REPUBLIKA E SHQIPËRISË
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I SHKENCAVE NATYRORE
DEPARTAMENTI I KIMISË
MONITORIMI GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE
VERIORE DHE LINDORE TË SHQIPËRISË
NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE
PËRDORUR MYSHQE SI BIOINDIKATORË
KANDIDATI UDHËHEQËS SHKENCOR
LIRIM BEKTESHI PROF.DR. PRANVERA LAZO
TIRANË 2013
DISERTACION
i paraqitur nga
MSc. LIRIM BEKTESHI
udhëhequr nga
Prof. Dr. PRANVERA LAZO
Për marrjen e gradës shkencore
DOKTOR
Tema: “MONITORIMI GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE
VERIORE DHE LINDORE TË SHQIPËRISË NËPËRMJET
MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE SI
BIOINDIKATORË”
Mbrohet më dt ……./……./ 2013 para jurisë
Kryetar …………………………………………
Anëtar (oponent) ………………………………..
Anëtar (oponent) ………………………………..
Anëtar ……………………………………………
Anëtar ……………………………………………
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
1
Falenderime
Dëshiroj të falenderoj të gjithë ato që më kanë ndihmuar gjatë punës për realizimin e
këtij punimi. Dua të shpreh falenderime të veçanta për udhëheqësen e këtij punim Prof.
Dr Pranvera Lazo, që me udhëzimet, këshillat dhe përkushtimin e saj më ka ndihmuar
gjatë gjithë punës për realizimin e saktë të objektivave të punimit.
Falenderoj për bashkëpunimin në realizimin e këtij punimi prof Trajçe Stafillov, prof
Lubçe Barandovski të Universitetit të Shkupit.
Gjithashtu dua të shpreh falenderime dhe mirnjohje për Departamentin e Kimisë të
FSHN. që më mundësoi kryerjen e analizave të nevojshme në laboratorin shkencor të
Kimisë Analitike.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
2
PERMBAJTJA
Falenderime faqe 1
Përmbajtja e lëndës 2
Hyrje 4
Kapitulli 1
Pjesa teorike
1.1 Vlerësimi i cilësisë së mjedisit faqe 5
1.2 Ndotja e mjedisit 7
1.3 Burimet e ndotjeve 9
1.4 Erozioni 10
1.5 Reduktimi i efekteve të ndotjes 12
1.6 Bioakumulimi 12
1.7 Biomagnifikimi 12
1.8 Biomonitorimi 13
1.9 Kriteret e zgjedhjes së biomonitorëve 13
1.10 Myshqet 14
1.10.1 Karakteristikat fizike të myshqeve 15
1.10.2 Cikli i jetës së myshqeve 16
1.10.3 Mjedisi i myshqeve 16
1.10.4 Përdorimi i myshqeve si biomonitor 18
1.11 Krahasimi i myshqeve dhe likeneve si biomonitor 19
1.12 Faktorët që ndikojnë në akumulimin e elementeve nga myshqet 22
1.13 Kapja e nutrienteve nga myshqet 23
1.14 Shkëmbimi i kationeve 24
1.15 Aftësia e kapjes së nutrienteve 28
1.16 Sezonaliteti 29
1.17 Grimcat atmosferike 29
1.18 Depozitimi i grimcave atmosferike 30
1.19 Përbërja e aerosoleve 31
1.20 Metalet e rënda 32
1.21 Metalet esenciale 35
1.22 Ndotja mjedisore në zonën e Elbasanit 37
1.23 Probleme mjedisore dhe ndotja e ajrit në Shqipërinë Lindore 40
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
3
Kapitulli 2
Studimi i depozitimeve atmosferike të metaleve të rënda në Shqipërinë lindore dhe
veriore me metodën e biomonitorimit duke përdorur myshqe
2.1 Qëllimi i studimit faqe 45
2.2 Përmbledhje e studimit 45
2.3 Hyrje 46
2.4 Materiale dhe metoda 47
2.5 Analiza statistikore 50
2.6 Rezultate dhe diskutime 50
2.7 Përpunimi statistikor i të dhënave 55
2.8 Analiza multivariate dhe e korrelacionit të të dhënave 66
2.9 Normalizimi gjeokimik i elementeve duke marrë Li si referues 76
2.9.1 Analiza e korrelacionit të të dhënave 78
2.10 Përfundime 83
Kapitulli 3 Teknika e biomonitorimit me myshqe e depozitimeve atmosferike në zonën e
Elbasanit
3.1 Qëllimi i studimit faqe 84
3.2 Përmbledhje e studimit 84
3.3 Shkarkimet e metaleve të rënda në atmosfere 85
3.4 Materiale dhe metoda 86
3.5 Rezultate dhe diskutime 89
3.6 Vlerësime sipas stacioneve 93
3.7 Përpunimi statistikor i të dhënave 95
3.8 Efektet e metaleve të rënda në myshqet e ekspozuara 97
3.9 Analiza multivariable dhe e korelacionit të të dhënave 98
3.10 Studimi i faktorit të akumulimit 104
3.10.1.Analiza multivariable e të dhënave FA 107
3.11 Përfundime 111
Literatura 112
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
4
Hyrje
Ajri është pjesë e mjedisit që mund të ndotet lehtë nga ndotësit inorganikë ose organikë. Në
grupin e ndotësve inorganikë krysore janë metalet e rënda. Bazuar në faktin se ato janë të
padegradueshëm në natyrë, si dhe toksicitetin e tyre, ndotja e ajrit nga metalet e rënda paraqet
problem global. Burimet natyrore të këtyre komponimeve përfshijnë vullkanet, zjarret e pyjeve,
proceset e dekompozimeve biologjike dhe oqeanet. Ndërsa burimet antropogjene lidhen me
shkakimet nga aktivitetet e ndryshme industriale Niveli dhe shtrirja në të cilën shkarkimet
përhapen varen p.sh. nga lloji i burimit të emetimit, përbërja e shkarkimeve dhe kushtet
atmosferike. Shumica e shkarkimeve mbeten afër burimit të shkarkimit, por disa mund të
përhapen me mijëra kilometra. Kontributi kryesor në ndotjen nga metalet e rënda u përket
ndotjeve industriale gjë që identifikohet edhe në studim.
Cilësia e ajrit mund të monitorohet duke matur përqëndrimet e ndotësve drejtpërdrejt në ajër ose
në depozitime, duke ndërtuar modele që përshkruajnë përhapjen e ndotësve ose duke përdorur
biomonitorë. Meqenëse metodat klasike të monitorimit të ndotjes së ajrit janë të kushtëzuara nga
kostot e larta dhe vështirësitë në kryerjen e monitorimeve të gjera në kohë dhe hapësirë, ka patur
një rritje të interesit në përdorimin e metodave indirekte, siç është përdorimi i organizmave që
veprojnë si biomonitorë. Myshqet (së bashku me likenet) konsiderohen si bimët më të mira për t’u
përdorur si biomonitorë të ndotjes së ajrit. Myshqet janë bimë që nuk kanë rrënjë të vërteta, si
rrjedhim ata kanë një marrëdhënie të ngushtë me atmosferën, e marrin ushqimin e tyre nga
depozitimet e lagështa dhe të thata atmosferike.
Myshqet janë indikator të dobishëm për monitorimin biologjik të depozitimeve atmosferike në
rang rajonal, prandaj edhe në këtë studim (që përfshin zonën e Shqipërisë lindore e veriore) është
përdorur specia e myshkut Hypnum cupressiforme (mjaft e përhapur në zonën e studimit).
Studimi i ndotjes nga metalet e rënda, si rezultat i depozitimeve atmosferike, nëpërmjet teknikës
së biomonitorimit, e shoqëruar me teknika analitike, kryhet për herë të parë në vendin tonë. Ky
studim ka interes pasi bëhet vlerësim i ndotjes nga metalet e rënda të një zone ku kanë ushtruar
aktivetetin e tyre një numër i madh operatorësh të rëndësishëm për nxjerrjen e mineraleve dhe
përpunimin industrial të tyre. Si rezultat i aktivitetit dhjetra vjeçar të këtyre operatorëve, një
pjesë e të cilëve vazhdojnë aktivitetin e tyre, në këtë zonë dallojmë disa rajone më të ndotura nga
metale të ndryshme si rajoni i Elbasanit, rajoni Bulqizë-Burrel dhe rajoni Librazhd-Prrenjas-
Guri i Kuq.
Rajoni i Elbasanit i cili paraqitet më i ndotur nga metalet e rënda është studjuar veçanërisht duke
përdorur metodën e biomonitorimit aktiv “moss bag”
Përdorimi i metodave statistikore për përpunimin e të dhënave ka ndihmuar në paraqitjen e një
tabloje të qartë të burimeve të ndotjes si dhe zonave më të ndotura.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
5
KAPITULLI I
PJESA TEORIKE
1.1 Vlerësimi i cilësisë së mjedisit
Që nga mesi i viteve 1800 botanistët vunë re se myshqet dhe likenet filluan të zhdukeshin
në zonat rreth qyteteve të mëdha. Ato nisën të kërkojnë për shkaqet e mundshme të këtij
fenomeni, dhe konstatuan se emetimi i ndotësve të ndryshëm në ajrin e zonave urbane si
rezultat i aktiviteteve industriale ndikonte në rritjen e këtyre bimëve.
Në 1866 William Nylander (Finlandë) ishte i pari natyralist i cili bëri lidhjen e zhdukjes
së likeneve dhe ndotjes së ajrit. Ai vërejti se disa specie likenesh, të cilat ishin prezente
në parkun e qytetit, mungonin në pjesë të tjera të tij, dhe këtë ndryshim e lidhi me
cilësinë e ajrit.
Përveç likeneve edhe myshqet pësuan të njëjtin fenomen nga fundi i viteve 1800.
Megjithëse myshqet dhe likenet mund të gjenden edhe në mjedise me klimë ekstreme si
në shkretëtira apo në zonat polare, shumë specie të tyre janë mjaft të ndjeshme ndaj
ndotësve të ajrit. Ka pak specie të këtyre bimëve që u mbijetojnë kushteve të ndotjes
relativisht të lartë të ajrit apo dhe specie që zhvillohen në kushtet e një ndotjeje të
moderuar të ajrit. Bazuar në ndjeshmërinë e këtyre specieve si dhe prezencën e tyre në
zona të ndryshme ne mund të gjykojmë reth nivelit të ndotjes së ajrit.
Pse myshqet apo likenet janë të ndjeshëm ndaj ndotësve? Përderisa tek këto bimë
mungon sistemi rrenjor, absorbimi me anë të sipërfaqes së gjetheve të cilat janë në
kontakt me ajrin, është mënyra e vetme e përfitimit të elementeve ushqyes të tretur në
ujin e shiut apo drejtpërdrejt nga depozitimet atmosferike. Nga ana tjetër, myshqet dhe
likenet kanë mungesë të shtresës mbrojtëse (kutikula) e cila ndalon futjen krahas
elementeve ushqyes edhe të ndotësve të ndryshëm në to.
Myshqet asimilojnë shumicën e elementeve ushqyes dhe të ujit nëpërmjet gjetheve të tyre
të holla (Rűhling & Tyler 1968, Puckett 1988). Ndryshe nga gjethet e bimëve më të larta
të cilat janë të mbuluara nga një shtresë dyllore të hollë (kutikula) tek myshqet kjo shtresë
mungon. Kjo bën që myshqet të marrin me shpejtësi ujin nëpërmjet gjetheve në kohë shiu
apo dhe në kushtet e lagështisë së lartë të ajrit dhe ta nxjerrin jashtë shumë lehtë kur ajri
është i thatë. Kjo mënyrë marrje të elementeve ushqyes është e dëmshme në rastin kur
ajri është i ngarkuar me ndotës të ndryshëm.
Meqenëse specie të ndryshme myshku kanë ndjeshmëri të ndryshme ndaj niveleve të
ndotjes, ato përdoren me sukses si monitorues të ndotjes së ajrit por dhe si indikatorë të
cilësisë së ajrit.
Kjo metodë vlerësimi të cilësisë së ajrit paraqet mjaft interes pasi metodat e drejtpërdrejta
instrumentale të matjes së niveleve të ndotjes së ajrit japin një vlerësim të ndotësve në
momentin e matjes, por ato nuk mund të vlerësojnë nivelin e ndikimit të këtyre ndotësve
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
6
në organizma të ndryshëm. Sipas Hermens (2008) (Qendra për Ekologji dhe Hidrologji,
UK) myshqet janë indikatorë të besueshëm, se si ndotja e ajrit ndikon në ekosisteme, për
arsye se ato marrin shumicën e ushqyesve drejtpërdrejt nga ajri dhe shiu. Gjithashtu
myshqet janë ideale për monitorimin e trendit të depozitimit të ndotësve në kohë, si dhe
vlerësimit e krahasimin të niveleve të ndotjes në zona të ndryshme. (Hermens et al 2008).
Vlerësimi i cilësisë së ajrit realizohet në dy metoda:
- vlerësimi i drejtpërdrejtë,
i cili bazohet në mbledhjen e aerosoleve në filtra special. Kjo metodë jep një rezultat të
vlerës së ndotjes së mjedisit nga metalet apo dhe ndotës të tjerë gjatë kohës së marrjes së
mostrës. Analizimi i ndotësve sipas kësaj metode kërkon pajisje speciale të cilat janë të
shtrenjta.
- vlerësim duke përdorur bioindikatorë ku si të tillë përdoren myshqe, likene,
alga,levore pemësh, halat e pishave etj
Metoda e dytë, ajo e përdorimit të bioindikatorëve, është mjaft e përdorur sot për arsye të
lehtësisë së mbledhjes dhe përpunimit të mostrave ashtu dhe për shkak të kostos së ulët të
alizimit të tyre. Me anë të kësaj metode mund të bëhen matje të njëkohëshme për shumë
ndotës në ajër (Puckett 1988).
Sot pothuaj në të gjitha vendet e Europës, por dhe më gjerë, po përdoret kjo metodë
sidomos në përcaktimin e ndotjes së ajrit nga metalet e rënda.
Monitorimi i depozitimeve të metaleve të rënda nga atmosfera në Europë ka filluar që
prej vitit 1990. Ndërsa prej vitit 2000 Vlerësimi Europian me Myshqe, (European Moss
Survey), është drejtuar nga një program special (ICP Vegetation) i cili kordinon
veprimtarinë me Qendrën për Ekologji dhe Hidrologji në Mbretërinë e Bashkuar.
Monitorimi i drejtpërdrejtë i ndotësve në ajër kërkon marrje të vazhdueshme të mostrave
të ajrit dhe, për arsye të kostos, mund të kryhet në një numër të kufizuar vendesh. Ndërsa
monitorimi duke përdorur myshqe është më i thjeshtë, pasi mund të merren mostra në
qindra stacione në gjithë Europën. Si rezultat analizimit të mostrave të myshqeve çdo 5
vjet në vendet Europiane është përfituar një informacion i dobishëm lidhur me trendin e
ndotjes së mjedisit në zona të ndryshme (European Moss Survey 2005).
