^ eventunt
1 1 vel— civitatis -^ d.
1 3 illis libris E «//n locis U •4' «/«j //-
bris
15 Proximum E U -^ proximus
1 6 libera E -v^ libero
— nec E ut nec
\ 7 velint -i/ 'vellent
1 9 aut reo E -^ an de reo U aa/ de reo
20 judicando \J judicanto
— aut lege E U ij/ ^a/ in lege
— rogatione U rogacione
— fcifcenda clam, an E U -4/ clamax
—— ferre E fere
24 pofiit E pojjtnt \' pojfunt
25 Quintus. 4/ ^/«— Frater E ^ia
27 fed obtineri E et obtinere ^ fed oh-
tinere
28 cum E quia
30 optimatium E optimatum
31 tabelJariam legem abftulifle E in
tabellaria lege oblulijfe
32 idem E id eft
2 occultaret E U occultare his
5 elt Gabinia E a Gabinio
— ab E «^.
6 Caffia E lex Cajfia
7 a nobili homine lata eft E ah hotmne
nobili lata
•— pace Eparte
8 omni E U vj/ ow«/j
— rumufculos E •>}/ ramiifculos U rivuj-
culos
— populares E U -^ populari
9 ratione U racione
— aucupante E U occupante
10 ne U ut ne
1 relinqui videbatur E reliqui 'videbat
1 3perduellionis E perduelliones
14 quoad U ^»0 ^^
— vixit E fl'«Ar// \J junxit
— fe E U ^ /fv/
P-
171
171
1.
H
»5
16
18
2021
22
23
24
25
30
3'
32
33
34
35
172 I
3
46
9
10
12
16
18
»9
20
21
22
23
C. Popilium E populum ^ Calius /»-
puhim
nocuiffe et E nocuijfet
Marco 4^ Cn.
fluftus Efletus
fimpulo Vj fjmbulo -^ fimplo
quidem avo E U-4. quidem. ^i
Utinam E Ulinanque
municipali -^ municipalibus
quoniam ^ non
populi Romani E 4" ^('p'
fed >]/ d.
ab hoc E a
nihil E d.
duco, quam hic Conful conftituerat
E d.
poteftatem E 4' poteflatt
demum E U item
Sed4/etfl '4 ^t Jie
pro E per
libertatem iftam E U /« ijlam liher^
tatem iftam
ut et U ut de
nota •4 'vota
tolleret E tollat
appellet E appellent
tantum E 4 tamen
ofFeratur, uti 4/ efferatur ut
in eo E U w 4 </•
ipfo 4' ipja
honefte 4 honefla
gratificandi E U gratificandii
folebat 4^ ^'
noftra E noftra
fequitur E Jequar
quibus E quod
agendi E 4 agi
Quse cum populo E U </. 4 ^cequt
agentur E U aguntur
funto : id eft E U Junt et
fedata 4 adjedata
Ador enim E U AuBor enim et
et fingit E U effingit
quod E 4 qiiod Ji
eft enim fenator is EJenatoris «nim
4 efl enim Jenatoris
— auditorem E 4^ auiiorem
26 rogatus 4 rogitatus
27 oratoris U orationis
28aut E
U 4«'
29 fit E/>— nullo E nullum
30 tolli diem E tsllit idem -^ tolli dim.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 476/539
VARIiE LECTIONES.p. I.
172 30 aut cum E ut cum -^ auiem
33 addit E adit
— teneto E U tenet
— eil fenatori E wjiri /enateris
34 militum E 'viritim
35 srario E oratio
— quos amicos E quo amicos
173 3 omne E omnes
— diligentize \ et diligentia
— memoriffi efTe, fine E memoria eji m•^ memoriam ejfeJlne
7 minus \ magis
—. et humanum Er/? atque inhumanius
4/ et humanius
8 republica E rejponfio •»}/ re/publica
gpraeftantius vj/ prajcius
10 malae E U malo
1 1 aftoris E U i]/ auBores
— efle fraudem -4/ abej/e/raude
— dixi E ^/«
1 quem E yaa»»
J3 C. EP.— de Cn. E U dignum %!/ deftgnato
— feditione \ /editionem
15 cui E <:««
1 6 turbarique 4' turbari ^uod
— permovet E permonet
— agi E U (Zf^r^
j 7amittit E ^ amitti
18 Sequitur E d.
21 deinceps ij/ d.
22 auguri parento ^/ d.
25 auJpicio E -vj/ au/picia
27 reipublicce ferre ij/ re/erri
29leges
E Ulegis
30 tollit E 4' toili
31 Nondum cognitis feditiofis \] num
dum mitis/it /ediciottis ^ et notidum
initiis/editio/is
— ne cogitatis U \ negocialis
^z majores E U majoris
33 noluerunt U voluerunt,
3 4 haec E 4' boc
— vis -^jus
35 et juflum E d. \ju/fum
— omnes E omnis
— fingulis E d.
— nifiE^. U/fi4'/
174 I noluerunt U voluerunt
— enim E etenim
2 adhibet E adhibebit
— confilii 4/ auxilii
— fufe ^ /ui/fe
4. magni ingenii E magnus tn ingenio ^magnus ingenio
5 aftum E U -i^/aiium
h enim 4* <^«
P I.
i74 6 quam E U qua— comitia E ami/fa ^/ d.
7 prasterea \ propterea
— coraitia 4/ neque comitia
8 privilegii E U ^/ privikgia
9 omnino 4^ «««
— nobis E 4^ 'vobis
— et E fl'.
I o melius U d.
— de quo Y. i^ de c\5 d\ c.
— latrones fcivifle E patroni civis Vpatronis tuis -^ patronis /civijfe
I I dicerent E U 4^ dicere
— cundam Italiam E cun£la Italia
12 Sequuntur E U 5«i jra/^
— captis E capitis
13 fint E \3/unt
14 pasna par efto E \5 pan^ parento
15 multa E mulSia
1 8 librariis E libritariis
20 creantur E creatur
25 iis Cenfores E in cen/ort
27 poflunt E pojfent
— fint E e/fent
29 integram E integratam
30 jam E etiam
31 Si nos E U -v}/ ^id/i nou— locus 4/ ^ofaj tamen
— nos E U tamen
33 eft E cl.
34 populi Romani E reip.
35 dicendum E dudum
175 2 turpiflimum puto E /OT///^/«aOT
3 animadverto E U animadvertor
-— plerofque E ho/que
U/&«/ quoque -^
quo/que
— magiftratus U magifiratibus -^ in ma-
gijiratibus
5 facrorum E d. .
— dicendum U d.
7 de jure E U \ jure
8 nam E TJ non
9 perite, meo E \J peritum eo
\o judicio 'Ejjudico
— At E U nos ac
— cogitare E U cogitari
\ 1 atque E U etque \' et qua— Romani E reip.
13 expefto 'Efpeilo
Ad calcem iflius libri Jn Cod. U/cribitur, ab ead. mam, Hec de le-
gibus Ciceronis, quod exara/fe an
corrupi/fe wrius dixerim ambigoi
adeo enim depra^vatum nailus exem»
plar /ui, ut 'Oi^tTrs^, magis quam
Davo, ad eam rem opus extiterit
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 477/539
D E
o C I I s.
A D M. F I L I U M,
LIBER PRIMUS.
Edit. Olivet.
p. 1.
176 5 a.nnamfji. fer amum
6 oportetf/.
oportmt
1 1 idem x, ^ idemtidem
1 2 orationis ^ d.
15 dicendumA,
^di/cendum
20 utriquef*
utraque
23 exiftimarif*
exijiimare
177 I folum /x, i/.
2 jam illos hjam illis [kfejam illis
3 eft /A ^.
5 nemini A neminem
— adhuc contigiiTe /a tetigijjh
7 ttY-
d.
— dicendi X dicendiJludium
9 orator parum vehemens ft vebemens
orator. parum
15 fplendideque yi.fplendide
1 6 Ifocrate X,f*
Sccrate
18 ad te ^ </.
20 et gravia ;* gravia23 et A, p, ^.
26 eoque A ^oyw e/
31 pervertunt ^, /x pervertant
178 7 ftabilia f/.f}abilia certa
10 Itaque x //«
— Academicorum X,f*Achadcmicorum
11 Pyrrhonis, Herilli hpyrrhonis et erilli
fj.pironis et calii
1 3officio jw, o^r/Vj
— deleftum A dele£latum
14 Sequemur igitur X Sequimur igitur y.
Sequitnur
Ij;
ut X wro
20 fufcipitur ij/ Initium hujus operis ufque
ad hunc locum deejl
21 difputetur /x difputetur. De dupplici
, diuifione, offidt et mdii diviftone
TOM. III.
MSS. A, |t*, «^
p. 1.
178 23 alterum X,f*
a//^ra«r «/?
25 hujufmodif*
hujus
26 num quod x, (*, i^ numquid
— alio majus fit 4' «^.
29 videtur \fx,
'videntur
5 1 of&cii A </<? o^aVV
— quoddam ^ quiddam
33 quod X quoniam
— Koctof^ufix X cathothsma (t. eathadofma
34 *»t&?«o» X, fx., aJ/ officium
179 I efle /* <i.
2 dicant /ia, 4' <//f««/
4 Nam A, 4/ A^^aOT «»r
— faftu ^, ^failum
6 Tum /x Ckz«
— aut anquirant X, /s* ««/ inquirunt ^ in»
quirunt
9 conducat t]/ conducatque
1 2 raperef*
recipere
1 3 deliberando ^, /a /« deliherand»17 folet, fed [ii.folet. dehet
1 8 utruni i]/ utrumfit
19 utrum 4' utrumfit
— Ita quam "K Itaque -i^ Itaque quam
— eflef*
^.
20 debere reperftur hd.
21 igituri/.
ergo
— tum /A tamen cum
ZZ difterendum ^ dijferendum eft
23 a natura ^ d.
25 videantur A, /*, -^ 'videntur
— quae /x, qutecunque -^ qua ei
— anquirat^ adquirat /* acquirat
26 paret 4' comparet
27 item X, /x, 4/ fl^/m31 paululum A, ^paulum
32 quod ^, 4' quoniam ^ qui
Ooo
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 478/539
V A R J M LECTIONES.p. I.
170 33 cauCas -^ cau/a/^uB
34 anteccfliones 4- antecejfionem
180 2 degendam i|/ regendam
3 \\y\ d.
6 celebrari \, ja, -^ et celehrari
y a. (t oblri velit \, /^, -vj/ yf^V oledire
'velint
12 tuni jM. /a«r
13 rerum aut 4- '*^''«««
14 beate 4 ^<^' btateque
1 5quod |:a id quod
^J/fl'.
— fincerumque ^Jincerum qu9d
20 quo A quo autim
24 qui jM, 4 y«/j
25 animal ;tt animal qmd ad
26 partium fiL pertinet
27 animum /* animam
28 conferfandum u. confervandam
3 I efficitur ^ ccfifcilur
33 dicimus •4' dicatur
— laudetur /x htidatnr
j8i I Formzm 1^1. Fortunam
4 perfpicientia 7v perfpicieuda
8 ineft /^ ^10 implicata //. muhiplicata
14 perfpicitfj.
perjicit
15 celerrime X, 4 cihberrimt
i6 rationem A ratione
17 et fapientiffimus 4 ^-
— rite /1* rt'.
20 parandas [t. peragendas vel parandas
23 ipfis 4^ ''.
26 agitatio /a cogitatio
28 confervabimus ^, |tA ohfervahimus
34 ducimus -^ putamus et dicimus
182 1 aflentiamur 4^ '^^«//«'•«a^
2 autemf*
</.
— et /A d.
4 multamque ju, magnamqne
8 audivimus T^, 4* audimus
— ipfi ?. (/
iz confiftit jM. rc«/?;V//
13 tum 4 "'^
14 ftudiis /A y?a<jVo
17 verfatur >,, jji wrfahittir
21 funt X (/.
— in qua virtutis 4^ quo' 'virtus
22 con]\in&.n j/. conjuniia eji
24 cui 4^ cuiquam
28 aut lege ^ a/ A'^?
30 Similifque \ ftmulqut
31 quo \|/ quojujium ijt
— fit 4//
33 appetet \>., -^ plus appetet
p. 1.
182 35 patria i}/yf/5/ /«/r/«
— vindicat ^ 'vendicat
183 I ita ^, 4^ «t
— terris 4" terra
2 crearif^
procreari
4 aiFerre 7^ conferre
10 audeamus x audemus -^ 'vtdeniur
1 exquiru»t A inqmrunt^
— dudla /[A ^/^(2
14 poffint \' poffunt
— propulfant >i/ia^K/
15 impetum /:/ rf'.
1 6 afFerre 4^ inferre
1 8 aut fi«/
21 Maximam autem partem A ^at maxi-
ma autem parte
2 2 aggrediuntur ji* aggrediuntur hominer
4/ aggrediuHtur nonnulli
24 araritia |1a injuria
26 autem /^ ^.
30 etiam A f«/«»
31 quibus X quiius in
33 vituperanda ^ a;//a/«^-«K<j''fl ^^
184 I in (/., 4 ^-
— inciderint p inciderunt
4 ejufmodi /a hujufmcdi
6 id /w. ^.
7 atque X, /^ f/
8 errore >., -^ d.
1 3 utium ^ ««
14 et 4 etenim
15
cogitata /*, 4^ cogitatu
16 aliquo A d.
2 1 occupationibufve /w occupationihus ut
22 debeant /a debent
25 plerique^/''«''/«'/f»^— expetunt ^ expetant /x expe£lant.
26 folent ^foleant
— ducant \ putant \/. putent
27 cum A /3'.
— aiiequuntur /.<. affequantur
28 incidunt: difcendi />i incidunt. Sed
Tullium non fufficit in^vefigare ve-
rum. Sed equius njacare reip. 'vo-
luntarie, quia nchil jujium, tiiji
fuoluntarium. difcenJi
jo quidem /* quidum
34 ago^c [tfacere
35 qui A, />i ^«/ dum \ qui cum
185 1 nihil A «//
2 nihil operae, mVA Xnil operce, nil
3Quoniam 4^ ^in
10 quafi /* quafifi
1 7 Utf*
ut non
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 479/539
VARIiE LECTIONES.
i8s
i86
1.
»7
20
23
24
25
31
32
33
3
5
10
II
187
«3
14
16
»7
18
^9
23
26
28
30
33
34
352
6
7
8
8
*3
promifTum faceie X, \> furio/o facere
promifum
migraie i|/ negart
propofui A, ^, >]/ /(y«/
Cum tempora ^, f*£a f«/w tempora
4^ £/ fa/w frt <•«« tempore
commutantur i^ mutanturenim ^ </. 4/ <'//'a«»
aliquod, et conventum \ adeo et con-
•venire ita
inutile [h utile
Nec X Hacfint f/.funt
inutilia A utilia
xitc ^ nec etiam
cui ^ cui qtiidem
majus non >., f*,-vj/ «?<y«^ damnum
ut 4^ ^/
Jam A .7«»» in aJ/ /«
pleraque jw. pluraque
in (X f/ /«
dierum induciae \> dierum non
noSlium inducia
paftae X, ^t, adee
noftu ^ ?2o<f7£
quideni A quidam jk quidem civis ^'videtur quidam
Fabiura >. Fakiam rffe
nihil ^ nil
ut X, /* //.
ne appetentur x, >}/ «ff appeierent /*
«* appeterent
utrique y. utrifque
jpfi X ^.
autem ij/ ?/;fl/w
quid /ji quidfactat
pofthac >. pojlbac audeat -^ pofihacfa-
ciat
confervanda X fervandaf/.,
-^ obfer»
•vanda
hominis \ hominum
autem >. d.
non immanes >., /a nec immanes
Hernicos >. Herninos
Nollem /x. Nollam et ^ Nollem et
aliquid >., ^, -^/ aliquos
at A, 4^ 'i^el
cum %|/ /«;!»
vi (K, 4'.
ii ^ ^7/
imperatorum ^ imperatore^
Ac /* ^/
187
I.
'5
16
«7
18
21
25
30
33
35
188
189
I
2
3
4
6
7
»3
»5
16
17
21
22
23
24
28
31
34I
4
5
9
1
15
16
17
«9
21
23
rebus repetitis ^»., 4/ pro rtlus repe-
tendis
ante /x </.
militabat A militavit
unam 4^ '''•
pateretur (i patitur
eum obligaret ^ eum ohliget f* ehliget
fcripfit /*, -^ fcrihit
miflum ^, 4^ dtmijfum
perduellis A perduillio
lenitate ^ levitate
Status ^, ,1*, ^ Jiatutus
poteft ^ /i^/
eam,qaicam>.eumcumquocumiJ!,eum^uo
bella %]/ hellum
appellari A, ft, 4/ appellare
efFecit ^, jm, (?^V//
contra ft contra remp.
decertatur /a cerlatur
tajfien 4^ 'um
eafdem 4^ d.
propofita ;i, ^a /0///«
civi aliter >, ^, 4/ ci^viliter
prsciara u., 4^ praclara fententia
belligerantes 4^ helUgerentis
cernamus utrique|u, «r<7«a;. utriHque
hera x a'.
fors 4^7^»^
maguis p, magis
gente x, fA., 4/ genere
finguli ^, -Ij fiigulis
promiferint ^ promiferunt
confervanda /;* obfervanda
ab X </.
fervandam 4" obferniaxdam
jufta >.juxta
vulpecuIiE •\> 'vulpecula eji
honiine >., 4/ ab homine \i. ef ahhomint
cftf/.
d.
cum fx /K»!r /aw
efle >. d.
ac \ et def).
et
facultates A, \i.facuhas
hxc 7i ^.
aliena ^, /*, 4^ alienam
et quidem A, ^ d. 4^ equidem
hique 4* hi
ab -4^ ,3'.
et IX d.
ell ;i, M.^'.
idem juftum "hfitjuftum \ idtmfit in^
jujium
O O 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 480/539
V ARl JE LECTIONES.
190
p. I.
189 24
25
27
28
30
344
5
7
910
1
12
»3
»4
16
18
20
24
2627
3»
34
352
46
8
191
12
16
»7
»9
20
22
28
30
31
32
33
35
192 3
6
ne |M Kt
quod ^ ^.
et relinqui •vj/ y«aw religaas
plerumque ij/ plurimumque
etiam A ^.
liberalitati -vj/ libertati
fin ;v, ^y?
plus habebunt 4' ^.
praeclaref*
/?o» praclare
efle /x (/.
quemque il/ unumquemque
lenioribus h le-viortbus
jam ^ d.
non -4/ «^f
plerumque ^, ^ plerumque eji
Atque haec ^ At hac />» -1^/^«* ^cf \Aique ha
diligimur A, ^, 4' diligamur
Sin •^/ <S;« autem
fi ea ^ /f j« M fA^f
annon ?^, /u. <j«
afferunt A, pi efferunt
non reddere ^ «/r redderi
Oiaximon*
o^i/o maxime
animo ^ animi
modo jtt morbo
repeniino "K, 4' 'vel repentim
delata ;\ deleda
fint fji.fufit
plurimum x plurima
ille /x i.
tamen ^ Cum
natura A naturte
difcendo >i diendo ^, </.
conciliat ^ confiliant
conjungitquef*.
conjungun^que
ulla y. ulia alia
dicimus /* diximus
dicimus ^ diximus
enim ^ autem
inter omnes4' '^*
fic obferventur -^ ferventur
in h ab
in multas jw,/'« permultas
comiter ^, f*, 4 comiti
accendat /a accendant \ accendit
facit ^ et facit ut \facit ut
lacet X, jM., -J/ luceat
Uiia 4/ i^a
prscipitur ^, /^ pracipit -^ prac^pit
aqua profluente A, i^ aquam profuen-
temf/.aquam ^rofuente
alquid -vj/ d.
ad /x /j'.
lucet ij/ /«fffl/
p. I.
192 7 limus (jLfumus
8 autem ?k fa/>«
9 propior jix, proprior
1 eii?,d.
12 judicia 4^ ^*
M multifque ?k <i multifque f* tnultaqttt
14 focietatis ^focietas
15 cnim jix f«/"/w communi et
19 communia /a etfunt communia
25 autem 4/ ^h/»?
26 et ^, p,, ^/ (/.
32 movet A /wo«f/
inefle 4^ effe
34 inefle 4 *^
193 1 amabilius i^ flabilius
5conficitur p, confiitit
6 dum funt -^ funt deinde
— inter illi a, jm, /«/^r eosfrma
8 omniumf/.omni
9 gravior \ gratior
12 oppetere 4^ appetert
M Quo A, 4^ £* quoft. Eidem
jt» Sedfj,Sed ct
»7 tribuenJum /x attribuendum
18 maxime ^, ft. maximis
20 perfugium A,f>.profugium
21 quibuicum A, /*, 4 quibus
25 amjcitiis A aw/V/V
27 his A ^.
28 quid cuique ^ cuicuique -^ unicuique
— necefle 4/ neceffarium
— vel fine /x «vf/ mbifcum wel fne
29 Ita /A Itaque
iidem x /Vm
30 Sunt quaedam ^, /x 4^ Suntque
3' \xi -^ ut fi
32 At ;k y^«/
«94 2 deducendoque "K demendo wl 'verlen
doque j/., 4^ ducendoque
'
3reliqui /l* relinqui 4 reliqua
quantum cuique dtbeatur -^quantutn-
cunque cuique debetur
5ut nec ^ «/
6 artis /x d.
8 facimus A,f*, \faciamus
9 quoque "K d.
14 humanafque /x humanas
17 etenim K autem
18 virago >.,f».
njirgo
20 da "4 dat
22 laudamus K laudantur
24 Decii -4 duo Decii
26 ipfe (ji. d.
— animi ^n. </.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 481/539
VARIiE LECTIONES.p- 1. P-
I.
194 30 non |i/, </. 197 18
3« non % d. '9
33 probe •4' proprie
34 propugnanteni 7\, \' pugtiantem 21
»95 2 enim A, ^x ;/. 23
5etiam y. d. 30
7 et A, f/, d. 198 2
9 media 4/ magna 3
12 morem jx tnoram 5
»4 excellit /x exceUat 18
»5 prxftare "K praejfe »9
16 concupieris /ut cupieris —18 plerumque A d'. 29
»9 confequantur ^ ajiquantur 3420 vi •4/ d. 35— quo ^, fA, '4' quod 199 2
21 eft ;1A^. 3
25 natura ^ naturam
29 eft A d'.—
30 cupido "K, p. cupiditate \|/ cupidus 4
31 aditis fA additis 5
196 I cum ^ «/ 62 admirari A, p, «a? admirari 8
~" nullique neque ^ nullique necf*
nul-
lique
1
16
3 perturbationi ^, ^ -perturbationt iS
5 fed et fj^fed ut 19
6 vitae \|//)rfl u/v 'vita 24
7 rerum 4' rerum caufa —8 fplendor xfplendor efi
—9 etiam y. d.
10 eft in X,fj.
in 29
12 et ji* f/Za»? jo
»4 praeclara >. honefia 32
15 duceudum /i, /* dicendum 200 I
»7 verfanturf*
verfentur —18 a lA. d. 7
26 glorise 4/ ^. 8
29 aut non /* ffo«
32 et metuf*t»m metu —
voluptate h 'voluntate 10
33 cum Pi,f*
/«OT —34 etiam jw. <«'. »4
197 I removerint /x, 4/ removerunt 15
"-~ perfugerint /a profugerunt ^/ perfuge-
runt
19
20
5 qua '4' ^«fl rt —9 otiofis ^, /x, 4^ otiofos 24
12 aut /L* f/ 25
»5 gerendasf*
d'.
16 rempublicam ?i r^. 30
'7 dediderunt 4^ dederunt 33
valetudinis imbecillitate h 'valetudine
imbecillitatis
201 I
4
aliqua 4^ o
laudemque concederent 4* ft laudet%
concedant
admirantur A,f*,
4^ mirentur
et- putent ^ </.
adjumenta 4^ adjumentum
et f*y^^eo "K, fA d.
eveniat u. adveniat
in 4/ etiam
contingit 4^ contigit
funt ^ fint
vere a (e ^ 'verefe prabuitfji. verefe ait
difciplinae A difciplitiis
Quin 4^ ^iverfaremur h converfaremur
videbatur K, //. njidebantur
Parvi A, fA., 4^ Par^va
eft ^ ^.
exfcindenda /^, 4/ excidenda
Tib. A, fA Titumattingit \fi attingit
quod 4^f»<'
otium /x, 4^ odium
ipfa |Lt //.
qui A, /lA, 4^ y«//
meo (w, meo quidem
rempublicam 4^ rep.
ubi triumpharet ^* triumpharet -^ ubi
triumphum
efficitur 4^ effuitur 'virtute
afficiendum K effciendum
id A d.
etiam 4^ autem etiam
Punicumf/.Punicum fuit illatum
nec ji/t
wf animode gradu dejici ;^ dejiti -^ de gradu
ejici
prsfenti Kpraflanti
praecipere A, j«. percipere
aliquanto/«., 4^ aliquando
prudentiaf^
prudentiee
quiddamf/.quiUem
autem jw. d.
crudeliterf* crudeliter agatur
elt -K. d.
reperies A reperias
et cogitatis et ^, 4, et cogitationis ^*
cogitaiionibus
leniter \ f,,lei/iter
fapientis Kfapientis efi
fufcipiuntf/.fufceperint
dimicareque K dimicare
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 482/539
V A RI M LECTIONES.p-
201
202
203
I.
78
910
12
13
14
16
«9
20
21
24
25
26
29
3»
32
I
4
5
8
910
12
14
18
19
26
29
3»
2
5
8
9II
12
»3
15
i3
22
23
26
30
3»
33
pro patria ^< proprtam
ne X «ff
fuiilbt-J/ ^/
vertit (Lc, -4/ pervertit
Arginuffis -J/ ^rg'/.f
putabant \> putarantilla /:>i </.
fe p,, ^ fed
fuit X ^.
qua %}/ /« yaa
rem |M, remp.
enim -4/ ^;V
poftque /x /i5//aj
nunc /K, <^.
audent ^ audeant
prjefuturi /ix, "^ profuttiri
civium X omnium
tuentur /a, •4' tueantur
ad X d.
perniciofifTimam X perniciofam
difcordiae -vj/ dijcordia ort^
neque nj/ «f^«f ««^ pecuniam aut
confeftabitur A confervaiit
ea /x «flj
ofFendat ;>iy9 offendat
oppetat x, /ix, "4/ appetat
ell /M f??/^ ^uter 1]/ utrum
adminiftraret-J/
admiwfirarent
praecepit p, pracipit
audiendi ^ audiendi funt
putabunt X, ^x,, %}/ putabant
cenfebunt X, /a, tj/ cenfebant
caufa vj/ ^.
punitur A, ^*, 4' puniet
eft /A^.
vero ij/ fl«/m
et X i.
voluntatem ^ <voluptatcm
aquabilitas -^ a^ualttas
etfji.
et ideo
item X,f*,
4/ idemque
video A i;/Vfe patrem
fffipe \ femper
fuit X, /A ^.
fuum X ^.
praefidentes A, \>. prefidenttt
etiam ij/ ^»
fecundjffimis T^fecundis
hilque X,f*
iifdemque^J/
^;V dentqui
tunc X,f*,
4' <^.
maximi ^, /n, maximi effe
refpublicas regant \ remp. regunt
muitos fA, 4' tnultos reperimus
p. 1.
203 33
204 4
5
78
910
12
16
17
20
21
25
28
30
3«
205 10
18
19
24.
26
28
31
34
206 6
9I 2
»3
»5
16
19
23
26
27
aut /:/, aulem
ufus jt/, «/tt w/aj
amicis impertientes /Jt animas impar-
tientes
parta 4/ parata
utilem //, utilem modoliberalitati X libertati
pateat /,(,, 4^ ^areat
vitasque A, /a, 4^ '^^f^
ut /X, «/.