Kështu p.sh në Europë pas studimit të vitit 2005 (myshqet u morën në afërsisht 6000
pika në 28 vende të Europës) lidhur me përmbajtjen e metaleve të ndryshëm në ajër me
metodën e biomonitorimit me myshqe, është vënë re një ulje e përqendrimeve për
arsenikun 70%, vanadiumin 60%, kadmiumin 52%, hekurin 45% ndërsa ulje të
përqendrimeve në vlera më të ulta kemi për zinkun 29%, bakrin 20%, nikelin 20%. Për
mërkurin dhe kromin ulja është e vogël respektivisht 12% dhe 2%. Pra mund të themi se
ka një ulje, në përgjithësi, të depozitimit të metaleve të rënda në Europë, por në rajone të
veçanta kemi devijime nga trendi i përgjithshëm duke mos patur ulje por në disa raste ka
rritje të përqëndrimit të tyre (European Moss Survey 2005).
Përqëndrime të ulta të metaleve të rënda në myshqe vëmë re në rajonin e Skandinavisë,
vendeve Balltike apo në Angli, megjithëse vlera të larta, në këto vende mund të vihen re
pranë burimeve lokale. Përqëndrime të ulta të hekurit, mërkurit, nikelit dhe vanadit u
vunë re në vendet e Europës Qëndrore. Europa Lindore dhe Belgjika kanë përqëndrime të
larta të metaleve të rënda por janë prezente edhe rajone me përqëndrime të ulta.
Gjatë shekullit të fundit bota njohu një zhvillim të madh industrial. U zhvilluan shumë
sidomos industritë e prodhimit të çelikut dhe automobilave. Prodhimi dhe përdorimi i
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
7
automobilave njohu një rritje të madhe, duke çuar në rritjen në përmasa shqetësuese të
ndotjes së ajrit sidomos në zonat e mëdhe urbane. Ndërsa prodhimi i energjisë, duke
përdorur si lëndë djegëse qymyret apo lëndë të tjera fosile, u përhap në të gjitha vendet.
Kërkesat gjithmonë në rritje për mirëqenie çuan në ngritjen e industrive të ndryshme që
lidhen me ndërtimin si ato të prodhimit të çimentos apo materialeve të ndryshme
ndërtimore.
Shfrytëzimi pa kriter i pyjeve ka çuar në krijimin e zonave të tëra të ekspozuara ndaj
errozionit i cili konsiderohet si faktur ndotës, kjo pasi ujrat e shirave marrin me vete sasi
të mëdha dherash duke i transportuar dhe ndotur zona të gjera. Po ashtu në kohë të thatë
pasojë e ekspozimit ndaj diellit toka thahet dhe era merr me vehte grimcat e dheut të
sipërfaqes duke i transportuar në gjithë zonën përreth.
Nga ana e ambientalistëve dekada më pare është shprehur shqetësimi lidhur me ndotjen
gjithnjë në rritje të ajrit por kërkesat e tyre nuk u vlerësuan nga qeveritë. Sot mbrojtja e
mjedisit është një nga prioritet e qeverive në shumë vende të zhvilluara të botës. Për këtë
qëllim janë ngritur e funksionojnë organizma të ndryshëm, të cila, bazuar në punën e
madhe kërkimore, hartojnë politika dhe programe për mbrojtjen e mjedisit.
1.2 Ndotoja e mjedisit
Ndotësit përfshijnë të gjithë komponimet apo elementet kimik të cilët çlirohen në
atmosfere kryesisht nga aktiviteti njërëzor të cilët shkaktojnë ndryshime të gjendjes
mjedisore si dhe dëme në organizmat e gjalla (Moriarty 1999).
Ndotja e mjedisit e ka shoqëruar njërzimin gjatë gjithë peiudhave të zhvillimit të tij, që në
periudhat prehistorike kur njëriu përdori për herë të parë zjarrin. Nga studimet e kryera në
shpellat prehistorike, që shërbenin si ambiente jetese për njërzit e lashtë, janë gjetur
gjurmë bloze e cila lidhet nivelin e lartë të ndotjes për shkak të mungesës së ventilimit të
tyre.
Nga studimet e shtresave në akullnajat e Greonlandës, janë gjetur të dhëna për ndotjen
nga metale të ndryshme, që lidhen me përpunimin e metaleve në periudhat e civilizimit
Grek, Romak apo Kinez. Në këto periudha niveli i ndotjeve ka qenë i ulët dhe i
supertueshëm nga natyra, por problemet mjedisore me të cilat ndeshemi sot, fillimet e
tyre i kanë me revolucionin industrial, i cili u shoqërua me ngritjen e fabrikave të
ndryshme që përdornin për prodhim energjie sasi të mëdha qymyri. Sasive të mëdha të
shkarkimeve kimike në këtë periudhë ju shtua dhe rritja mbetjeve të patrajtuara urbane.
Format kryesore të ndotjes së mjedisit janë:
a- Ndotja e ajrit
Ndotësit kryesor të ajrit janë shumica e metaleve të rënda, komponimet e squfurit dhe të
azotit si dhe komponimet e klorflorkarbonit (CFC). Ndotësit e këtij grupi, në pjesën
dërrmuese, çlirohen në atmosfere si rezultat i aktivitetit njërëzor, i cili lidhet me aktivitete
industriale apo dhe përdorimi i produkteve të ndryshme që kanë në përbërje të tyre
metalet e rënda (Pitcairn et al 1995, Pacyna &Pacyna 2001).
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
8
Figura 1.2.1. Kombinati Metalurgjik Elbasan
Proceset natyrore të emetimit të ndotësve në atmosfere janë të lidhur me aktivitetet e
vullkaneve ku si rezultat i shpërthimeve vullkanike çlirohen në atmosfere sasi të
konsiderueshme gazrash sulfurorë apo hi vullkanik i cili në vetvete përbëhet nga grimca
pluhuri me përmbajtje të ndryshme metalore (Nriagu 1989). Gjithashtu këtu përfshihen
djegia e pyjeve, të cilat përfshijnë sipërfaqe të konsiderueshme çdo vit, dhe si pasojë në
atmosfere çlirohen gaze të ndryshme (si CO2 apo okside të azotit NOx). Hiri dhe bloza që
krijohen nga djegia, transportohen nga era në distanca të largëta, duke ndotur ajrin me
metale të ndryshëm të cilat kanë qenë të depozituar në drurë gjatë aktivitetit të tyre
jetësor. Përsa i përket aktivitetit të dekompozimit biologjik kemi ndotje kryesish nga gaze
(kryesisht metan) që çlirohen pasojë e këtij procesi.
Niveli dhe shtrirje e përhapjes së ndotjes në ajër varet nga përbërjë e emetimit, kushtet
atmosferike dhe ato topografike. Shumica e ndotësve mbeten në afërsi të burimit të
shkarkimit, por disa mund të përhapen me mijra kilometra (Wittig 1993)
b- Ndotja e tokës
Ndodh si rezultat i precipitimit të ndotësve të ndryshëm me prejardhje nga shkarkimet e
ndryshme industriale apo përdorimit të pesticideve dhe herbicideve. Ndotës kryesor të
tokës janë metalet e rënda, hidrokarburet e ndryshme si dhe komponime organike të
klorinuara. Toka në vetvete shërben si një mjedis ku ndodh depozitimi i vazhdueshëm i
ndotjeve të ndryshme organike dhe inorganike. Ideja se teka ka aftësi të vetrigjenerohet
nuk ka bazë, pasi ndotës si metalet e rënda, ndryshe nga ndotësit organik (që degradohen
si rezultat i proceseve kimike që ndodhin) janë ndotës të qëndrueshëm. Tokat me
ngarkesë të lartë të metaleve të rënda ( për arsye të aktiviteteve industriale) mund të
konsiderohen burim potencial për ndotjen e ajrit dhe ujrave sipërfaqësor dhe nëntoksor.
c- Ndotja e ujit
Kjo lloj ndotje ndodh ai pasojë e shkarkimeve të ujrave të papërpunuara urbane dhe
industrial, që mund të jenë të detyrueshme apo aksidentale, në ujrat e lumenjve, liqeneve
ose deteve. Gjithashtu ndotja e ujrave ndodh si pasojë e shplarjes nga shirat të pesticideve
apo plehrave të ndryshme të përdorura në bujqësi. Vendshkarkimet e mbetjeve urbane
janë tjetër burim ndotjeje për ujrat sipërfaqësor por edhe nëntoksor.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
9
d- Ndotja radioaktive
Eshtë e lidhur kryesisht me aktivitetin e centraleve të prodhimit të energjisë, që përdorin
si “karburant” lëndë radioaktive. Ndotjet, në raste të aksidenteve në këto centrale,
përhapen në zona të gjera dhe përfshijnë ajrin, tokën dhe ujrat. Gjithashtu ndotje të tilla
ka dhe në ambientet ku përdoren pajisje të ndryshme (mjeksi apo laboratorë të ndryshëm)
që përmbajnë lëndë të tilla.
e- Zhurmat
Këto ndotje janë karakteristike në zonat afër autostradave me intesitet të lartë qarkullimi
të automjeteve, afër aeroporteve apo në mjedise industriale si psh në uzinat e shkrirjes së
çlikut me hark elektrik, bluarjen e çimentos etj.
1.3 Burimet e ndotjeve
Shkalla e përhapjes së ndotësve varet nga lloji i burimit të ndotjes, përbërësit ndotës si
dhe kushtet atmosferike apo dhe relievi i zonës. Burimet e ndotjes grupohen në:
- Burime stacionare pjesore.
- Burime lineare.
Zakonisht shumica e ndotësve mbeten të lokalizuara rreth burimit të ndotjes, por disa,
sidomos ato në formë të gaztë apo metalet e rënda të lidhura me grimca pluhuri me
përmasa të vogla (PM 2.5), mund të përhapen në distanca mjaft të largëta nga burimi i
ndotjes.
Shkarkimi i sasive të mëdha të ndotësvë nga aktivitetet industriale (krahas metaleve të
rënda në këto raste çlirohen dhe sasi të mëdha ndotësish kimik apo dhe pluhura mekanik)
bëjnë që jetesa në zonat rreth tyre të jetë në rrezik të vazhdueshëm. Si rezultat në këto
zona kemi krijimin e smogut industrial i cili është shkak për shfaqjen e një numri
sëmundjesh tek njërëzit. Shkarkimet e ndotësve kanë një ndikim të madh në botën e
gjallesave tokësore dhe ujore pasi ndotin tokën, ajrin, ujrat sipërfaqësor dhe nëntoksor.
Këto burime ndotjeje (stacionare) kanë qenë mjaft ndikues në popullsitë e qyteteve në
fillimet e industrializimit pasi fabrikat u ndërtuan mjaft afër qyteteve apo dhe brenda
qyteteve.
Ndotja, sidomos nga metalet e rënda, kryesisht është e lidhur me zonat me aktivitet të
lartë industrial siç janë industritë e shkrirjes dhe prodhimit të metaleve, centralet
energjetik që përdorin lloje të ndryshme lëndësh djegëse (metalet e rënda janë përbërës
minor të lëndëve djegëse), industritë kimike apo të prodhimit të materialeve të ndërtimit
(Lammel et al 2006).
Burime të tilla quhen burime staciaonarë dhe ndotja kufizohet në një hapsirë të caktuar të
tyre.
Përsa i përket burimeve lineare këtu futen autostradat, kanalizime të ujrave të ndotur etj.
Plumbi, zinku dhe bakrit janë elementët kryesor që çlirohen në atmosfere nga burime të
tilla ndotëse. Këto tre elemente përbëjnë 90% të elementeve ndotës që çlirohen në
autostrada, ndërsa pjesa tjetër përbëhet nga nikeli dhe kadmiumi. Mendohet se rreth 50%
e sasisë vjetore të bakrit dhe zinkut që çlirohet në atmosfere ka prejardhje nga djegia e
lëndëve djegëse në motorrët e automobilave. Bakri çlirohet gjatë procesit të djegies së
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
10
karburantit ndërsa zinku si rrezultat i konsumimit të pjesëve të ndryshme motorrike.
Gjithashtu edhe vajrat që përdoren si lubrifikante në motorrët e automobilave janë burim
ndotjeje, po të kemi parasysh se ato veprojnë në mjedise fërkimi të pjesëve të ndryshme
të motorrit duke u pasuruar me elementë të ndryshëm metalore.
Në sipërfaqe të shtresave të rrugëve shumë metale të rëndë lidhen në formë pluhuri apo
dhe grimcave më të mëdha. Gjatë shirave këto metale ose treten nga uji, duke kaluar me
anë të kanalizimeve në lumenj (liqene dhe dete) ose largohen së bashku me pluhurat duke
u lidhur me tokën. Lidhja me tokën ndodh nëpërmjet procesesh kimike dhe është e varur
nga natyra kimike e metaleve, natyra e tokave, pH etj
Metalet e rënda janë katione dmth kanë ngarkesë pozitive. Po ashtu dhe grimcat e tokës
dhe pluhurat, gjithashtu kanë ngarkesë psh tokat argjilore kanë ngarkesë negative, ndërsa
materiali organik i tokës shfaq ngarkesë të ndryshme pozitive ose negative. Pikërisht kjo
ngarkesë negative bën që në këto toka të lidhen kationet e metaleve të rënda, duke mos
lejuar që ato të jenë të tretshme nga uji, pra në këtë rast metalet e rënda mbeten të lidhura
me tokën duke e ndotur atë. Format e tretshme të metaleve janë më të rezikshmet pasi
duke kaluar në tretësira ujore ato transportohen lehtë nga një vend në tjetrin duke ndotur
ujrat sipërfaqësore, duke ndikuar tek kafshët dhe bimët por edhe tek njërzit.
Rol të madh, në kapjen e metaleve të rënda, luan sidomos pH i tokave. Në rastin e tokave
acide jonet , si katione, tentojnë të okupojnë pjesën më të madhe të ngarkesave
negative në sipërfaqe të pjesës argjilore apo materialit organik të tokës, duke lënë pak
ngarkesa të lira për metalet e rënda të cilat mbeten në fazë të tretshme.
Metalet kryesore që çlirohen në autostrada janë:
Plumbi: nga djegia e benzinës së etiluar, konsumi i gomave, vaji lubrifikant.
Zinku: korrozioni i pjesëve të galvanizuara, gazet e djegies, grasoja dhe lubrifikantet.
Hekuri: konsumi i pjesëve motorrike apo korrozioni i trupit të mjetit.