Hujus-J/
C»/'ar
non queac /x nequeat
Quidquid eft /a !^idquid -^ ^id efl
antegrefla 4/ ante egreffa
non /x ^ nwveri 4/ ijerum
tueri /x intueri
et X, //., 4/ C/?
id X ^.
fic /Ayf?
omnium 4^ omnem2l reliquis X ^.
fubjefta jjL fubjeiii^va
Hsc 4/ ATof
decorofji,
decore
diceret x dicerent
eft 4///V
reliquarum A, /^, 4^ reliquorum
quid ,1* </.
cum 4/ /«»»
fmt ^K, -i/funt
natura x a'.
quod /L4 quoque
fpedlatur X expe£latur
cum quodam lepore X, /a quodam le-
pore 4^ '3?.
fic X, /^yf^
quifque p, ^a«
etiam p, a'.
diifoluti ^ diffoluti etfatui
maxime 4^ maxima
eo 4^ ea re
deducit 4" ducat
fequemurque "hfequimur
hominum x d.
confocietatem /i* confolationem
accommodatum /* accommodatum efl
probandi y. probandi funt
qui 4^ ?«« 'i'^''^
fugiendumque /* quidfugiendum
Ita X, 4^ Itaque
quidquam /* quicquam debes
poffit [t.pofJis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 483/539
Y A K l JE LECTIONES.p. I.
206 27
3'
32
33
207 2
3
7
8
912
16
»7
20
21
24
25
26
27
28
208
209
29
35I
2
3
1 2
»3
22
24
27
31
32
34
I
4
7
8
12
»3
officii 1/. officii mediccris
elucebit »]/ lucebit
omnis \ omnis animi
exrultantes \ exulantes
h\ >. d.
perturbantur \i. perturhentur
ora \|/ enim ora
qui autfji. qui
fedandofque ^, ^, \Jeiandofque ejfe
ac A, fA, •vl/ <7a/
ita |i/. 1/.
{ed jiA i/.
honeftis ^, f/,1}/ honejlatis
Cn [A d.
ingeniofum ><.,-J/
ingenuum
Atticorum A antiquorum
funt />i ^.
illiberalis-J/
Jiberalis
fi >]//; congruo
ac ^,f/,
<7/// -i^ ut Ji
adhibetur •>]/ adhibeatur
quidam \i. quidem
omnia^ d.
delabamur % elabamur
difcendo X dictndo
anquirit /u,, ^ inquirit
paulo jw, ^.
modo jiA Caveat moda %}/ Ca^veat mo'
nemus modo
quidamf*
quidem
quisf^
aliquis
intelligitur /x intelligatur
Sin fit quifquam X, i]/ Sinjit quijpiam
jji. Sedjijt quijpiam
ei "K dico ei
ejus ?i d,
natura ^j. natura hominis
diffluere \ dejuere
enim \ yi. d.
varietates •>!/ 'voluptates
Ai-^ Et
atque -4/ at
contra vj/ contra auttm
ulla |Le d.
Pcenorum ^, %J/Pcenorum gente
pratcipere vj/ praripere
furere fji,Jurem
ex infidiis A, j-i, %]/ (/^ injidiit
qui /A quijt
cbfll A,f^,
"v}/ r/rt^x
Itemque /x Itaque
aliuni /A accepimus alium
de %)/ f
et in patre ^ </.
209
1.
16
»9
21
23
28
30
35
210 2
7
II
1617
»9
20
23
24
25
28
29
30
31
34
35
3
6
912
»9
21
26
27
28
29
30
3'
32
33
212 I
2
21 I
Tvlancia X Mantidaf/.Mantina
ne A, (LA, rj/ «^f nen
vituperandorumfj.
'viiuperandorum
propter natUram
cuique tJ/ unicuique
eftf/,
a'.
noftra naturaj regula f/. \ nojira re-
gul^e
nequcas X, ix non queas
emergit X emerjit
ideo quia vj' ideoque
imitans /ia, •4' imitaris
inculcantes joc conculcantes
irrideamur ^, jx rideamur
in jw /« o/KWJ
haec |iA ^.
ipfe jt/. </.
alius fx aliud
in eadem caufa ?> d.
Num ^, ij/ iVo«
autem "k d,
inferviret \ injervijfet
et jucundum A,. //,,-,J/
^.
perveniret ^ 'vetiiret
millies oppetere x miles cppetere ^*
millies appetere
illa />i illa qute pa£iis eji Ulixes
fuum X, (W.,%J/
^.
fuum A Si autem
vitiorum -vj/ malcrumJe
Medumque •4' d.
Rupilius fA Ruiilius
hoc •\' hic
fapiens a, ^ia, ^ Japiens '^ir
erit >!/ ^poflimus %}/ </.
iis fA </.
divitisE /A divitias
fe ^ </.
aliqna gloria ^ aliquam gloriam
Fit A /"/>/
inllitutum confequantur/* conjlitutum
conjequantur \ injlitutum Jequantur
enim vj/ «a/tw
cum fA /«/«
adaniavit -vj/ ama^vit
implicatur ^ inprimis implicetur
Nam quod -vj/ Namque
Prodicium ^, -vj/ prodigum (a prodigum
'vitte
deligendum ?v, /x, ^4/ eligendum
vivendi \ d.
fatu edito ^, /*, -^Jato
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 484/539
VARI^ LECTIONES.
212
«13
I.
3
7
10
1
H1516
»7
21
22
24
28
30
3»
32
3+
35I
3
46
9lO
20
21
2+
29
30
214 2
3
7
910
17
20
24
25
33
34-
35
21C I
fludia ij/ r;V/«w
iive felicitate ^Je/idftite
excellente X excelkntia
habuerunt ^ haberent
modo A d.
quid X quid ita
eft ei ^ f///7« jiA ^vitae
f*^.
deligendo A eligendo
ut fortuna "Kfortuna -^ natura
contulerit \ contulit
Eam jn Eam enim
deleftent -v^ deleliant
probentur 4' probantur
diffuere x,f*, ^ diluere
prascidere A prafcindere
efie A (/.
fit \ ejl
feret \ fert
patris X,f^
/i/r/r/
defenfitare /x defenfare
fidem X </.
omnique /;* omninoque
impium /a, >]/ vitium
deligere fA, 4' eligere
enim A i^a/fw
infcientia //., y injcitia
officiis ^ (^.
cum \i, d.
volent jji. vellent
minuendi 'K diminuendi
tumf*tamen
libidinum ^ libidini
accefl^erit "K, ^, -^ accejftt
fu£e fA d,
jure i}/ d.
agere \facere
alieno anquirere ^, ;* <2//e inquirere -^
alieno acquirere
fere -^fere omnia
fit /^y?/ /»
iis >i ^. 4^ ^^ i»//
Principio "K Frincipio enim.
turpem \,fj.,
-^formam
imitata ell ^ imitatur
fuerunt ^/.fuerint
re /x, 4/ ^-
fint, nominibus ac /x, \ funt
ducamus |i* dicamus
appellemus X appellamus
Latrocinari 4/ "Ot latrocinarl
adulterari \ adullerare
dicitur 4/ dicere
pluraque ^, f*pkraque
p. 1.
215 4 eam fententiam 4^ eadcm fententia
5ab omni 4/ omne
quod A quod ita
8 teneant x, /* /^w^rf^
10 vero /A non
1 1 apta f* <i/>^r/^
12 quidem y. aulem
— veteri difciplina 4/ veteris difciplin^
H ne jtA ^.
17 igitur X d.
21 ducere debemusf* dicerefokmui
— forma ^forma virili
24 inepti x,f*, 4/ ineptiis
offenfione x, ft, 4/ <3'.
28 tantum quas 4/ tantumque
31 autem x d'.
216 3 decori x, //,, 4^ decoris
12 perfequantur etiam \fequantur et ^,
^ fequatur etiam
16 referta ^t, refertafunt
20 omnino 4/ ^«
22 aliud "K,fA.
d.
25 neque expreffse 7\ d.
27 L.f/.
erat Lucii
32 quid 4^ ^uod
217 2 non iniquam 4^ nonnunquam utendutn,
3 jocofis 4/ i'//»/7,f
4 provideat A videat
aliquod /x d.
— inefle 4/ i^.
II enim omnes \ enim 4/ </.
14 ratio A </.
definendi x, p, deftinandi
16 quomodof^quoniam
20 aliquidf* f«V
21 conferemus X, /* conferamus
24 gravitate acriore^/ acritate graviore
25 fecandum -^ fecandum medici veniunt
28 nihil /A ;/ff
30 ex X, fA ^.
31 Ut X, /A fl'.
32 ipfum x^.
218 I indigna >,, -^ indignas
2 repellere A, w,, 4^ pelkre
4 probari "k approbari
6 militem y. Thrajonem militem
7 Tperk<:[uimar 7^ perfequi ^profequi mcdo
9 eft A, 4^ et
10 adhibenda y. adhibenda efl
1 Cn. X, fx C. enim \ C. enim
— primus 4/ ?*» primis
»3 Palatio 4^ Palutino
H vulgo p, « W-^fl
18 etiam 4^ ^/
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 485/539
VARIiE LECTIONES.p. 1. p. 1.
2l8 20 dignitas X, jLt, -4/ a'. 222 5 probandsc ,y. probanda/unt
24 modi X, /x generis 6 fartores f^/artores
28 doniinare ^, p, dcminaris huc //./i/j
29 in ^ (/. 10 honeftae 4^ hone/Iate
30 praeiertim X i. 13 etiam x d'.
33 hanc partem A, ^/ hac parte «4 faepe x/^peft
34 quis ? at quam multi p, cuju/que
cujus qnis ? at nonnulli^ •5 fic X, pi y.
contulerit X, y. contulit
35 quarum -i^ ^tare 18 nihil libero 4/ //^fo
219 4 tenenda X Jufcipienda y. retinenJa 26 communitatis x communicationis
7 velimus jw, 'volu/nus 32 ut A ^.
10 moderata A, ji/, tnoderanda 33 funt xfnt
»5 continetur X ccntinet 35 Princepfque /.<, Principem
16 haec ^ autem hanc 223 I t^f^d.
20 agentur, aut dicentur ^ji. agunttir aut 8 Eteniro X E/l enim
dicuntur 9 quodam modo 4" '^-
21 Ttaque ^, ^, ^ Ita 1 igitur \ en'm
28 principio 4' in principio '3 judicat 4/ indicat
220 2 convivii dida A, i}/ convivio Wirla 19 hvc idcm 4/ ^^^ quidem
dig !um fx convi^vio dignuin 27 Lyfis X,n*,
4^ L\/ias
4 poetam x, 4' ^-3
2 a (teq u u n t u r ^ c'/^r««/
b Pericle! At cnim ^.,^ Pericles ait. At 34 pertinerent \ pertinet
10 fit -K eji3 5
Ita ,x Itaque
I 2 inhumanus videatur >. inhumanus nji- 224 3eamque x, pi, 4^ eamque ettam
detur \ humanius videatur 4 vel //. ^.
— infcientia X, ^, -^ in/citia 10 agendi cogitandique X agendi, con
14 difcrepant /a di/crepat gregandif/.,
-^ augendi congregani
iq apparent X, ^^ apparet dique
16 defiderant "h, ^ deftderat — ea //- d.
18 eft -K d. «3 animi /x, <-«;»
— Ut p- Ut enim 15 vincat x vincant
«9 paulum \ parum »7 necefiitatem fA nece/Jltudinem
20 videndum x, ^ ^ivendum 18 defideraret X cenftderaret ja. deftderet
26 ex X d. •], ex elevatiene 19 iftam 4/ initam
28 ex fubmiflione \ et /ubmi/fione 21 cultumquef/i.
cultumque njita
30 quodque ^ quidque 2; docere ^ doceret
3» aUis X i7osfj.,
-^ illis 26 conjunftionem -^ cognitionem
-221 6 27 WWxd.
7 vero X,fji <veri 3' ita X, /A, -^ partim ita
•3 aguntur X agentur 32 confervandae X, ']/ obfervanda
22 bene /a d. 34 quoque X qutdem
23 ficut X;f/.,
4* i- 35 fufcipiet jix, -^ /u/cipiat qui/que
26 ipfoque -^ ipfo qucque 225 2 reipublica: 4^ ^-
28 et confociationem y. et covfcietatcm ^ 5excellere 4^ excellat
ejus /ociationem focietate ^ pote/iate
34 oper.x A,f*,
4/ o/4r« 6 fequitur X, ft./equetur \ /equalur
3 5illis X, IX, 4' '» 'V//\f 12 immortalibus ^ immortalibus reddatt
:t22 4 quidquam ingenuum X quicquam in- tur
geniium j^ quicquam ingtnium 16 duobus X, /x in duobus -^ de dmhui
TOM. III. Ppp
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 486/539
D E
O F F I C I I S,
LIBER SECUNDUS.
Edit. Olivet. MSS. A, p, ^
p. I.
226 3
4
5
6
10
»3
H16
17
18
-2-27
228
S
5
910
12
>4
16
'7
18»9
20
22
24
25
26
30
32
I
3
48
10
1
»3
»4
p. 1.
hacitA >&ijr 228 15
perfequar X profequar 20
earuni rerum ?> eorum 22
tum ji/, tamen 23
tum ex utile x, fs,<?l- 25
libri noftriX
d.
28operae \' operis 29
fe ipfa fA/eipfam
efTet \ enim
aut X d. 30
me -K d. 3'
dedidif*
^jVaV, de 229 5
literae X ///^/ jt* litera tt litet 9moleftias x,
f^</.
fuperfuerat T^fuirat 13
tempori x,f*,
ij/ temporis »5
tamen ^, 4' tantum 16
per X, 4' py^eter 18
expetunt X expeSiant 20
eft A </. 21
quam X, /a, -^ prater —philofophis y.d.
hae res continentur X ^<j res coniinetur 25
putet "K putat 27
anquirunt //t, 4^ inquirunt, 31
quaritur A, /x, 4^ duciiHf —eas |M f«j r^j 33
difcendi ^ dicenJi 34quodam jw, quidem 35a X d.
percipiix, precifi 230 2
tamen ^ tum
perfequamur X profequamur 3
vivendi ^^ d. 4alia certa X certa
fic A ^.5
alia non x, jw., 4^ ««//"(3 alia non 8
igitur h d. —vitantem 4^ e^vitare »3
difputatur h, 4^ difpulantur 16
elucere % elicere
effe nolui ^ //^/ (/^ w/ai
propofitis /lA pofitis
pertinentf/,
pertinerent
honeftatis 4* konefiatis autem
quo X,^,
4^ yao 'verho
honeftatem ab utilitate fecernens X
at bonefio utile fecernerctur \*. ab ho-
nefio utilefecernens
efle h. d.
non p, non ejfet
fpem \ fpeciem
inanima A, /*, 4^ inanimata
ut /i* e/
quarum opere 4^ quorum opera
ponuntur X, /tA ponunt
efficiet fd.faciet
item rerum /* iterum
vel piodefle A, /* ^.
inanima A, 4" inanimata
operis eftefta /. t/^m effeBlva^ opers
efieaa
confervatio X affumptio
et X ^.
effbderetur X, 4^ effoderentur
abdita X, 4^ abditum
pelleretur X expelleretur
aut X /«
fubveniri X, /*, 4^ /ubvenire
vi X ;«
petere x patere
Adde duftus 4^ -^t duSus
derivationes fluminum, agrorum 7\d.
qu32 unde X qua/o unde ^ quce non
opera X opere
ex potuifle "hd,
Qui X ^isaut quae X atque
eifdemque 4^ ei/detn hominil^s
Quis X, 4^ k»ii
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 487/539
VARIiE LECTIONES.p- 1.
P- 1.
230 16 fubveniret -^ fub^venijftt 235 5
18 miniftrarentf*
minijirarentur 7
>9 diftat ^, ij/ dejlitit »3— beftiarum '\i ftrarum «7
21 juris ^ wV/.f 19
22 animorum iV hominum 20
28 belli fA (^f//<7 25
30 Commemorantur ;* Commemoratur 33
31 Agefilaus -i^ Archeftlaus 34
231 9 plurimum /x d. 236 I
1 inanimisf*humanis 6
— ufu et |tx </. 7
17 quaque -i^ unaquaqut 1
20 turbatosfx.perturbatos 14
24. eos denique ij/ eofdemque 16
28 poflimus y. pojumus 20
30 ita /x, 4^ //?« 23~ Magnam-J/Magnam autem —
33 pervehimurf*, •J/
provehimur 24— reflavitf*
reflaverit 29
232 I inanimis ^/ inanimatis 30
3At ^ Aique 237 2
5 eas •vj/ ;«/ m 3
8 opibus /x, i}/ operibus 4lO poflimus jA.pDjfumus —16 quam 4' d. , 7
>7 rthas -i^ de rebus 10
20 ac -4/ aut 21
— ducunturi}/ dtducuntur 23
26 funt /^yzwr 238 I
29 fibi ^ftepefibi 3
30 promiflionibufque ^ promijjjonijque ij/
promijjionijve
7
233 2 autem /x ^w?Vw H4 pertuHt ij/ prteiuht M5 quantum odium
>]/ quanta odia27— valeat <]/ 'valeant 239 2
7 interitum f/t, -vj/ talem interitnm
8 eAy.d. 6
H hasc /x d. 8
— judiciis >]/ indiciis ID
«5 autem 4- ^«''» 14
17 id ^ idjam iS
24 capillum ij/ capillos 20
28 notis Threiciis -v}/ notulis Thraicis 22
32 ftigmatiam /*, \/ Jiigmaticum 29
33 ipfe 4^ 's'. 30
234 1 populi 4^ ^. 31
12 de 4* pt'0 .240 2
«3 exitus 4^ ^A^//«j autem 3
H erat 4^ f''' Rom<e 625 qui (* «//Vj y/</' 4/ nequam qui 8
30 triumphari /x, triumphum 10
34 licentia ^t. licentia delinquendi * II
23S I cupiditatum •vj/ cupiditatum autetn
P. ^, 4^ Lucius
illa /A </.
maluimus 4^ malimus
volumus 4^ 'vtlimus
omnes 4^ d,
inftituendam (/. injiitutam 4^ tuendam
utrifque /a utriufque
fi -^ Ji quem
nos |iA, 4/ <^-
Ha:c \ Hoc
beneficiis 4^ tx beneficiis
benefica 4^ ^-
illud jiA illud ejl
perlucet -^ prolucet
funtfd. d.
habemus 4^ aihiletitus
capere 4^ carpere
omnes ju, homines
bonis jtA ^OK// •X'/fM
valeat 4" 'valet
eft /x d.
habere /x. haberet
illa /A tf«/w 4^ ^'
difputatione 4^ difputationen
fubtilitas \ fubtiiitatis
dicanius /a effe dicamus
pertineniiji. pertinerenf
eos jx, 4^ foJ ^a«a^
alteri /^, 4/ alteri profunt
admirabilitatem 4^ admirationem
qusdam resf*quidem
igni fpedatum /a dignum expeilatH
4^ dignum feSlatu
habeas /x, 4/ habeat
poflis /x, \ pojpt
occiditur/* interficietur
in conftituta /* f/ infiituta^ et in coH'
fiituta
inops p /« or/o 4^ i^ initio inept
injuria \ injuriam
retinebat 4^ tenebat
femper 4/ d.
confequi /x perjequi
propter /A/^r
fuppeditet \Juppeditnt
qui /A quis
rentur 4^ reuntur
etiam 4^ d.
numerum y., -i/ nomen
veram ^, \> veramjufiitia
V e I i
m u s /a 'vc/umusquod 4/ quam
qui 4/ fK/"^
anquiriturf/., ^ inquiritur
Ppp Z
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 488/539
VARIiE LECTIONES.
240
24'
242
243
244
1.
12
»4
20
27
31
32
3
7
8
10
16
18
21
22
23
24
25
27
28
33
2
4
5
8
12
20
21
27
312
14
»S
16
18
22
27
31
2
4
6
8
9II
»3
H
P- I.
ita il/ /Va a/ 244 16
potelt 4/ /o^/ 19
ejus (X ^/. 20
ignoratione /x, i]/ tgnorantia 21
fere •4'/f'-« 27
fed de /i-ty^'^ f//V/»? de \fed de hominut» 29
graviores /x, -^ giaiiores 30
tum /A /um a 32
delegerunt /'. dekgerint 34ipfe ^.tpfi ., 245 I
et, qua /x, •vj/ ^jr y//a 5
tum /y. d. 6
hominum u. d. 8
Antipatri 4" -^nti/.atris 10
filium >)/ ^. 1
blande /^ blande fermone \ hlandofer' 17
7none 27
cum /A animi 34excital /*, y excitat gloriam —etiam /* ^. 246 1
modeftiae /^ modefiia et 4plurima \> piura 5
noftra >]/ d'. 6
nam 4' nam et 9
etiam /* d. 17
Norbanum %}/ Norhatium 20
ut ulcifcendi /*, •>]/ ^. 25
Julius /A, •>]/ />ro i/. Allutio Julius
Ctejar 26
tribuat /*, 4' trihuatur
noniiiietur 4 nomnuris 34ut /4d'. 247 2
religioni /*, -v}/ rehgioni eontrarium —eoque 4 ^«^«^ 4
utroque /a utraque6
epiftola /A, i]/ in epiflola
ratio /*, •4 rationis 14
corrupifles -vj/ corripuifies »9
fperent— fordidum /* />«/;«/ .^ ^id 22
fordidius 4 putent ? ^odfordidum 24
quod -vj/ ^«a/« 30
opera 4 o/^rf 34moderate 4 modefie 248 2
Ita 4 Jtaque 3
IVIodus i}/ Modus autem 7
proverbii confuetudinem ^ proverhi- 12
um confuetudinemque 13
defiderent ^ ccnfderent 18
vifcerationibus f^fcortationihus ^e'vif- 21
ceraticnihus 24giadiatoriis 4 gladiatcrum 27
fint fji.funt 33amicorum -i^ amicorum caufa 34quxrendai}' quartnday ijel opitulanda 249 i^
prsclare \ praclare dixit
etiam /a et 4- d'.
nos /A ^oj
admiremur /a admirentur
illa /A «'.
quo tamen 4 quoque
etiam 4 ^«/«
gravi 4 gra^uiori
a /.t, 4 '''•
temporibus 4 temporihus hoc
Appii />t P«^/// 4 Paa//
Luculli 4 Lucullus
munera 4 numerata
Mamerco ^, 4 hiam Mamerco
divitiflimo 4 ditijfimo
afTe /A, 4 annona affe
C. 4 contra
Quanqaam 4 ^anquam enim
manum /a, 4 manu
ha;c
4y««^ '^'Pf
interpretatos, et 4 intemperatus, ut
vituperat, quod 4 'vituperaverat, qui
conjecerit 4 conjecerat
tum /A, 4 tamen
ut ne 4 d.
Ennius /x Ennius dixit
fummi 4 d.
perfugium \ profugium
hos /A, 4 ^'-f
plurimis 4 plurimos
longe 4 d.
populi -i^ propter populi
muhitudinis /x, magnitudinis
Conveniet ^ Con-iienit
vicinitatibus /x
'vicinantihus 4/'«
«-vitaiibus
enim /* f//<j;w 4 '^-
honefte 4 honeflum
imperavifte /a impetraviffe
divertiflet //,, 4 divertiffent
conftituti 4 confiituta
hoc /A </.
beneficiis 4 heneficia
obftringendos /^, 4 afiringendos
toga dignitatis /*, 4 /«'^a dignitate
ne de 4 ^^
viderer 4 ^-
confuluntur /*, 4 confulunt
animum advertant /* animad^vertant
Si 4 5fJ/erit /x, 4 irit id
fortunati et 4 et fortunam
remuneratio /x. commemoratio
Sed 4 ^^^ <tim
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 489/539
V A K l JE LECTIONES.
249
250
251
1.
46
7
10
1
»3
15
«928
29
3«
34I
10
1
'9
20
21
23
2630
46
7
918
21
23
29
32
33
dixit ^ Jixerit
retulerit /a, 4" reddidtrit
putant 4' d.
aut expeftari ^ d.
etf*, 4' '"''
putet -^ putai
etiam-J/
^.
non 4 i'ero
quid ij/ ^a,^
Sedfji. d.
ne ij/ «fl»
beneficiis -4/ lenefiiiisfraftandis
eft /:. fl'.
per jix, 4 /ro
eft jiA ^ eni-n
etiam 4 ^.
ne 4' non
largitio 4 largitio fuit
vehementer /x ^/.
male [^ egit male
oratio, et 4 oratiofuit
tenerent ,«, tutrentur 4 tenerentur
etiam 4 '^'V«r
obvenerit ^ e^venerit
enim 4 f*''» a//^r/'
tamen ^ f«//a 4^ iantum
aut fx. et -^ ut
fiquando 4 quando
illi "4/ ////' quidem
potiusf/., \ potius quam hoc tempore
laudet /x laudetur
enim abllinentia; /x, -^ fapientia
ut 4 '^' no'^
detulit /A, 4 ^«''«/'V
tetrius 4 deterius
digrefla -^ egrejja
etiam 4 d.
oraculum 4 oraculo
P-
251
252
253
254
25;
1.
34
5
10
1 2
13
16
»923
24
26
27
29
32
34
4
6
22
28
29
3'
32
35
5
8
»3
»9
7
»3
18
'9
perituram ^jt. ejfe perituram
labefadant4 Itihefaciunt
cujurquc 4 cuique
gratiam 4^ gloriam
data fjL data eft
voluifle 4 noluijfe
improbe 4 d.
aequitatem 4 ^quitatem lex agrariaantea jw, d.
eoque 4 qt'0 oprxclarifiime ^ praclarijfima
refpublica dilabereturf*
reip. dilabe-
rentur
cecidit 4^ cccidit
Quid ji* S^uid igitur in
Argis jM al> Argis
Nicoclem (x Motoclem 4 Nechidem
polTefliones 4 pofe^bres
nimis squum 4 niinus iniquum
tenebantur 4 deiinebantur
dignumque ju. dignumque laudis
Habitant ^^ habitet
ego |M. d.
luear, inipendam 4 tutelam impett'
derim
novas 4 nnijem
eum |ix mecum et eum
egofA. ego <vero
non, {\ fA.fhoc non
tantum ^*. totum
hic 1«, hic nofter
iifj.
d.
genera 4 magnorum genera
maximisfx. maximts uti
Male pafcere /x, 4^ Bene 'vejiirt
quxrenda ettamft. quarenda pt-
cunia et
mcdium Janum f^, \janua medium
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 490/539
D E
O F F I I S,
LIBER TERTIUS.Edlt. Olivet. MS3. ^, -^
p* I.
256 I
2
257
II
I
2
6
7
12
24
30
32
35
258 4
26
28
32
259 48
12
»3
18
»9
21
25
26
3»
c6o 2
7
8
10
Publium /A </.
eft /*/>
otiofus //- otiofus ejfet
folum fji./olum e£i
vox ^ w;» ^ra/
Vellem •\> Vellem quiclem
vere |«. d.
confequi /x /a/w confequi
hominibus 4/ omnlbus
hisf*
(/.
vel /A, ij/ ^.
ingenii 4' negotii
9. -^ d.
tum ij/ tamen
conniti animo potes -^ animo eniti po-
teris
Ut ji>c, ij/ «/ «^
divifionis ^ quajlionis
folerent ^ folent
etiam fcribit i(.fcribit -^ etiam fcrijfit
Coas 4/ ^.
perfeciflet ij/ feciffet
effe /A </.
veftris /A nojiris
Stoici fA 5/o;V/ opinione
ii fA (j/.
indolentia /it, •vj/ indigentia
introducere n]/ inducere
videretur \ iiidetur
compararetur /a comparetur
naturae /A wr^
eo /A omni
quod ij/ ^.
omnia /a ^.
compareant /x comparantur ^ compa-
reniur
fere \ fane
putat /A putantitem /a autem
fint /*/;/«/
iidem /^ quidem
funi /*/;«/
p. 1.
260 12 quaedam /x quidem
— dicunt >)/ dicuntur
13 his 4/ ^/
16 jufti nominantur \t.jujlus nominatur
17 fapientibus \j. fapiente
18 fapiens [>. fapiensfuerit
>9 Vi ^ hi quidem
— funt /x. d.
20 ne "4/ K?f
23 utilitatis /* a/;7//
24 qiiidem /a d.
26 eft />(, ^^/
29 eft 4/ #261 3 modo 4* non modo
5addubitare
fj.duhitare \ aliquid du'
bitare
7 quando /* autein
»3 Num /A Non
obftrinxit 4^ ajirinxii
«5 exiftim.:t 4^ exijiimavit
22 Erit /A Erat
23 in /x d.
25veftris /a nojiris
26 anteponuntur //, anteponeniur
27 difleruntur /a dijferentur
30 aliquid non 4^ aliquod non ejfe
, 35quam paupertas 4* '^.
262 2 conviftum 4^ conjunBum
8 eft /x, effet
9 quod 4^ '^ yKO^
12 illud 4 ^^^ud quidem
16 refpublicae continentur /*, 4^ refpub'
lica conttnetur
21 exigit /A, 4^ efficit
25 magis /A defunt omnia ufque ad ver-
bum, conira, (p. 264. 1. 3.)
29 alteri 4/ de altero
33 autjuvandis -^ adjuvandis
34 imitantem 4 imitantes
263 2 abundantem 4- abundantes
10 cuipiam 4^ cuiquam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 491/539
VARIi^ LECTIONES.p- 1. P-
I.
263 27 aliam ^fed aliam 267 2S pofl*et fL poffetfieri
z8 hi •v]/ hi funt 28 poflint celare -^ poffent
3« civium ^ fuorutn civium 268s
etiamf*
</.
264 Sanimi i]/ anime 10 ne fji d.
9 miiii /t/t </. 1 1 ita /ic iterfuit \ ita efi
14 utili ^ «y. »5 oppofuit 4^ appofuit
'5 naturse 4/ </. 16 fatisf*,
\> fane
«7 alteri -^ d. — Quirini /:/, ^iiritum
21 hujufmodi /:* ejufmodi 21 multa 4^ quemadmodum
22 aut 4/ /7/y«f — inquit 4^ d.
24 decernit jL* decernet 23 fic 4^ etiatn
26 transferantur fx transferentur 24 ti^^effe
28 faciat \ fiat 35 amici caufam /^ amiciliam
29 injuriam 4' iyurias et ut orandiE liti ^a a/ peroranda liti
— officio ^ a. 4/ «/ oraida lites
33 Nullaf*
A«///j efi 269 I jurato yijiiramento \ 'verlojurato
34 neque 4^ neque inim5eum teneremus 4^ ea rogaremus
265 3 ut ^ d. 10 communibus /x, omnibus
7 omnes ju. d. 1 Phintiamft. Pintiham -^ Phitiam
1 fatis 4^ '^» 13 tyrannus 4/ d.
>3id fA, d.
Hmorti 4^ neci
quia jM., 4^ qttod 16 ipfi /1*^?^/ /^^^
»5 imponimus 4^ impofuimus 17 admiratus 4^ admiratus efi
19 per ]/ prcpter 26 fciveruntf).fiatuerunt \ fanci^verunt
23 quod 4^ qui 27 imminebat 4^ etninebant
27 vitam \ 'vita 28 ^gina 4^ jEginee
28 ifta ji/, //a — crudele /t* crudeieftt, efi
31 videretur 4^ videtur 35 I!la 4^ Iflafunt
32 nuUius |U., 4^ W//J 270 I Species ^.i d.
35 venenmt /* 'venerint 8 Ut ju, d.
2665
utilitatem /* 'virtutem 9 libertatemque /* liberationemque
8 utilitas etf*
k//// 10 Cyrfilum 4^ Curftllum
11 omni 4^ ea 1 Xerxemque//, Perfemque
— habenda 4' habenda efi H poft 4^ 'vero pofi
»3 aut fummum 4^ ^- 17 communicaret 4^ communicaretur
»4 quidquidjtx,
quideft
4/ efi ei
16 arripuit /x. arripit 2S hi /* hifecerunt
17 furta \furia ; rapina 30 caufa 4^ //«m f^a/^
22 quas 4^ yaa'» 33 gratia 4^ caufa
25 pellatur 4^ tolkndum efi 271 4 ejus 4^ cujus
27 id fequantur 4^ infequantur 6 ron fit -^ fii an non
— videant 4^ 'videatur 10 norit 4" no^verit
29 pervenerint 4^ pervenerit »3 vendere i^ fua -vendere
32 profecimus ^ proficimus '5 fif ft.fuit
267 Sdigito 4^ digi,o habens ais jiA «^//
6 ut 4- tibi »9 viciflimque fit 4^ <''.
7 palamf».plar.um 24 non, quidquid /x quidquid -^ nunquid.
9 idem inverterat 4^ d. quod
»3 beneficlo -i^ ufu beneficioque 25 ImiPO eft /x d.
»5 bonis 4^ a bonis 27 num /x, 4^ »<>«
21 nemo ne /x nemove 32 ea re, quia 4^ q^od23 femper
fj.d. 35 ignoretur /:* ignoreturque
25 quod 4^ ab bis, qui z-l^ 2 hoc 4^ hac
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 492/539
VARIiE LECTIONES.
272
273
274
»75
1.
4 num id 1]/ nunquid
5 inquit (tA hnprobe inquit
•— erranti /x mjl ert-ant
8 incurrere -v)/ incidere
9 eft /A f/? ^^iT 4" <;/? '^«'^
12 profcribunt -4/ /ir/^-^/^a;?/
— bonam •4/ bonam ut ajjerunt
1 7 vero 4/ ^«(»;
1 8 autem 4' etiam
19 domini 4/ domum
23 faceref*
^.
28 celare 4/ d.
29 tU jlt ^.
30 eos 4^ "vel eos
3 nec 4^ »««
5 diiititabat 4^ diBabat
6 amicos ^ d.
1quidam 4^ quidam dixit
8 q uidem p, inqu t quidem
10 ille 4^ «
I 3poftridie 4^ poftera die
14 convivium 4^ tnvenit cojfvi^vium
17 tantumne 4^ tantumne ejl hic
18 Y.K.^At
1 9 hccc jM, hic
2 1 ille 4^ '«/'/ '^^'^
23 negotium 4^ negotia
2^ ipfe ^ //y^ bene
32 adtum /A «/? a3um
3 3perito 4^ imperiio
34 aliud 4^ «/// aliud
— funt (A d.
6 ifte 4/ /7/^
— vindicatus 4^ 'vindicandus
7 tabulis, et 4^ tabidarum
1 AGJER.f*
fl^^rs
— M E L i u s /A melius Jlt et
14 et diffimulatione /a, 4^ ^.
15 ex /* </. 4^ '«
18 eloquetur fx ^'oytfa/ar
21 addidit 4^ tt addit
26 quiret 4^ quarit
zj Hecatonem 4^ Hoc Catonem
28 officiis 4^ ojfficio
30 facientem -^/facere
34 etenim 4^ etenim qui
4 certe iftum 4* reiiejujlum
c reperimus p,, 4^ reperiamus
I I dupli jn, 4 duplicem
12jureconfultis
\jurifconJuUis
17 ea, quorgm 4 <'<»•'> quarum
22 iilura 4 «7/«</
35 venundando /x, 4^ vendendo
51 omnes /* </.
p. I.
275 34
276
277
910
I i
12
•3
14
15
20
21
24
28
3;
2
3
I
'3
30
3'
33
3?
I
5
6
910
«7
27
33
35
279 2
3
278
280
46
12
'5
25
29
32
2
3
5
«4
22
24
27
paucis //, dejunt omnin ufque ad ver-
bum, faljum (p. 277. 1. 28.)
maau \ res manu
igitur 4- d.
fimulate \ dijfijnulnte
excJtaturus 4 exercitattirus
tu "^/ Ji tu
tabulam \ tabulas
eam 4^ ('i'n ut
hominum inter homines 4' omnitm
inter omnes
majores 4^ nojiri majores
veri 4 vim
Quam 4 ^^ quam
Ut 4 d.
c ntinetur 4 contrahitur et continetur
cuique 4 ^-
illa 4 d.
alia 4 a//era
infcientia 4 infcitia
fatin' ^jatifne
eft ju. d.
Satrium /x Satirium ']/ Saturnini
illorum p,, 4 ^t nomcn illorum
num ju. 4 ticn
Satrium ^ Satirium 4 Saturninum
etiam 4 '«'•
fint /x ^.
folet i^folet ititerdum -^ folet. Sed
perviderit -^ providerit
At fx Ac fi
Non /A l^um
efiet |LA eflet judicatus a Fimbria
hominem y. defunt omnia ufque ad
verbum, aut, (p. 280. 1. 14.)
et iaudibus 4 ^
Fimbria—— Socrates 4 tion folum
Timbria, fed eiiam Socrates
non honeftum 4 inhoneftum
Hiec nonne 4 H^c ne
pofiis 4 P^ffit
convenere 4 convertere
ducere 4 illud pruducere
adduxerit 4 odduxit
Prstorum 4 Bratorium
caeteri 4 (unHi
refta 4" proJeStus efi reBa via
ftatuae -^ fiatutefa^afuntigitur 4 ergo
poffit /A ^.
4 /«/</?conferat 4 (onvertat
an ju. d.
faciunt 4* efficiunt
is 4 '•' Fomj>eius
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 493/539
VARI^ LECTIONES.p- 1.
P- I.
280 28 cujus -^ de cujus 285 24— ipie rl/ d. 27
281 I
4
id unum ^ folum id unum \ /oJum id
dominium
tibi 4' lihi, illum dico
286 2
3
6 dicit vj/ dixerit 6
10 id f*(/. 10
14 ab ju, d. »7
16 re tamen jia d'. •4' tamen 20
II Non habeo ji*, 4^ A«;/c a^^tf 26
19 id 1^1 d. 27
25 Pelope ju. Penelope 287 3
proditum \ perditum 12
34 ac i^c ^Ja/" «5
— non '4' "on idem «7
282 2 a. C fjt. ac 25
5ei\ ix.d. 27
II flagitium -^ flagitiofum 32
18 fin \' fin autem 35
»9 non iilii ^l Fabricii 2883
21 fenatusconfulto \Lfenatus confilio 4
28 mihi -vj/ etiim 8
29 omnia 4* omnino H3» foleremus \ folemus 18
35 Potius •\> pDtius autem 35
283 4 Sitne boni viri jt* hic defnit 2S9 I
10 quia fit 4^ Stoicus quia fit plus quam 1
12 ejicere 4^ dejicae —16 utervis 4^ uterque 13
»9 micando 4^ dimicando
cedat 4^ cederet
H23
21 etiam 4//^/ 34
22 vero 4^ 'vero maxime 35
23 habere 4^ haberi 290 9
27 anteponet 4^ anteponat —29 refcierit -^ fcierit 11
3» vinum 4^ 'venenum 12
33 quafi controverfa 4^ controverfta et —34 ea 4^ nifi ea
s84 I furacem \ furetn 16
2 orichalcum 4^ auricalcum »9
9 ne 4^ d. 26
10 unquam 4^ nunquam 29
«4 faluti -^ fanitati 30
16 qui -^fit, qui 34
»7 faciat ^fecit 291 2
23 eam 4^ eam ter
24 eum 4' d. 3
30 is, antequam 4^ infanus quia II
285 4 tum 4^ d. 12
9 facias 4^ facies 16
»3 Ac 4/ ^/ 28
21 conformatione 4^ confrmationt 34
23 quidem i^ quidam 292 6
TOM. III.
optimum 4^ omnium optimum
At 4^ aut
lcitis \> falis
adimulavit ; ne coiret, inftitit 4^ '"-
fimula^vit ; ne quo iret, infituit
facratum \ facraia
dimittamus 4/ obmittamus
fuas \ fua
quid 4' ^<ediceret 4^ rediret
non efie fe 4^ dixit fe non effe
etiamne fi 4> etiamfi non
et fumma habemus 4^ haheamus
at 4^ «^*'
etiam 4^ quidem
Fregilli \ Fregiftine
Addunt 4^ Additur
fieri ^ fieri 'valde
Non 4/ A^wOT
quae vis 4^ quid jut
afiirmate 4^ affirmante
Jovis 4/ ^«'i^/
modo non 4^ fnodo
populi Romani -^ reipuhlica
quidem id 4^ id quod
tO. \'eft ex
Quod 4^ ^teefl"et 4^ iffent
Veturius 4^ Felrufius
quia 4^ q«i
Furius 4' Farius
Poenis -^ d.
non utile 4^ /»«//7^
nunc 4^ non
quidem 4^ quoJ
majores -^ d.
in XII tabulis 4^ tahularum
facratas, indicant 4^ /'^cra, indicant
fanda
A. 4/ M. Auli
ab 4^ cib omnihus
ftatim 4/ d.
docuit 4^ dccuit •vitn
Galli "4' Gallum
perindulgens 4^ nuper indulgens
ad Annibal 4^ afterunt adftnatum
miffos
ea- 4^ nifi de redimendis ea
adftringit 4^ diftrinxit
igitur 4^ enim
diiFugiflet 4^ defugifent
ipfi 4^ ipfius
Annicerii 4^ Anniceni
fpe -^fpecie
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 494/539
VARI/E LECTIONES.p. I.
202 9 fuavitates -vj/ fua^vitatem
16 fpeftandum ^ expeSiandum
21 1 bidinum •4' Ubidini
26 quoque 1)/ 'vero
29 magnitudinem——finiri -vj/ magnitu-
dine doloris detraSionem fieri
P-
292
293
1.
32
6
10
»7
18
20
comitas 4/ communilas
afpernatur >}/ y^^ afpernaiur
videretur \ 'videtur
erunt -vj/ tilii ernnt
Sed -vl/ £/
CATO MAJOR,S E U
D E SENECTUTED I A L O G U S.
p.
294
Edit. Olivet.
I.
6 adjuro E N U adjuito I adjwv»
7 in E » ^. N a/ /« Uya^— fixa I -^firma
8 Ecquid E I N U £/ qua depromeris
tnquid /1, -4/ Et qua deprimeris sn-
quid
— pretii U -n premii
\Q Flamininum E Flamineum 1^4/ /"/«-
minium
1 1 vir E -kj/ i;;V Ennius
— fidei Ejf^^
1 2 certo E I N »j, if/'""'^
— Flamininum E Flamineum I N v, ij/
Flaminium \} fiiaminium
I 3 Tite E Atkici N U ^}/ ^.
15 Athenis «]/ «^ ^/Af»/j
— fed E ») yf</ etiam
1 7 gravius N grauiter
18 et major E majar
19 fcriber o,v, ^ confcrileri
21 levari E >), 1}/ levare
— teNd'.
22 modice e, v|' modefie
23 certo E I N «r/f •v}' ^.
— Sed N>/"— cum »j d.
P-
295
MSS. E I N U »7, 0, y, Nf>
1.
1 fuit </.
— omnes N » a'.
2 moleftias, fed effecerit N maculas/tt
efi^ecerim
3 digne ^ v d. -^ digna
4 aetatis E N »; atatis Jua
5 et diximus multa E multa diximus
7 non Tithono E non Tiiono 1 «0« ut
Titone N Marco Catcni Jeni non
Thitono
— ut Arifto Chius E ut Arifiillus\AryJ.
tarchus N ut Arifitus
8 fed N d.
10 facimus JJfecimus
1 ferat ferret
— iifque E •«]/ hifque
— eum -ij/ /««> fa«»
1 2 confuevit E ij/ confueverit v ajfucverii
— ipfe U </.
— attribuito U attrihuto
1 in feneftute v d,
1 4 enim v d.
— plura \ phyfica
1noftram « d.
16 Scipio 0, V, 4/ </,
1 7 excellentem n, « exceUentiam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 495/539
VARIiE LECTIONES.p." 1. p. \.
295 18 vel maxime v permaxime 296 15
nunquani gravem E v fentButem —tuam nunquam gravem tiii 16
19 fic odiofa eft I_/J> odio/a —20 ^tna « d. 17
21 Cato d.
— haud t/ /'«;;f »9Scipio et Laeli v d. 20
22 enim t/ enim cum 21
23 iis E his _24 ipfi 1 N U », », 4^ '/y^'— iis E his 22
26 optant U ^ exoptant 23— adepti 0, v, ^ adeptam 24— ineft o,\ eji —27 inconftantia ftultitiae N eis incen- 25
Jlantia
— ftultitiae E I U »), », \ JiuUitia
28 etiam t, •]^ eam 26
29 coegit t) foff/'/ 27— qui E N j), • quid
30 obrepit >j obrupit
—31 fi « ^a/ —32 cum effluxiflet E tajluxijjet 28
33 confolatione I >?, 4' tamen confolati» 29permulcere ^o^tX.ri placari poteji
eg6 I veftra N nojlra —. noftroque I 'vejlroque —2 Deum N dominum —3
non N d. —cum E d. 30
4 fint INfunt 3«
5 Sed 4/ £/ 33efle aliquid U aliquid 34
6 et E ^. 35— frugibus cfruliihus
7 maturitate E in maturitate 297 2
vietum E njetujium I ineptumN jj '&/V»
/«w» -^ metum 48 molliter ^fortiter 5» modo E a, -ij/ OTor^
~- bellare N pugnare jj debellare
9 nifi 4' y««»» 6
10 Lselius e </. 7
11 quoniam N quod 8
— volumus U >i, 0, 4' et 'volumus —12 certe E -4 ^. i ooth^j 4" ''^^^ —— a te N 4 <''• 9
»3 ferre "^Jitfferre 10
poflimus >i opofficmut 1
»4 vero w </. 12
Lacli E i.^-// —— gratum E •>!/ hoc gratum »3
«5 dicis « </;«///
Volumus———Cato a j'.
nifi E nifi tibi
confeceris »> cumfeceris •^fecerit
quam -v]/ y«a
quoque N d.
iftuc 4 ijiud
Faciam v, •\> Faciam 'vera
veteri >) ut utar 'ueteri
qus C. E I quas G. U «, ^/ quas C.
quae Sp. E quas S. l -^ quat Sp. Uquas Jemper
Albinus 1 Albinius
tum E cum \ tum quidem
putarent N putant
fpcrnarentur afptrnarentur
id E 4 </.
videbantur -4 d.
accufare U michi accufare -i/ d.
accideret I effet
evenirent U 4' evenirent omnia 4/ fff«-
venirent
omnibus E d.
ego E 1) </.
etEN^. \2t,\evinculis I fvinculo •\ et laborum njitt»
culis
laxatos tjam laxatos
efle U d.
non E d,
molefte 4^ modejie
Sed >) Sed plerumque
et nec E f/ non
astati U atate
quifpiam >; d,
copias « copiam
tolerabiliorem E >t, •, 4 tolerabilettt
miEtfunt «, V d,
eum 4 f^'''
hercule E z&^rf/if
nobilis E « ignobilis effem I «onf <^«»
ignobilii N U «, 4" ig^obilit
efl^es E </.
neque E N U », «, v, 4* ^'
levis 4 nonlews
ne E, U «ff 0, 4 '^»
infipienti N d.
omnino 4 '^im
et La^Ii » </.
cultse E » ^^w fa//<r 4 ^^^^^
deferunt », « afferunt
in I U », V </.
id E I N U », 0, 4 /</ ?a/V<f/w
CLqq 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 496/539
VARI^ LECTIONES.p- 1.
291 14
l6
18
»9
20
21
22
23
25
26
28
29
3«
32
33
34
298 1
910
II
benefaftorum N Benea£iorum e hene-
ficiorum
Ego E « Ego quidem
eum "^ v,^ d.
condita i^ et dulcedine morum et affa'
hilitate
gravitas N gravitas, et dulci fermo'
num affahilitaie
jam ^ d.
anno I Annon
enim E enim uno
primum fucrat I priusfueram
cumque N cum
quartum E quinto quarto N r„ «, v, ij/
quarto
profeftus fum ad Capuam N ad Ca-
puatn profeBus Jum pnetiry quem
viagijiratum geffi
quintoquc E >), 0, t/ quinto
dcinJe N deinde ad Tarentum
ille admodum » ammovetCincias E Cmthca )i, «> \ Cjnthia-
et », '4' etiam
fua V d.
molliebat U molielat
Ennius E N jj, «, «, 4/ ait Ennius
Unus qui N Hic unus \J ii,-\t Unus
homo
cunftando U cunSialo
Non ponebat enim rumores I «> 4'
Non hic rumores ponebat
Ergo N Sed
magifque magifque N plufque ma-
gifque E vi magis magijque 0, v pofl-
que magifque
recepit ^ receperat
Salinatori I vj/ Salinatori cuidam
ita >) d,
Fabi E maxime >) Fahius
Certe E Et certe
ridens I irridens -i^ d.
toga ij/ togafuit
Carvilio E I >?, « Cornelio 4' Camillo
C. i) ^Flaminio E I Flamineo
Picentem E I N U », «, «/, •^Picenum
augurque augur qui -v]/ augurque qui
contra U -^ ea contra
fieri j), e, V ferri
Multa U /kf«//fl vero 4/ M«//<j «a/meft E U </.
admirabilius N mirahi/ius
filii », ^filii fui
Jaudatio «, 4^ wW laudatio
ille « </.
p. 1.
298 12 modo, atque » de modo, nequt
13 prasftantior 4- prafiantiorfuit
Qui », 4/ ^;V— antiquitatis ? quse », a d.
«4 quae I ;a N U «, 4^ '''•
—juris Ejuris et 1 1;«>/
'5 memoria E », • memoriier v d, -^ me-
moria
16 tum E tunc 9 </.
17 jam E I </.
illo E poft illo
20 fuiffe N cffe
21 tamen E enim
— ut j), 4/ ««/
22 navalefve E », «, 4/ nanjalefque
23 ut triumphos t/ ^.
recordentur j? recordarentur
— et eleganter E I U aique eleganter
24 lenis 0, 4- /fwqualem 4/ ?««/^
26 Ifocratis E », t», 4^ Socratis
— Panathenaicus E Panatheticus N Pha-
nateticus n Paneticus Panatheniu^
4* Panatheticos
— infcribitur N dicitur
27 etl</.
28 feptem >) vi
30 ex E ab— qujereretur « exqueeretut
3» quod « qiio
32 infipientes E infpicientes
33 conferunt 4^ transferura
34 feci E fecimus
299 I Sicut I 4^ Sicuti
faspe E i] forte
2 Vicit I /^/»f/>
— confeau' E I N U confeBus
3 quem 4/ fa/w
4 Anno 4' Jnnum— undevicefimo E jj uno de •vigefimo
I vigefimo
5hi confules v d, •\' duo ccnfules
Flamininus E I U », «, 4/ Flaminiui
— M.' E » M.— Acilius E » Attilius U Aulius-^ Athi-
lius
6 Ccepione E I N », «, t», 4" Scipione
— confule 4^ confuUbus
7 quidem E N U », «, t/, 4^ «'• ^ per
— Voconiam v,, \ Vocaniam c Foconicam
8 Anno LXX natus 4^ d.
— enim E enim annos
9 putantur putabantur
10 eis I ejus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 497/539
VARIiE LECTIONES.p. 1. p. 1.
299 II contemplor E ij, «, •»!/ compleElor 300 1
12 avocet E advocet 'vacet 12
»3 infirmius E N »), », il/ mjirmu/n
«5 quanta quantacunque
caufarum I d.
— quamque E 4' quaque I qu<et.(f qua-
libet)
16 unaqujeque I unamquamque
»7 abftrahit N detrahit
iis E N 4^ ab his 13
18 in -4/ d.
»9 tamen >) d. »4
adminiftreniur E adminijlrantur '5
20 ergo E N igitur 16
— L.4' '^e^ ^ • »7
21 Scipio E Scipio e,v IN d. \J et 18
— Curii ij/ d.
23 nihil agebant d. —24 Ad ti j4t
—2; et fcedus E U -^ fcedufque '9
26 illa « ^. •>}/ ;/// ^a
27 perfecutus n, 9, y, -^ profecutus —28 redtae E -vejira 20
29 dementes E I N U -.j, e, t/, 4/ dementi 21
lefe flexere I u tendunt fe fieaere N fe
tendunt fieSlere___
— via N f 'vita —30 graviflime E gravijjime inquit 22
— ct tamen 4^ 'veruntamen 24
3' feptem et decem annos E decimo et 2$
quinto anno ti, ^ Jeptimo et deJmo 26
anno 27
33 interfluxiflent E I N U ij, «, 4^ ^"'1^' 28
fuiffent 29
34 grandem ^grandem natuv eum gran- 30
dem
— fuifle \fuijfe 'virum
300 I igitur d. 3'
— afFerunt si, «, 4^ ajferunt 32
2 funt -i^fiunt 33— ut, fi lis
— gubernatorem 4^ guhernatorem navis 3+
3 curfent V, 4^ curfitent
5 at facit V d. —6 et meliora I d. 301 I
^- facit U cfaciat —— Non E Non enim 3
— velocitatibus v 'vekcitate —7 geruntur E aguntut 48 fententia E et fententia vfententiis 5— non orbari E N orbari n non modo or~ 6
bari —i_-i etiam E d. _9 folet -^ poteft 7
funt E I 0, -^/ f.nt
pracfcribo E U perfcribo
et quomodo bcllum E et quomo-
do Karthagini refifiendum Jit. cui
jamdiu male (Ogitanti bellum fit in-
ferendum N et quo modo Cartagini
malejamdiu cogitantirefifiatur, mul-
tum U quomodo Carthagini malt
jamdiu cogitanti bellum inferatur
belium I », 4^ bellum inferatur
multo N multum
cognovero N penitus cogmfcam
paimam n) palam
avi E j), 4^ avi tui
elt r, d.
confequentes 'Efequentes
Anno E >j, 4/ tno anno
Cenforem E -^ cenfire
novem 4^ tranfaBis novem
Conful iterum N », 0, \ fimuliterum
conful
me E mefimul
Nuni 4^ Ncn
fuae pcenitcret E penituijfet fua I pce-
niteret
enim E tamen
nec faltu U 'velfaltu
aut U haud 4/ nec
Lacedsernonios E N L.acedamones
magiftratum v magifierium
nominantur E appellantur
labefaftas a, 4^ labefaSiatas
et reftitutas E N 0, !/ </.
Cedo E Cedo cedo ij Credo
percontanti m, v, -^ percun£lantur tper-
contatur
Naevii «j, 0, v Ennii
haec >), «, V, 4^ hoc
adolefcentuli E et adolefcentuU
fenefcentis \3 v, ^ finedutis (fupra
lin. al. fenefcentis)
aut E U n, 0, V, -3^ aut etiam I aut
etiamfi N aut eciam
fi fis natura "H fit fine naturali ingenio
a-tate >) ;« atatem \ in atate
Ariftides s) Arifioteles
ctiam Y,, 4/ d.
avos n, 4/ dwj e/ proavos
ne t> ^,
vero 4/ enimvero
fenum E Ajenem
oblitum j) ^.
thefaurum E thefaurot
quae I N 4^ quacunquf
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 498/539
VARIiE LECTIONES.
301
1.
7
91
12
>3
302
quibus E quibufque », 0. \> cui
quJd Pont fices \ d
permaneat v d.
etiam E N d'.
tragoedias fecit N •>]/ tragcediam
/cripfit
— quod E ^*fl I U •vj/ qui v qui quod
16 bonis E I N ij, t;, -4/ bona
-— folet E I N >), f, ^Jolent
— quafi ;} /1 7 removerent •4' removerunt
18 in ti d.
19 Coloneum N Ccleneum
— quaefifleque, num >; quafijfet : quee ai}
22 num Homerum E I N U 4' <^.
— num Hefiodum Gorgiam U d.
— num Simonidem E I « Simonidem
23 num Stefichorum E num Terjicorem
I Stefichorum
— quos E m ^ac/
— Ifocratem, Gorgiam E I y, -4/ Socr/i'
tem, Gorgiam
25 num Homerum N Gorgiam, Home-
rum,
— Xenocratem •vj/ Socratem
26 Cleanthem E N Cloantem
28 iis ftudiorum •, v hisfludiis corum
— vitae E 4' ^/ c//^
29 ifla U d.
30 rufticos E et rufices
— Romanos N d.
32 ferendis E in ferendis
— percipiendis E ^ -percipiendisfrugibus
N percipiendis hiisfrugibus
— fruftibus E d.