Bakri: gazet e djegies, konsumi i pjesëve motorrike, konsumi i gomave.
Kadmiumi: Bateritë, djegia e karburantit, konsumi i gomave.
Kromi: gazet e djegies, konsumi i pjesëve të motorrit.
Nikeli: djegia e benzinës apo gazoilit, vajrat lubrifikante.
Alumini: koorozioni i pjesëve të motorrit.
1.4 Erozioni
Proçesi i transferimit të materialit nga sipërfaqja e tokës si rezultat i veprimit të erës apo
ujit dhe depozitimi i tyre në një vend tjetër quhet erozion.
Ndërsa erozioni konsiderohet proces natyror, veprimtaria e njëriut e ka rritur atë në
mënyrë të dukshme (rreth 10 – 40 herë). Erozioni luan një rol të madh në ndotjen e
mjedisit me metale të ndryshme por edhe në uljen e prodhueshmërisë së tokave apo
degradimin e tyre si pasojë e largimit të elementeve ushqyes nga sipërfaqja e tokës.
Shpyllëzimet, ndërtimi i rrugëve apo veprave të tjera urbane, janë faktorë që stimulojnë
erozionin.
Erozioni shfaqet në disa tipe:
- Erozioni ujor.
- Erozioni i erës.
- Erozioni gravitacional.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
11
a- Erozioni ujor ka të bëjë së pari me aktivitetin e shiut. Pikat e shiut, gjatë rënies,
zotërojnë energji kinetike të lartë. Kur ato bien mbi sipërfaqen e tokës shkëputin grimca
toke të cilat i marrin me vete. Niveli i erozionit në këtë rast varet nga intesiteti i shiut por
gjithashtu dhe madhësia e pikave si rrjedhim dhe shpejtësia e tyre luan rol të madh. Pikat
e mëdha të shiut kanë energji kinetike më të lartë, kështu që ato zhvendosin grimcat e
tokës nga thellësi më të mëdha sesa pikat e vogla që zotërojnë energji kinetike më të
vogël.
Në këtë tip erozioni futen edhe erozioni që shkaktohet nga veprimtaria e lumenjve apo
përrenjve, erozioni bregdetar, erozioni i shkaktuar nga veprimi i akullnajave.
b- Erozioni i erës ka të bëjë me aktivitetin e erës sidomos në zonat e thata. Ai është
përgjegjës për përhapjen e pluhrave të dëmshëm apo dëmtimin e të mbjellave. Ky tip
erozioni shfaqet në dy forma:
- Deflacioni i cili ndodh kur era shkëput nga sipërfaqja e tokës grimca duke i marrë
me vete.
- Abrazioni i cili ndodh në sipërfaqe të tokës si rezultat i veprimit të grimcave të
pluhurit që transporton era.
c- Erozioni gravitacional. Është zhvendosje e masës së tokës apo shkëmbinjve në
sipërfaqe të pjerrta si rezultat i veprimit të gravitetit. Ky lloj erozioni njihet në emrin e
përditshëm si “rrëshqitja e tokës” dhe ndodh në shpatet e luginave kryesisht si rezultat i
veprimit të ujit. Rreshqitjet e tokës janë procese që mund të zhvillohen ngadalë por ndodh
që ato të jenë të menjëhershme duke u shoqëruar me dëme të mëdha.
a b Figura 1.3.1. a) rreshqitje toke b) erozioni i shiut ( zona e Krrabës foto L.Bekteshi)
Rrëshqitje të tokës mund të kemi edhe në pjesët e pjerrta të kodrave, më dendur në ato
pjesë të shpyllëzuara ose me përbërje argjilore. Në këto raste nën veprimin e ujit ndodh
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
12
zbutja e masës së argjilës e cila bëhet e rëshqitshme. Po në këtë mënyrë ndodhin edhe
fundosjet e tokës.
1.5 Reduktimi i efekteve të ndotjeve kimke
Efekti i ndotjeve nga metalet e rënda dhe komponimet e ndryshme kimike mbi mjedisin
dhe organizmat e gjallë është tepër i madh, si rezultat shkenca sot po punon në mënyrë të
vazhdueshme për gjetjen e rrugëve për zgjidhjen e këtij problemi.
Një metodë është kapje e ndotësve në tokë duke i lidhur në forma të patretshme. Kështu
psh plehrat fosfatike përdoren në toka të ndotura me plumb, duke bërë që plumbi të lidhet
me fosfatet në formë piromorfiteve të plumbit që janë komponime të patretshme nga uji.
Në këto forma Pb e ka të pamundur hyrjen e tij në zinxhirin ushqimor, duke mbetur në
tokë në formë të padëmshme.
Një tjetër formë është ajo e bioshkatërrimit e cila konsiston në shkatërrimin e ndotësve
kimik duke përdoror mikroorganizma të ndryshëm. Këto mokroorganizma ushqehen me
komponime toksike duke i transformuar në forma jotoksike. Këto mënyra pastrimi të
ndotësve përdoren për pastrimin e ujrave të ndotura psh me fenole para shkarkimit apo
ripërdorimit të tyre, por edhe për pastrimin e tokave të ndotura.
Po kështu edhe bimë të ndryshme si dellinja, plepi shërbejnë si kapës natyral të metaleve
të rënda nga toka duke i përqëndruar në indet e tyre.
1.6 Bioakumulimi
Bioakumulimi është shtim gradual i përbërësve kimike apo metaleve të rënda në
organizmat e gjalla. Bioakumulimi ndodh kur ato mbahen në organizëm si rezultat i
lidhjeve të forta që realizohen me inde të ndryshme të organizmit të cilat nuk lejojnë
nxjerrjen e tyre jashtë. Pra sasia e produkteve kimike të marra nga organizmi është më e
madhe sa sasia e nxjerrë jashtë nëpërmjet urinës apo jashhtëqitjeve të tjera.
Komponimet kimike futen në organizëm nëpërmjet rrugëve të ndryshme ku kryesorja
është ajo nëpërmjet frymëmarrjes por edhe nëpërmjet ushqimit apo lëkurës. Kjo është
arsyeja që vlerësimi cilësor dhe sasior i përmbajtjes së këtyre produkteve në ajër merr një
rëndësi të veçantë. Akumulimi gradual i komponimeve kimike në organizëm për një kohë të gjatë, sjell
probleme në organizmat e gjalla, pavarësisht se përqëndrimi në ajër i tyre mund të jetë i
ulët (Walkenhorst et al 1993). Metalet e rënda ashtu si dhe mjaft komponime organike
akumulohen në inde të ndryshme të organizmit duke sjellë pasojë dëmtimin e tyre.
Organet kryesore ku japin efekte dhe dëmtime janë truri (sistemi nervor), kockat veshkat,
mëlçia, sistemi imun dhe ai riprodhues.
1.7 Biomagnifikimi
Është proces gjatë të cilit produktete kimike jo vetëm akumulohen por dhe përqëndrohen
gjithmonë e më shumë nga një nivel ushqimor në tjetrin. Kur komponimet kimike
akumulohen në indet shtazore apo ato bimore ato bëhen faktor i biomagnifikimit. Këto
kimikate qëndrojnë të lidhura në indet e bimëve dhe indet dhjamore të kafshëve dhe
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
13
kalojnë në nivelin më të lartë të zinxhirit ushqimor, kur këto konsumohen nga kafshët e
tjera.
Barngrënësit ashtu dhe mishngrënësit konsumojnë gjatë jetës sasi të mëdha bimësh apo
mishi që kalojnë shumë herë peshën e tyre. Për pasojë, sasi qoftë dhe të vogla të
kimkateve në nivelin bazë apo sekondar, shkaktojnë probleme në nivelin më të lartë të
zinxhirit ushqimor. Kështu psh algat akumulojnë në indet e tyre mjaft kimikate që mund
të ndodhen në ujë dhe shërbejnë si ushqim për molusqet, të cilët bioakumulojnë këto
kimikate duke bërë që sasia në indet e tyre të jetë e lartë, dhe duke shërbyer vetë si
ushqim për njërëzit apo gjitarë të tjerë, mund të sjellin dëmtime në organet e këtyre të
fundit.
1.8 Biomonitorimi
Biomonitorimi është përcaktuar në përgjithësi si përdorim i organizmave biologjik për të
fituar informacion lidhur me karakteristikat e biosferës.
Organizmat e përdorur mund të jenë të llojeve të ndryshëm dhe quhen biomonitor apo
bioindikator (Markert et al 1997). Ka një ndryshim midis këtyre dy termave.
Bioindikatorët përgjithësisht janë të gjithë ato organizma që na sigurojnë informacion
cilësor për mjedisin apo ndryshimeve cilësore të mjedisit.
Biomonitorët janë organizma që sigurojnë informacion sasior mbi cilësinë e mjedisit.
Kështu me një përzgjedhje të përshtatshme të organizmave, monitorimi i ndotjes së ajrit
mund të kryhet bile edhe në zona të largëta, duke analizuar mostrat në laboratorë të cilat
mund të jenë shumë larg tyre. Biomonitorimi është një metodë pasive dhe siguron
informacion të ndotjes për një periudhë relativisht të gjatë kohore.
Monitorimi i ndotjes së ajrit duke përdorur biomonitorë është parë si një alternative më
ekonomike krahasuar me matjet e drejtpërdrejta. Përdorimi i myshqeve në përcaktimin e
metaleve gjurmë apo dhe metaleve të rënda është demonstruar në shumë studime
mjedisore të kryera në mbarë botën.
Shumë shtete në Europë kanë përdorur myshqet, që në fillimet e viteve ’60-të, në
studimet lidhur me depozitimet atmosferike të metaleve si dhe ndotjes së ajrit nga to.
Avantazhet kryesore të përdorimit të kësaj metode janë:
- përdorimi i aparaturave të lira në vlerësimin e përmbajtjes së metaleve në speciet
biomonitoruese.
- mbledhja e mostrave të materialit që shërben si biomonitor është e thjeshtë, po
ashtu dhe transporti apo përpunimi paraprak i tyre.
- përqëndrimi i metaleve të rënda në biomonitor është shumë here më i lartë se në
mjedisin që monitorohet, gjë që sjell në rritje të saktësisë së matjeve.
- biomonitorët paraqesin një vlerë mesatare të përmbajtjes së metaleve të rënda në
mjedisin që monitorohet.
1.9 Kriteret e përzgjedhjes së biomonitorëve.
Teorikisht, biomonitorët seleksionohen bazuar në vetinë që të kenë aftësi të akumulojnë
metalet e rënda apo ndotësit kimik, vetëm prej atmosferës. Ndërsa në praktikë që të kemi
një biomonitor të përshtatshëm ai duhet të plotësojë disa kërkesa:
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
14
- specia të jetë e përhapur në zonën e studimit.
- të jetë e mundur marrja e mostrave gjatë gjithë stinëve.
- të jetë e aftë të përballojë nivele të caktuara ndotëse.
Përveç këtyre kërkesave të domosdoshme të tjera kërkesa janë:
- kapja e elementeve të jetë e pavarur nga kushtet lokale.
- ndryshimet biologjike të jenë të vogla.
- vlerat e përqëndrimeve të elementeve të jenë të matshme me metoda të thjeshta
analitike.
- metoda e marrjes së mostrave dhe parapërgatitjes për vlerësim të jetë e thjeshtë
dhe e shpejtë.
- mekanizmat fiziologjik të kapjes së elementeve ndotës të jenë të njohur, me
qëllim interpretimin e përfundimeve.
Specie të cilat plotësojnë këto kërkesa, mund të përdoren për monitorimin e ndotjes së
mjedisit bile edhe për periudha kohore të kaluara. Nëse kemi qëllim të marrim
informacion për nivelin e ndotjes, për një periudhë kohore në një vend të caktuar,
përdorimi i këtyre monitorëve të palëvizshëm është shumë efikas.
1.10 Myshqet
Myshqet janë bimë të vogla të mbretërisë së bimëve (Plantae). Kjo mbretëri ndahet në dy
ndarje të mëdha, atë të bimëve enëzore ose trakofitet (Trachephyta) dhe bimëve jo-
enëzore ose briofitet (Bryophita). Myshqet bëjnë pjesë në ndarjen e dytë, atë e bimëve jo-
enëzore, ku përfshihen edhe Anthocerotophytet (hepatikët) dhe Marchanotiophytet të
cilat ashtu si dhe myshqet kanë ndërtim biologjik të ngjashëm. Megjithkëtë, gjithmonë
kur përmendim briofitet, ne kemi parasysh vetëm myshqet, pasi për shkak të disa
ndryshimeve me myshqet, Anthocerotophytet dhe Marchanotiophytet tani janë grupuar
veç.
Figura 1.10.1. Hypnum cupressiforme Scleropodium purum Homalotecum sericum
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
15
Myshqet janë bimë të vogla të cilat rriten me përmasa disa centimetra, zakonisht 1-10 cm
të gjatë, por disa specie rriten edhe më shumë. Klasat kryesore të myshqeve janë
Trakiopsidet, Sphagnopsidet, Andreaeopsidet, Andreaeobriopsidet, Oedipodiopsidet,
Tetrafidiopsidet, Politrkopsidet dhe Briopsidet (Goffinet et al 2004). Gjashtë nga këto
klasa kanë nga një ose dy lloje. Për shembull tek sphagnopsidet futen dy lloje myshqesh
Sphagnum që janë mjaft të përhapur dhe që zakonisht rriten në grup, në vende me
lagështirë dhe hije, duke formuar zakonisht tapete të dendur. Klasa e briopsideve përfshin
shumicen rreth 95% të myshqeve. Myshqet janë bimë që nuk kanë lule, dhe si rrjedhim
edhe fara, dhe gjethet e tyre të vogla mbulojnë kërcellin. Në kohë të përshtatshme ato
formojnë kapsula, sporet e të cilavë janë elementi kryesor i shumimit të tyre (Kenrick &
Crane 1997). Deri tani njihen rreth 12000 specie myshqesh.
1.10.1 Karakteristikat fizike të myshqeve
Nga ana biologjike myshqet janë bimë pa sistem vaskular për transportimin e lëndëve
ushqyese. Ato janë bimë të vogla që mendohet se janë formuar nga zhvendosja e algave
të gjelbra në tokë. Myshqet absorbojnë ujin dhe lëndët e tjera ushqyese nëpërmjet
gjetheve të vogla. Po ashtu me anë të gjetheve ato absorbojnë dhe energjinë e nevojshme
diellore për kryerjen e proçesit të fotosintezës. Në dallim nga bimët e enëzore
(Trakeofitet) ato nuk kanë gypa përcjellës për lëndet ushqyese dhe ujin. Tek myshqet
brezi i haploidit gematofit është faze dominante e ciklit të jetës, në dallim nga bimet
enëzore (bimët me fara) tek të cilat brezi i diploidit është dominant (Bold 1967).
a b c
Figura 1.10.1.1. Paraqitje të gjethes së myshkut a) skematike b dhe c) e zmadhuar (Mosses
wikipedia)
Gematofiti i myshkut ka kërcell të thjeshtë, të degëzuar ose të drejtë. Gjethet e myshqeve
janë të thjeshta në përgjithësi, kanë forma të ndryshme, kryesisht ovale me majë apo të
rrumbullakosura. Gjethet janë shumë të holla, vetëm me një shtrësë qelizash, shpesh me
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
16
një midrib pak më të trashë. Ato nuk kanë rrënjë të vërteta, por rizoda të cilat shërbejnë
për tu mbajtur në substrat. Rizodat nuk shërbejnë për absorbimin e lëndëve ushqyese nga
substrati.
Kapsula e sporeve tek myshqet është e vendosur në majë të një kërcelli të padegëzuar gjë
që i bën të dallueshëm nga polisporangofitet. Gjithashtu tek myshqet kapsula e sporeve
zmadhohet dhe piqet pasi kërcelli i saj është zgjatur në dallim nga hepatikët ku ndodh
rritja dhe maturimi i kapsulës para se kërcelli i saj të jetë zgjatur. Ndryshime të tjera
midis hepatikeve dhe myshqeve kanë të bëjnë me ndryshime të dallueshme të kërcellit,
vendosjes së gjetheve në kërcell apo dhe formës së gjetheve.
1.10.2 Cikli i jetës tek myshqet
Shumica e llojeve të bimëve kanë dy grupe kromozonesh në qelizat e tyre dhe quhen
diploide. Në këtë rast secili kromozon ka një partner i cili përmban informacion të njëjtë
apo të ngjashëm me të. Në ndryshim, myshqet kanë vetëm një grup kromozonesh dhe
quhen haploid, ku secili kromozon ekziston si kopje unike në qelizë (Bold 1967).
Cikli i jetës tek myshqet fillon me një spore haploide e cila mbin duke formuar
protonemën, që është si një fije e hollë. Protonemat zakonisht janë të grupuara bashkë
duke formuar një push të hollë të gjelbër. Ato zakonisht mund të rriten në toka të
lagështa, lëvoret e drurëve apo shkëmbinj. Kjo është fazë tranzitore e ciklit të jetës së
myshqeve, pasi nga protonemat, duke u rritur, formohen gematoforet të cilat ndryshojnë
për arsye të kërcellit të formuar dhe gjetheve që kanë. Nga e njëjta protonemë mund të
zhvillohen disa tufa gematoforesh duke formuar kështu një bllok (grumbull) myshku
(Garenijekin & Holling 2005).
Në majë të gematoforeve apo të degëzave zhvillohen organet seksuale të myshkut.
Organi femëror (arkegonia) është i mbrojtur nga një grup gjethesh perikaetum
(perichaetum), ndërsa organi mashkullor (anteridia) i mbështjellë nga gjethe të quajtura
perigonia.
Organet femërore dhe mashkullore tek myshqet mund të lindin në të njëjtin gematofor
apo në gematofore të ndryshme. Për kryerjen e procesit të fertilizimit nevojitet uji i cili
bën të mundur lëvizjen e përbërësve nga organi mashkullor tek ai femëror. Produkt i
fertilizimit janë sporofitet të cilat për tu maturuar kërkojnë një periudhe 3 mujore.
Pas pjekjes, kapsula çahet duke shprendarë në tokë sporet. Shumë lloje myshqesh
mbështeten tek era për shprëndarjen e sporeve në një zonë sa më të gjerë. Por disa lloje
myshqesh si psh Sphagnum për arsye të ajrit të presuar që kanë kapsulat mund ti
shprëndajnë sporet në distance deri 20 cm.
Në disa lloje të tjera myshqesh, struktura riprodhuese e quajtur gemmae, formohet në
degëzat e myshkut, e cila kur thyhet, bie në tokë duke formuar një bimë të re pa kaluar
kështu në ciklin e fertilizimit.
1.10.3 Mjedisi i myshqeve
Derisa myshqet nuk kanë sistem vaskular për transportin e ujit dhe nutrientëve përgjatë
bimës, dhe meqenëse ato nuk kanë të zhvilluar sistemin e mbrojtjes së largimit të ujit për
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
17
shkak të thatësirës, mjedisi më i përshtatshëm për rritjen e tyre duhet të jetë i lagësht. Po
ashtu prezenca e lagështisë është e nevojshme edhe për kryerjen e riprodhimit të tyre.
Gjithashtu myshqet si bime kanë nevojë për një sasi të mjaftueshme drite diellore për
realizimin e procesit të fotosintezës. Sasia e dritës e nevojshme është e ndryshme për lloje
të ndryshme myshqesh (Kimmerer R.W. 2003)
Në mjaft zona myshqet rriten në mjedise të lagështa dhe me hije siç ndodh në zonat e
pyllëzuara, por ato mund të rriten edhe në klimë të ftohtë dhe me mjegull. Gjithashtu ato
janë përshtatur edhe në zonat me diell apo dhe në shkretëtira.
Zgjedhja e substratit ndryshon gjithashtu në varësi të species së myshkut. Speciet e
myshkut mund të klasifikohen si ato që rriten në gurë, tokë, këneta, toka acide, trungjet e
pemëve, buzë lumenjve etj.
Figura 1.10.3.1. Myshk (hypnum cupressiforme) zona Librazhdit (nuk rekomandohet të
merren në studim për monitorimin e ajrit, pasi mbulohen nga gjethet e pemëve) foto L Bekteshi
Speciet e myshkut që rriten në drurë apo degët e drurëve janë shpesh të veçanta, në
varësi të drurëve ku ato rriten, psh llojet të ndryshme myshqesh preferojnë drurët halorë
ndërsa të tjera drurët fletëgjerë. Myshqet që rriten në drurët apo degët e drurëve në pyje,
zakanisht vendosen në pjesët e sipërme të degëve të pemëve apo në anën veriore të
trungut të pemës në rastin e hemisferës veriore. Ndërsa në zonat me klimë të lagësht apo
me mjegull, ato mund të zhvillohen pa preference në të gjitha pjesët e degëve apo trungut
të drurëve. Në të njëjtën dru mund të zhvillohen ngandonjëherë lloje të ndryshme
speciesh myshku, për arsye të kërkesave të ndryshme për lagështi apo dritë diellore që
kanë. Myshqet nuk mund të konsiderohen si bimë parazitare meqë ato rriten në drurët e
pemëve.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
18
Figura 1.10.3.2. Myshqe në mjedisin e tyre (nuk rekomandohet të merren në studim për
monitorimin e ajrit, pasi mbulohen nga kurora e drurëve) zona Librazhd foto L Bekteshi
Disa tipe myshqesh mund ti gjejmë edhe nëpër qytete, sidomos në hapësirat midis gurëve
të ndërtesave apo në kalldrëmet ose pemët e parqeve apo trotuareve, duke u përshtatur me
kushtet urbane. Të tilla myshqe si Bryum argentum apo Ceratodon purpureus ose
myshku i kuq i cative, janë ndër myshqet më të përhapur në qytete, sidomos në qytetet
me klimë të lagësht. Ndërsa tipe të tjera myshqesh janë adaptuar mjediseve të thata bile
edhe në shkretëtira, duke i mbijetuar tharjes disa herë për muaj të tërë, dhe duke u
rikthyer në jetë brenda disa orëve pas rihidratimit (rënies së shiut).
Disa specie të tjera, si Fontanalis antipiretica janë tërësisht ujore, ndërsa të tjerë si
Sphagnum rriten në moçale apo ujra që lëvizin ngadalë. Myshqet ujore apo ato
gjysëmujore (që rriten në moçale), në përgjithësi kanë përmasa që i kalojnë përmasat e
myshqeve tokësore. Kështu ekzemplarë të vecantë të species Sphagnum arrijnë 20 – 30
cm gjatësi.
1.10.4 Përdorimi i myshqeve si biomonitorë
Myshqet, janë përdorur si biomonitorë në shumë vende, për vlerësimin e elementeve
gjurmë dhe të ndotësve atmosferik. Ato zotërojnë shumë veti që i bëjnë të përshtatshëm
të përdoren si biomonitorë të ndotësve të ajrit. (Onianwa2001; Zeichmeister et al 2003)
- përfitojnë elementet ushqyes nga depozitimet e lagëta (nga shiu) apo të thata
(pluhurat etj)
- nuk kanë sistem rrenjor të vërtetë, pra nuk mund të marrin elementet ushqyes
nëpërmjet tokës
- marrja e elementeve ushqyes nga atmosfera stimulohet nga mungesa e shtresës
veshëse të gjetheve (kutikula) e cila bën që muret qelizore të përshkohen
lehtësisht nga uji përfshirë këtu dhe jonet e metaleve.
- kanë raport të lartë sipërfaqe/peshë gjë që ndihmon absorbimin.
Avantazhe të tjera (Chakrabortty et al 2006) krahasuar me biomonitorët e tjerë si
likenet, lëvoret e pemëve etj janë:
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
19
- rritja e ngadalëshme e tyre lejon akumulimin e ndotësve për një periudhë të gjatë
kohore.
- sistemi i dobët vaskular lejon adsorbim më të mire se sa bimët me sistem të
zhvilluar.
- ndryshime të pakta gjatë jetës së tyre.
- janë bimë shumëvjecare lejojnë që të vlerësohet përqëndrimi i ndotësve në
segmente vjetor.
- thjeshtësia për tu mbledhur
- përhapja e gjërë e tyre në natyrë.
1.11 Krahasimi i myshqeve dhe likeneve si biomonitor
Myshqet dhe likenet janë bimë të cilat akumulojnë mjaft mire ndotësit kimik dhe metalet.
(Rühling & Tyler 1971, Bergagli 1998). Ato veprojnë si biomonitor shumë të mirë për
rastet e niveleve të ulta apo mesatare të përqëndrimit të ndotësve, pasi në përqëndrime të
larta vihen re fenomene fiziologjike, të cilat çojnë në stres të këtyre bimëve. Stresi
shkakton dekolorifikim të myshqeve, pasi dëmtohen indet e tyre, si dhe humbje të
aftësisë akumuluese. Kjo ndodh sidomos në afërsi të burimeve të ndotjes. (Folkeson &
Anderson-Bringmark 1988, Salemaa et al. 2004).
Duke krahasuar rezultatet e fituara nga studimet e ndryshme rajonale, është vënë re se ka
diferenca midis këtyre dy biomonitorëve në akumulimin e ndotësve të ndryshëm, të cilat
lidhen me:
- llojin e species së përdorur.
- tipi i emisionit të ndotjes.
- kushtet e mjedisit në zonën e studimit.
Ndikim të rëndësishëm në ndryshimin e përqëndrimit të metaleve të rënda apo ndotësve
të tjerë në myshqe apo likene luajnë:
- mbulesa e pyllit.
- ndikimi i erës
Ndikimi i mbulesës së pyllit, është i rëndësishëm në rastin e likeneve, pasi ato zakonisht
zhvillohen në trungjet apo degët e pemëve. Kurorat e pemëve mbajnë një pjesë të
ndotësve në gjethet e tyre, të cilët bien poshtë si rezultat i precipitimit për shkak të
peshës, kur ato janë grimca pluhuri me përmasa relativisht të mëdha, por edhe nga
shplarja e tyre nga uji i shiut i cili merr me vete edhe grimcat më të vogla, duke tretur në
vetvete dhe kriprat e metaleve të ndryshme. Piklat e ujit, të cilat kanë shplarë materialin e
precipituar mbi gjethe, bien poshte duke lagur degët dhe trungjet e pemëve, kështu që
likenet akumulojnë metalet e rënda apo ndotësit bashkë me ujin. Përqëndrimi i metaleve
të rënda në myshqe apo likene në këtë raste reflekton përqëndrimin e joneve të metaleve
të tretura në ujin e shiut
Ky fenomen është i varur nga lloji i kurorës së pemëve, pra nëse pemët janë me kurorë të
dendur apo të rrallë. Akumulimi i metaleve të rënda dhe ndotësve, është i ndryshëm në
stinët e thata nga ai në stinët me reshje shiu dhe lagështi. Në zonat e ftohta me dimër të
gjatë, ka ndryshime në akumulimin e ndotësve midis likeneve dhe myshqeve, pasi
myshqet një pjesë të mire të vitit janë të mbuluar nga shtresa e borës, ndërsa likenet janë
të ekspozuar gjatë gjithë vitit ndaj ndotësve.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
20
Për rastin e myshqeve, ndikimi i mbulesës së pyllit, varet nëse mostrat e myshqeve të
përdorura për vlerësimin e ndotjes janë mbledhur në pyll, d.m.th nën kurorat apo trungjet
e pemëve, apo janë mbledhur në zona të hapura midis pemëve në lëndina ku ndikimi
kurorës së pemëve është i vogël. Në studimet e biomonitorimit, mostrat e myshqeve
mblidhen në lëndina të hapura, me qëllim që të shmangim efektin e kurorës së pemëve.
Përsa i përket eficencës së kapjes së metaleve të rënda, mund të themi se ndikim të
rëndësishëm luajnë vetitë e ndryshme morfologjike dhe fiziologjike, që kanë myshqet dhe
likenet.
Struktura e spërfaqes së myshqeve është e ndryshme nga ajo e likeneve. Myshqet
sigurojnë një raport më të lartë sipërfaqe/njësi peshe se likenet, por likenet sigurojnë një
sipërfaqe të ashpër dhe poroze që rrit akumulimin e metaleve të rënda. Lidhur me
akumumulimin e metaleve të rënda kemi informacione të ndryshme psh nga studimet e
kryera në Finlandë, (Pilegaard et al në 1993) vlerësohet se myshqet akumulojnë sasi më
të mëdha metalesh të rënda sesa likenet por (Kuik &Wolterbeek 1995) vlersuan se likenet
akumulojnë më mire këto metale, rezultate të ngjashme janë raportuar edhe në studimet e
mëvonshme. Mendohet se ndikim ka eficienca e ndryshme e kapjes në kushte të
mdryshme apo dhe ndikimi i kurorës së pyllit tek likenet.
Por studime të tjera kanë treguar se myshqet akumulojnë pluhurat më mirë se likenet
(Reimann et al 1999), dhe se përqëndrimi i metaleve në myshqe është më i lartë në afërsi
të burimeve të emetimit dhe më i ulët në zonat e largëta, krahasuar me ato në likene.