33 illis E U jj, «, «/, 4" ''^'^" I ''^"•f ^'^/''•^
— mirum E jj, 0, t;, 4' mirum fit
— fe 4 y^ per
34 elaborant in eis E qui in eis laborant
»), o lalorant in eis
35 nihil •4' non
1 Serit E I jj, e, ij/ 5^r//»/
— quae I a/ U metitque -vj/ metuntque
— profint 0, •^' projunt
2 Synephebis Synophedis v hoc nepebis
— dubitet E I N U «; dubitat
3 fenex E I N U », e, «/, ^fit fenex
4 haic E i) ^'«^^r quafero
5 prodere E »), 0, v, -^ prodeffe I ^/ pro-
dejje
6 Melius Caecilius E %/V Emilius Ce.
cilius dixit
^- profpiciente E proficiente
7 iUud N »), «, t/, >1/ ?7/*</ /</^^ <//.«'
p. 1.
302 8 nihil N michi ij/ mihi
— vitii N d.
9 advenis U adveneris
—• id •>]/ illud
— fat E >), w, •\> fatis
10 quod >),«, ij/ quod quis11 et E ^/ D ^//<?OT "4/ ^/^(7/57
~ fortafte E quidem
— quae «, -^/ a'.
— vult : atque in ea quidem E vult
Jortajfe >), -^/ atque in ea quidem
», V, 4 z'*// ; /7/^iy^ in ea
— qus E Et quaI 2 faepe E in ea Jape— etiam », « ^.
1 3 idem E ^.
— vitiofius N «, v,-i^ vitiojius dixit
14 equidem >) m^OT— fenedla N oJene£lute
— deputo I reputo N puto
1 5 efTe )} d'.
—— fe 9, t» ^.
16 Jucundum E Hocjucundum jj, v d.
— potius, quam odiofum >), v d.
17 fit E I U »), e, :/, "4/ /?/
18 a t; in
— et diliguntur I d.
20 ducuntur -4/ diriguntur
21 atque E /7f
22 agens aliquid 4' peragens aliquid v
agens
23 et moliens E aut moliens aliquid
— fcilicet » vidclicet
24 quod E quodfenes ij, v, 4' qui
— \it I 11, V ut et
27 quidem I equidem v quoque— diuturnam » diurnam
— explere » expellere
28 ipfa E I », 4^ ipfa exempla v d.
— me a </, e maxime me
30 et illud E f//<jw illud idem e #/ ///»</
difcere
— literis 4 divinis literis
3 2 Nec fl, ^4 Ne
33 non I nec
— tauri E », e, 4 ^'''^•^ //i^r/
34 elephanti E 1 N elefantis », e, v, 4-
elephantis
— eft U e, 4 <?/? naturaliter injitum ho-
mini
303 2 fe E </.
— exercentes t; exercitantes
3 illacrymanfque E illachrimanfqae
4 ifti E //y?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 499/539
VARI^ LECTIONES.p. 1.
303 s
6
7
10
1
»3
»4
16
»7
»9
21
?2
23
24
25
26
27
30
3'
32
33
34
304 •
3
4
es nobilitatus » */? nolilitas
Sex. vElius E ;j, «, w, 4- Sextus Emi*
lius
multis E et multis
annis ij <j'.
Coruncanius E Corruncanius n, vj/ Co-
runcanus
prsfcribebantur E U ferfcribebantur
•4/ dejcril ebantur
Orator >;, -^/ Lelius orator
fcnedute E infeneilute
etiam E d.
virjum 4- 'virium et foncritate vocis
equidem E quidem
amifi E admi/i
annos E ' N U jj, 0, t;, 4' annos meos
faciique "^ facit
perfajpe ipfa \ per ipfam fape
(^od E I N U », e, f, 4 quam
enim E enim enim
ne eas E et has
relinquemus E relinquamus v relin-
qu-.rnus
adoleicentulos E I N », e, v, 4 ado-
lefcentes
Cn. et P. Scipiones, et avi tui E 4et Cn. Pompeius et Publii Sc^piones
etiam tut uvi
P. E Publius
duo E duo Leli
fortonati ^fortunati effe
non E non funt
ipfa E D d.
etenim ^ I U »), 0, 4^ e»i>»
trauit I iradidit
fuam « d.
fatlam 4^ ^'
adolefcrntia E ab adolefceniia
fuiiTet -^ fuerit
qui E (/.
Pontifcx E et pontifex
viginti ») XXX
duos annos I duobus annis U quinque
a nos
requireret >>, v, 4 tnquireret
mih' >) d.
atlrid,
fufs N.«'.
tertiam enlm jam aetatem U iercia
enim jam atuu
vivebat 4 "Vi- tbat
ninii! E nimium
loquax )) hqutns « d.
Ecenim 4 4/' ^^''^
P-
304 6 ex N lex
7 fluebat »7?«/>
— quam ad E ad quam I qua ad
8 corporis » corporum
— nufquam optat E unquam optabit I ^nunquam optabat U v nunquam
optat
9 habeat E haberet
— decem, at ut Neftoris E decem njiros
fed Nejioris Jex n decem, at \l
Nejioris
— quod E quodfibi s), v, ^fiftbi
10 dubitat E dubitabat
— fit E d.
1 ago 8), «/ ffo
I 2 equidem——Cyrus E », 4 ^/ •vellem
equidem gloriari poffe idem quodCirus
13 queo E queo modo
— nie » d.
— quidem iis E equidem his
1 5 militaris 4" militum
1 6 depugnavi N pugna-vi » depugnaveritn
— M } Acilio Glabrione E « Af. Jccilio
L. Glabrione » M. Aflilio Glabiono
4 M. A£lilio et Cabione
— Confule E I confulibus N d.
17 enervavit 4^ enarrauit
— nec afflixit E », 0. et non afflixit Id,
ig nec enim nnec certe • »0« enim
20 laudatoque 4 ornato
2 I velis E e 'velit
—T ienex nfnem— fenem Ejenex
— mallem » meUem
22 quam ei.em » anteq : fuiffem
— Itaque I Ita
23 voluit E », e •valuit I N iTtaluit
— cui E I N U », fl, w, 4 quin
24 utervis » uiriufque e «/fr
25 centurionis E </.
— num e «W^
eft W r(.
26 prseliantior E prafiantior 'vobis npra-fiantior nobis
—— modo E » 'Vero e </.
— tantum E tamen
%-] nae. ilie non E yiec ille quidem I », e wille quidem U «* /V/f
28 per -^, pedes per
'— Ciie u ille
29 homerii E humerisfuit
— v;>^ '.m U d.
— igitur e ergo
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 500/539
V AR l JE LECTIONES;p. I. p. I.
304 29 corporis n corporis njires 305 28
31 utare, dum E naturee cum I utare, 29
cum 7) utere, dum
— cum E guadeas dum —— tie I non 30
32 paulum u, paululum 32— debeant « debent
34 furque I 4^7«« 33— jetatis I N U fi V rt'.
305 I et infirmitas E I N U n,«, t/, 4* ^'«w —infrmitas 34
2 et E I N U >;, fl, £;, -i^ ftC 35— quiddam E quoddam —— habeat E I N U «, «, t<, ^/ haht
3 fuo E d. 306 I
— percipi E w recipi 2
4 avitus E j), 0, •>]/ habitm U </,—
— MafinifTa E MaJJlniJfa I Maximus v d. 3
— quae faciat E ^« y«^ /izf// I quafecit 7
;j, 0, 4' quifaciat96 fit »)
«'.
— cum equo E -^ cum autemfit in equum —7 adduci v abduci
— operto I N •v}/ cooperto e cpertus \o
9 ofRcia E N ojj-cia pcteji —— munera N munia
— igitur E e ergo 11
10 feneduti «, v, \ in feneBute 12
1 1 Non funt I Nefnt U Nuncfunt nec
fint—
— Ne fenedlute U -a d. M— Ne E I iWf
— poftulantur quidem N nuncpofulenlur
13 iis E his
— qu2B non E I ;},
-v}/
f^"^14 Tie e, %}/ «^f
16 hx. -Ad.
1 7 poflint I 4' pofjint Cato
1 8 valetudinis v innjaletudinis
•— imbecillus E jj, -ij/ imbecillis
19 aut 4' <*/
20 quod /, qui
— ni E niji
•— ille «, v, 4/ ///«</
— extitiflet Ifuiffet
22 igitur 0, 4/ ^rg-o
23 funt E U e, vyfint
— adolefcentes E I adolefcentts quidem
24 ejufque E et ejus n ejus -^ cujufque
•— diligentia N diligenda
25 compenfanda U » compefcenda
«-~ Pugnandum E Pugnandum eJlXi t,\
Fugnandum namque
»7 valetudinis E N •vaUtudinis eft
»5
16
«7
18
19
20
21
2Z
23
26
27
potionis >) potationis
foli E U -^, «, t/, ^Jolum I </.
eft I tantum ejl
fed Y. fed etiam
hasc jj ^i//f /&^f 'z;/Vfj
et exercitatione E I N U », 4^ exer-
citatiorum v exercitationum
exercitando E N »> exerciiando I 0,
V, \ Je exercendo
Cascilius comicos E Celius ccmicus
ftultos \d.
ignavK E et igna^va
fomniculofa; E I N «, «, t/, 4^ fmni-culofaque
adolefcentium E adohfcentum
quani omnium 4 d.
adolefcentium E adokfcentum 4/ d.
omnium omnium JedJiultorum
fuccumbebat ri fuccurrebat
metuebant E I N «,«,«;,
^metuebant
eum
verebantur E 'verebanturfibi I N », »,
4/ reverebantur
vigebat « 'vigebant
in illa domo patrius mos E in eoani-
mus palris
ipfa »j, «, 9 tpfam
retinet E reiineat
emancipata I N U «, «, y, 4 mancipata
extremum I U », «, v, 4 ultimum
in fuos E d.
quo E I N »?, K quo efi
eife/i
d.
animo E animo wroerit V d.
omnia 4 omnium
caufarum E caufafque
defendi E defendo
nunc quam I nunquam-^ non nunquam
orationes N oralionem
pontificum ^ ponlificumque « et ponti'
ficum
Pythagoreorumque E Pythagoreo
quid E quicquid
quoque die E quoque in die I quotidit
«, 0, V quo die
commenioro commemorabo
his E his omnibus
elaborans E laborans
multum ttvd.tueor V tuior
animi I animo
quas E >j, 0, v, 4^ f/j/nequirem E nequivtrim
ipfa E ipfa tempora
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 501/539
VARI^ LECTIONES.4>. 1.
306 28 ada I -^ jam a8a N beHe a3a n atite
<iaa
— in his E d.
33 O Y.SedO
3+ auferc E aufertur
—- nobis \ vi a nobii
— vitiofjfiimuni E tWnfum
35 enim », v d. -^ ergo
507 I prxdn.i'i >) prfrcLrij/jffii
2 e/Tem ij^ eram
6 everfiones v >ubverfones
7 clandeltina I clim dejlina
— nafci E efft dicebat « nafci dicebat
8 ad a id
9 flagitium u officium
10 excitaii I excitari pofje >iincitari ij/
excitari poffent
— voluptatis E 4/ voluptatibus
13 voluptatem E 'voluptatem dicimus I
voluptasdicebat\ voluptatem dicebat
—Nec I 7V/^// /1 Neque
— enim N «; ^.
14 omnino I enim
1 5quod quo E quodque hoc ti quodque quf
— poffet N e, 4/ pcjit
16 incitatum »? incitatum aUquem
17 tamdiu nihil -^ quamdiu ita gau-
dent nil
19 nihil E nil
21 longior N U /j, e, », 4' longinquior
— extinguerec -^ extingueiur
— Haec E Hoc
22 C. E G. « d'.
— ejus E ejui Pyrrhi
23 Veturius E Fetturius
25 populi Ron.ani N fublicee rei ^
27 Camillo I iNi jEmilio U Emilio
— Appio E <-/ F. I N P.
29 hsc o ^(«'f (y/ffl V hoc
^ intelligatis N U intelligamus tt ititel-
ligeretis
30 \>o^txi\M% yi poffumus
31 efEcerct \J effiecerit
— liberet « hahtret
32 inimica E inimica eft \ unica
33 pra^ftringit E N \3 perftringit
34 quidem I N U »?, «, a, v)/ i.
— Flaminini E Flaminei N Flaminii
35 L. E C.
— Flamininum 'Effiamineum N U Fla-
minium•— eE a
308 I libidinem -^ libidinem nitniam
TOM. III.
p. I.
308 2! exoratus E N «, 4^ exhortaluf I U >j.
V exortatus
—• in convivio N d.
3eft », « d.
4. rei N rifenlentia rei
— proximus v primus
5elapfus e a manibus ejus elapfus
6 tam « </.
7 conjungeret Ejungeret
— dedecus >) ^fr^j
9audiffe E audiviffie
quod I j), e y«/
10 apud N d.
— audiffet E >» nudiviffe
— a ThefTalo Cinea E », 4. 4 Thejfalt
quodam cive I ^ Theffalonia
II qui—— audientes v d.
12 faceremus li facitnus
•3 M.' E M.
et\J d.
— Coruncanium
NCoruncanum
H perfuaderetur v perfuaderent
i; M.' E M.
16 qui », e, t/, 4^ ^-
17 quaito 4^ quinto
18 Cor^ncanius E N Coruncanus
— tum ex e, 4' tum
»9 dico 4/ ''''"*/
20 prseclarum 4^ decorum
21 fpreta 4^ ^-
23 igitur U biFc ergo
2 + nulla E >! »///7
25 extrudifque 4^ extentifque
26 ergo E igitur \ ^ d.
— etiam U «j'.
27 et cru.iitate Ecruditale
— infomniis » injomiiio
28 ejus N ^.
— non sj ^.
~. divine 4' divinus
29 appe]l.'it 4^ appellavit
30 hamo N U t; ^.
3' careat U 4^ caret
32 Duiliium E v DueUium n Duellum
33 fenem v d.
deleftabatur E qui deleSlabatur
35 gloria E et gloria
09 I jam U d.
— revcrtar E revertor
2 Qusftore « quejlione
3 Tdajis E Deaigitur e, V erge
fient E I U -i^ fiunt nfunt
R rr
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 502/539
VARI^ LECTIONES.
310
1. p. 1.s.
7 coetu U d. 310 2 TthMS vi libentius
— et fermonibus v d. 3 fi E jj, e, K, 4^ etiamfi
8 noftri E N »), «, t/ ^. 4 deledlatur E deleBantur
— epularem E d. — fpeftat '^fpeRant ti expeBat
— quia E quod •— deledatur E deleSlantur U </.
9 nominarunt E I N U mminaveruvt 5 tamen etiam E autem
10 idem tum E idem cum r, tunc — ultima E ultima cavea
— vocant E vocaijerunt 6 laetatur E 1 4^ deleSatur
II eo N fc conm^vii 7 eas E d.
— minimum N d. — fat E yi//V ^. 1//«/
— eft /2'. 8 quanti E quanii pretii I quanto
— maxime E 4' maximum — animum I «, 4^ animum deledayit
13 quoquc « d. 9 contentionis E 1 4^ contentionum
14 admodum reftant \jam reJJant admo- 10 omnium E f/f«»» omnium
dum N V, \jam admodum rejlant jj— vero K wrif
admonent rejiant 1 1 aliquod E I », e, tr, 4^ aliquid
1 5 mihi I d. 1 2 otiofa », 4^ officiofa
16 potionisj) /o/a//c«7J 1 3 pene « </.
— etiam v d. — atque E et
1 7 ne ^j tiec — C. EIN U.«, e,v</.
1 8 etiam E N U •.;, v d. 14 lux E lux opprejferit
— modus E I N y, 4- motus <— noftu aliquid jj </.
— non E d. 1 5 oppreffit E d.
20 deleflant N d. — cspiffet Jj incepiffet
21 fummo E I N U !j, v, -v}/ y^wwa il:/<J» — deleflabat eum I deleSiabatur
gijiro fummo magijierio 16 prasdicere «, k, -^ pradicare
— poculis E I N U 5}, e, £/, 4' poeulo 18 fuo -^fecundo
22 Xenopho tis E Xenophentis dicitur N — Nsevius !) Ennius
U a Xenophontis eji 19 Pfeudolo E e, \ Jedulo I ;j pheiula
— minuta 4/ comminuta — etiam E <?'.
—- rorantia E roramia deleBant me — fex Ejeptem -^ d.
— refrigeratio refrigerantia — annos jj, 0, 4^ ««-v/i
23 seftate £ 4^ '« ajlats 20 Centonc e, 4^ Cethego
24 Sabinis 4- Sabinis locis 21 sctate E aiatejua
27 tanta quafi E e /a«/a /a jwvenibus 22 P. Llcinii E P. Z. I N U.}, y, 4. P,
qiianta v), -4 tanta —> ftudio t; d.
— Credo y </. 23 aut E flf
28 ne E »;, 4- ^''^ — his paucis v in paucis 4^ his proximis
«— moleftum E I U >), o,v,-i^molejium eji 24 Atqui >j, e, v, 4 .^tque
29 Sophocles E Sophocles refpondit 26 Suadae n, e, ^ Juadere
— affedlo E 4. ejeio I efeaa — medullam E medelam
30 venereis U 'uenereis necne — in dicendo E i. >), f, 4^ '« difcende
-— Dii meliora, inquit E inquit dii me- 27 igitur e frj^o
Itora dent 28 voluptatibus t/ </.
31 vero E vero ego 2g 6.ad'ia. E Jiudia funt
— tanquam E I N U «j, «, y, \' fuui — doflrinae « doSlifunt
.32 eft \3 d. — quidem N d.
33 certe 4^ ^'
^/[ hoc E U hefC3 5 nec 8) «0« « d.
.35 dico efte jucundias E ejijocundius U 311 I enim I U </.
dico ejfejocundius 2 rationem 4^ rationem prcximat*
—• quam frui E 1 N U », t>, 4^ «^' — recufat N recujet
1 ipfis j), 4^ d.3quod )) qu^
2 parvuJis E/arf/j N/«rfjV — accepit I acctdit 4- accipit
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 503/539
VARIiE LECTIONES.p. 1. p. 1.
311 5 ipfius terrae E d. 3«2 3
6 gremio E >) in gremiofuo 4— ac U ^/ t; ^ic mox 6
— excepit E excipit I ^ recipit —7 occscatum E N jj, «, t/, «]/ occatum I
optatum
8
— quo I ^«0 w/ 98 vapore » 'vaporem —— compreffu fuo E «i, comprejfum /u!c» 10
difRndit 0, «, v, -^ diffundit 1 1
9 nixa E N -i^ enixa e ni/a 12
10 erefla E ret^a » teda —1 includirur 4/ induitur >3
12 fpici », a, V, \ /picts
— morfus N U », 4' mcr/um •S
»5 requietem E N »>, t/, •^' requiem
16 obledamentumque I -^ obkclamen- 16
taque »7
— enim E d. 18
— omnium E omnium rerum 4' omnittm »9
eorum —»7 generantur e -^^ generat 20~ tantulo I tantilio 21
— ex fici T, efficit—
iS ac E I N U >), «, t; aut 23
20 viviradices E I N >!, «, t/, •>}/ '^'V<'j ra- 24
dices
nomie 1 0, v non 25
21 cum E d. 26
deleaent U dele£let I deleiletur
22 et E et quee
fit «, t/, •vj/ ^/?
23 compled^itur t» ampkSitur
26 nimia E nimium v vinea —fundatur «, i}/ diffundatur
vere u </. 28
27 ad U^. —28 fefe E/? 29— quae et E y»«ff «, 4 ya* fjc
29 calore v d. •—
primo Y. primum 30— peracerba N ucerba v peracua —30 tepore N », v, il/ tempore 3»
— caret E £-«/f/ —31 tum jj, raw —32 adfpeftu E ad/peSlu etiam a/pcdu 32
33 etiam </,
cultura et -<} d'. 33
34 jugatio E fl, v|/ tongugaiio
— rehgatio 4 reclinatio —
312I farmentorumque
Eet
farmtnleruml 34»), « Jarmentorum —— quam e ya^ 313 i
2 immiffio » ammijjie —
ego E igitur
proferam N re/eram
fcripfi i|/ cempo/ui
ne E »j nec
defiderium E animum de/deritt v,^J/
• knientem animum vel
colentem E coknte
ftercorantem -^ Jiercoratum
arbuflis v arbutis
hortis E ortis v omnia orfis
paftu )], e pajium
apium E »), a ^/ a^um ^ tum apum
modo "EJolum
iiivenit v invenio
perfequi E \ projequi
muha I N »), e, f, \per multa
fentio -^ Jenji
ftudio I ajludio
loquacior I loquentier
M.' E M.odde Sabinis l d. n et Sabinis
triumphaflet I triumphaviffet
villam ego E vitam
contemplans v tontemplatus
ad E cum ad
attuliflent E e cum atlulij/ent
ab eo E I N U «, e, t/, 4' ^«
prasclarura tam praclarum
imperare E I 4/ imperare Atque hce
\jit /] 'vobis ptetiojum malarum co-
gitatioiium tnunus re/erte. et memen-
tote dcie me 'vinci. at pecunia cor-
rumpi non poffe.
non jucundam efficcre E efficere niji
jocundam
In agris——fenes I d.
agris N agro
tum E » tunc
iidem 0, 4^ i^
aranti « in agris laboranii
efle E d.
faftum * didum
magifter equitum E d.
Ahala E njala
Malium E 4 Emilium
occupatum E et occupatum » i-i eccu-
patum
arceftebantur », t/, 4 acttr/ebaniur e
accerfebant
et Curius E Curius v d.
arceflcbant », v,
4accerfebant
corum E N U », t/, 4 horum
miferabilis », v, -i^ mirabilis
fuit U erat
Rrr 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 504/539
y A K l M LECTIONES.
3'3
1.
1 agrj cultione o ag7-icultatione \> dgri-
cultione
— obledlabant N dehiiant --j, -^ deleBa.
bcintur
2 ulla E bac ulla
—vita f, ij/ d.
3 officio V offlcio eji
4 et deleftatione E deleSlatione etiam
— quam N ^r/a
5 ad cultum E ^/ i?^ cultum « cultumque
6 ut i}/ ^?
— quidam E quidem
8 cella 1 cellaria
— olearia E mellaria et olcaria
-— etiam E I U <>/
— penaria :/ pknaria i]/ promaria
g eft f rf*.
— abundat E --j ahundat enim
10 ipfi T^ ?/A«-f
— fuccidiam yifuccidam v Jucciduam
1 1 tum E U D, a, j/, t]/ d.
— fupervacanei N e, t; fufervacaneii \Jupervacuum
14 olivetorumve >? olivorumve
— dicam E I N U «, y, -^ plura dicam
15 nil E N e, t;, il/ h/Zv7
— nec ufu E ufu
— ornatius \ ordinatius
16 fruendum afovendum
— non retardat E \ retardat
17 alleftat I N 0, t; ob/e^at » de/eJiat -^
ab/eaat
— enim E d.
'— aut E » aque U d.
18 vel EU
aut
— vel E aut
19 falubrius vi falubribus
— Sibi E alii Jibi
•— igitur 0, 4' ergo
20 fibi pilam E I «, t/ ^/ fi/am
— et I N U atque
2 1 nobis E nobis autem vj/ d.
— ex lufionibus multis I d.
22 tamen, ut lubebit '^mu/tum nimium-
que uti /ibebit I uti iibebit ti, 0, v,
•4/ utrum /ibebit
— quoniam e d.
23 potcR. E non potej/
25 ftudiofe t/ ^.
26 laudatur t; /audetur^.'j t\\ enim
28 agri colendi ^ agrico/andi
29 CritcbLlo E N Critoiolo
— Cyrum E ^«/ dicebat Cirrum
p. 1.
313 29 prasftantem E //•i^/?»//
31 fummae \\TtMi\s»Jumma virtufe
3 2 comeai E N «, », -^1/ comunem U f^^w*
33 confeptum >) d'. « conceptum
34 admiraretur E -4/ miraretur
314 I cireftos in quincuncem ^ ereEloi in
ameeniJJi7noi
2 puram et fuavitatem vi fuavitatis
—- odorum N odoris c odorum ajfflantem
3 afflarentur N ajjiaretur U efflarentur
\' efjlarent
—, e E N !) /7
— tum eum E eum v tum
4 dimenfa: fum U </.
5 ei E -v}/ d.
— reipondifie E dixijfe
-— Atqui N at quoniam
6 mea E mea cfi
7 iftarum i//drum
8 ejus purpuram E purpuram ipfius Ci-
ri I purpuream ejus
. — nitorem N virorem
— ornatumque E ornamentumque
— Perficum >j Verjarum
9 vero 1 \J v,-\f d. • cirre
1 1 igitur e ergo
— fortuna U d.
1 2 ftudia -/ijiudio
14 Corvum E I N U », 4' Corvinum
— perduxifie E U 0, i|/ vitam perduxi/Je
I perduxijje atatem N pervixiffe
I 5 ada E peraila U ^-^f/v^ff*?
— a?tate E <r/tfr
16 interfuerunt v, -^ interfuerant
— Itaque E a Et ita ti, v, -^ Ita
1 8 illi e, V i//e
*— honorum .', rj/ bonorum
-— ejus E I -/), i> ^a;/<j
1 9 hoc E U /« l)oc
— beatior E beatior fuit v beatior erat
— media -/) media erat
20 laboris vero E /aborifve I U jj, t/, -4/
/aboris
— autem N U -4, t>, -vj/ </.
— eft E </? tftf^tf
22 L. Cfficilio E M. Ce//io
— quanta E quanfaque
— Cala ino E Vatilio
23 elogium E >?, e, ^j/ eu/ogium
24 Nutum E notum fci/icet
25 toium E I N U 0, t/, >]/ d'.
— igitur gravis E gravii igittir i//e Nigifur Jiabi/ii gravii e ^r^^ gravis
26 eftet ri, -^ ej/
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 505/539
VARIiE LECTI O N E S.
p- 1. p. I.
3'4 27 nuper r, d.
29 ut E U 4' "^'
315 35
— ante N ante dixi 316 I
32 voluptates adolefcentise Y,d. 4
33 eam \ d. S
3+ conflitiita jj /«/7/Va'o —35 quondam E 4' ijttojam I </. 6
31S I defenderet e non defenderet 8
2 audoritatem v)/ orativnern 9— arripere U affirre tripere
— fed d.
4 ipfa E d.
— honorabilia N honorahiliora
— quaj j) y«o
5 reiiuci >) </.
6 qua;etEIo qua vj/ ^a/»' ?//cw
7 niorata E •4/ mori^eraiee funt \morat<s
funt N «, t» tt^emorateefttnt
8 feci ^fec:mus
9 Laced£emone E I jj, «, t/,^J/
Lacedeg'
monia
10 nufquam enim •vj/ nunquam enim
— tribuitur E attnbuuur
1 proditum N 4* tradiium
12 ludis E /'« ludum v ludius
14 accefliflet N », a, v, -4/ 'veniffet
— cum efient U <a'.
l^ omnes E I ;», e, «, 4^ omnes illi dicxn»
tur N omnes illi dicunt
— feffum E>/«— recepifle U accepiffe
16 cundo >) /»«//0
— reda ^facienda
1 8 prsclara v, 4^ praclara concedunlur
feneiluti
19 antecellit E I N U ^, », w, 4^ ««/^-
cedit
20 principatum v principium
— tenet 0, 4^ teneant
22 augures v /?o/?r/ augures
— nec E et
— tanquam t qua tanquam
26 et iracundi £ iracundi
27 funt nfua
28 Ac E U/?/
— et N et tmnia
29 non illius i?, u nonnuUius
30 videatur »3 videantur
— k Yi d.
31 omnis » </.
32 tum n cum34 altero durifas E illo et comitas d.
— comitas E duritas
— Sic fe res E Zed rts fefic vficfe
35 aetas I N natura
10
1
»3
14
«5
18
19
20
21
22
23
24
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
vetuftate E U 4^ natura 'vetufiatt I
'vctuftatem
fed eam ij et eiiam v, ^ et eam
reJlat » /•(?//<>/
follicitam i:abere \folliciiare
angere e au^eri
niortis ^ Jcilicet mortts
efle V </.
omnino N d.
etiam 4^ 'vero
deducit 4^ dtJucet
fit V d.
certc E I </.
igitur e ^rjo
fum E fit
eft E /y? f//«»/
efle 4^ ufgue effe v d.
pauci E », \ perpauci
ni E /?yf
accider- t 4^ accidf/it
ratio 4^ oratio
omnino •,) </.
Quod N qui 0, V quiJ
illud E 4^ ifitd i) tfius
illud E 1 N j), fl, 1/, 4^ id
efle u d*.
tum », i/.
ampliflimam dignitatem E amplijjl-
mas dignitates
tuis !), j/, 4^ </•
fe E .'C' ^iquod E qtiid
Infipienter E fed a^olefcens infipienttr
1 dt fijptret inf-.pienier
flultius E 1 ^ Jiultiui eji
Senex ne E At fenex nec quid sj ^enex
\ At Jemx
eo 4^ d.
quam adolefcens U d,
cum N ^. >! aum
ilie E u //'f
jam E I N U », «, 4^ '^*
64' d.
hominis 4^ hominum
expedemus 1- fpcHemus
Tartefliorum E Tharjorum « Tarche-
JiOI UM
Arganthonius E Artaconius N Archi^
icn us U Agarthonius v, -^ Archun-
tonius
Gadibus E in Gudihus U Gaaitarut4/ d.
regnavit E 4^ regnavtrat regnaret
€t E I </.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 506/539
VARIiE LECTIONES.p. I.
3»6 35
317 I
2
3
4
S
10
II
12
«3
»4
»5
t6
1718
20
2 I
22
24
26
27
28
29
32
3?
i4
vixit I U >}, n 'vixerit -i^ vixerat
ne E -nec ti d.
quidem Y. v d.
videtur \ 'videretitr
advenit E ewnerit U advenit extre-
mum »}/ advenerit
tunc illud E twn illud quidem U tum
illud
tantum E tantum enim
rede v d.
iinquam n ufquam
nec, quid fequatur E », ij/ qtiod /e-
quitur
potell E «0« potejl ij/ quidem poteji
cuique temporis I igitur cuique tempus
enim,ij/ modo
fabula Yj fabula infne
probetur E probetur is
neque E I », e, v nec
sd >;, e, V ^.
vivendum I veniendum N 'vivendum
ejl
eft »1, '4' <^.
honefteque N ij/ heateque
fin procefleris t> fi procejferit
fuavitate \ fuavilatem
aeftatem I d.
venifle >» deveniffe
adolefcentiam E adolefcentia
reliqua E >]/ reliqua autem
demetendis e metendis
autem E d.
ut 4' utjam
ante <) </.
vero E autemeft ,5 </.
mori E U^I/
emori
cum » </.
opprimitur»J/
opprimatur
fua tI/ cumfua
vi IWavelluntur E divelluntur U 'velluntur
aufert t» auferet
quidem-J/
d'.
accedam -^ accedo
aliquandoque E «, 4' aliquando
efle «, 4' <?'.
ventnrus E U ventwum
Omnium .xtatum certus eft termlnus
E N U u, e, y, -^ d.
etiar. E d.
iPud U idrm
tyanuo V d.
eft V d.
317
3'8
I.
3; audaciter E I U »), 0, t;, 4' auiailer
— refpondifle dicitur I N U «, «, t;, ij/
refpcndit
1 caeterifque E N t;, ij/ certifque
2 eadem, quae I eadcmque quod
— coagmentavit I augumcntavit U 4*
conglutinavit jj coagmentaverit »
augmentaverit v coaugmentavit
— navem E navim
3 ut e, 4^ ^«^
— conftruxit E conjunxit
— fic »yff«/
4 optime E «/.
— quae » ya;»»
5 omnis E hominis -^ d.
— asgre 4^ agere
— facile u facillime
— divellitur I dijfolvitttr
6 breve « ^r^i;? tempus
7 Htt d.
— vetatque U 'vetat
— injuflu E n, \ finejuffu
9 elogium E U >?, 4^ eulogium N illud
elcgium
1 o dolore «, & //(j/fr^
1 haud fcio N nefcio
•— Ennius E Ennius dixit N v Ennius ait
U Ennius dicat
1 2 Nemo E >» A^f/wo 7»^«// I </.
— neque E N nec
— funera ofuneam
13 Faxit E Faciat
\ 4 cenfet d.
15
aliquis E I «, 4^ /" aliquis N /V/tf «/;-
quis
— ifque E V ufque
16 tempus 4^ tempus durat
— feni Y.fentefl
17 eft E 4'.
1 9 certe 4^ certum
20 igitur e tfr^o
— omnibus n /j^ omnibus 4* ''^ omnibus
2 1 impenden tem N impmdentem imminen'
tem (fed imminentem eji interpreta'
mentum)
— tiire:'S, qui E «, e, t/, 4* ?«'' timens
— animo «, 4^ animo tranquillo
22 recor 'er u, 0, t; rtcordor
2 jfolum I timuiffe mortem tantum 4^ <?'•
— L. N ^.
— •n'eri'eiflus « imeremptus
24 cuffum V r«?y«
25 Aiilium E AitiUum >) Adilium
— prufecius t/ provectut
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 507/539
VARIiE LECTIONES.p'. I.
318 26
28
29
30
3«
32
33
34
319 I
3
5
7
9
10
1
12
»3
»4
16
17
21
22
25
26
32
33
confervaret E I T^fewartt
vel E ^|/ d'. t) "v/
morte E mcrtem U morte/ua
luit I V, -v}/ /«// Tcrentii N ^.
Cannenii ignominia temeritatem ECannenji bello ignominia temeritatc
non e novine E 4' "(^
honore -i^ honorem
quod », e, •»]/ quas
profedas s proveHas
Quod E n, ^/«^
quidem )> £«/
id n d.
extimefcent I extimtfcunt -vj/ pertimef-
cunt
ftudiorum I N U «, «, t/, ij/ rerum
et 4' etenim
hujus E N U >), «, v, 4' $'«•'
a E r, •vj/ //«
funt E ^ funt aujem
ergo feneftutis jj ^.
fic occidunt Efic
evenit E ij, », •»}/ eventrit
quid >! f«o<3' ij/ </.
ipfe E ego ipfe
eo E ego
quo E I U «, 4- y*odf
abfum E non abfum
veftros N mjlros
mih que amiciflimos E mihi amicifji-
mus N d.
eam quidem vitam E I m ^uidem
•vita
nomiuanda E I numeranda v annumt'
ranaa
compagibus « compaginibus
Eft enim £ etenim
ex E d.
demerfus >) iemiffus
licutn I ./ locum tj, 4' it^ efi in locum
ordinem E ordinum
ac E aut
impulit N impellit
nobilitas E nobihum
etianj N et
fummo;uni E d.
et E d.
qui >j qui quum
philofophi N d.
quondam v d.
delibatos E delihutcs
lot artes, tantae fcientiae, tot inventa
E «, 4^ tot fentetitite tot virtutes
eas U ipfas
p. 1.
3>9 34 feE./. •
35 ne E U «ff 4' »'^»*
320 I fit E t;, 4/ ^^/
2 admiftum E admixtum
— difpar fui E/'x'? d^Z/^ar
3poflit E e, V po/fet
4 fcire 'E.Jcire dico
5fint «, \ ftint
6 ilt I //« «r
— tum -i^jam
7 reminiici et »1 a'.
Platonis fere E Platonem ferunt I u.
«;, 4^ Platonis funt fere N Platonis
firefunt
9 moriens N d.
major hsec E d.
10 dicit e, 4^ <//;?//
— mihi E mei
13 igitur ergo
14 nullum >) nullum animum.
16 eorum 4 d.
17 nunquam \ nunquam id
18 potuit E l poterit
— mortalibus » mortalium
'9 cum I cum autem
tum E <^. V tamen
20 exN d.
— infipienti E infipiente
— omni E ab omni
21 admixtione 4 amifpone
25 folus V d.
26 efle E d.
— fomnum tifomnium
27 animi >) d.
maxime v d^
28 multa E multi
29 Ex quo E Ex hinc
intelligitur n intelligatur
30 corporis E corporum
relaxaveriiit E rehffa-verint I U rr-
laxarint » laxaverint
3» colitote E U «, v, 4- colitote inquit 1coite inquit
— finE/
32 verentes >} vmerantes
qui E a'.
34 moriens E « moriens dixit
35videamus y audtamus
321 I aut £ «/
2 Paulum aut duos » d.
_ avos E I 4* «T^^-f /«o-f 1 </i
^ Paulum E Publium
3multos f//tf«» multot
4 non £ ;»c</0 »0»
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 508/539
VARI^ LECTIONES.
321 5 pertinerent E pervenirent
— cernerent E tenerent
10 ullo N v uUo uut U \ ullo antmi
11 erigens N egitens
I 3 Quo i E quid
—ni E j) «y?
14 maxime E d.
— immortalitatem v immortalitatis ij/
moxtate/71
17 iniquiffimo o nrqtdjjimo
18 cernat E >) r^»»// e cernat Jludio
20 veftros E e mjiros
— et E atque
•—• neque——cognovi E e £»0 ma» «f-
j^/z? conuenire habeo quos ipje cigno-
«y; ' eni Jolum
22 confcripfi jj, \ fcritji
23 neve E I U -4/ wr N ^.
— Peliam E I N », •, t/, -4/ PHam U ///-
24 recoxerit E N U «, 0, t/, -4/ retorjerii
I rerraxerit
— hac N i/.
2; repuerafcam », »J/repuerifcam
28 tanien E U ^
29 non libet enim E nee lihet
1— et ii dofti, fsEpe E etiam indoSii «, ^et indo^i
^o me E me et
3 1 non E d.
— me natum E natum ms efe mn*— hac E «, w ijia
32 tanquam £ (^uaji
p. I.
321 34 praeclarum ^/r^f/a»-/^/»»»»
— ad I N <j?'«
— animoram E amiccrum
322 I eos E », ^ illos
2 icA E I N », 'verum
3 pietate I 'vtrtute
4 vero » njero ejus
6 ipfi E I », tf, y, •>!/ ipfe
— efle E^.
— meum in eum
7 quod I N U », 4' f^'"»^ «^»
— a;quo I eo
8 ex ftimans E extimans
— longinquum J/ longum
— et difcelFum 1 d,
10 mihi I ;«
— folere -^ fnlitum
1 levis 1]/ /f«//
— nec \ V d •\i nee non
— molefta N molejlia
— etiam N d.
12 quod I N U i» qui
13 credamv credeham
15 minuti E minutijjimi v d.
— cenfent 4' tiolunt
1 7 optabile I oh'e£iabile
18 naturao naturam v dekdabile
— rerum » d,
20 deiatigationem 'E.fatigationet»
22 dicerem E dtcerem 'vohis
—» utinam :/ ^.
2^3 audiftis E audivifiii
— re 4' <?'•
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 509/539
L iE L I U S,
S I V E
DE AMICITIAD I A L O G U S.
323
y
32+
Edlt. Olivet.
1.
6 augur E I U »?, », o- ougurfcevola
9 patre » patre meo
I o poflem E pofet
12 ftudebam » cupiebam
14 unum 4' '^.
— juftitia U indujlria
16 multa E «r /wa///? narrare U 4) x, >]/
w»///z narraret
— hemicyclio E » emicicloXS ^hemic^do
1 7 et ego E ^j-o
18 omnibus E »; ««//;/
19 Attice I )», X, ?, <r, ij/ «/ opinor Attice
20 cum '/) <^.
21 quocum E quicum i^ qui quom
23 tum V d.
4 ejus «, V. <•«/»/
5 expofui 0, i}/ difpojui
— induxi I U x, j' introduxi
6 atque E I U >j, x, o-, 4/ <?/^«^ ideofeci
7 enim E U ^. I ^;?/>z /)>/£'
8 ageres I ageres Atlice <r agens
9 cum E I 0, i|/ tum
— omnium E 4' omni
— cognitione, tum I cognitione hominum
w Majore E I U 55, k, y, <r, -vj/ Majore
feci
12 Catonem—-difputantem-«l/
1/.
— induxi U u, x introduxi
1 3setate E d.
1 4 feneflute -4/ atate
— prjE caeteris I U sj, o-, -^prater ceteros
15 accepiffemus >) accepimus
— maxime o- </.
1
7diflereret »
wT^ejf
20 videtur I >: videretur
21 ipfe E U /))/« I jj jE^i? /;>,'^
23 hoc I in hoc
TOM. III.
MSS, E I U »j, X, i', 0, TT, ff*, \p
p. I.
324 24
25
2627
28
29
30
32
33
35
325 2
3
4
S
6
8
9
JO
II
12
»3
id.
fcripfi E )i, H, », ^fcripjst
fenior \fan8ior
temporibus illis \1 \ d.
nunc E nunc vero
eft ^d.loquitur «, » loquetur
ipfum I ut ipjum » d,
Mucius I U », ij/ Mucius ScevoU
focerum Ifocerum Lelium
refpondet refpondit
quam E quem
te I U jj, y., V, 4/ d.
ipfe I /)y> y^if7/V^
ifta I Hac E U /y?^ vera
Lasli I j), (T, -vj/ a/ (jym Z^W/ U Z^<f/j
exiftimare E extimare
oculos I ocellos (Jupra lin.)
Atilium E Attilium k Accilium An*
cilium
Atilius E Attilius Ancilius
habebat v)/ habuit
ejus E d.
afta » gejia
propterea I praterea
fapientis e d.
nec fapientem «• d.
neminem I *i inveni neminem U reperi
nemivem (fupra lin. ab al. manu)
eos Hfapientes eos (a fcriba txegefeos
ergo)
fapientium 'E.fapieniutn
etiam Y. effe\ d.
fapientiam » d.
exiftimant I homines exifiimant
efTe 4/ d.
ducas y. dicas
credo E 1 crebro
Sii
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 510/539
V ARl JE LECTIONES.p. I.
325 15
16
18
19
20
21
24
25
26
27
28
29
30
3»32
33
35
326
10
»5
20
22
23
24
25
27
2931
32
33
item ex te E >?, x, r f'/em ex hoc U^of item
his E I </. U --5, j£, 0, <r, 4/ /« ^/V
venifTemus jj con^venij/imus
efles E 7] es
Scsevola x </. ij/ 5ap/o
quidem E d.
id X /</ ^«0d^
quod U ^ui
afFdifTes 1 afui^i v affuifti
caufe E I », >t, ij/ re/pondeo Caufam
refpondeo caufa
quidem I y. quidem refpondijli
vere E vere exiflimas
femper r d.
hoc »r d.
olHcii I honefli officii
qui E I U >}, e, 4- fWego E I U 0, ^"J'.
agnofco}j cognofco
nemo E nemofuit fapiens
enim E I U ;», x, », «, <r, 4' </.
Gallum -viro E Gaium. fed cave
hes Catoni praponas perfe^io 'viro et
fpe£iato I >j, Gaium Graccum. fed
ca^ve prapcnas Catoni hos quidem
Maximo et expefiato nsiro
ais ;} aiunt c dicis
dida E V. <vero dida inveniaqueU wrodiaa
Jaudantur v narrantur
\Ald.
viderint I 'videant
Moveor » Moneor
oibatus 4/ turbatus
et, ut I U 4^ utqus
ipfe Ji ipfum
quod V, «r quod ego
enim >), x, >, <r </.
minime <7 ^.
everfis nfubverfis
belia d'.
bonitate x, benignitate
p. 1.
326 34.
35
327 I
3
4
5
7
8
9II
V, a,, 4^ <«'•sc
fuerit -^fuit
indicati.m Yajudicatum
aniio E uno i), x, e uno anno
efl E ^_^/
tuncE I U
1), e, », c, -^inuncpofTet E »;?Aaj /o^/ I /c^/
genere mortis cr genere quid creden-
dumft
videtis I >}, x, e «'w videlis
'3
H
15
16
17
18
'9
20
21
23
2+
25
26
27
28
2930
33
celeberrimos laetiflimofque e celeberri»
mos latofque-^celerrimos latiffimofque
diem \ vt d.
a EJ «, X, e, <7, 4^ <^.
a E », X, e, o-, 4^ '^*
quam « qui
exceflit I excefferit « exceffiffet
potins 71, X, 0, 1, ar, -^ deos potiuf
qui I quibus
hasc 4^ ^fff
animos n, c, v, 4^ animas
Plus E /"/«j mOT
vel I 7) vel auSloritas
tribuerunt E tribuere
eorum « eorum auSioritas
tum E >j ya<ff tunc »j, e, 4^ «"««f
et prasceptis E praceptifque vel
praceptis
fuis 4^ d.
non I tamentum illud E »oa /«/» ///»</
ut in plerifque I d. jj, e, », o- utplerique
fed I>dicebat v, o- </.
femper E d.
t V d. cr, 4^ ex
corpore E «r corporibus
exceffifrent U 0, 4^ exiffent
optimoque >), x, 0, 4^ optimoque 'vire
cuique E cuique iter
item >}, >;, 0, », c^, 4^ idem
qui I », «, o", 4^ ^tiique
quidem U e </.
perpaucis \ paucis
Manilius E v Manlius 4^ Malius
etiam », 4^ ^'
triduum >j triduo 4^ /^'' triduum
fere >? ^.
quae I ^a qua >) y«/
per vifum E U » njifo y. pervifo
vinculifque E U vinclifque ^ et njin-
culis
faciliorem 'Efaciliores
mcerere a-, 4^ mcerore de hoe
illa I haud illa
veriora E I U >j, x, e, 4^ vereor
animorum » animarum
efl ofit
enim E autemtamen 4^ tantum
gaudemus 1 congaudemus
mecum I mecum autem Vy "^ mecuf^
njero
-— aucm Iuem i quam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 511/539
VARIiE LECTIONES.p- *•
. .p. I.
327 33 introieram E I U >j, «, y iutrcieram 329 »5
in <vitam 16
34 tamen », <r d. 18
328 I cura >j d. 20
— privata I re privata
2 et domus E < etiam domus I U »1, «» f» 21
(T, -^ et domusfuit ~— communis ij </. 22
3 fententiarum I \ etfentenftarum 23
4 quam 4' q^^o 25
5 fama vforma 26
6 quod », « ^KijOT —8 paria I pria 27
9 videor E '4' 'videar 28
1 2 otiofi * ocife 30
1 3 item \ item huie
14 cum ex te quasruntur •4' d. 31
— fic U d. 33— difputaris I «, k, -vl/ difputaveris 35
i6 pergratum E 1 U >j, >c, «, v, «-, •«}/ gra' —tum 330 I
— idipfum ¥ d. t ad ipfum 3
1 9 ipfe >!/ ipfe 421 quis E ^u/V —— eft I >} (/? ^«//w f/^ ;/a •—
22 ponatur 1 1|/ proponatur n anteponatuf 5
23 eft I <?/? amicitia —— exercitatione « difputatione 8
27 eft « </. 9— res E omnes res 10
30 id 3j </. »3 1 diflerunt «j, 4^ dixerunf 1 1
34 mortalis » mortalium 12
35 optantur » ^. —329 2 Coruncaniura E (T, 4' Corrawa»a« »3
— judicabant %judicant
3 fibi habeant •4/y?^tf^^a/ 14
4 concedantque E conccdant tamen I U i6
vj, X, », e, cr concedant 17
5 NeEIA^<?f 18
— negabunt I negahunt cnim 19— nifi i}/ 7iil
7 ut aiunt jj a'. —9 illis E I a, », •>]/ eis 20
— fintque E U jj, x, », «, cfeique Ifetque 21
in eis 22
10 hos X «<?; 23
1 1 appellandos I appellandos efee
1 2 quia E I U ^, X, », «, o-, 4' ^a/ 24— fequantur I jj, y, « ajfequantur U ^?- —
y«^«/«r 261 3 enim U d'. -«j ^//««1 27— perfpicere E profpicere —14 inter c- /a 29
potiores o pctiores funt
et E I >), x,4/ fl'.
propinquitati I propinquitatis
propinquitatis E k propinquitas 1 pro»
pinquitatis autem
autem E enim
quod d.
ipfa E d.
addudta » ahduSia
autem U >;, x, », 0, «-,-J/ mV»
humanarumque E et humanarum
funima », »t, », o- </.
quidquam >j, \ nihil
homini \ hominibus
etiam let efee
eft », e, (T (/.
caduca E U », y.,funt caduca,
illi E illifaciunt
pafto I U » modo
poteft sj non potefe
vitae E U >£, «, 4/ <i;//<f noJlr<e
metiamur » mentiamur
Gallos E I U X, », « Gaios jj, ^/ Ca/0;
Philos I Philippos c d.
vita I U ij/ omnium wta (U yt/ra //«.)
contenta ij, » contempta
nufquam E « nunquam
cui >!, X, 4^ f«'''f « fa'
mutua V ^.
quicum E I U >j, 4^ f«« ?«" quocum
fic E j) ^. yy?(ra/
illis 4^ d.
eflet E U */?
eo » illo
illas E ///«
etiam E 4^ ^-
expetuntur E expediuntur
careas » careat
quoquo I « quocunque 4* f«*^uo^ut
eft » ^z^f/?
molefta I molefea res
eft 4/«^.
pluribus E plurimis
de » </.
tamen ipfa et E tantum ipfa
pauci ^ perpauci
facit -^fecit
amicitia >j d.
partiens I U patiens
leviores I ofacit leviores
bona fpe E I « bonainfpemprajlucet I producet
debilitari E 4' debilitare
fui 4 d.
Sf f 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 512/539
VARIiE LECTIONES.p. 1. p.
330 30 imhecilles f, e,ar tmieciilt 332
31 honos E iio/ior
— memoria I ei memoria
— defiderium E I >) ^/ dejiderinm
33 vinftionem E I !j, «, », «r, %}/ conjun^i-
onem U mentionem
35 Id e ^o^•— intelligitur » intelUgatur
331 I concordiaeque E ^/ fo««/'<//<c
— ex !), -vj/ ^.
— difcordiis E concordiis
3 atque diffidiis E </. I U «, 4' f/ </?/"
y?<i'/// !) f/ difcordiis
5quidem -<), x, <r //.
7 moverentur E mo^veniur i^ monentur
8 hoc I a ^^«'f V f/.
— et E ^.
9 re probant v, <r, •4' reprobant
— extitit E »)/ ^x/ij/ >t exiiterit 1 exijlat
10 communicandis Ecommutandis
1 maximis E tnaxime
•— Qui clamores v ^id amoris
— tota E /« /0/«
1 2 nuper v </.
— in E ^.
— nova fabula E de no^vafalutafuerunt
\fabulafuerunt
1 3uter E 4" quis
1— eorum i), v, 0, c d.
1 5efle E )), X </.
— ftantes E U >), «, ^JIantis auiem
1 6 vera E U r^ oifra
— fafturos » </.
1 poffent E I pojjunt
18 altero ») ^z//w
19 quod ij, K, 0, 4' quid
— fentirem Y. Jentire
—- potuifTe E fotuijfem » potijjtme
20 prasterea-J/
praterita
21 difputant o- dijputent
zz etiam ab iftis E ij ^/ a^ /&//
23 faepe I a'.
— fed E I 4' Jed expeSlamus
— quoddam I quiddam
24 tus U !), e tu<e expe^amus ^ fua— tum E I U «, V, 4* ^«
25 nuper n </.
— eft xj/ </,
26 contra E aVra
— accuratam v accufatam
29 facile ei ¥.facile eji ei ojiendere
— fervatam E v.Jer^vata jj refervatam
31 quidem !) d.
^2 enim E « autem333
332 I confiderandum E tttihi confiderandutit
1.
1 num E I U !), ><., v, 0, cr, \ utrum
2 defiderata !), ;s, r, o- defederanda
— dandis E /« dandis
3 mentis », «r beneficiis « muneribut
—- acciperet I reciperet •\> caperet
4 an «« «(?«
6 ipfa » a'.
— profe£la E I v, e- profefla eji
— caufa Yi, X, «, •>}/ f<?a/a (/?
— nominata E U i), x, v, 0, o-, il/ nomina^
ta eji
8 ab iis E ^/ «3 his
— faspe !) c/.
9 caufa E gratia
— autem x ^.
10 fiftum E I U V, e, <r ejifBum— in ea E I U <r, 4' <2'.
— e& 1 \J eji in amicitia
— id E idem U d.
1 natura
Enatura quidem
— mihi videtur a d. -i^ mihi quidem O'/-
</i?/ar
1 3 cum V /«
1 4 cogitatione I x ^;ir cogitatione
— eflTet habitura 4' </.
1 5etiam E i^ et t) d.
18 eft V ^.
1 9 nifi E /«
20 fenfus 4' d.
— aliquem E 4 quem
21 congruamus E congruamur
— eo jt eo homine
22 perfpicere E U », >«, e, a- profpicere
24 homines x, v, c-, 4 ^*
25 eos etiam E I e ^/ «j U wj— quodam modo E d,
26 quis E j7«/j enim
— eft V d'.
— M' E Af.
— caritate aliqua et benevolentia I «//-
qua caritatis beni-volentia
28 Sp. Caffium E P. Craffum I U », x,
«r, 4 /*• Cafjium
29 Melium E MeTium » Mecium
30 Pyrrho U f/ Pyrrho
31 non nimis E »:, 4^ nominis U nominii
non
— habemus E 4 ««» habemus
33Quod
U£/
— eam E ?//«/« amicitiam
— vel X </.
34 in hofte E », e, e-, -v]/ ^/ /« ;^o/?^
— enim l\J v,-\> d.
I mirum E I U », 0, <r, ^ mirum tp
— cum eorum jj d.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 513/539
VARIiE LECTIONES.p. 1.
333 2
lO
II
334
»3
»4
»5
i6
17
20
21
23
24
26
28
29
30
31
32
33
34
35
1
2
7
8
II
13
14
»5
16
ufu U d.
bonitatem U probitatem
perfpicere E profpicert
et ;) (7. vj/ ex
perfpefto E /, profpedo r, >]' perfeSlo
exardefcit » d.
quem quifque E I »), x, -^ quam
aflequatur E \> affequatur id
defiderct E I quifque defideret
natam x natam effe
in fe efle arbitraretur E njirium effe
arbitretur
enim -n d.
fibi E vel
quifque r, <r d,
ell K d'.
pofita E )) i]/ /o/f/^ f^
indigens s;, x fra/ indigens
icd ego £y?</
confaetudo >) ^,
ficut K <^.
non </.
enim U d,
natura E a natura
ejus -/) </.
Ab iis E Ah his I At hii qui
difl"e'-timus I diffentiunt er iiffentientes
fufpicere E fufpicari ij, e fufcipere t
perfpicere
tamque E et tam
quidem o- d.
diligendi -^ intelligendi
applicant --) appetant
kU E I U>propius
1»
priuscoeperunt v ceperint
merendum I •vi^vendum atque meren-
dum tJ/ promerendum
quam U y. nunquam
haec U d.
certatio I » concertatio
Sic et Y:. ficque
capientur -vj/ caperentur
et gravior E />, », 0, <t gravior
fi E etfi
natuia ip d,
quid ad haec E >; aliquid adkuc
meo -/) d.
ergo I U *:, », <7, 4' "^^^*
faepiflime Ifapius -^ d.
quidem jj d,
dicebat I aiebat
vitae sj, )«, f, «, •>!/ <:;//<? </;V«»
p. J.
334 16 vel ut non E ut non femper
utrique, incidere E incideret I utri-
que in^videre v, «, 4/ incidere
»7 fentirent E I U x, v, o,(t^\ fentiretur
18 etiam U et
— alias t) alios d.
21 ponerentur E x, «, 4^ et toga ponertn''
tur I toga ponerentur U >) affumpta
toga ponerentur
22 ad adolefcentiam E 1 adolefctntiam
— tamen » d'.
23 uxoriae E I U «, v, 0, (T, nj' luxuria
conditionis E condiilione U </.
24 poffet I pojent
25 amicitia 1]/ amicitiam
fsepe E ;), ij/ </.
— labefaiflari v lahefaBati effent
30 etiam » ^»/«1
3» ut I quod ut
— miniftri E minifiri effent
33id X. d.
34 quidvis /), -^ quodws
35 auderent E \ audent
335 »efle E d.
• inveteratas »), x, 1/, «, «•, ij/ inveterata
2 folere E «'.
— etiam E -4/ //.