Brown dhe Brumelis në 1996 kanë treguar se ndikimi i grimcave materiale (pluhurit) në
përqëndrimin e metaleve tek myshqet rritet nga afërsia ndaj burimit të ndotjes. Në zonat e
thata dhe në zonat bujqësore dhe veçanërisht në zonat me bimësi të rrallë, metalet si Al,
Cr, Fe, etj tipik me origjinë nga toka, akumulohen më mire nga myshqet sesa likenet
(Lopi & Bonini 2000, Bergagli et al 2002). Ky fenomen nuk evidentohet në studimet në
zonat veriore të Europës si në Norvegji, Finlandë etj, ku sasia e depozitimeve të thata
është fare e vogël, pasi toka në këto zona është e veshur me bimësi e cila pengon
përhapjen e pluhurave të tokës.
Myshqet dhe likenet ndikohen nga depozitimet e lagështa në forma të ndryshme.
Studimet kanë treguar se shkëmbimi i kationeve nga depozitimet e lagështa, është një
proces shumë i shpejtë tek myshqet, gjë që të çon në përfundimin se përqëndrimi i
metaleve në to shpreh më mire ndikimin e përbërjes së shiut se sa ndikimin e akumulimit
nga pluhurat ( Brown dhe Brumelis në 1996). Procesi i tharjes i cili është më i dukshëm
tek likenet, bën që të kemi ndryshim të akumulimit të metaleve të rënda ndërmjet
myshqeve dhe likeneve (Bergagli 1998, Adamo et al 2003) ndërsa shkrirja e borës në
zonat Alaskës dhe veriut të Europës ndikon dukshëm në akumulimin e metaleve të rënda
nga myshqet (Ford et al 1995).
Megjithatë nuk ka të dhëna të prera nëse myshqet apo likenet janë biomonitorë më të
mire të metaleve të rënda në studimet rajonale, pasi rezultatet e fituara ndryshojnë nga
njëri vend në tjetrin. Gjithashtu dhe mekanizmat me të cilat myshqet dhe likenet
akumulojnë metalet e rënda ndryshojnë kaq shumë sa që nuk mund të zëvëndësojnë njëri
tjetrin në studimet rajonale (Bergagli 2002). Ndryshimet midis zonave të ndryshme dhe
lokalizimi i burimeve të ndotjes, vlerësohen më qartë duke përdorur myshqe se likene.
Gjithashtu përparësia e përdorimit të myshqeve është se ka metoda të thjeshta për
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
21
mbledhjen (mostrimin) e tyre si dhe mundësia e ndarjes me thjeshtësi të segmenteve
vjetor.
Gjetja e një specie të përshtatshme e cila të përdoret si biomonitor për studime të gjëra, si
psh studimet që kryhen në gjithë Europën, është e vështirë. Kështu në studimet Europiane
për vlerësimin e përqëndrimit të metaleve të rënda, në vende të ndryshme, janë përdorur
specie të ndryshme myshqesh si biomonitor (Buse et al 2003). Kështu përdorimi i faktorit
të korrigjimit në studime mjaft të gjera është një kërkesë e domosdoshme pasi
përqëndrimet në myshqe ndryshojnë shumë nga një vend në tjetrin. Duke lëvizur me
qindra kilometra nga jugu në veri do të kemi ndryshime të vetive morfologjike dhe
fiziologjike apo sjelljeve bile edhe të së njëjtës specie myshku, duke bërë kështu që dhe
aftësitë akumuluese të ndryshojnë. (Wolterbeek et al 1995)
Studime të tjera kanë treguar që përqëndrimi i elementeve në myshqe ndryshon me
ndryshimin e lartësisë mbi nivelin e detit. (Kral et al 1989, Herman&Shmidt 1994,
Zechmeister 1995). Ky ndryshim varet nga fakti se sa faktorë të tillë si sasia e reshjeve,
pluhurat, shkalla e rritjes së myshqeve, pësojnë ndryshime me rritjen e lartësisë.
Roli i myshqeve në kapjen e nutrienteve zakonisht konsiderohet mjaft i vogël për arsye të
përmasave të vogla të këtyre bimëve. Por Wetman and Timmer (1967) kanë treguar se
myshqet (pleurozium schreberi) që rriten në pyjet e bredhit të zi (Picea marina) kapin
rreth 23-53% të N, K, P dhe Mg që kapin pemët. Në anën tjetër kontributi i tyre në kapjen
e nutrienteve është shumë domethënës në rastet e ekosistemeve ku ato rriten me bollëk.
Së pari kemi parasysh që burimet e marrjes së nutrienteve janë precipitimet, pluhurat dhe
në sasi mjaft të kufizuara substrati. Brown (1962) ka treguar se myshqet absorbojnë
elementet ushqyes nëpërmjet gjithë sipërfaqes së tyre (të gjetheve dhe kërcellit). Një
aftësi e tillë ndihmohet nga dy karakteristika të myshqeve, së pari raporti i lartë sipërfaqe
vëllim pasi ato realizojnë sipërfaqe të lartë kontakti me mjedisin për njësi vëllimi, dhe së
dyti mungesa e shtresës mbrojtëse dyllore që vesh sipërfaqen e gjetheve të vogla të
myshqeve (kutikula). Gjethet e tyre të vogla, duke patur një trashësi e një shtresë
njëqelizore, janë të ekspozuara direkt ndaj mjedisit duke kapur nutrientet.
Ka një ndryshim thelbësor në mënyrën e kapjes së nutrienteve nga bimët e larta (të cilat
kapjen e nutrientevë e realizojnë më anë të sistemit rrënjor të zhvilluar dhe transportin e
tyre me anë të sistemit vaskular) dhe myshqeve tek të cilat këto sisteme janë të
pazhvilluara. Ndryshimi konsiston në faktin se myshqet marrin elementet ushqyes vetëm
nëpërmjet gjetheve të tyre, bile tek lloji Politrichum, futja e ujit dhe e nutrienteve
realizohet nëpërmjet hapsirave të jashtme ndërqelizore.Pra mund të themi se, nutrientet
tek myshqet nuk kapen nëpërmjet rizodeve por nëpërmjet gjetheve, dhe kjo ndodh më
shumë në majat e bimëve sesa në pjesët e poshtme të saj.
Në qoftë se myshqet do të përdornin rizodet për kapjen e disa nutrienteve atëhere
penetrimi i tyre në bimë do të jetë i cekët d.m.th afër rizhodeve pasi mungon sistemi
vaskular për transportimin e tyre në pjesët e tjera të bimës. Në të vërtetë ne kemi pranuar
se marrja e elementeve ushqyes ndodh nga pluhurat e ndryshëm, të depozituara në
sipërfaqe të gjetheve të myshqeve, por edhe në formë të tretësirave si rezultat e tretjes së
tyre në piklat e shiut apo të vesës.
Nga ana tjetër Taylor dhe Witherspoon (1972) kanë gjetur se, krahasuar me likenet,
myshqet të cilat rriten në bllok të dendur si hypnum cupressiforme, kanë aftësi të mbajnë
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
22
më shumë grimca të pluhurit sesa likenet, pavarsisht se edhe këto të fundit shfaqin
sipërfaqe të madhe adsorbimi.
Kapja e elementeve ushqyes nga myshqet është i lidhur dhe me moshën e segmenteve të
tyre, pasi dimë që myshqet janë bimë shumëvjecare. Kështu nga studimi i myshqeve në
pyjet e bredhit në Alaskë (Chaplin et al 1987) është gjetur se, kapaciteti i absorbimit të
metaleve të ndryshme, është më i lartë në zonën e gjelbër të bimës sesa në pjesën kafe,
gjë që lidhet me ekzistencën e qelizave të vdekura në këtë zonë.
1.12 Faktorët që ndikojnë në akumulimin e elementeve nga myshqet
Thamë se myshqet kapin elementet ushqyes nga depozitimet e lagështa apo të thata dhe
se ato nuk kanë sistem rrënjor. Kapja e elementeve ushqyes realizohet me anë të gjetheve
të tyre, pasi nuk kanë të zhvilluar shtresën mbrojtëse dyllore (kutikulën). Kështu që
nutrientët lidhen drejtpërdrejt në qelizat e gjetheve të myshkut.
Elementet e ndryshëm kimik depozitohen në myshqe nëpërmjet tretësirave ujore, në
formë të gaztë apo precipitimeve të ngurta.
Akumulimi i këtyre elementeve në myshqe ndodh nëpërmjet disa mekanizmave:
- kapja e grimcave në sipërfaqe të qelizave.
- lidhja në muret e jashtme të qelizave si rezultat i proceseve të jonoshkëmbimit.
- kalimi metabolik në brendësi të qelizës.
Kapja e grimcave ndikohet së pari nga përmasat e grimcës si dhe nga karakteristikat
strukturore të sipërfaqes së myshkut.
Procesi i jonoshkëmbimit është një proces kimiko-fiziologjik i shpejtë por që është i
varur nga numri dhe tipi i vendeve të lira për shkëmbimin e joneve, mosha e qelizave,
temperatura si dhe pH i precipitimit (rreshjeve). Në proceset e jonoshkëmbimit jonet
(kationet) lidhen me grupet funksionale organike të qelizave midis të tjerash nëpërmjet
kelatimit.
Përbërja kimike e depozitimit luan rol në akumulimn e elementeve të ndryshëm në
myshqe. Efektiviteti i kapjes së elementeve të ndryshëm nga një specie myshku është
ndryshme dhe varet nga lloji i depozitimit (i lagët ose i thatë), përqendrimi i elementit në
to, pH etj. Efektiviteti i kapjes psh të metaleve të rënda ka një trend të caktuar i cili është
vertetuar eksperimentalisht (shih më poshtë).
Pjesa më e madhe e elementeve kimik, që akumulohen tek myshqet, vijnë si pasojë e
depozitimeve të lagëta apo të thata. Nga kohzgjatja, intesiteti dhe sasia e depozitimeve të
lagëta varet dhe akumulimi i elementeve kimik në myshqe por gjithashtu dhe shplarje e
tyre. Efekti i shplarjes zakonisht varet nga forma e ndodhjes së elementit kimik tek
myshku. Nëse ai ndodhet i depozituar në sipërfaqe të myshkut ai mund të shplahet më me
lehtësi sesa kur ai ndodhet i lidhur në muret e qelizës.
Efektiviteti i kapjes së elementeve varet nga konkurenca e tyre për tu lidhur në vendet e
lira të shkëmbimit të joneve por edhe pH i precipitimit. Psh në rastin e precipitimeve
acide kemi ndikim në kapjen e kationeve të metaleve nga myshqet pasi jonet për
arsye të përqëndrimit të lartë zhvendosin kationet nga vendet e shkëmbimit duke i
okupuar vetë ato. Varësi shumë e mirë e efektivitetit të kapjes nga përbërja e precipitimit
është vërejtur për elemente të tillë si Pb, Cd, Cu dhe Co të cilët kanë efektivitet të lartë
kapje nga tretësirat ujore.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
23
Lloji i bimësisë si dhe përbërja e tokës (pluhurit) shkaktojnë diferenca rajonale të kapjes
së elementeve kimik nga myshqet. Përqendrimi i elementeve kimik në myshqe gjithashtu
mund të ndikohet edhe nga faktorë natyrore të cilët në përgjithësi janë të lidhur me vetitë
fiziologjike dhe morfologjike të myshqeve. Midis specieve të myshqeve vërehen
ndryshime në përbërjen kimike të tyre (sasia dhe llojet e acideve organik përbërës të
qelizave të myshkut). Ndryshime vihen re edhe midis individëve të rritur në kushte të
ndryshme, si edhe midis pjesëve të veçanta të myshkut.
Gjthashtu në përqëndrimin e elementeve në myshqe luan rol përbërja e tokës sidomos në
zonat e thata dhe me bimësi të rrallë. Në këtë rast grimcat e pluhurit të tokës depozitohen
mbi myshqet e ekspozuar duke ndikuar në rritjen e përqëndrimit të elementeve të veçantë
sipas përbërjes së tokës.
Faktor tjetër që ndikon në përqëndrimin e elementeve është mbulesa e bimëve më të larta
nën të cilat rriten myshqet (kryesisht në pyje) ku për shkak të efektit të shplarjes sasi të
depozitimeve që ndodhen në gjethet dhe degët e pemëve bien poshtë dhe kapen nga
myshqet.
Gjithashtu edhe lartësia ndikon në përqëndrimin e elementeve kimik në myshqe, pasi
ndryshon sasia dhe lloji i precipitimeve. Në lartësi të mëdha ka më shumë reshje bore se
shiu, por edhe sasia e pluhrave është më e vogël.
1.13 Kapja e nutrientëve nga myshqet
Myshqet luajnë rol të rëndësishëm në kapjen e nutrientëve në një ekosistem të caktuar.
Siç thamë më lart, Weetman & Timmer 1967 kanë treguar se myshqet kapin sasi të
konsiderueshme N, P, K dhe Ng. Megjithëse roli i tyre në kapjen e nutrientëve është
konkret, ne akoma nuk kemi një përcaktim të saktë nëse kantributi tërësor është i
dëmshëm apo i dobishëm.
Kemi thënë se burimi i nutrientëve për myshqet përfshijnë para se të gjithash precipitimet
e ngurta shirat dhe gazet me përmbajtje të ndryshme, të cilat kapen në sipëfaqe të
gjetheve të tyre (Brown 1982). Kapja e nutrientëve nga myshqet lidhet me dy
karakteristike të myshqeve: raporti siperfaqe/volum i lartë, dhe rezistencë të ulët të
sipërfaqes së gjetheve të myshqeve krahasuar me rrënjët e bimëve për kalimin e
nutrientëve, pasi shtresa e kutikulës është e pazhvilluar. Gjethet me trashësi njëqelizore,
bëjnë që të gjitha qelizat të ekspozohen në të gjitha drejtimet, për kapjen e nutrientëve.
Por kapja e nutrientëve bëhët edhe nga qelizat e kërcellit të myshqeve. Për arsye të
sipërfaqes së vogël që përfaqëson, kërcelli luan pak rol në këtë drejtim. Pra mund të
themi se bima e myshkut funksionon si një e tërë në kapjen e nutrienteve.nga myshqet.
Mungesa e një sistemit vaskular për transportin e nutrienteve, bën që edhe sasitë e vogla
të nutrientëve që merren nga substrati të mbeten në sipërfaqe të rizodave. Për shkak të
rritjes në grup të myshqeve, duke formuar tapete të dendur, kapja e nutrientëve realizohet
më me shumicë nga pjesët e larta të myshkut, pasi ato janë më të ekspozuara ndaj
precipitimeve atmosferke, krahasuar me pjesët e tjera.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
24
1.14 Shkëmbimi i kationeve.
Siç thamë kapja e elementeve ushqyes nga myshqet realizohet nëpërmjet gjetheve të tyre.
Por a janë të gjithë nutrientët njëlloj të aftë të depërtojnë në këto bimë? Ka shumë
mundësi që jo. Por a mund që gjethet e myshqeve të funksionojnë në kapjen e nutrienteve
njëlloj si rrenjët në bimët e tjera?