3ita E U Ji, cr, 4' iiaque
4 modo -v}/ »?(5</o ca efje
diceret E dicunt
7 Num E U X, "4/ «azffff^ »} iVa/?w 1
Namfi
8 contra E circa
~ illi /! d.
— debuere E I U dehuerunt
9 Vifcellinum E x, Beccillinum I Bffillhium
-— Sp. Ma;]ium E Au. Milium
10 juvare » adjwuare
II rempublicam E r^manum populum
12 aequalibufque E aliifque (et fic U iti
marg.J
-» Blofius E I », . Biffius i^ Befus
»3 veftrs E noflne
14 qui E K ywo », er quod
— Lanati E », 4/ cum Lanatt U LanaH->. Rupilio E Rutilio
15 hanc——feciflet o- d.
16 Tib. Y.ftbi n. U fibi Tirrtni x,
tanta fibi
—fibi E d.
1 7 ego E ^^0 dixi
— Capitolium », <r Capitolio
18 Nunquam E ttfacts nunquam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 514/539
Y AR l JE LECTIONES.p. 1.
335 l8 id quidem E U «, -^ J.
1 9 Videtis «. 'videie
— vox E ijox ejl
«— hercle U hercuU v ^od hercle
20 vel » d,
•— ille 0- (2'.
21 fe comitem I comitem tantum
— illius >} ^a/a/
2 2 amentia E « amiciiia
— quaeftione U ^/ quajliene
23 in Afiam profugit <r /« /?/?<:« pfofu-
gus 4' ^.
24 peccati E reatus
26 manere 4' permanere
28 Quod U Sed
29 iis E ^/j I illis j; //J/fy
— quidem er ^,
30 fumus \ pradiiifumus \'fumus ornati
31 aut E vel
32 aut X, r, 0, iT, i]/ «^.
33 nobis w^/V
— quidem k </.
35 Videmus E >], k Fidimus a Videtis
— Papum E P. I U >), r, 0, c-, 4' Pau-
lum
•— iEmilium U j:, », 0, o-, 4' Emilium
•— C, Lufcino E C. Licinio I Luximo ULufcinio
^36 2 tum E I}, 4' ^«»f
— M'. E M.
3 Coruncanium E U Coruncanum
— proditum E U «, x, «, 4^ traditum
4 contendilTe E contendere
5 quod contra fidem U d.
— contra rempublicam U quod contra
rempublicam -^ rempublicam
6 hoc quidem v d.
7 ii E nam fi \ v.,»Ji enim
— fcio «, (T d.
— impetraturum non fui/Te E impetra-
tum ncnfuiffet n itnpetraturumfuijfe
8 fit E//— viri sj, I» </.
— et facere rogatum et rogare E quod
malumft et facere rogatu et rogare
9 fequebantur \ feqtabatur
10 C. Cato E I f/ C. Cato
•— minimus t»m E U -a, k, v, «, o- w/«/-
»7^ /««f I m.ititno nunc
*— Caius frater E acer C. I x. carifjimus e
acerrime
— nunc I ut nunc
1 idem E quidem U idem hoftis
i z lex y. prima lex
p. 1.
336 13 eft V, er, 4, hac eft
14 accipienda >t acceptanda
— cum E I s}, X, V, e, 4^ tum
15 fe fl, 4^ i/.
1 7 Deflexit » dejluxit
— enim E I x, o-^.
— aliquantulum I U « aliquantum ^'d.
18 majorum » malorum
19 is quidem E /(/<f»z
— paucos menfes « /^r /««^w dies
20 Num quid E NunquidK Nunquam— populus Romaaus E refpi aut
21 lecuti E fuam fecutifunt
— quid——efFecerint E 4^ qui quid in
P. Scipionefecerint », a in P, Naji-
cam ejfecerunt
23 quoquo E I 0, 4^ quoque quem
— potuimus E X, «, \ pofuimus I /ro/^-
25 libet vywi^tf/
-~ enim n, x, v, s-, 4^ '^.
26 proclivius E 1 procli^uis v procliva
— ccepit « efe cceperit
27 tabella 4^ tabula
28 jam E V, ij/ autem
29 multitudinifque E I <>/ muhitudinis
30 quemadmodum quam 4^ <«'.
31 refiftatur U » refftant jj defftaiur
32 quidquam jj quidem
34 inciderintcr con(:derint
35 in magnam aliquam U aliqua », o-/»
rempub.
— rem peccantibus E rm/. U /« rm/.
peccantibus
— difcedant I difcant
337 2 eTymtiifuntyfuerint d.
-— ipfi E I « </. ii,si,-\' ipfius
— fuerint Ifuerunt
3 clarior E clarior fuit 4^ clarior fuerit
5pulfus E I », 0, 4^ expulfus
6 fecit Ifecitque yi,», a Sedfecit
m— annis U 4^ ^««cj
7 fecerat U ^.
8 confcivit » ajcivit a acci^vit
9 Quare >) .^«/1?
10 non Efl //.
— fed vindicanda I d.
— omni n d.
— vindicanda E eftvindicanda x,ojudi-
canda eft
1 1 fibi E U X, cr, 4^ ^.
— vel E U »), X, fl, «-, 4^ d.
1 3 non d.
14 hodie fit £ hodis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 515/539
VARIiE LECTIONES.p. if
337 «6
»7
i8
»9
20
21
22
23
24
25
26
27
29
30
3»
32
33
34
338J^
3
4
5
6
7
8
10
1
»3
honefta » jw/?fl
amicorum E et amiconm
ne E I U ;}, r, 0, <r, -vj/ 7/ff
ft ud i um V y^ .-/Jiudium
adfit Eyf/
vero E I U »;, »t, V, 0, cr, \ 'verum
Plurimum E plurimum enimvaleat E valet
monendum E commonendum
aperte \ apte
et « et auJIoritati
habitos 4' ^'
placuifle \ placuijjent
iuis E d.
argutiis >r, x, », «, o- argumentts
ne -/) «/ non * «/ «^
fibi moleftum e/Te I ^.
fuarum \ curam fuarum
alienis E alienifque
commodiflimum 4" CommendatiJJimutn
quam E d.
efte » d'.
parturiat E pariat U 4" pariat (fed
pareat f. l.)
pluribus E multis
multo mulium
etiam E i^ </.
breviter 4 i»'.
adjumentique E et adjumenti
non E et mnbenevolentiae E benevolentia caufa
expetendas 4* appetendas
habeat E I «, x, v, c, 4^ haberet U /^«-
^frif habet
appetere U >j, j:, «, », o-, 4^ appeteret
fieri E I U feri puto oferet
putantur U putantur ejfe 4* firnper
putentur
beati rt, 0, a- ej/e beati
praeclaram » beatam
tolluMt « tollit
qua U qua nihil
enim ifta a w>« 4^i/^'*
fpecie -fi fpecies
reapfe multis E 4^ ^^ i/fa abfemuUtis in
ullam d.
fugimus I nfugiamus
cum E I i), K, , 4^ ut cum
fibi contrarias afpernetur EJpreverit
n ftbi contrarius afpernaturdolere E condolere -4 dolore
Ergo » d.
hoc U d.
proprium E ^ pritnut»
338 '7 arbitremur E I U 4^ arbitramur
18 cur 4" f«»
21 et E aut
22 enim funt ifti audiendi E audtendi
funt ijii quidim
23 quandam E quodam mcdo U </. jj
quandam rem ejfe
— cum E lum
26 angor E langor
— tantum 4" tamen
27 non plus I d.
29 contrahat E U jj, «, 0, 4^ contrahat
'virtus
30 fimilis E \j fimul
3' contingit E contingat jj, 4- contigerit
32 muhis E >i > /« multis « d.
339 1 redamare E U >;, «, 4/ redamari n rea-
mare
4 Quod », -4/ ^iid
5 fe rem E Seriem
attrahat I X, fl trahat U contrahat
6 concedetur E I « concedatur
7 adfcifcantque a ajfociantque
8 eftE//.
— enim t autem
9 nihil rapacius, quam natura E quamfmihtudo amiciti<e nec re^aratiuf
natura
10 conftat » conjiet
— quafi ij d.
11 effe E d.
— qui eft E quia v,, x, e, <t -^ qua ejl~ conftitutus E profeaus eji I U H,i
profe^ns 4^ confe£lus
12 etiam E d.
'3 enim <t d.
immunis, neque fuperba I immanis
fuperbia
H eifque optime 4^ "que optimo
«5 abhorreret » abhorret
«7 etiam U et
videntur k <videtur
— utilitatis /,, 0, a; 4^ utilitatum
18 amabiliflimum I amicijjimum
— nodum •/. modum— amicitise 4^ d.
23 prsditi /., V, a\ -^ d.
24 liberaliflimi U liberahjfimiqut
25 atque amicis 4^ d.
— fcio /,, V, fl, a-Jciam
— ne I d.
— OpUS fit Kpojjt
26 noftra 4 d.
28 eguiflet 4^ (gij^f
•— fed utilitas amicitlam 1 di
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 516/539
VARI^ LECTIONES.p^ I.
339 29
30
32
33
34
340
2
4
5
8
9
10
II
12
13
>S
16
18
«9
20
21
22
23
25
26
confecuta v, v fecuta
diffluentes \ vi, k affluenies
pro Deum »), x, v, ^rc dearum vprout
Deorum 1]/ ^^r Deorum
ipfe a </.
circumfluere E 4'<"'
'^'^'' circumfuerein ;r </.
vivere E pauper viwre -^ pauperrime
'vi^vere
ftabilis V iraSiabilis
locus E 1]/ lacus eji
metuit E I «, x, », <7 metuat
eum TT <r d,
feE ^.
putat E I U 5}, X, V, TT, (T, 4^ putet
tamen E \> tantum
fuerint n fint tfutrunt
ferunt xfertur
tum exulantem fe intellexifie E I ;j,
t]/ tunc cum fe exulem effe intellexijfet
neutris E '//, <r,%J/ neutri
pofTet cr potuiffet
illa E illa in U x, «, 4 /« /7/a •<) /rfl
;7/a » ^i? illa
quemquam E I U n, «, », «, «t-, iJ/
quemquam amicum
ut hujus V, «• quemadmodum hujus •»]/ a?
parare E habere vfbi parare
potuere E I \3 potuerunt
prsepotentium I v potentium
efficit yifacit k eficiat
efFeruntur E efferentur U \ tfferunt
fere I ut fere U ferre
faftidio 'k faftigio
neque E I U w^f
hoc quidem e equidem v hoc qued -i/
hoc aliud quidem
fuerunt moribus, imperio, poteftate,
^fuerepluribus et imperio et potefta-
ie et
fpernique ab iis E U «, », e, t «-, •>!/
fperni ab his
indulgeri -j, x, 0, 4/ indulgere
plurimum \ primum
quse parantur pecunia \ pecuniam
vcftem 4 wftitum
et vits « d.
parant E \ parantur
parent I », y, « parentur o- paranturcujus » ejus
qujdque E I quicquid
qui \d.
vincit E 'vicit
p- 1.
34° 26 viribus moribus
27 maneant ») permaneant manant
28 quafi j) ^. V quadam
30 Conftituendi 4 Statuendi
31 quafi E quifent .
—ferri ;r ^.
32 probo >}/ ^7/-/>ro^o
33 fimus >), 0, -^ fumus
34 non » ^.
34» I refpondeat E d refpcndeant
— ipfe », 6 7)ya;«
4 fic E r„ 5r, <r, ^/if
5 flt 'Efiat
— nunquam I non
6 precari « precain aliquid v. precari aB
amicis tt, k, o- precari pro amico
9 Multae quoque u, », «, w, <r, 4' -M»/-
taque
1 2 officiis » d.
1 3 ac E atque
— Hoc Yt Hoc enim
1 5 Divitior >;, 0, tt, 4 -D/V/cr x Datior
16 reftridle E diftride res ftriile
— ne E a/
I 7 defluat E diffluat v decidat
1 8 congeratur 4 congregatur
19 vero ;), », TT, «r, 4 C/^
20 faciat Ji, X, V, (7, 4 /<?«^
2 1 fraftior ofradior eft
22 talem otale
23 eniti I debere eniti y, debet eniti
24 cogitationemque I conditionemque «
cognitionemque
25 finis 4 ^-
26 quid E quad
— edixero », y. dixero
— Negabat Negabat enim 4 Negabant
zy inimiciorem E I U "4 inimicitiorem »
inimicorum
•— potuifle reperiri E d.
28 fi E I U 0, 4/ ^j'.
— ofurus 4 ufurus
29 putaretur crederet E effe diSium a
Byanle putaretur crederet », a ah
am(.nte effe diilum crederet
30 unusl d.
31 e E I 4^ <?*
— fed V, <T d.
— aut omnia 4^ omnino
32 fententiam v fapientiam
33 quifquam E quifque
— poterit 1 U ;), X, e, a, 4 /e/m/ ejus
342 I plures <,,\ plus
— anfas e, 4 caufas
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 517/539
VARI/E LECTIONES.p. I. p. I.
342 2 refte -^ reBis 343 8
— necefle erit » d.
4 quidem prsceptum, cujufcunque eft 9U quod praceptum jit cujufque >)
quidcm fraceptum 10
5 111ud 4' Illudvero 12
7 inciperemus -vj/ inceperimus
8 deligendo E I «, x, », « diligenda —12 voluntatum E I voluptatum 13
— exceptione E ;t dxceptatione \ decep- -—
tione H14 caput I U », *, V, ;r, »-, il/ d'^ r/»///f
— agatur I ngitur »5
15 declinandum E reclinandum
— fit «, %, V, «, -x, ff, ^ ejl 16
1 7 fama •vj/ ^. 17
— nec E I nec ejfe 18
— exiftimar* -^ exijlimari 19
I 8 aflentationibus I U x, », ajjentando 20
19 Virtus >j Virtus autem 22
21 enini k, v, 0, > )/ < /.—
— omnisa- d. 23
22 querebaturE querebatur quidem * d. 24
23 eflent \ ejfe 27
— ut, capras E caprajque n, », <r, \ ca- —pras —
— quifque E quis 29— haberet » d.
26 quaedam i|/ </.
— qui » ^. 31
z8 et conftantes t d.
29 nifi V ff//?7?/ —30 ita prascurrit amicitia •»}/ ^. 32
3 2 currum E I U x, 4' curjum
3 3 utamur » ^. 34— equis tentatis E aquis tempejiatis I 344 I
aquis temperatis
U4/ <?^/zz/ tempg/-
tatis [cum e et r Jupra lin,) f,,K, 0, —o- equis temperatis 2
-*• amicitiis 1 in amicitiis -/j, n, y, <7 ami- -—
citia
J43 I ^t.xi^\c\\i.w\.\ix\ vi, c,\ projpiciuntur 3-— quidam E I U si, v., », 0, tt, tr, 4/ j^w- 4
i/tf;^ aute^n 5
2 cognofcuntur e cognojcentur
6
4 ubi »/^
— inveniemus k reperiemus 4/ inveni-^7
mus —5 anteponent E I U --?, «, 0, 4/ ^w/^/tf. 8
»<7»/ » anteponunt —6 jus -/), 5", 4/ vis 97 natura E humana naturA 10
— eft 4/ ^. II
TOM. III.
obfcuratum iri fe E ohjcurati iri fe I
excufari U w objctiratum iri
{"e X, », «, cr ^.
flt » d'.
qui in k, «, 4^ ^///
Quid ? ha:c E ^id hoc ? U ^id?» a/ ^i?f
omittam E dimittam
quam 4^ ^'
plerifque » //.
inventu E I U », ss, 0, 4^ inventus
defcendat » dejcendant
redle », x r^^^ /«£«/f », ^r, o-, 4^ fl'/f<?*
cernitur tc cognojcilur
tamea » d.
contemnunt I contemnunt amicos
Qui——praeftiterit 4^ d.
hunc ex maxime 4^ ^unc ex maxim»
ejus », 0, 4^ ^jus ejl
fides eft » ^.
infidum (tfi£lum
qui E », X, y, «, ^, ir, 4/ /«^(^ ^a/
rebus tt d'.
natura I x., ex natura U » naturtg
aut fidus 'Sjfdus
aut E (/.
deleftetur E I U deleSletur animus j»,
deleBctur amicus
jamdudum », 5- dudum
trafto "E. d. V. traBavi w traBavimas
Ita », », ;r, o- Itaque
amicitiam 4^ amiiitia
pofle 4/ /»0/^7?
neve E /z^^ai?
vel odifle E odijje alium I », «, a, 4^
amare velodiffe
ingenui -/) ingenuum \ ingenium
aliquo U alio
allatas E »,«,«, 4^ oblatas U d. tf //-
/afas
fufp iciofum « fufpicione
amico I amicis » aliquo
Accedat 4^ Accedit
oportet 4^ oportet efje
mediocre v, mediocrefed magnum orna-
mentum
feveritas 1 U », »c, •\' feveritas abfit
quidem E quidemfecutn
amicitia I in amicitia
liberior E » Uberalior
comitatem tt, a commaditatent
exiftit » Extitit
quando E quandoque
T tt
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 518/539
VARIi^ LECTIONES.p. 1.
344 12
»3
14
i6
17
i8
21
22
23
2426
27
28
29
30
3»
32
33
34
Ot)
homine dubltatio E r, », -^ dubita-
tio emnino cji hac
amicitiarum n amicorum
debent E debet
fatietates Yj fatittas i^, a, i(> focietates
dicitur I >c, ij/ cliciiiir 'vulgo
modios medios
fimul E 6- ^.
in herbis n- d, \ in rebus
fallacibus ofallentibus
modo 1 d,
eft E eji enim
qqo 4/ qiiod
intraftato v itttaSla intailo
modo E I jj, X, », «, w, 5-, ij/ '!'??(»
animal -tt animalis
in iis X d.
funt '4' non funt
etiam ipfis E //J/J" «, e, o-, 4' //>/f/
fuperiorem >, «, <r </.
Scipionis ^j Scipio
fe X </.
Rupilio E I U >-., f, e, o-, 4' ^utilio
Mumniio E Mutio » Nummino ^ Me-
mibiio
fratrem «r, \ frairemfuum
anteibat \ Hannibal
fuofque volebat U d.
per fe x., «, o- poffe
omnibus 1» d.
praeftantiam I eminentijm
fortunse ifortitudine
funt e, c- fnt
impertiant E impartiani -^ imparci'
antur
eam v f«
commuuicentque U communlcantque
cum » d.
fint E I »)y««/
fi E I tf/ y? » </.
propinquos -tt proximos
eifque >}/ eique
in fabulis E il/ in fabulis de illis awdivimus tt ut legitur in fahulis
ignoratioriem >»,«, tt, -vJ/ ignorantiam
famulatu >famulutum
funt U j), \ ftnt
inventi E I >;, 4' inventifunt
patres y., 0, a/?r
duxerunt », tt, 4' dixeruntquidem eft E k, », zr, cr, -^ d.
eft o^.
patribus \ parentihus
faciendum 'E. faciundum efi l facitft'
dum eji
p. 1.
345 9
10
12
»3
14
15
16
20
22
24
26
27
28
30
3*
33
34
346 1
5
7
8
9
II
12
»3
16
»7
18>9
20
22
praefiantiae I excellentia
maximus E x maxime
capitur « accipitur
exasquare « aquare
non dolere » ^.
amicis »;, », «, «-, «»• </.
plerique t plerumque
queruntur n quarunt tt cenqueruntiir
fiE^.
aliquid x, », «, o-, •v}' *J'-
fuo •i|/yj'
fummiltere 1 fubmittere
putant » putant ab amicis
contingit » contigit
etiam U et
hac E » a^ hcc
ipfe >t ^.
deinde etiam « /W^ ^/
fuftinere E ;), x, », sr, crfufiinere pofjit
tu U X neque iu
quantumvis E «, <r quamnjis
licet E U W.ejus Lucium E Lalium ;j, «r g/a.f Lu-
cinum k ejus
quidvis o- quod^vis
et ingeniis E » ingeniis •^- <f.
et statibus </.
fi_E/r
pilse >} ///f(«
eos necefTarlos /, d.
oportet E U », 0, (7 </. I «'^^^»/
tnm <7- iamen
dilexerunt « dilexerint
quidem x. ^.
colendi E i}'
^I x ^. jj diligendi
aliter E «///^r ^w/w
eorum », o- eorum quorum
ullam K illam » </.
non pofiiint poteji ejjel d.
n»orum ftudiorumque », aJiudiorum
ne I U «, K, «, TT, -^ ne quis
quaedam I U »), x, «, ^r', •4' quadam
perfaepe E x., \Jape
enim >) .s'.
Neoptolemus E Pneoptholomus
difcedendum «, «• dijcendum
vult E //« 1;«//
quod I }), ff-, ij/ fo ^«c</ » ^(7 qui
non facile E amicifacile non
in amicitiaaj </.
Eft >]/<2'.
amico » inimico
impetrari E itnpetrari
enim >} ^.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 519/539
VARIiE LECTIONES.p. I.
346 24
26
28
2931
32
35
347
910
12
13
«4
16
'7
18
20
£2
24
z6
27
28
29
39
32
33
34
348
cum E I >), f, •, T, », \j/ /tt/«
alienos I a/;c/
eluendje E U », n, cr, -^ eUvand<c
difcindendae l/cindenda:
intolerabiles tf d.
exarferit <r extiterit
neque E I », »-, «r «fmorutn E U »>, t, o- a«/ morum
reipublicze E i »> rep.
inimicitiae 1 tr, a- nt inimicitite
etiam 15 et 1 d.
enim 1 d, x, v enim ejl
amicitia v inimicitia
eft a'.
danda » dandum
diffidia I U d.fcidia
fiant Eyf^vero U tamen » iunc vero w tum vert
eAEIUd.etiam E U </.
e E I -vl/ fa:
contumelice E et contumelia
tolerabiles intoUrabilts c tolerahiliter
qui E I U », «, <r, '4' ;V y«i
cautio » fa///o
una I 4^.
incipiamus E I », a-, e-, ij/ incipiant
in ipfis U f, fl /^yf/
inefi I » ^genus E n efi
rara E «y/^w/ r/zra
difficilius E v, cr dij^cilius ejl
quod fit >) quijint
omni I o»j«?
bonum I jj ^a»z
efle^/^/.
Ita E I U »), >t, r, «•, r, 4^ Itaqut
amicitise E 4' amicitiee eji et
ipfo «, a, 4' T/yJ
caritatis E caritati
propter % ptr
fibi 4' </.
reperietur I reperirttur
is E I •<) /V amicus
quidem », <r, tt y«/
nantibus E I x, «, 4^ natantilus
ipfae *, V, ?r, s- «^. 4^ ipji
enim ;r <^.
animantes E amantts x </.
cum I et cum
id )) d.
flt I U », y-, ?r, •4'//
et fe ipfe 4^ exfeipfo
alteruoi I alterius
p. 1.
348 I
2
3
5
6
7
8
910
1
12
»3
»4
»5
16
17
19
23
24
25
z6
27
30
32
33
34
349 I
2
3
46
/
8
9JO
II
12
anquirit E perquirtt I sr requtrii »j, i-,
« acquirit
commifceat E I U r, », t, 4^ tnifceai
cr admfceat
ex 4/ e
impudenter I imprudenter
ipfi E illi TT, (T ipji etiam
non E \J jam non
autem I d.
ipfum E 4^ "'.
fui «, 0- y?^/
ea E eam
traftamus I v, w, cr trailavimut
confirmari E tra£lari
homines 4^ d.
primum ji d.
deinde dehinc
unquam I d.
et reftum « d.
ab n pro
maximum » </.
qoi ex ea tolllt E d,
iis E his
exiftimant E extimant » exijliment
patere « d.
quoniam v quem
confociata E U «, y.fociata
tranquillitas * d.
ut E U t, -^ etlut et », «•, o-, 4' «f
etiam
fit I ^ft, ut 'vitaft cum his beata
neque E I U »j, f, nec
vero E wro "jirtute
enim E »), «, « etiam \J et t d.
et deligendis E », «, <r, 4^ diligendis f
eligendis
ct coTendis I d.
praepofteris E propojieris
vetamur E vetamur agere I vetamtlt
facere
implicari n, a, w, <r, 4^ implicati
diuturno >) divino
offenfione ») occafone
magis I -/) maxime
incuria 4^ injuria
venditatio E I u, jt, «, 4^ vettdicati»
defpiciunt I n contemnunt
vero », 4/ d.
cupiditate E aviditate
nihil inanius « </.
exiftiment E putent
permulti E quam multi
putent T reputent
ad unum idem » admodum
T t t 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 520/539
y A R l M LECTIONES.p. 1.
349 »3
»4
»5
i6
»7
i8
20
22
23
2S
26
27
28
29
3«
32
33
34
350 2
6
8
910
II
12
13
19
20
22
24
contulerunt » contuhrint
rerum 4'.
otiofi « otioft
totos (7 /e//x
efle K d.
fentiunt 4" d.
vitam 5}, », 0, 57, «-, 4- wVflj
degendse tt degentis
ea afperitate eft et immanitate natu-
rae E <«« afperitatem efi et immani»
tatem natura
Congreffus U ut congrejfus
ut hominum E U ;r, 4 ut focietatem
hotninum
anquirat E >) acquirat I inquirat
poflet E I >j, /i<?^/
folitudine Y. folitudinem
ibi oy?
rerum o- d.
natura E natura nnflra
omnino v, ;r, <r i/fro omnino
qui I a/
omnium U d.
folitum X. ejfe folitum
in E d.
perfpexiflet c- profpexijfet
aliquem v aliquando
adminiculum annilitur E jj ad admi-
niculum admittitur
anquirat ac E I aut quid *i aut quarat
<r d.
audimus * audivimus
tum evitare E cum e^vitare
fapientis I fapientius
et E d'.
retineatur E teneaiur
monendi e admonendi
accipienda E I x, (Tj \ funt accipienda
U accipiendafunt
quomodo x quonam modo
quod E a/
in I d.
meus K meusTerentius
amicum » animum
ferri >!, x, tt, o-, -^feri
impellitur I cBmpellitur
omni U X, ^ omnis
et I </.
monitio I monitus U admonitio
deinde ij, «, v, w, »-, ij/ deinde ut
objurgatio E I ut jurguiio U jurgatio
lubehter E luculenter l ar d,
adfit I al>ft
digna E X homine digna
p^ I.
350 26
27
28
29
30
3»
32
34
35» '
2
4
5
10
12
18
»9
20
21
22
23
26
28
30
3»
32
33
352 I
2
Ut <7»/
nequeat ; nequeant
enim E </.
illud u, V illudproverhium
melius E melius efje
inimicos E amicos
videantur \ effe <videantur
eOiy, d.
ii E hi fctlicet
debent E I o- delerent
capiunt U accipiunt
debent E c deberent
vacare U ;c, a carere
correftione I »?, v, -4/ correptiont
vere \ d.
alterum I f/ alterum
libere jj, v. lihenter
amicitiis E amicitia
aflentationem E 1 a et affentaiionm
eft E//levium I tamen efl leviufn
voluptatem E jj, 'voluntatem
nihil \et 7ithil
Cum E Tumveri \ ijerum
idque I atque
maxime v d.
delet » Dehet
id >), «•, <7, '4' d.
ne E «^f «, <;• »0«
quidem x d.
afl"entari E ahfentari
ut f ut ita
fub E I U «, » /«
amici I «, », o-,^J/ amicitia
omnino « <i'.
horum > horum autem
eft » ^^.
tam E tantum \' tamfacile
id eft j), f/
Conful )), 0, c /j'.
de me I de me dico
illa E «, x, (T, 4 ;///'
in E fuit in
ducem I ducem effe
afFuiftis affuifti
oratio E oratiofcripta
Mancino E Mutio I n Mancinio U \Manilio
C.IL.Licinii «, x, » Lucinii
videbatur I videhatur 'valere
cooptatio E cohortatio » coaplatio o
captatia
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 521/539
VARI^ LECTIONES.p-
3S2
8
9
10
1
»4
i6
»7
»9
21
22
23
24
25
27
39
3»
32
33
34
353 2
3
4
primum I trtmus
illius >) ejus
id aftum -/) itafaclum
fnm I/";?;
Practore me E pcpulo romano per me
X, 4- /'f '''^ Pr.itorem
Itaque U «, f, o- /Vaquam »», v, «, cr, 4* quam/umma
fcena ^ Jcanda t fcanna
concione E concionem
loci >) <«'.
tamen ij/ tantum
valet E /a/^/
eft >i, K Jit
apertum E 0, >}/ ««r apertum
ne E I U nec
aut U nec
poflis y d. fr T fcis
Quanquam I » Tamen
quamvis » d,
tamen « d.
is E his
ipfa », ;/>/2jot
enim , t autem
Hos ?r, a Hos tamen
voluptatem U jj, r, «, t, f, '4' tiolun-
tatem
efTe U « d.
igitur « ^.
nobis I U j), 0, 4"''-
refpondere I refpondere mihi •4 </•
ingentes \ Jed ingentes
magnum E maximum
quamvis E I U 19, », e, e-, il/ quan'
quam
valeat E I U «j, x, », «, c, -^ 'valet
alleftant E deleilant I obleSiant ad-
jeSlant
animum advertant I U >), >, e, c, ^animad^vertant
qui quem
feEd.
facillime E Kfacile
qui v faz»
—• aflentetur E ajfentatur
— litigare E I U e, il/ UtigaJJi
— fe y ^.
5 exiremum ji externum <j exiremo
— det E declamans det
— fe E I U j), «, ij/ fl'.
6 vidifle E e /«/^ I U k, o- w^^ >},^I/
7 ut jn Epiclero E JJ » ut in I ut ejl
illud Pacuvii
p. 1.
353 9
10
II
12
14
>5
>7
18
«9
2021
22
2$
28
30
3»
32
33
34
354 »
2
3
4
5
7
8
TO
12
»3
H
»5
>7
Hodie mc E U fo die I 5/ w >&<!<^/>
comicos E I >j, « coamicos U cannicos
<r amicos
ftultos fenes \d. n fultos \ fenes
Verfaris E I U « wrferis
atque I aut
lufcris E U • a/ 'vixeris I ut illuferis
improvidorum E >), e et improtjidcrum
credulorum E incredulorum
Sed Efed etiam
amicitiis » d.
hominem E >) homine
deflexit E I U », x, v, «, «r, -4/ defuxit
illa prima I U », x, e, o- zV/a/» primameaque ipfa E I U », jc, <,, »-, 4 f^w^at
ipfam
Virtus, virtus E I U x, r, », cr, ^»
Virtus
inquam I in qua
enim « d.
extulit I », 4/ extollit
oflendit a d.
viciflimque v vicinufque
eorum y., »,-J/ </,
Rupti'
utrumque I utrum
ipfa E » ipfa uiilitas
C. » </.
Tib. », cr Titum
Rupilium E -^ Rutilium », «
lium
Mummium E Mutium » Numinium
ego £r, -vj/ ij'.
adolefcentis E adohfcentuli
Rutilii Virginii 1 'lutilii et Virinii
U e, >}/ Rulilii et A. Virginii
Quoniamque ita E ^anquam ut
comparata x comperta e operata
oriatur I oriatur ex altera
t d.
cum e d.
ut dicitur 1 po£ts
anquirendi E requirendin,^ atquirendi
funt I », <r, ^ funt njere
femperque 1 etiam
virtutem \ virtutes
fed <T d.
et Ed.
proponendam I proponendam effe «j
praponendam
rebus%J/
a'.
hdbeo E ij/ habeo quidem
pofiirn a pofum
de ti f/ de
Nunquam I x ^^o nunquam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 522/539
VARI^ LECTIONES.
354-
1.
17 ofFendi 4' offendijfe recolo
18 nihil E I U »), X, >]/ nibil enim
— ipfe E », V ipfo
19 neque \ non
23 rufticationefque a- jujiijicatiotiefque
2 1 ftudiis E Jludio
— femper E U /i. 4' per fefemper
2Z omne U ^/^
•— otiofum 1) tf^/i/;»
23 et memoria » i^.
24 atque amantinimi k d.
p. 1.
354 25 alunturque E 4/ aluntur n, « yjfi
aluntur
26 memoria E I «, x, », (t, ij/ memonamea
zy afFerret E I » /T^^r^
28 enim » </.
29 tolerabilia E et tolerabilis
— fint »1, y, i/funt
30 quas y quid
32 putetis E »j ejfe putetis
PARADOXA.
p-
355
Edit. Olivet.
1.
3 faepe o- d.
4 Cenata ^ fenatum
— fententiam a-fententias
— ex 4/
5 ufu (T y.
6 illa ir ^^ et
7 majus 0- OT«j/'i
9 copiam ir «//a/
10 populari N vulgari
«— mea cr, 4^ '» ^-^
1 fane E N plaue I U »?, o-, 4' ^i^^
•— vulgus I vulgo
—- ea E illa
— eft cr df.
I 3 neque cr ^«^^ nullum
1 3 minutis I N U \fed minutis
— interrogatiunculis E U interrogatit-
nibus
14 efRcit I effecit <t voluit
15 horridum N durum
—» tam incultum 4^ d.
1 6 excolatur 4^ extollatur
\ 7 etiam E enim \ d.
1 8 enim N autem
20 oratoriis omamentis I orationis ernt-
mentis U ri nullis ornamentis orato-
riis
23 opinionem N opinionem vulgartm
— onuiium E I U 4^ haminum
MSS. E I N U »,, ^, %!.
p. 1.
355 24 id eft, in forum I U 4* vel in forum
N 7,d.
25 alia 4^ f^^^^
356 l eoque "N ideoque
— fcripfi E I U «, 0-, 4^ hos locosfcripfi
— quje 4^ d.
— appellant I N U appellantur % appel-
lent 4^ d.
3 lucubratum 4^ lucubravi
4illud I cpus illud
5 munus I Tufculanarum munus
— hoc E d.
6 earum E I N U >», 4^ mearum
— quibus uti «> qua utuntur
7 aeT<x<i E </. I ENTICHOC /. perfec\
tica vel ele^ica a- -^ d.
8 acceptum E I N U «, 4^ apertum
10 exifle E 4^ ^» ^ac eadem figura exiffe
11 PARADOXONI EN</,I 2 "Or<——icaAo» E I U J), c, 4^ </.
I 3 quod—— efTe I 4^ <''. N ^od enim
honefum Jit dicebant id Jolum bo'
num effe
14 ne cui E I N 4^ tamen ne cuiquam Utamen ne cui
1 non (T d.
— deprompta ^ derapta
17 pofcit I poteji N poterit U poffit
t— mehercule E meherde N »}, ^l'hercule
U /{'^r<-/<f
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 523/539
VARIi^ LECTIONES.p. I.
3S6 i8
'9
20
21
22
23
24
25
26
28
29
30
3'
3S7 »
2
9lO
12
magnifica I mngjitjica domorum
funt •4/ d.
rebus E ^.
efTe ny \ cjffe numerandis
rebus E I N U ij/ homines rebus
circumfluentibus U circumjiuetites 9
confiuentibus
ea E <j'. I r, %!/ et
defiderare I dejiderare eaU ^ illos dt'
Jiderare
fatiatur \ Jaturatur
litis Yj Janus ^ finis
qui E qua
cruciantur E cruciatur
continentiflimorum -^ ccnvenientijji'
morum
hominum vj/ d. (cum Jpatio)
majorum E « majcrumque
fa;pe E IN U -^ Jeinper
qui N quod
imbecilla E U vj/ imbecillia
verbo E-4,
\ <verbojdoappellanda E » appellaftda ejjfe
efl"e E N j; inejfe
bonus 4 bonorum
obfint E I •vl/ »/ objint
probis N -^ bonis
licet E I liat me hoc prcpter quod dico
tamen vera I d,
bona I 4/ illum bona
pecus I pecuniam
fupelleftilera E fupeUe^ik N y«/r/-
Uailes
neque non E ne< vero I U >i, 4' neC'
non
ut opinor, qui I y«/, ut opinor
in feptem I »), o-,
4 inter feptem fapi-entes N U inttrfeptem
Prienen E N 4 phnam c d.
ita E enim ita
rebus fecum o-, -vj/ d.
eflet « <^.
ne fua quidem E yifua quidtm non effe
nos U d.
Quid <7 ya/V 4 y'«'<^
eft E I rtft
virtute I virtute ef •vj/ 'veritate
id bene virtute eft I d.
obfcuriora E nbfcura t, ^ odiofcra
cum E I N U )) cum fne appofiio/.e,
exemplorum
lentius I levius U -a lencius ij/ lente
difputantur 1 U difputant
uUam E U illam
p. 1.
357 17 aut auri E I U auri N u, <r, 4 /i
— ad 4/ </.
— aut E et
18 fupeiJedilis I fupelkailium -i^ fupeU
Uaiks
— ad delicias N </. 4/ ad divitias
19 ante (7- a;©^/ ««/^
20 Ronmlo E l U u, 4/ Romulo incipere
— vultis E 'vuUis prius
21 eam <7, 4 </.
22 iifne E hifrse
— geftis E bene gejlis
— atque E an
23 Numae Pompilii E I \JyiNumaPcm.
piUus N <r, 4/, Numa Pompilius
24 urnulas ^ falas
— filicatas E I N U » deUcatas 4/ feU-catas
25 arbitramur n d.
26 Superbum I n Superbum Tarquinium
— quid egerit o- d.
27item
4/ f//«OT
— reiiquos I ceteros
28 fpeftaverint E I N U <r, 4/ expe^a-
'verint
— fecuti E I N >}, 4/ confecuti
— quis \] d. N
— cui voluptas <r d.
31 C. E IN U», 4,.^
32 Coclitem E I U Oratium CocUtem
33 Qua? E I N U qu^ n)is
— quae I ejujque
— devotavit E U devovit I devotavit
(Jed cum punSlis t.\.fdpoftis)
— atque E U ^/ cr, 4/ ^.
— immifit I immiftque U mifit
34 9.^,4.^358 3 intercludendum 4/ /Vf f/W^;.v/*/«
4 interjeflus E interceplus
5 abundamus N habundamus
6 cogitafle expetendum E U pu-
tefne lUos quicquam in 'vita fibi effe
expetendum cogitrfe I --j putamus nos
illes (ontaffe quicquam in hac vita
fibi ejf expetendum N putamus eos
quiiquam cogitajfe quicquam in vita
orbi ejfe expetendum 4/ an cogitamus
nos iUgs putajfe quicquam in vita^
fibi expitendutn
7 eflTe I N U --;, c-, \ ejfet
8 ifti 4/ ifiius
"— hujus 4 d.
— fententia; 'E. Jententia )nea
9 et jam E I U «j etiam v d.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 524/539
VARI^ LECTIONES.p. I.
358 9
10
12
13
H»5
17
18
»9
20
22
23
25
26
27
28
29
559 2
3
4
5
6
vel ipfi 0- </.
judicent vijudicarent
alicujus E alicui
marmoreis E «/.»•, -4/ majorihus
fulgentibus animum <r </.
eorum habuit E-,?, -J/ habuerit horum
nihil E », •vj/ nihilque U nihilque eorutn
fimiles E I N U -4, \ fe fmiles
hsec quidem E /^/ quidem hac
adduci -i]/ «'««
tamen arcle 4' arte
Tu, cnm i}/ ^««'a
omnium E d.
dederit E N U dV^;>
neque o- <3/yae
ipfe U j) //7««
inter quadrupedem E I N U «, o-, ^/
quadrupedem
aliquam E 4' aliquem I d.
Quidquam E ^n quicquam I N U '4'
^idquamneeft maxime boni E fi maxime efi ho-
nus 0-, il/ maxime boni
neque E I u, >}/ neque enim
potiundis E U potiendis
ktc E U %J/>
bonis 4' bonorum
t^Xi ex \> et
nihil \ mihi
"Ort iu^*([/,ena,\i E I U », -vj/ a'.
In quo vivendum 1-^ d.
beate N bene beateque
asrumnofum E arupnofum
nec E neque
putavi I effe putavi
excruciabatur I N U >i, ir, 4' crucia-
batur
p. 1.
359 »7
18
— non conftantia E et non conflantia
8 prffifidio E I U >), 4' prajidio munitus
—— COmitatu E comitatufeptus I comitatu
circumfcripius 'virtutum U -^ comi-
tau njirtutumfeptus
— ejus E d.
10 in rebus \ ex rebus
— fortunatis I ^ fortunatiffimis
1 mortaii E /> mortalibus \ d.
12 infane, E •\' infane, Marce Antoni I
infunc, M. jintonii
13 tantum «, 4^ tamen
— ufurpas E ufurpans14 beatiflimus E 1 U », <r, 4/ beatus
—- totus aptus E captus totus
15 fefeU>— Cui I cuique 8), 4^ cui vero
16 ex 4/ et
'9
20
21
23
24
25
26
27
28
29
30
32
360
8
10
12
»3
»5
16
nihil I nihilque
eum E Etenim
iftis E I <r, 4/ iflius U ;) ifliusmodi
vero j) i/.
ne E U 4^ fiec
non modo E I Usj, cr, 4^ not^modo nctt
ego I </.
evigilaverunt E evigilarunt U /^j^a-
nihil E » nihilque tale
eo I /« f(7
neque E nec
hominibus E 4^ omnibus
an 4* ciut
mors——poteft o- d. fed alia tnanu adextremam oramfcribitur " mors ter-
ribilis his quorum laus tmori non
potefi.'^
non iis E et non his
autem I U terribile efi
omnem o- d.
ducunt E )j o- dicunt \ putant'
te ffirumnse U et arumnes
premunt E jj, <r, -^ premunt omnes
te torquent <r torquentur
dies \ per dies
fat E I \3 fatis
idipfum U id ipfum quod habes
ne non fit diuturnum E U »> «; diu-
turnutn futurum fit \ c, ^ ne non
diuturnum fit futurtim
ftimulant a- tuafamulant
metus T metus 'vel
quae te finunt E</.
refpirare U «, a, \' fuf^irare
nemo 4^ fion
Nec E Neque
funt ^ d.
vita E I U >), 4^ 'vita efi tr d.
qus eft (T d.
eflet autem fugienda \ a d.
debet N docet «, «r, 4/ decet
'
Ori—KOiTeiB-aif/.XTtt, E I U j), (T, 4" </.
j^qua!ia fadta I U -<, <r, -^ d.
Parva culpa 4" d.
inquis E I N U >), <r inquit
res E I N U ^.
at E I N U «/
culpa E culpa, five maxima culpa
nec E nequererum E I fA- rerum
vitiis E I ex njitiis
In quo £ I 4/ tion quo modofiantfed a
quibus et in quo
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 525/539
VARIiE LECTIONES.f).
I. p. 1.
360 16 peccatur, E \ peccatur. 361 15
1 7 verteris E I /« verteris —18 aliquantulum •»]/ aliqua', tum ^19 infcientia E I N U >), tr, ^/ itifcitia —— Lapfa eft o- Interlap/a eji \ Lapfa 17
eji ipftus 18
— ignota >j innota
20 quam I ^/V d^/caw —21 ac E I </ 19
22 tranfilire I N U jj, tr, 4* tranjire
24 tranfieris E I U >j, 0, 4* hinc tranfteris —25 hoc E in hoc —28 qua; E et qua 20
— nafcuntur 4 nafcantur —
29 fint E U a//;;/ 21
-— inter fe E pares interfe l pares 22
30 efle etiam I nfnt 23
3 1 meliorem a melior efi
— temperante E I U temperato
— temperantiorem E I •j' temperatiorem 24
a temperantior efl
— nec 5- K/ 25
32 nec E neque a ut
— fapiente E I \J fapienti
— pofle fieri E U </. —361 I perfpici ¥. prcfpici U a- percipi
2 poflet E I N -w, a, 4 /s^/
—' idem E ipfe 26
3 decem I d. __
— pondo E N U 4- pottdo auri
— aut temperantem E an tu testperanten «7
dices -^ aut temperatum '
4 eum I U «, <r, •>}/ d'. —— qui fe -vj/ d.
— efi^uderit E offenderit 28
5 confeotiensij/
confciens So-— ratione E I N u, 4' <"*«' ratiene Ji
— et U «r —6 huic )j denique J2
7 funt I 4^^«' —8 ne E U », 4^ »^f —9 ut I «/ fo///ra
—' paria » comparia 33
1 1 quando E I N U 4^ quoniam
— proficifcunturl/iro/ff;yf««/«r animad- 34'vertunt, l£c. (i^id. Hearne)
12 itemnii.e E U Itaque 362 I
— manant E I emofiant 2
— fint E I ut fint —14 A philofophis 4 Rpicurus a philofo- 3
phis —— inquis, ifla E I N U >i,»• inquit ifla —
4 inqiiifita 4— Sildes
^QIA. IIL
diceres E I <r 4^ tflci dictrit
difputabat 4 difputat
bene 4^ d.
hercle E N hercule
quando E I N U «t, 4^ quoniam
bonis E I jj, 4^ «s^f ^««•f N <z ^e»/i U
eftU//
an N U «a/
homines r d.
doftiflimi I difertifjimi N d,
fenferint E -^ fenferunt
ne E I nec
hominum « horum
poflit E (7, 4^ /o/f/?
omni E ««/»?/
deliftis T didis ij/ delitiis
a^que E I etfifenferint aque
privatis E » pri^vatis hominibus
quamcunque E I et quamcuttque 1
quantumcunque
Nihilne I nihilnum N nihilne facere
pofjumus nihilne -^ nihilne num facile
poffurf.us
igitur intereft I facere fofjimus igitur
interefl N non facile pofjum interejt
igitur
nam hoc E I </. »j nam h<ec
dicet I dicat
enecet a-, -]/ necat
judicari E I N U cr, -^ judicare
qualia E aqualia
non facile pofl^unt E facere non pof-
fum I N (T, ^ facile non poffum
Saguntini 4 Saguntuni
adimiI
eripinon poteft I n 'vita eripi nonpoteji
hasc E Itoc I hac Jupradixit
quoniam N 4* quando cr quia
utro E N U ;?, o-, 4 tiltro
acceflit E accejjit Sagunlixius I accejjti
Saguntinis
adjunfta I « conjunHa
fit Eleji
fi procreavit o- d.
adfit E id )j, 4 'cift
procreavit I procrea^vit te
aluit I alust te
erudivit I erudi^vit te
collocavit I collcca^vit te
multitudine E I multitudim erga
prreftat )j, cr, 4 peccatur
Eft. Sed « Sed -^ EJi. Si
liceat I /ic0t-
V V V
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 526/539
VARIiE LECTIONES.
30*
Hirtrlo -^ modus
I.
6 efle n eji
1 Etiainne E Eine
— rebus 4/ d.
'— Etiam E ;} </.
8 modum fingere—
tenere pojfumus. Hijlrio
— pofTumus I ^ojjimus
9 paulum j) ^ paululum
— movit E I U JHcveat
10 et E N KjiJ/ ^Z.
11 tu in vita N in njita ver»
— qu£ *;, e-, tJ/ ^ui
— omni verfu I omnique ver/u
I 2 peccare E I N U ;?, o-, ^}/ peccajfe
14 videantur «,->]/ ^.
15
videri E otW^?"; aut cffendi
— peccatur E ^ peccetur
1 6 atque E >! f/
— et E U cr, i]/ w/I 7 peccari tr peccare
19 ''Ot< ^cJtmaii E U >),?•, -4/ «•
20 Omnem ttukum E /fia'^/? omnes Jiultos
U omnesJiultos
iz infanum rebus vincam neceflariis E
I j), -i]/ injanum judico. Si quid in
rebus ad vi8um necejfariis ejft iu'
'viSium poleji. (in I d.)
li^ contemptione E ccntentione
35 ne E I U >}, s", »]/ «ff
26 pelli \ expelli
— poteft ? Qu2e I poteji. qiia nulla eji.
27 etiam fugitivorum E eji fugiti^vorum
I Jugiti^vorum
28 unum in locum E Un]/ ?<«o /« loco
29 igitur -4/ ^.
— illa E ij/ «//«
30 patrius a patricius
31 Praedonum ille E Sed pradonum illa
363 I reliqui^ conjurationis o- rf/;^«<* fo»-
jurationes
2 converfae E conwrjaJunt
— non I «0« igitur
-— Itaque nulla erat N d,
3 arceflitus E IJed arcejjitus ^, o-, •v]/ ac-
cerjitus
— cum N ij/ a/
4 tum E /aw
— fuerat E i]/ ^ra/
— eflet E U ej/etque
— tum E tunc
5 efl"et ij, -4/ i.
— eflet juris EyW/6 repetita t repentina
7 Ac E I ^/
p. 1.
363 7 tela -J/ tutelam
— Jaftam Y.jadatamque
8 nefariam 4' nefariam^ cum parietes ds"
turbabas
— duxi E >j, 1]/ «»/£ w^ ^/wAri N j-ac^/ an-
tedixi
— perveniflTe E » pernjenijfe eam
10 faces -^/facies
— aliquid I /a;/f aliquid auf
11 aut U «a/ in urbe
— Nihil E I Nihiil enim
— neque E nec
13 eripuiflies E hanc eripuijfes I Jjac eri'
puijfes (T k)oc eripuijjet
14 COnfilia U confilia in rep.
— quibus ftat E N U ^. I -v}/ cum
meis curis njigiliifque rejp. invida
fat— fi hujus E Ji cujus I Si modo rempub,
Sijus N Si modo rempublicam. $i
Jjiis
1 5 asterni E exter^ii N eterni U ^,
— delevifles I difuijfes
16 confilia >} d.
— mihi 4- d.
1 7 ego E ij/ </.
— confiterer I U /ifaterer afateor
— Sed fi hsec nec fecifti E Sed non f{~cijii I Sedfi ijac non fecifii
19 civis I ci^vis optimus
20 maxime E I maxime eram
— fenatus—— quidemc-^.
21 ne nunc E ne tunc N nunc 4' et tune
— quidem E I quidem cives eras U J/
quidem es civis
22 poteft 4 d.
23 ac I N )) ««
— animo I N animis
24 armatis I U 4^ cum armatis
25 privatorum E /rw^j/or^OT
— hoftis I /wfis diceris
26 Spartacus E Sperticus <r d,
— fi tu E I U »y? /« es
— propter 4* per
zj appellas E I U >j, "4 exulem apptllas
28 putent I putunt
29 quid Yj \ ne quid
30 nec E I w/ <r aut
31 meum I jj meumque
— cb E I 4 «^/
— geftas E I U >5, 4 ^?»/^J^C/^''^
34 mutarunt E I mutaverunt U >), 4^ z»a«
/«wr/«/
35Num I N », ir ATifl» U £/ non
364 I tua E U /«« 'vero
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 527/539
VARIiE LECTIONES.p. 1.
364 I
2
3
4
7
8
9
10
13
16
17
»9
20
21
22
23
25
26
39
31
365 I
4
5
6
7
8
9
10
1
12
fica -^ fcitia
tu E I U »), <r, -4' </.
plurimos \J plurimos auttm
manu E «, <r, 4/ manus
deflagrarunt n, a-, ^ dejlagravit
foro I \5 foro etiam
communes >), t, ^J/ omnes
etiam E I U ij, o- </.
perhorrefcis -^/ perhorrefces
operto E opertum \ portu
ubi ^ d.
eum E cum
effe I (^ fuhjeSIutn
"Oti fSXog E I U J), 0-, 4/ </.
Solum fervum E N U -^1/ Mejf
omnes fapientes hberos ejfe, et om-
nes Jlullos fer-vos 1 <}, a- d.
aut 0-, •vj/ autem
fuis ff, -^ d.
teneat cr finiat
repellat U reprimat
tum Y) iunc
ipfe E et ipfe
parere E patere
Dum E dum autem
obediet E obediverit ti, cr, -^^ obedierit
liber E liber quidem I etiam liber
omnino E d.
efl: hoc ij/ d,
enim \ yi,t d.
quorum E I U ;?, «r, ^|/ quorum ego
eflet \i \> efi
fimulem -^ fimilem
enim I autem ^ d.
potefl:as vivendi I vivendi pctefias,
vivendi
Nnife poteftas vivendi
legibus quidem non E >]/ w legibus
quidem
atque E et
quia E qui >) quod
feruntur E U » referuntur
apud eum -/> d.
maximum o- d.
ea cuique fingitur E U 4/ quifque
fungitur I quifqite ea fingiiur
contJrigit E convenit
faciat invitus cr d.
etfi I d.
efle E eff poleft
efl: E effet
et breve et E U brevi I breve vi, o-,
4/ ei breve
igitur U c- ergo
nec hoc E et hoc \ fervin
p. 1.
365 14 h&.s.\ afiri^a
— aut 4/ atque
— aliquo U «//(j
— fi E 4/ ./.
1 8 liber E I N U »), ^/ liber •videtur
20 recufare <r, 4/ </.
— audet U audeat
21 veniendum E I U 4/ 'veniendum efi
— abeundum E I U 4/ abeundum eji
— minatur 4/ <»'.
— extimi^cendum E I U extimifcendum
eft -^ d.
22 modo E tantum
— nequifliinum fervum E^/ nequifjimum
23 in ampliflima familia natus fit E a»i-
plifjima familia natus I amphjfimam.
famiham naSius fet
— ut in E «
24 ftultorum familia funt 'E.familiaftul-
torum. Sunt
— lautiores I laudatiores •]/> laudatores
25 ac topiarii E ij funt pari a£iu 4/ «i^»
piarii
— pari flultitia funt E N U ftultitics
fua I i), cr, 4/ ftuUitiiE futs funt
28 At fumus—— principes E <r, 4^ JS
fummis inquiunt principibus civita-
tis nati fumus I Ex Jummis inqui-
unt princtptbuscivitatis fumus N Rfummis inquid principibus civitatis
fumus nnti
30 tradant \ pttradant
— qui ungunt N ^/. 4^ quijungunt
— qui verrunt n d.
— qui fpargunt E d. 4/ quifpergunt
32 dediderunt E N <? dederunt
\tradi-
derunt
33 fervitutis », 4/ civitatis
— obtinent I N U -<), 4^ tenent
— Magna E Sed magna
366 I Echionis E Aclnacis N Adronis UASioris fl, <7-, 4/ ailionis
2 Polycleti E Pohchre n policreti
— Omitto habeas N 4^ <^«
— et E I ^.
— habeas E habeas ifta
3 adniirantem E /? W«i/'-£?«/m
— clamores E ei clamorem
4 te E >), 4/ ^.
5 illa E ifta
—feftiva E feftiva fihi \feftiva admi»
rabiUa
— quoque cr, 4/ </.
6 ita £ 2/<2 «f
V V V 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 528/539
VARIiE LECTIONES.p. 1. p. 1.
366 6 non ut E ut mn -^, <t non
vincula E njitia
367 16
8 Mummius E Miimius A/ Memmius J7
»- mateiHonem E N macdlitnem 18
9 cupidiflime E d. 19
ipfe atrienfem s- d.
1.0 diligentem E U dtligentem fervum I
fer^vum talia diligentem -^ d. 20
1 W. E M. —14 mullos -v^ mllos —•— exceptantem E expeBantem 21
~ et pertraflantem N d. 22
16 ne in familia E \ nec infamia I non —infamia 24
20 vohintatem N <r 'voluptatem 25
21 afieftatur E ( U », ij/ affentatur
— muaeratur E numerat \ %, a, \ mti.- 26
nerat 27
23 Quid I >?, 0-, %!/ ^id dicam 28
effe -^ d. —— liberalior E I U »!/ lilerior
25 non E d. 30
27 precari \ deprecari 31
28 fi E etfi 32— haec 4' hoc
29 cupiditatum E cupiditas I N 4' cu- —piditatis U illa cupiditas 368 3
3» fervitus 4' timoris fer^uitus 4
33 Judex N Index.
34 An E at _,367 J \\\a.l-^d.
5
2 fapiens oratio N «loquens eratio fa. 6
piens 8
— Eripite E Erigi —nc a, 4/ 'vos .^— ex E I N U ^ 9— Quaj eft ifla fervitus o- d.