Aftësia e myshqeve që të kapin nutrientet, edhe kur përqëndrimet e tyre janë shumë të
ulta, i lejon ato të rriten edhe në territore ku bimët e tjera e kanë të pamundur të
zhvillohen. Dimë që myshqet mbajnë nutrientet në vendet e shkëmbimit, (Clymo 1964;
Wells&Brown 1990; Bates 1997) por kapaciteti i shkëmbimit ndryshon në lloje të
ndryshme të myshqeve (Büscher et al.1983).
Kapaciteti i shkëmbimit të kationeve (CEC) është i lidhur me përqëndrimin e lartë të
pektateve të paesterifikuara kryesisht acidit poliuronik në muret e qelezave të myshqeve,
ku ndodh dhe hapi i pare i kapjes së kationeve nga myshqet (Koedman & Büscher 1983).
Koedman dhe Büscher (1983) kanë provuar që kapaciteti i shkëmbimit të kationeve në
myshqe është më i lartë se ai në rrënjët e bimëve të cilat marrin nutrientet me sistem
rrënjor.
Kapaciteti i shkëmbimit të kationeve në muret e qelizave të rrënjëve të trakofiteve dhe ai
i shkëmbimit të kationeve në myshqe ndryshon dukshëm. Në trakofitet ai luhatet nga 2-
7μg/g peshë e thatë, ndërsa tek myshqet luhatet nga 12-15 μg/g peshë e thatë.
Popper dhe Fry (2003) kanë treguar se myshqet kanë përqendrim më të lartë të acidit
glukouronik in muret e qelizave sesa bimët e tjera. Edhe brënda llojeve të ndryshme të
myshqeve, sasia e këtij acidi ndryshon, dhe përqendrim më të lartë kanë myshqet e klasës
Spagnum, të cilët kanë numër më të lartë vendesh shkëmbimi për njësi peshe krahasuar
me të tjerët.
Kapaciteti i shkëmbimit të llojit Spagnum luhatet 9-15 μg/g peshë e thatë myshku kur ky
kapacitet për myshqet e tjera luhatet në vlera 6-12 μg/g peshë e thatë (Temple et al.
1981). Në anën tjetër është vertetuar se myshqet Spagnum kanë aftësi të madhe për të
zëvëndësuar jonet të strukturës së tij qelizore me jonet dhe , bile kur jemi
në mjedise të ngarkuara me ky lloj myshku lidh aq shumë jone në sipërfaqe të
gjetheve të tij saqe mund të vdesë qelizat
Gjithashtu proçesi i shkëmbimit të kationeve, si një proçes kryesor në përfitimin e
nutrienteve, mund të çojë në akumulimin në vlera të larta të metaleve të rënda që
veprojnë si ndotës siç është rasti i kadmiumit, plumbit apo mërkurit (Brown 1984). Ky
fenomen ndodh pasi tek myshqet mungon selektiviteti i mjaftueshëm për kapjen e këtyre
jo nutrienteve (Brown & Bates.1900).
Ndërsa kapaciteti i shkëmbimit të kationeve është i ndryshëm për lloje të ndryshme
myshqesh, koeficienti i selektivitetit nuk varet nga lloji i species së myshkut. Kështu
kationet e lidhura me myshkun mund të zëvëndësohen nga katione të tjera n.q.s
përqëndrimet e këtyre të fundit janë të larta apo kanë valence më të lartë. Ruhling dhe
Tyler (1970) duke përdorur specien e myshkut Hylocomium splendens kanë gjetur trendin
e aftësisë për tu lidhur për disa katione:
Cu ≈ Pb > Ni > Co > Zn ≈ Mn
Këto katione lidhen më me preferencë në vendet e shkëmbimit bile edhe kur
përqendrimet e metaleve të lehta si , , dhe janë të larta.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
25
Myshqet, ashtu si dhe rrënjët e trekeofiteve, kanë në përbërje të qelizave të tyre acidin
poliuronik i cili siguron vende lidhjeje për kationet në muret e qelizave (shkëmbimi
sigurohet nga zëvendësimi i joneve me kationet e metaleve të ndryshëm). Myshqet e
klasës Spagnum disponojnë numër të lartë vendesh lidhjeje pasi shfrytëzojnë përmbajtjen
e lartë të acidit galaktouronik në qelizat e tij (Clymo 1963). Aftësia për të kapur sasi të
mëdha nutrientësh e bën këtë lloj myshku shumë konkurues me bimë të tjera. Kështu
(Bartsch 1994) ka verifikuar pengimin e rritjes së shkurres Chamaedaphne calyculata si
pasoje e kapjes së nutrientëve prej këtij myshku.
Myshqet kanë një numër më të lartë vende të ekspozuara për shkëmbim të kationeve
krahasuar me rrënjët e trakofiteve. Këto vende të këmbimit janë esenciale për kapjen e
nutrienteve, por prania e njërit apo tjetrit element ndikon në përparësitë e shkëmbimit të
elementeve. P.sh në rastin e Pseudosscleropodium purum është vënë re se ai ndërpret
absorbimin e bile humbet dhe Mg ndërqelizor, kur ngopim vendet e shkëmbimit të
joneve me CaCl2. Shtimi njëherazi i dhe rrit në mënyrë domëthënëse
përqëndrimet e tyre në pjesët e qelizave ku ndodh shkëmbimi duke zvogluar mundësinë
e joneve për tu lidhur (Bates, 1997). Akoma më tej kur ndodh tharja (dehidratimi) e
myshqeve nga qelizat e tyre bashkë me ujin largohen edhe një pjesë e nutrienteve. Bates
(1997) ka treguar se në rastin e Pseudosscleropodium purum jonet e janë të afta të
mbeten në sipërfaqe të gjetheve duke i mbajtur ato në vendet e shkëmbimit dhe duke i
riabsorbuar gjatë hidratimit. Ashtu si dhe rrenjet e trakofiteve edhe myshqet shfrytëzojnë
vendet e shkëmbimit për mbajtjen e nutrienteve në sipërfaqen e tyre derisa nutrientet të
zhvendosen më tej në bimë.
Figura 1.14.1. Kapja e kationeve në sipërfaqë të qëlizave të myshkut
Qelizat e myshqeve janë të pasuruara me acid poliuronik apo acid galaktouronik. Grupet
karboksilike ( ) të tyre janë të orientuara nga ana e jashtme e murit të qelizës. Këto
grupe karboksilike lehtësisht zëvëndësojnë jonin me jone të metaleve që ndodhen
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
26
përreth. Ndërsa aftësia e një vend shkëmbimi për të mbajtur një jon të dhënë pozitivisht të
ngarkuar varet jo vetëm nga valenca e tij por gjithashtu dhe nga përqëndrimi i tij. Psh në
rastin e precipitimeve acide kemi të bëjmë me përqëndrime të larta të joneve rreth
qelizave. Meqenëse shumica e venshkëmbimeve do të okupohen nga jone atëhere
jonet pozitivisht të ngarkuara zëvëndësojnë njëri tjetrin apo ato me ngarkesa më të larta
më rrallë. Jonet mund të zëvëndësojnë jonet e tjera të lidhura me myshkun bile edhe
kur këto katione janë me masë të madhe. Kështu kationet me veti bazike nga sipërfaqja e
myshkut shplahen dhe bien në tokë (Foth&Ellis 1997) duke pasuruar substratin me
katione të tilla si , . Në rastin e species Sphagnum, e cila parapëlqen të rritet në
toka acide, (pasi duke patur aftësi të madhe për të lidhur sasi të mëdha dhe
realizon mjedis acid rreth saj) mund të lidhë një sasi të caktuar të këtyre kationeve që
është më e vogël sesa ato që vijnë si rrezultati shplarjes, kështu që jonet dhe
akumulohen në sipërfaqe të gjetheve të myshkut duke shkaktuar vdekjen e tij.
Jo të gjitha pjesët e myshkut sillen në mënyrë të njëjtë në shkëmbimin e kationeve.
Aftësia absorbuese ndryshon në varësi të moshës së pjesës së myshket dhe vendndodhjes
së vendeve të shkembimit të kationeve, në gjethe apo kërcell (Brehm 1968).
Meqenëse bimët kanë një numër të kufizuar vende shkëmbimi, kationet garojnë me njëri
tjetrin për tu lidhur në to. Kështu, nëse një kation është me sasi të madhe ai mund të
shkaktojë mungesë (deficiencë) të kationeve të tjera, duke i bërë të paafta të kenë akses
në këto vende shkëmbimi. Bazuar në eksperimentet e tyre me Hylocomium splendens,
duke përdorur precipitime artificiale, Gjingedal dhe Steinnes (1990), arritën në përfundim
se kationet si , në precipitime, për shkak të konkurencës, mund të okupojnë
vendet e shkëmbimit duke ndikuar në kapjen e joneve të tjera. Ato vunë re gjithashtu se
aftësia kapëse për Zn dhe Cd ndryshonte në varësi të pH dhe se rritja e temperaturës
ndikonte pozitivisht në kapjen e Ca, Cu, Pb, Zn. Reaksionet e kompleksimit me anione si
gjithashtu interferonin në kapjen e këtyre metaleve. Ndërsa Blates dhe Farmer (1990) aplikuan CaCl2 për tre lloje myshqesh dhe vunë re se
kishte reagim të ndryshëm në varësi të mjedisit ku ishin rritur.
Pseudoscleropodiun purum dhe Calliergon cuspidatum të rritura në shkëmbinj gëlqerorë
shfaqnin zvoglim të dukshëm të rritjes në përqëndrime të larta të CaCl2, ndërsa ritmi i
rritjes së Pseudoscleropodiun purum dhe pleurozium schraberi të rritur në argjila acide
nuk ndikohej nga shtimi i CaCl2. Myshqet nga shkëmbinjtë gëlqerorë kanë në qelizat e
tyre sasi të vogla të K dhe Mg dhe shtimi i CaCl2 shkakton deficiencë të këtyre
elementeve si pasojë e garës me Ca që i zëvëndëson apo ul aksesin e tyre në vendet e
shkëmbimit të kationeve.
Fillimisht midis joneve të cilat ndodhen në ajër apo të tretura në ujin e shiut dhe qendrave
të shkëmbimit të joneve vendoset një ekuilibër, proces i cili në kushte natyrore ndodh për
disa ditë (Brown &Bates (1990). Pasi arrihet ky ekuilibër jonet e mbajtura në sipërfaqe të
qelizave vazhdojnë të zhvendosen në brendësi të qelizave (Pickering & Puia 1969).
Kështu në rast se kemi përqendrim të lartë të një joni në depozitimin atmosferik, ai do të
zëvendësojnë jonet e zhvendosura (duke krijuar kështu një ekuilibër të ri) në vendet e
shkëmbimit të joneve. Pra mund të themi se përqëndrimi i lartë i një joni në precipitim
çon në rritje të kapjes së këtij joni nga qelizat e myshkut.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
27
Figura 1.14.2. Skema e hidrolizës së ATP në ADP (Barford D. 1996)
Pasi jonet arrijnë në sipërfaqe të qelizave atyre u nevojitet energji për të hyrë në brendësi
të qelizës. Tek trakeofitet kapja e nutrienteve ndodh nga hapja dhe mbyllja e murit
qelizor në qimet e holla thithëse të sistemit rrënjor të tyre. Kjo hapje dhe mbyllje e murit
qelizor lidhet me daljen jashtë të protoneve dhe zëvendësimin e tyre me elemente të tjerë
ushqyes. Tek myshqet është parë që kjo nxjerrje e protoneve është gjithashtu e ngjashme
me atë tek trakeofitet dhe përdorin ATP (adenosine tre fosfatin) si një pompë për
nxjerrjen jashtë qelizës të joneve . Kështu që qelizat mbeten të ngarkuara negativisht
gjë që shfaq aftësi të qelizave për të lidhur katione të ndryshme. Pra ngarkesa negative
siguron forcën e nevojshme për të lidhur , , , etj. Tek myshqet
qelizat e sipërfaqes së gjetheve dhe hapsirat ndërqelizore sigurojnë mundësinë që kationet
e lidhura në sipërfaqe të futen në qeliza me anë të këtij mekanizmi.
Si rezultat i kapjes dhe zhvendosjes së joneve nëpërmjet jonoshkëmbimit dhe pompës së
protoneve në sipërfaqe të gjethes së myshqeve ndodhin të njëjtat fenomene që ndodhin te
rizoidosfera (hapsira e tokës rreth rënjëve të bimëve), megjithëse në rastin e myshqeve
kemi më tepër mundësi ndryshimi të kushteve në sipërfaqe të gjetheve sesa në rastin e
rrënjëve të trkeofiteve (Raven et al 1998). Në rastin e trakeofiteve për shkak të çlirimit të
joneve hidrogjen si rezultat i lidhjes aty të kationeve, në afërsi të rrenjeve krijohet mjedis
acid i cili është shkak për lidhje të anioneve të ndryshme.
Si përfundim, kapja e nutrientëve nga myshqet së pari varet nga sasia e disponueshme e
vendeve të shkëmbimit të joneve por gjithashtu ai varet nga aftësia e secilit nutrient për të
kaluar në membranën e qelizës, nga prezenca e elementeve të tjerë konkurues për tu
lidhur në vendet e shkëmbimit si dhe nga shkalla e fluktuacionit të vendeve të
shkëmbimit të joneve (Brown & Betes 1990).
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
28
1.15 Aftësia e kapjes së nutrienteve.
Disa nutrientë kapen më me thjeshtësi se të tjerë.(Leblond 2004) ka shqyrtuar kapjen e
metaleve të rënda nga specia e myshkut Pseudoscleopodium purum. Elemente ushqyes si
mangani dhe kaliumi shfaqin aftësi më të mëdha për tu kapur sesa elemente të tilla
joushqyes si natriumi, alumini apo silici. Gjithashtu është vërejtur se indet e reja kanë
aftësi më të mëdha për të kapur nutrientet dhe se nutrientet kapen më me lehtësi nga
myshqet kur ato ndodhen në tretësira (pra të tretura në ujin e shiut) se kur ato janë në
formë precipitimesh të ngurta.
Dimë gjithashtu se në vendet e shkëmbimit të kationeve lidhen më me përparësi kationet
me valence të lartë (Richter & Dainty 1990). Por në llojin e myshkut Sphagnum, është
vërejtur se kemi dy grupe vendesh shkëmbimi të kationeve. Grupi i parë i vendeve të
shkëmbimit të kationeve është lidhur me acidin poligalaktouronik dhe përbën rreth 50%
të vendeve të shkëmbimit ndërsa ato që lidhen me acidin fenolik mbulojnë rreth 25% të
vendeve të shkëmbimit. Aminoacidet, esteret ndikojnë pak në numrin e vendshkëmbimit
të kationeve.