3 claro E praelaro
— aninii 4^ animee 10— debilitati E I N U 4^ debilitas 12
4 fraaiEINU«.4./rfl5« —— ncs ir, 4" 'VOS —5 vindicari E 'uendicari 13
7 Nos pofTumus r,, tr d.
II
12
^5
exaggerato E exaggregato \ exagge-
rati
nec 4^ quibus et
Tu Ejedtu
ne E /^ K^r eiiam I «, s-, 4^ '* »^ U te
non
haec I rW
quoniodo 4^ quo
ne E neque 1 «), 4^ «^f
'On——jT^SiTios E I cr, 4^ <^.
14
16
17
Solum divit€m E N U sj ^defi,.
quodfolusfapiens fit dives \ <7,-\' d,
tua E tua M. Craffe
Proh dives ;;, tr, 4/ <»'.
et I aut
Solufne E Selufne es I U Solufne tu -^
Solufne efl
ne E I «0« cr d,
quidem I U </.
quid E qui
intelliginius I dicimus
cui I U in quo
eft E ineji
te », 0", ]/ fe
hominum E homlnis
nihil E N et nihil U ij, 4^ f«'" «/i'/7
eftl«'.
es E I U o-, 4^ ^putas n putes
ifti ordini ne
Ein
ifioordine non I //$%.
crdine nec
fpolias 1 exfpolias
aut ne expedas E I N U d'.
at ipfe E atque tpfa I N 4^ afque ipf&
U atque ijla
an 4^ ^^t
quis 4^ f«''
Plures I (T, \ fi plures
majore etiam E maxima
Et I 4/ ^.
Danai E Danao 4/ Danaum
cuique 4^ unicuique
cupiditates E cupidines
brevi E breiii quidem
maximas N magnasexhaurire I exhamiri
quomodo ego E « quando I quonam>
modo e^o -^ non
etiam E l\J n, c, -^ d.
fuis E 4^ ex fuis
quod I quippe
populus Romanus E \ populo Romano
poteft E I potejl contingere
hoc 4^ horum
tibi I U d.
poffeflioDibus E copiis
&oE -^i ex eo
reficiatur 4^ reficietur
fex E d.
auxilia 4^ ^l.
te \ d.
ut E ut non
exoptas E jj, <r, 4^ <>ptcis I exoptes
paupertatem I paupertatsm imm
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 529/539
YA Rl JE LECTIONES.p. 1. p. 1.
368 19 qusrunt "4/ $'//^r/V 369 17
20 opus <7 d. •9
— efle -^ d.—
21 paritcr o-, \ pnrtcm —— atqiie E ac 20
2 2 eodem E cos quidern—
23 ie a d.
—— auiSlore ^ aBore 21
— judicii IL judiciifive officii I N judi. —cum
— tuas E taarum —24. in I d.
——- patrociniis N pntrimniis 22
— intercefliones E I N v,t<r,\ intercijas —— in E f/ in 23
— coitionibus E I N U conditionibus aj. 24
•vj/ contionibus
25 defa^nerandas N defenanda/que er, -^ 25
deferendas 26
27 libertis E U »!, cr, •vj/ Uheris 27
29 Syliani E Sullaniani -i^ fi ulla 28
30 tot E N 5- d. 29
31 deleftum E -vj/ deUSlum ct I dilcdum
33 hunc I /^(?r /^ N -^ff»f jvr^ 31
— fibi -i^fub
— efle ? cui autem qusfito opus U d.—
34 Eft enim E I N •>]/ etetiini—
35 fruftus I ejifruiius
— in copia E copia efl N /;/ copia efi 32
369 1 aflequere « afequare —4 re ij, 0-, -4/ te
5 nobis E I N nobisft -^ d. 33
— seftimanda E U exifiimanda -^ afii- 34
manda
— fit E I N U ^. 370 2
6 aeftimemus EU
4- exifiimemusa
exi-~
Jiimam —7 illam N animo —— pecuniam -<) d. —8 M'. E M. I ^. 3
9 liberalitatem N <r libertatem
10 fratri E Stratori fratrifuo vi d. —.
— Haec vj/ AW 41 1 virtutum E virtutum pojefflo 5—- pluris l pluris prctii N -^ potius <r po-
tiora —— seftimandaE exiflimanda 6
12 plurimi fit E -^ plurimum 7
13 divitifiimus >), »]/ ditifflmus —14 fint \pofttte fint 8
15 seftimanda eft E•»!/ exifiitnanda efl U 9
exiftimanda —i6 homines E d*. _-
10
enim E d.
aurata U aurea
villis N vifl
fola E I ;), \folaria N folia ^fchmarmorea N <r, •>}/ marmore
tabulas E I N -4/ ^/ tabulas
fupelleftilem N ad fupelkHileminfinite N infinita
concupifcenti E N o-, 4/ concupi-
fcentia
ad I d.
frudum \5fruRus
exiguus E exiguum
detradtis n extrailis ^ detraiistis
Uter E N ,]/ Utrum
divitior vi, a, •^' ditior
an cui I aut cui
cujus <r cui
viribus -vj/ utribus
aliquantum N aliquantulum
verfer E verfor
et E •>!/ nut
Lufcinos E U 4/ Lnficinios
Labicano I Loruopo N Larithopo \'
Larcopo
igitur N vero
divitiores E N diticres I divitiores
fu7nus U ditiores juinus
quidem I quidem ef^ernus
a;ftimatione E \ exiflimatione I adextimationcm
pecunia eft E I U 4' pecuni^
vedtigal eft £ I U veaigalmm ^ vec*
tigalem
aeftimatores E exiflimaton
prata y, pratas
magno E U »;, c, 4 magni
aeftimant E ^ exiflimant
quod U quia
pofl^eflionum minime N d.
noceri N nocere non >) nocere
ffiftimanda E « exiflimanda
unquam E I U jj, -4/ ^.
nec E neque \i nec in
nec E rieque\ d.
incendio \> d.
peimut.tione E I U yi,\ perturbations
fruftuofas \ fumptuojas
fempiternas ^ fiernpiternales
folique E fioli
nulla re i^ nullam rern
egent E N -J/ indizent
nihil fenciuni I d.
requirunt E requirunt ampUus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 530/539
Y ARl JE LECTIONES.p^ 1. p. 1.
370 10 autetn ,]/ </. cafu pcfttas pojfejftoneslfuprapojitas
1 1 atque U et pefTefftoites
—* in cafu pofitas E N U sj, « r, 4^ ?« 370 14 ac E I U aique >,, ^ et
— exiftimandi >», -^ aflimandi
SOMNIUM SCIPIONIS.
Edit. Olivet. MSS. E K U X Y ^, n/.
j». 1.
390 3
4
S
7
910
II
12
13
15
16
iS
20
22
23
24
25
26
391 2
3
6
7
8
910
12
H«5
M'. E K%}/ ^. Y .^«/V/o ^ ^««/0
Manilio K U Y ^ MW/o ^}/ Mallio
Confuli E K U X ««/«/^
mihi ^tnihi curte
quam E </,
aliquantoque E aliquandoque
inE K U Y^, -^l/^^
confpicio X afpicio
his K Y in his
ipfo E X Y 7//^ -i^ d.
ita K U X Y itaque ^ enlm
illum •\]/ </.
me 4/ rt'.
accepti E acceptum yifufcepii
fenex X^fenior
qui ad %}/ y«/^ /»
fere E X j^/^ ^ fapt
fcribit l^fripft
videlicet i)/ d.
ea U eadem
quam K magis quam
ut agnovi E K Y ^, %}/ a^/ cognovi
cohorrui ^fiupui
trade ^ manda
tu ^, 4' </•
id ^ hoc
deligere E \ delegeris a populo Roma-
710 K delegere
iterum X d.
Capitolium K X Y ^ /« Capitoliumperturbatam t turbatam
pat/iae E populo Romano
converterit ^ everterit
fummam ^, \fumma.
in tuum E tuum
p. I.
391 >8
19
20
21
22
24
26
27
28
30
31
32
33
392 I
2
5
6
812
»5
16
rempublicam ^ r£f)>,
excluniaiTet E clamctffet
ingemuiilentque ^ tngemuijfeique
quaefo E K V ^/ quafo
e E U ^;v
parum rebus E paucis
tutandum E X Y tuendam K U /««
tandam
definitum \3Y ac dejnitum
hunc (^, ij/ (?'.
fociati ^ frciari
confervatores X^ gulernatorei
et E an
pater ^ ^.
arbitraremur E K arbitramur Y ^arbifremuy Z arbitrr^bamur
ex E K U Y ^ ^
vincLilis U Y <vinclis
evolaverunt K ^ 'uolaverunt U ^i/o»
larunt
complexus E compleffus
ofculans Z, ofculatus
prohibebat ]/ prohibens
Atque ego K Jt ego
Africanum audio dicere 4^ audio di'
centem
quid E ciir
quin ^, •4' 1'*id
Df us is U •4' '«^ /•' '^^*^
poteft ^ poterit
circulos 4' circos
vobis E nobis
defugiffe E difugiffe i^fugijje
fic £ d.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 531/539
VARIiE LECTIONES.p. 1.
392 18
19
20
21
22
23
2425
26
27
28
33
34i393
3
s
6
7
910
1
12
»3
'7
21
22
25
27
29
30
33
394 I
fit E K y ^, r}/ y.
Ea E ^////2 *a
laxati E relajfati
is E /»/j
circud E archus ^ circulus -4/ circum
nuncupatis Ejudicatij
eae E ^'<«?
vidiinus ^ 'viJenius
eae E ^^
illa E K ^a
citima E U ^/ citima(Jextima
Jam Y .7/?«/ wro
libi ^ uhi
qui E ^«0
fummus ^ Hic/ummus
ipfe K /V/f
Deus U Deus ejl
fjnt K </.
illa, quam ^ quem
nominant «^ nominatnus
profperus K profper
Martem dicitis ^ Martem appellamus
•v]/ Martium dicitis
temperatio E temperatinr
iliuftret EK XIY lajiret
compleat E impUat
confequuntur E U Y "vl^ /equuntur KJequeniur
alter cuifus ^ 'veneris ajlrum et
pojl Mercurii curfus
in K </.
convertitur E commitiiiur
jam ^ d. -^ eam
recepi E reccpi qui cau/atur ex moiu et
impu/u orbium cale/lium ad in-
'uiccm
Quid •>]/ i^/j
qui E K et qui U Y <f/
rcquabiliter E ^, 4^ aqualiier
ftelliferi ^, ^plli/er
converfio K •ver/io
acjto K K -vl/ «<ra^e
ima E K a«a
diftirnftos E difilnBo Y disjunflos ^difiinilts
nodus E K ^ OTo^a^
efl U d.
oppletje E Y ij/ ccnpktte
ubi K in illis gentibus ubi
illa E ^^ K itla loca
Catadupa E -i^ Cataduplaprscipitat K \} pracipaiurY pracipi-
tat/e ^ pracipitatur
accolit U incDlit ^ tollit
p. 1.
394 4
6
8
10
1
12»3
14
15
16
17
18
»9
20
21
23
2+
26
27
28
30
31
32
395
1
12
13
'4
»5
18
incitatiffima E </. K /« incitati/fima
Y inciti/fima
vincitur E iiincuntur
Tum E K 'rA/zf
fpecflato (^ contemplato
celebritateni ^ ceUlrationem
in terra K { d'.
U /« /^rmin ipfis E ipfis
incolunt P2 incclant
manare 4' manere
partim averfos E K U ^. ^, 4' par»
tim tran/^ver/os
vob;s K nobis partim tran/ver/os
expcftare E K V fpedare
quibufdam t,'^ d.
duos E d.io 4 d.
maxime \ maximos
fubnixos ^/ubnixos et hos
pruina E primamque
autem E d.
vobis K nobis
urgent E U Y ^J/ 'vergunt (/ed U in
marg, al. ur^ent)
Nihi! l Nih l de his
vellrum K nofirum
ouem incolitis i d.
angufta K angufiata
qua^dam -^ quidtim
Atlanticum E Alathalanticum
quem E K U i^ quod
aut tuum E K autetn tuum
hunc E ifium
tranfnare ^ tran/natare -^ tranare
Quis K U ^ w/ quis
dilataii E U dilatare
vobis E ij/ nobis
etiam ^ d.
exuftionefque E excurfione/qut
certo K d.
non modo non ^ eam ut
ante E autem
fint E \J /unt
noftrum E U Y 4' 'vtfirum
populariter E quafi communiter loqui
K loqualiter Y ^ loquelariter
reditu ^, ,}/ reditum
funt YL./unt punirum
eandcmque E eademque
totius ^ ^.
defcriptionem Y regionem (/upra lin.)
\> dijcretione
vertens E 'vergens
extinguique E et extingui
ipfa 4/ d.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 532/539
VARI^ LECTIONES.
S9S 19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
2930
31
34
910
II
^3
penetravlt Y penetratum
ita quandoque E K %)/ qumdoque UCumque Y quando
eadem E K U Y a^ ^^^/m 4/ /«
cadem
iterum E in terra
idem E U ^ ^.
annum i^ d,
fcito ^fcie
fi U^.omnia E parata omnia
et E ac
viris ^ «u/m infiituta
quanti E quanta
pertinere ^ pervenire
vix 4' '^-
unius E d.
hanc Y «^/ hane
dederis 4' deleri
te E d.
loquantur E locuntur
loquentur ^, \> loquantur
Sermo—— et ^ Sermo enim omnis
anguftiis E angufius
cingitur E angitur
iis regionum E his regionilus
O E U ^ <j'.
Africane ^ d.
caeli aditum 4' ccelum aditus
pattt E U pateat
patriis E K U -^ pairis
teU d.
is\5 d.
demonflrari ^ monfirari
Deum E Demum
tam K 'uitam ^ ^.
quam K quafi ^ inquam
ut mundum K ^ a/ //_/^ mundus
mortalem K ^ mortalis
q^uodque K quod tt
p- 1.
396 14 aliunde E Y alicunde
17 moventur, hic ^ moventur pralef.
Htnc
18 ex K ^/ a
ig nafci ^fieri nafci^ve
20 gigneretur 4/ nafceretur
21 ne E ^ wf
22 renafcetur K renafcitur
•— ex fe aliud E f^Ar «//j-aiW K U ex /e
aliquid
23 Ita E /^
24 fit £_/?/
— ipfum (^ ^.
— a fe E f;vy^
26 uUam ^ ///^OT
— nancifcatur ^patiatur •v}/ nanctfitur
— Ut ^ fl
— impulfa E K U Y C />^/a^«
30 Inanimum E inanimo
— pulfu E impulju
31 animal \ anima32 animas E K U Y 4/ animi
3 3 nioveat E moveant
— et E quia
34 autem ^ «a/m ha—- de falute patriae U d. (fed cum
fpatio)
397 I '\n\ ad
2 fuam K tuam
— fi jam tum E fi tamen tunc Y^fuam -^
fuam tum
3 cum K tum ^ d.
— foras Y. foris
4 erunt Eya»/
5 Namque Y Nam
— dediderunt E tradiderunt K dederunt
U crediderunt
6 earumque fe quafi miniftros^fwa«-
y«^ fe quafi minifiris
8 circum E ^ circa
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 533/539
I M iE U S,
S E U
DE tJNIVERSITATE.Edit. Olivet.
p. 1. p.
412 5 cum P. "E pro 414
9 difciplina 4^ doEirina
1 viguiflent E 'viguijfet
1 2 Ciliciam 4' Siciliam
1 2 Romam E -vj/ ^«wa
1 3 decedens 4' di/cendens
1 5 meo E ;« w17 falutationibus E/alu/ationi '^/a/uta-
tionis
— percontatione E•>}/ ;« percunSlatione
•18 * * * E -4/ a^^i?/? lacuna nota.
1 9 Quid efi E ^idem20 alterum E </.
22 per Y. \ d.
25 enim E autem
26 qui E qui et
27 eft E d.
28 eam E /x 415— proponet E /r*/o«;V
413 I iHam E ea
3 quovis E 4' qtio
10 habere E haberi
\ 1 caufis E cau/a
1 2 inveneris E invenerit
—in E d.
13 tanti E \' hujus tanti
1 5et idem E 4/ iVtfw
— et fui E 4^ «' /ui
16 fi probus E et /iprobus
18 exemplum eft E exemplum
22 immutabili aeternitate E attrttitatt
mirabili
26 iis E his
27 In omni oratione E 4^ omni oraiiani
•— explicandum E 4^ explicata
28 cum E cum ea
29 difpuiatur E 4^ di/putat
•— qualis fit E 4^ qua/is
29 qux E d.
30 neque E nec
~ effifta E 4/ eje/la
34 confequimur E «^£««»*r 416
414 I et ex E ex
2 fecum E Je
TOM. III.
MSS. E Nf/
1.
4 et me efle E d.
— judicatis E videtis •^Judice/Tf
5 nil E 4/ ne quid
6 haec E d.
7 Probitate E Probitati
13 fluiStuans E ^Jluitans
nec eft E «9« eji
10 eum 4/
I 8 non E in
19 intelligentiam—— nefas efle E 4^ ^.20 conclufit E ^inclu/it
2 1 efl^e E ej?
27 eorum E id
29 abfoluto E/oluto
3 2 dicamus E dicimus
34 ficut Ey««/
— et pecudes E pecudes
z in \> eji in
5 dixerimus E 4^ diximus -
6 plures E '^ piuris
7 omnes animantes E omnis animantit
I o fuperiore« E d.
X I illius E alius
14 atque E -^, d.
1 itemque E idemque16 igni vacuum E ^ gigni vacuum a.
/petie ac
20 aliquid requirunt E 4^ aliquod acqui'
runt
22 atque 4^ atque aque
— adftringit E /Iringit
23 qua; 4^ qugd
25 pvoforuovQE propor/io/ie
26 trium E primo 4/ primum
e8 comparetur R 4^ comprobetur
30 id E 4/ e/ id
— tum primum E cum primum
31 vero, et E autetn
32 fuerunt E /«^r/V/f
33 Quod E i^/V— univerfitatis E univerjum 4/ utiiver/i
1 unum E 4^ «»«/» m/»— ipfum E ipfe
2 CoIUgaret E colligeret
Xxx
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 534/539
VARIiE LECTIONES.p. h
416 4
910
II
»4
15
16
»9
2t)
21
23
25
27
28
29
31
417 2
5
78
9
12
13
16
17
21
23
24
26
28
29
30
418 I
contigit E contingit
inter E ea
ab iis ^ \> ex his
ea conftruftum proportione ^ ^ et
ea lonftrilium compadiont
feEeftquatuor E </.
omnes E a'.
hujufce E eju/ce
excederet E excideret
in hoc E ut in hoc
aker E 4' altera
affligere E \ attingere
coagmentatio E coaugmentati»
calore E ^ caloris
frigore E \ frtgoris
molitorque E et molitor
abfolveretur E ^ abfohreret
feniove careret E et/enio vacartt
fibi E^ d.
decoram E maxime decoram
animante omnes reliquos E animantt
omnis reliquas
omnes E ^ omnis
reliquas forma; concladuntur 4" ^^^'-
quaforvia concluditur
medio E mediis
effici E efficere
fimilitudo E di/fmilitudo
Omni E Omnia
pofTet E poftit
ne E nec
extrema E \ externa
aut E ut
neque vero E nec vero
Ita fe ipfe E Itaque ip/e fine
fui E/e
affinxit E nfixit -4/ adfxit
quia E aJ/ quoniam
repellendum E appellandum
nec alia E aut aliqua
ingreffus corpore E 4' ingre/fum cor-
poris
cohiberet E cogeret
ipfe E ip/um
eum effecit E illum effingit
ex abfolutis atque perfedtis E d,
ejus ¥. -^ eo
et volubili E volubili
notus et familiaris >]/ notum et fmi-liare
beatum Deum E deum biatum deum
ei E ejus
corpori E d,
ex E ex ea
p. I.
4' 8 3 corporibus E ex corporibus
5 inter E et inter
6 id E in
— cum E quando
8 vi ij/ fl'.
9 copulationis alienam E copulationemaRaque
»3 fecundam E fecunda
H eiTet tripla E effet fecunda : fcqute altera prima retropla
16 quae E d.
18 partes E partis
19 in E d.
23 eademque -vj/ parique
— alteram fuperatam E ij/ ^;
25 autem E d.
26 fefquioftavo E ^ fefquioBavi
28 intervallo E intervallo ad rtliquam
~ numerus ad E i|/ ^.
29 eandem vj/ eadem
proportionem E proportionum -^ pro-
portione
— comparationemque E comparationm
4/ comparatum
So CCLVI E CCL
3' hsec E hoc
jam omne E etjam omnem
32 duplicem E d.
mediaeque E 4' mediamque
34 torfit E intorfit
— quse E qua
419 I eodem E eadem
— eas E ea
3 nominavit E \ notavit
eamque E eademque
5 a media E \ mediana
direxit E duxerit
7 partes \ partes cceli
orbes E orbis
1 cum -vj/ quem
— procreator E procurator
12 divinitate E -vj/ voluntate
•5 profeftus E prcfatus
16 circumjecit E circumierit
— divinae^J/
divinius
— femp i tern £e E fempiternaque
18 effugit E effingit
»9 animus E vj/ unus
concentionifque E confentionifque qu<e
1}/ contentionifque qua20 intelligentiam E intelligentia
21 nih)I E nihil eft
23 vinftus -^junilus
~ natura E d.
24 ipfe E ip/o
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 535/539
VARIiE LECTIONES.
419
4Z0
421
1. p-
25 rurfas individuam E rurfum iiidi- 421
viduum
28 aptum E (i^um
30 vera. quas il/ utraque
— cum in E r/<« 4' in
32 fe Ey?/^
33 cieri E veri
34 omnia E </.
35 firmae E \ firmat
— veraeque E veraque \ vere quet
1 Cum E i^ando
— eaedem E eadem
2 fenfu, fed 'Efenfus et
— continentur E continetur
— tum intelligentia illa feptem E\d.
8 Ita convertit E i|/ vii natura con-
verteret
•— terram E terra
9 circumvedio E circumjeBio ^2Z
1 celeritati parem E cderitatis partem
12 eaque fe E •»]/ eafque inter fe con-
curfationes
1 3 alii E •>}/ aiiique
— viciflimque E viciffm
-r- fiderum E d.
14 collocatio E collocata.
16 quam E ^«^a
17 unumquodque E nl/ /^/ quidque
18 e E i-j:
19 corporibus E corporeis
21 tum E •\' tunc
22 in eoque hxrentia E \ in eaque in-
harentia
23 luftrarent E luftraverit
24 vero unius E cujus \ unius
25 C3.E et a
— vinci E adjun6ii
27 Helicis E -^ felicitate
— vertebaniur E vortebat nj/ vtrlehat
— quam E >]/ quia
28 ccntrarie E contraria
30 quae in iftis ij/ f»^^ /»
3 1 deciaret E •vf/ declararet
33 doceri E «ef?r/
I gcnerat» E generatas
6 commetiuntur E commentiuntuf
8 praeditos E -^ prteditum
1 1 denique E demum
— confeftis fuis E confeBifftmii
12 cumque E ^inque j^z^
14 fe E 4/ ^^.
17 ortum E exortum
18 effinxe.-.it E et finxerat
ToM. UI.
1.
19 intus 4' d'
24 et aerium E ethereum
25 aquatile E 4^ ^-
26 ita ut E ut et
27 Cumque E cumque enim -^ Cumque
eum
— univerfitatis E 4/ univerfi
— naturae E 4^ natura
28 fapientiae quam E fapitntiamque 4^
fnpientiaque
29 efFecit E efficit
— caelum E omne calum
30 hac E 4^ <''.
32 aeque E •vj/ ^^ ^a»
33 in omnibus E cmnibus
— celeraret E i// celaret
— alterum E d.
— anticam E aliquam -^ antiquam
34 Quinque E ^idque
I autem E d.
— eum E enim
— expertem E et experlem et
5 mutabili E mutabiliter cum
8 corporum E 4^ deirum omnium
9 gignerentur 'Ejungerentur
— Flexiones E \ Fluxiones
I o quaeque •4/ quorum
— anteceilionefque E queeque anlecefjto-
nes
I I eos E eorum
1 2 contraria E 4^ contrariaque
•— labantur E 4* labuntur
I3
quibufque E quique \ quifque
1 4 terrorem 4/ errorem
— fl E/^<2'
1 fub oculis E 4/ o^ cfa/iJi
23 viris E d.
— progeniem E e progenie -^/ de progenie
26 habere E haberet
— quanquam rationibus E omnibus
ZJ ratio 4/ oratio
— fed E d.
— quia E qui
28 legi E regi
30 dicatur E ducatur
31 Phorcyn E •>]/ </.
32 atque E et
— quos E -^ d.
33 ufurpari et appellari 4^ ufurpare et
appe/iare
1 oftenduntur E^
fe oflendunt
2 declarantur E celantur
— quoad 4* q^o
3 omnia E «iw»//
X X X 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 536/539
VARIiE LECTIONES.p. J. p. I.
423 3 fatur Y.fatetur 424 32
6 vinftuni •]/ jitn^um
8 nec E «^^/y^ 33
»4 tenebit E tenehat 34
>5 eodem E%J/
«x ^<7^ir?/j 425 I
quid E quod3— fint, quod Eya»/ 4'/'"'?' 4
16 poflit E /0^/?^ 5
18 qua E qua me 6
— me E 'vi 9
24 finu "EJimul 10
27 fuperiorifque E -^fuperifque —29 ferme Y. forme 1
incorruptas ^ incorrupta
»— ut E aut 12
' — idem E iifdem ^ ifdem 13
30 fed E fi 17«_- atque E ij/ atque etiant^ 34— Toto E T^f^ffa 25
— omnino 4/ mwi 273» animorum E annorum 28
424 2 fore E </. 3°
4 feEtf'.
habebant 4' hahebat 346 corpora cum E corporatum \ csrpora —
.
7 tum accelfio E accejjio ^ tum ahfceff.o 426 I
necelTe E 4' prindpio neceffe-
2
8 excitatum conjundumque 4* excitaio 4conjuniiioque
5
12 dediderit 4^ dederit 7
14 aptus E a£lus
16 figuram 4^ naturam
-— fiE/f 920 unius, fimul E \ unijjtmilii 10
21 et infitam E d.
22 aere, aqua E ^ anima 12
^ etE^. «3
... infederint E infederit H23 denique E d. 20
24 pervenerint E 4^ per^venerii 21
26 extra E extraque 23
27 alios jn folem E 4^ aliofqus in ierra 26
lunam E 4' luna 27
z8 fignificationem E \ fgna et a8
30 permifit E d. 3»
31 quantuiflque eflet E quatitumcunqut 32
ejftnt
fequentia E 4" eenfequentia
perpolirent Y. per-viverent
ut E d.
ejus 4^ ejus quam
nifi quatenus E quatenus non
cum Ey/
accepiffent E eepijfent
imitantes E imitantis
aeris E anima
quae E quihus
injedtis E inliquetis
itemque E atque
animo divino ambitus illigabant Eanimi di-vini ambitu ligabat
immerfi E emerji
totum E motu
fcx Isvore confedit E </.
fi in E //
Omniaque referuntur E d,
in re levi etfplendida E
d..
videntur E njideantur
attingunt E attingit
pragter- commiflurae E d.
dextra E dextram
laevaque E la^vamque
ora E et ere
Atqui E Atque
Deus E d.
efiicit E effteit
frigoris-—-liquoris E refrigerandi»
calefaciendii concrefcendi^ loquendi
loquendi
alia £ autem
et aqua, ct terra, et aer E aqun^
terra
profitetur E d.
fccundas caufas ^fecundar
cum E d,
nunc E non
humano E heminum
cognitiones E cogmtionem
afpeflum E adfpeilit
ad E et
dcmenfae funt, et E di immeHfs
deorum E ne^tte deorum
neque E d.
CORRIGENDA.P. 21 1.16 Syracufas — 21 17 Syracufis—76 30 fuperftitionJbug—^54 35 pletatl—
165 10 vlolentius— 190 17 ofHcio -^ 197 35 defpicientia— S15 55 fignificatio —246 7 diligenter — 275 23 Catonis — 295 26 adipjfcantur — %zo 13 igitur —328 13 quemadmodum 332 28 fuperbum— 336 35 magnara—-340 1 abundantia'—
346 33 ut
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 537/539
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 538/539
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 3
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-3 539/539