Pjesa më e madhe e vendeve të shkëmbimit të kationeve në myshqe lidhet me
përmbajtjen e acidit poligalaktouronik. Këto vende shkëmbimi janë të disponueshme për
lidhjen e kationeve sipas një trendi të caktuar. Por tek myshqet vihet re edhe një numër i
vogël vende shkëmbimi të cilat janë më të disponueshme për kationet me valence të ulët
si p.sh . Vende të tilla shkëmbimi mendohet se lidhen me acidin fenolik apo
komponimet fenolike të cilat janë prezente në qelizat e myshqeve. Kjo bën të mundur
mbajtjen e niveleve të domosdoshme të kaliumit në qeliza gjatë procesit të tharjes dhe
ndihmon në mbijetesën e myshqeve.
Thamë se procesi i shkëmbimit të kationeve është një proces selektiv. Kationet me
valence të lartë kanë më tepër aftësi për tu lidhur në vendet e shkëmbimit të kationeve se
sa ato me valence të ulët. Kjo ndodh pasi këto jone janë të afta të okupojnë më shumë se
një vend shkëmbimi. Kështu lidhet në dy vendeshkëmbimi ndërsa lidhet vetëm
në një.
Sipas Nieboer dhe Richardson jonet e metaleve klasifikohen në tre grupe:
Grupi I përfshin , ; këto jone janë jotoksike dhe kanë një preference të lartë për tu
lidhur me vendet e shkëmbimit që përmbajnë oksigjen.
Grupi II përfshin , ; këto janë jone shumë toksike dhe kanë tendencë të lidhen
me molekula të cilat përmbajnë N- apo S-.
Grupi III është grup i ndërmjetëm dhe përfshin jonet , , dhe .
Përsa i përket joneve dyvalente, është gjetur se aftësia për tu lidhur ndjek trendin: Pb >
Cu > Cd > Co ≈ Fe > Ni > Zn > Mn (Nieboer dhe Richardson 1980). Ndërsa Rühling
dhe Tyler, duke studiuar Hylocomium splendens, që në vitin 1970 kishin gjetur pothuaj
me pak ndryshime se aftësia për tu lidhur e joneve ndjek trendin: Pb ≈ Cu > Ni > Co >
Zn ≈Mn, si një trend për të gjthë llojet e myshqeve. Pra në të dy rastet kemi një vlerësim
pothuaj të njëjtë të aftësisë së joneve për tu lidhur në vendet e shkëmbimit.
Preferenca për jone me valencë të lartë mund të ndryshojë në rastin kur gati të gjitha
vendet e shkëmbimit të joneve janë të okupuara. Në këtë moment vende të izoluara kanë
mundësi të lidhin vetëm katione njëvalente, duke eleminuar kështu mundësinë e lidhjes
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
29
së joneve dyvalente. Në këtë stad, vende të veçanta ka më shumë të ngjarë të lidhin jone
njëvalente se ato dyvalente apo të lidhin jone dyvalente më me përparësi se ato
trevalente.
Gjithashtu është e mundur që në rastin e sistemeve me PH të ulët të ndodhë që shumica e
vendeve të shkëmbimit të kationeve të okupohen nga jonet duke krijuar kështu shumë
vende të izoluara. Ky fakt i jep mundësi lidhjeje joneve me valence të ulët siç mund të
jetë gjë që shpjegon aftësinë e lartë të tij për tu lidhur në PH të ulta.
Por megjithë thamë më lart lidhur me varësinë a valences së joneve dhe mundësisë për tu
lidhur në vendet e shkëmbimit, nga rregulli i përgjithshëm ka edhe përjashtime psh është
vënë re se tek Sphagnum ai akumulon me përparësi Al dhe Mn dhe më pak Cu dhe Zn.
Shimwell dhe Laurie kanë gjetur se për myshqet aftësia për të absorbuar, mbajtur dhe
desorbuar metalet e rënda është e ndryshme. Gjatë tharjes myshqet ektohidrike
desorbojnë metale të tilla si Pb dhe Zn. Në anë tjetër myshqet mikohidrike përgjithsisht i
mbajnë më fort metalet e rënda pasi ato i lokalizojnë në indet e vjetra në pjesët e poshtme
të tyre.
1.16 Sezonaliteti
Sic thamë se myshqet absorbojnë më mire elememtet ushqyes nga tretësirat ujore sesa
nga precipitimet e ngurta. Kjo na lejon të mendojmë se sasia më e madhe e nutrienteve
kapen në stinët e lagështa të vitit. Por nga ky rregull ka dhe përjashtime p.sh gjatë
sezoneve të thata, mbi sipërfaqen e gjetheve të myshqeve, depozitohen grimca pluhuri që
përmbajnë elemente të ndryshëm. Vesa luan rol të madh në absorbimin e këtyre
elementeve nga myshqet edhe në sezone të thata.
Turner (2003) ka gjetur se shkalla e aktivitetit të enzimës acid fosfatazës ndryshon
dukshëm në specie të ndryshme myshku dhe është më e lartë në dimër se në stinën e
verës. Megjithkëtë indet mbajnë përqëndrim relativisht konstant të N dhe P përgjatë
gjithë vitit. Në rast të një korrelacioni negativ midis përmbajtjes së P në indet dhe
aktivitetit të acid fosfatazës atëhere kemi aktivizim të enzimës në përgjgje të nevojave të
indeve për P duke u bërë tregues i shfaqjes të një stresi ushqimor.
Në një fare shkalle përqëndrimi i elementeve në myshqe është i varur nga bashkëveprimi
i faktorëve të brendëshëm dhe të jashtëm. Elementet të cilët kanë cikël të qëndrueshëm
vjetor janë në përgjithësi elementët esencial si N, P dhe Fe por dhe joesencial si Na. Është
vërejtur që përqëndrimet e tyre në myshqe të jenë të ulta në pranverë dhe të larta në
vjeshtë.
1.17 Grimcat atmosferike
Grimcat atmosferike ose grimcat materiale (particulate matter PM) janë pjesëza të imta të
ngurta apo të lëngëta të cilat ndodhen në atmosferën e tokës. Ato janë të shprëndara në
atmosferën e tokës në formën e aerosoleve. Aerosolet përcaktohen si shprëndarje të
grimcave të ngurta apo të lëngëta në gaz që zakonisht është ajri. Në analogji me aerosolet
kemi hidrosolet ku si mjedis i shprëndarjes së koloidit shërben një lëng.
Kemi dy lloje aerosolesh
- aerosole primare ku kemi shprëndarje të grimcave në gaz.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
30
- aerosole sekondare kur grimcat formohen si rezultat i shndrimeve që ndodhin në
gazet që formojnë një mjedis të caktuar.
Ka disa mënyra të shprehjes së përqëndrimit të aerosoleve, ku më kryesori në fushën e
shkencave mjedisore është shprehja e përqëndrimit në masë, që përcaktohet si masa e
grimcave materiale për njësi vëllimi psh μg/m³, si dhe shprehja me numër përqëndrimi që
përcakton numrin e grimcave për njësi vëllimi psh numër/cm³.
Kur përmasat e grimcave janë të njëjta kemi të bëjmë me aerosole monodisperse ndërsa
kur përmasat e tyre janë të ndryshme kami të bëjmë me aerosole polidisperse
Burimet e grimcave materiale në atmosphere janë natyrore por edhe të shkaktuara nga
aktiviteti njërëzor. Ato kanë veprim të dëmshëm në shëndetin e njeriut por edhe në
mjedis.
Nëntipe të grimcave atmosferike janë:
- grimca materiale të shprëndara në atmosfere në formë pezullie (suspended
particulate matter, SPM).
- grimca të shprëndara të respirueshme që kanë diameter më të vogël se 10 μm
(respirable suspended particle, RSP)
- grimcat e holla FPM (fine particulate mater) dhe bloza me diameter nga 0,01 –
0,25 μm.
Burimet e grimcave janë natyrore dhe lidhen me vullkanet, stuhitë e pluhurit, zjarret në
pyje apo edhe oqeanet dhe detet.
Burimet njërëzore lidhen me aktivitetet e ndryshme industriale si dhe djegia e lëndëve
fosile në automjete apo termocentrale të cilat gjenerojnë në atmosfere sasi të
konsiderueshme grimcash materiale. Sasia më e madhe e grimcave në atmosfere çlirohen
nga oqeanet (pikla uji me përmbajtje të klorurit të natriumit si dhe përbërës të tjerë).
Sasia e aerosoleve antropogjenike të formuara nga aktivitetet industriale etj llogaritet
rreth 10 % e sasisë totale të aerosoleve në atmosfere.
1.18 Depozitimi i grimcave atmosferike
Depozitimi është procesi gjatë të cilit grimcat e aerosolit bashkohen ose depozitohen në
sipërfaqe të ngurta duke çuar kështu në uljen e përqëndrimit të tyre në ajër. Ai ndahet në
dy nënprocese; depozitimi i thatë dhe depozitimi i lëngët. Shkalla e depozitimit apo
shpejtësia e depozitimit varet nga përmasat e grimcave. Grimcat e mëdha depozitohen
më shpejt se ato me përmasa të vogla nëpërmjet sedimentimit apo kapjes nga grimcat e
tjera më të mëdha. Ndërsa difuzioni Brownian ka ndikim mbi grimcat e vogla.
Fluksi i depozitimit përcaktohet si F = v c ku: F është fluksi i depozitimit, v shpejtësia
e depozitimit dhe c përqëndrimi. Në depozitimet gravitacionale v është shpejtësia e rënies
për shkak të gravitetit.
Shumë studime janë bërë rreth sjelljes së grimcave kur përplasen me një pengesë të
caktuar. Përshkrimi në këtë rast bëhet me numrin e Stokit (George Gabriel Stokes) që
është numër pa përmasa i cili shprehet Stk = S/d ku S është distance e frenimit e cila
varet nga përmasa e grimcës, shpejtësia e saj dhe forca e gravitetit ndërsa d përmasa e
pengesës (kryesisht diametri i saj). Kur Stk > 1 grimcat shkëputen nga drejtimi i rrymës
dhe ndeshen me pengesën duke u bashkëngjitur asaj. Ndersa kur Stk < 1 ato nuk ndeshen
me pengesën por ndjekin drejtimin e rrymës.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
31
Depozitimi për shkak të lëvizjes Browniane i bindet ligjeve të pare dhe dytë të Fik-ut dhe
në këtë rast fluksi i depozitimit shprehet 21
)(t
DnJ
ku J është fluksi i depozitimit, n
përqëndrimi fillestar i grimcave, D konstante difuzioni, t koha.
a- Depozitimet e ngurta
Këto lloj depozitimesh shkaktohen nga:
- Sedimentimi gravitacional; kur grimcat bien poshtë për shkak të gravitetit të tyre.
- Kapjes së grimcave; kjo ndodh kur grimcat e vogla lëvizim me rrymën e ajrit në
afërsi të pengesave ku sit ë tilla mind të jenë degët apo gjethet e pemëve.
- Përplasjes; e cila ndodh kur grimcat e vogla të cilat kalojnë rreth një pengese nuk
mund të ndjekin drejtimin e kurbuar të rrymës së ajrit për arsye të inercisë së
vogël që zotërojnë përplasen me pengesën duke mbetur tek ajo ndërsa grimcat e
mëdha me inerci të lartë vazhdojnë të ndjekin drejtimin e rrymës.
- Difuzioni apo lëvizja Browniane; Ky është proçesi kur grimcat lëvizin në mënyrë
kaotike për shkak të goditjes nga molekulat e gazit. Këto përplasje çojnë në
përplasje të grimcës në sipërfaqe të pengesës dhe kështu ato depozitohen aty.
- Turbulenca; e cila lidhet me vorbullat e ajrit të bëjnë transferim të grimcave të
ndryshme si rezultat i përplasjeve me to.
b- Depozitimet e lëngëta
Depozitimet e lëngëta ndodhin si rezultat i kapjes së grimcave nga pikat e shiut apo
borës. Kjo do të thotë se depozitimet e lëngëta janë tipike gravitacionale, por kapja e
grimcave nga pikat e shiut ose bora ndodh si rezultat i difuzionit (lëvizjes Browniane).
Disa tipe të depozitimeve të lëngëta janë:
- Shiu, kjo ndodh kur grimcat kapen nga piklat e shiut të cilat i ndeshin në rrugën e
tyre. Në këtë rast ndodh kapja e grimcave poshtë reve të shiut (below-cloud
scavenging).
- Retë, në këtë rast ndodh kapja e grimcave si rezultat i ndeshjes me piklat e ujit të
reve ose të mjegullave.
- Bora në këtë rast ndodh kapja e grimcave nga flokët e borës duke “pastruar”
grimcat që ndeshin gjatë rrugës së rënies së tyre.
- Një formë tjetër është rasti kur grimcat e ngurta shërbejnë si pika kondesimi për
avujt e ujit (kur ajri ka lagështi të lartë) duke formuar re të cilat shkarkohen në
formë shiu.
1.19 Përbërja e aerosoleve
a- Aerosolet primare
Përbërja e një aerosoli si dhe grimcave përbërëse të tij, varet nga burimi i tyre. Aerosolet
e formuar si rezultat i shprëndarjes së pluhurit të tokës ka përbërje të njëjtë me përbërjen
minerale të saj, zakonisht okside të metaleve të ndryshme që shkëputen si rezultat i
veprimit të erës në sipërfaqen e tokës.
Aerosolet e formuara në sipërfaqe të oqeaneve kanë përbërës kryesor klorurin e natriumit
por edhe magnez, sulfate, kalcium, kalium duke reflektuar përbërjen e ujit të oqeanit.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
32
b- Aerosolet sekondare
Këto aerosole formohen si rezultat i transformimit të gazeve si okside të squfurit apo të
azotit në pikla të acideve sulfurik apo nitrik. Origjina e oksideve të azotit dhe squfurit
mund të jetë antropogjenike por edhe natyrore. Në prezence të amoniakut zakonisht
formohen kripra të amoniumit si sulfate dhe nitrate. Ndërsa në mungesë të amoniumit
duke vepruar me piklat e avujve të ujit në atmosfere, këto okside kalojnë në acidet
përkatëse të tyre. Këto aerosole janë aktive mbi dritën natyrore duke dhënë efekte vizive.
Sulfatet dhe nitratet janë substance që shprëndajnë dritën.
Komponimet organike në atmosfere mund të jenë primare ose sekondare. Primare
konsiderohen komponimet organike të avullueshme që çlirohen në atmosfere kryesisht
nga aktivitetet industriale apo natyrale. Komponimet organike sekondare formohen nga
oksidimi i komponimeve organike primare. Komponimet organike kanë aftësi të
absorbojnë dhe shpërhapin dritën natyrore.
Në këtë grup komponimesh futet dhe karboni elementar (bloza) e cila ka aftësi të madhe
absorbuese për dritën natyrore. si dhe aerosolet që formohen si rezultet i djegies së
karburantit në automjete.
Përbërja kimike e aerosoleve ndikon drejtpërdrejt në absorbimin dhe shpërhapjen e dritës
natyrore pra indeksin e refraksionit.
Përbërja kimike e grimcave të aerosoleve shoqërohen me efekte vizive si në rastin e
smogut që përbëhet nga SO2, NOx, CO, pluhur mineral grimca organike apo blozë. Si
rezultat i shndrrimit të S dhe SO2 në sulfate kemi ulje të shikueshmërisë dhe shfaqjen e
ngjyrës së verdhë.
1.20 Metalet e rënda
Ndotja e mjedisit nga metalet e rënda sot është problem i madh shoqëror dhe ekonomik.
Për arsye të dëmëve që sjellin në organizmin e njëriut, ashtu dhe të organizmatve të tjera
te gjalla, po i kushtohet një vëmëndje uljes së emetimeve të tyre në atmosfere duke
aplikuar teknologji sa më efikase. Kjo ndodh kryesisht në vendet e zhvilluara. Vendet në
zhvillim janë dhe ndotësit më të mëdhenj për arsye të aplikimit të teknologjive të
vjetëruara apo të mungesës së kontrollit dhe vlerësimit të këtyre ndotjeve.
Metalet e rënda përfshihen në një grup elementesh të papërcaktuar që shfaqin veti
metalore. Në këtë grup përfshihen metale, disa metaloide, lantanidet dhe aktinidet. Janë
propozuar përkufizime të ndryshme disa prej të cilave bazohen në densitetit, disa në
numrin atomik apo masën atomike, disa në toksicitetin që shfaqin. Por termi metale të
rënda është vlerësuar në raportin teknik të IUPAC si i keqinterpretuar që ka përkufizim
kontraditor dhe të palidhur me një bazë shkencore. Ka një alternative tjetër që është termi
metale toksik, për të cilin nuk ka akoma një konsesus lidhur me përkufizimin e saktë.
Përfundimisht mund të themi se metalet e rënda përfshijnë elementë me shkëlqim më të
lartë se grafiti, ku përfshihen dhe disa prej metaleve me masë atomike të madhe. Janë
elemente kimike me densitet relativisht të lartë që janë toksik dhe në përqëndrime të ulta.
Në biosferë ato nuk mund të shkatërrohen dhe kështu që mbeten aktive gjithmonë duke u
lidhur në forma nga më toksike, kryesisht komponimet organike të tyre. Disa prej këtyre
metaleve, në përqëndrime të ulta, janë esenciale për organizmat e gjallë. Organizmat e
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
33
gjalla për zhvillimin e aktivitetit të tyre kanë nevoja të ndryshme për “metale të rënda”.
Hekuri, kobalti, bakri, mangani, molibdeni dhe zinku janë të nevojshëm për organizmin e
njëriut në sasi të caktuara. Sasia e tepërt e tyre mund ta dëmtojë organizmin. Metale të
tjera si mërkuri, plumbi, kadmiumi njihen si metale toksike pa ndonjë efekt të
domosdoshëm në aktivitetin jetësor.
Metalet e rënda ndodhen në ntyrë me një variacion të lartë përqëndrimi dhe në dekadat e
fundit, si pasojë e aktivitetit njerëzor, sasia e metaleve të rënda që çlirohen në atmosfere
është rritur ndjeshëm.
Më poshtë po japim vlerat e lejuara të përmbajtjes së metaleve të rënda në ujin e pijshëm
si dhe në grimcat e pluhurit PM-10.
Tabela 1.20.1 Përmbajtja e disa metaleve të rënda në ujin e pijshëm sipas WHO
Metalet Zn As Mg Ca Cd Pb Ag Hg
Sipas WHO(permbajtja
mg/l)
5 0.01 50 50 0.003 0.01 0.0 0.001
Tabela 1.20. 2. Vlerat limit dhe target të disa metaleve të rënda në grimcat PM 10 në ajër.
Plumb Arsenik Kadmium Nikel Mercur
Legjislacioni
Direktiva e
parw
(1999/30/EC)
Direktiva e
katërt
(2004/107/EC)
Direktiva e
katërt
(2004/107/EC)
Direktiva e
katërt
(2004/107/EC)
Direktiva e
katërt
(2004/107/EC)
Kufiri/ Vlera target 0.5 µg/m3
vlera kufi
6 ng/m3
vlera target
5 ng/m3
vlera target
20 ng/m3
vlera target Pa specifikuar
Kufiri i sipërm (%
vlerës së rrezikut)
70% 0.35
µg/m3 60% 3.6 ng/m3 60% 3 ng/m3 70% 14 ng/m3 Pa specifikuar
Kufiri i poshtëm(%
vlerës së rrezikut)
50% 0.25
µg/m3 40% 2.4 ng/m3 40% 2 ng/m3 50% 10 ng/m3 Pa specifikuar
Zakonisht ato bioakumulohen në organizmat e gjallë dmth të rritin përqëndrimin e tyre në
kohë, duke u bërë të dëmshëm megjithëse përqëndrimet e tyre në mjedis mund të jenë të
ulta. Meqenëse ato janë të padegradueshme në një ekosistem, ato kalojnë nga njëri nivel i
zinxhirit ushqimor në tjetrin, duke u depozituar në inde të veçanta të organizmave të
gjalla. Në këtë rast ndodh dhe biomagnifikimi i tyre duke shkaktuar dëmtime në nivelet e
larta të zinxhirit ushqimor. Metalet e rënda gjenden në ajër ujë dhe tokë. Ato mund të
depozitohen në organizmat e gjalla nëpërmjet frymëmarrjes, ujit të pijshë dhe ushqimit,
duke u bërë shkak për dëmtime serioz të organeve të ndryshme. Mangani, mërkuri,
plumbi dhe arseniku ndikojnë midis të tjerave në sistemin nervor qendror. Mërkuri, bakri,
plumbi, kadmiumi në mëlçi, veshka dhe kocka ndërsa nikeli, kromi, kadmiumi bakri në
lëkurë dhe kocka.
Metalet e rënda, si përbërës natyral të kores së tokës por edhe të emmetuar në atmosferë,
kanë qëndrueshmëri të lartë. Emetimi i tyre nga aktivitete industriale (fabrika apo
miniera) shkakton ndotjen e mjedisit duke u bërë të dëmshëm për dhjetra vjet edhe pas
mbylljes së këtyre aktiviteteve.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
34
Metalet e rënda që janë dhe ndotës kryesorë janë mërkuri (Hg), plumbi (Pb) dhe
kadmiumi (Cd)
Më poshtë po japim efektet e disa elementeve kimik (metale të rënda) të cilat janë marrë
në konsiderate dhe në studimin tone:
Kadmiumi
Vetitë toksike të kadmiumit lidhen me ngjashmërinë kimike që ka ky element me zinkun
që është element esencial për organizmin e njëriut apo kafshëve. Në natyrë është pak i
përhapur (rreth 0,1 ppm të kores së tokës) dhe ndodhet tek minerali i sfaleritit (ZnS) ku
bashkëshoqëron Zn. Kadmiumi është metal biopersistent dhe kur absorbohet nga
organizmat mbetet në to për vite (tek njeriu dekada).
Ekspozimi i njeriut për një kohë të gjatë ndaj kadmiumit shkakton probleme në organe të
tilla si veshkat apo mushkëritë. Ekspozimi ndaj nivelive të larta të kadmiumit është shkak
për shfaqje të tumoreve të ndryshme. Kadmiumi mund të shkaktojë defekte në kocka si
osteomalakia apo osteoporoza.
Origjina e tij në ambient, vjen kryesisht si rezultat i shkarkimeve të industrisë së rafinimit
të zinkut, ku ai prodhohet si produkt sekondar. Ai gjithashtu është pjesë në disa produkte
si plehrat fosfatike, detergjente apo produkte të përpunimit të naftës.
Duhani është gjithashtu një burim për toksifikim nga kadmiumi. Një duhanpirës, që
konsumon 20 cigare në ditë, absorbon rreth 4μg cadmium, sasi e cila rritet vazhdimisht
duke ditur se ai është element mjaft i qendrueshëm dhe që desorbohet shumë ngadalë nga
organizmi.
Plumbi
Konsiderohet element mjaft toksik i cili ndikon pothuaj në të gjitha organet e njeriut.
Ekspozimi ndaj plumbit, ndikon biologjikisht në organizmin e njeriut në diapazon të
gjerë, i cili varet nga përqendrimi dhe kohzgjatja e ekspozimit. Rrezik më të madh për
toksikifikim nga plumbi paraqet kryesisht sistemi nervor. Ekspozimi për një kohë të gjatë
ndaj plumbit (veçanërisht ndaj kriprave të tretshme të tij apo oksidit PbO2) mund të
shkaktojë sëmundje të veshkave apo ndikim në sintezën e hemoglobinës. Në moshat e
mesme, plumbi shkakton rritje të presionit të gjakut, ndërsa tek të moshuarit, mund të
shfaqë anemi. Tek fëmijët, ekspozimi ndaj vlerave të larta të plumbit, mund të çojë në
dëmtime serioze të trurit apo veshkave që mund të shkaktojnë dhe vdekje.
Helmimi ndodh si pasojë e ushqimit (konsumi aksidental i ushqimit të ndotur nga
plumbi) apo përdorimit pa kujdes i bojrave me bazë plumbi ose pirja e ujit me përmbajtje
plumbi (si pasojë e përdorimit të tubacioneve prej plumbi). Ai absorbohet shpejt nga
organizmi, transportohet nga gjaku në të gjitha organet, duke shkaktuar dëmtime në
sistemin nervor qendror, sistemin kardiovaskular, sistemin imunitar, organeve si veshkat,
kockat etj.
Duke qenë element mjaft toksik gjatë shekullit të kaluar u reduktua ndjeshëm prodhimi
i ngjyruesve me bazë plumbi. Në mesin e viteve ’80 u morën masa për heqjen e
përdorimit të plumbit në benzina (tetraetili i plumbit) gjithashtu në këtë kohë u hoq dorë
përfundimisht nga përdorimi i tubacioneve të plumbit në transportin e ujit.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
35
Mërkuri
Mërkuri është element shumë toksik cili bioakumulohet në organizmat e gjallë sidomos
tek peshqit apo kafshët dhe bimët e tjera të ujit. Mërkuri elementar, i cili çlirohet në
atmosferë si rezultat i aktivitetit natyror apo atij njërëzor, transportohet lehtësisht në
formë të gaztë pothuaj në të gjithë globin. Ai rikthehet në tokë duke u lidhur me pikat e
shiut apo grimcat e tokës në formën e pluhurit. Çdo vit çlirohen në atmosfere rreth 6000
ton mërkur vetëm si pasojë e aktivitetit natyror dhe kjo sasi dyfishohet si pasojë e
aktivitetit njërëzor që lidhet kryesisht me djegien e lëndëve të djegshme fosile,
aktiviteteve minerare, apo industrive të ndryshme si ajo e prodhimit të baterive etj. Vetëm
nga djegia e qymyreve në centralet e prodhimit të energjisë çlirohet në atmosferë rreth
40% e sasisë totale. Përveç mërkurit elementar, formë tjetër e mërkurit, kryesisht në
mjedise ujore, është dhe mërkuri jonik (i cili mund të jetë në formë kloruresh, sulfidesh
apo i lidhur me acide organike) si dhe mërkuri organik në formën e metilmërkurit.
Metilmërkuri bioakumulohet në organizmat e gjalla pasi ai mbahet nga organizma të
niveleve të ndryshme të zinxhirit ushqimor.
Në organizmin e njeriut mërkuri absorbohet nga ngrënia e ushqimeve me përmbajtje
mërkuri (peshk, fruta, zarzvate etj). Ai me anë të gjakut transportohet në të gjitha organet
dhe grumbullohet zakonisht në tru. Ai prek sistemin nervor, sistemin kardiovaskular,
veshkat, mushkëritë etj.
Kromi
Burimet e kromit në atmosfere janë të ndryshme duke filluar që nga minierat e nxjerrjes
së kromit, ku si rezultat i proceseve të punës kemi ndotje të mjedisit për shkak të
pluhurave që formohen. Industria e pasurimit të mineraleve të kromit është ndotëse jo
vetëm e ajrit pasojë e pluhurave që formohen nga coptimi i mineralit por edhe të ujrave
toksore apo nëntoksore si pasojë e shkarkimeve nga repartet e flotacionit. Dampat e
shkarkimeve të mbetjeve industriale nga fabrikat e kromit, janë ndotës të konsiderueshëm
të mjedisit.
Kromi është gjithashtu i pranishëm në pigmentet ngjyruese me bazë kromi apo dhe
materiale të tjera.
Nivelet e ulta të kromit shkaktojnë irritim të lëkurës si dhe djegësi në stomak. Ekspozimi
për një kohë të gjatë shkakton dëmtime të veshkave, mëlçisë apo indeve nervore. Kromi
akumulohet në organizmat ujorë molusqet, peshqit etj. Konsumimi i këtyre të fundit, për
shkak të akumulimit në përqëndrime të larta të kromit në to, mund të shkaktojë rreziqe
më të mëdha sesa ekspozimi për një kohë të gjatë.
Bakri
Është element esencial për organizmin human por në përqëndrime të larta ai mund të
shkaktojë anemi dëmtime të veshkave apo mëlçisë. Sidomos tek njërëzit me sëmundjen
Wilson ekspozimi i gjatë ndaj këtij metali ka një rezik më të madh.
Burimet e ndotjes nga bakri janë sidomos mjediset e punës në minierat e bakrit apo
rafineritë e bakrit të cilat emetojnë pluhura të cilat kalojnë me frymëmarrje në organizmin
e njëriut. Po ashtu shkarkimet e ujrave nga vaskat e rafinimit të bakrit janë burim ndotje
për ujrat tokësorë dhe nëntokësorë. Përdorimi i këtyre ujrave për vaditje, pa u përpunuar
paraprakisht, çon në akumulim të këtij elementi në bimë që shërbejnë si ushqim për
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
36
njëriun. Burime të tjera janë përdorimi i pesticideve dhe herbicideve me bazë bakri në
bujqësi që përveç akumulimit në fruta çojnë në ndotje të tokave apo ujrave si rezultat i
shplarjes nga shirat. Po ashtu përdorimi i materialeve hidraulike prej bakri në (zakonisht
bronxi) lejon mundësinë e ndotjes së ujit të pijshëm nga ky metal.
Nikeli
Sasi të vogla të nikelit janë të domosdoshme për organizmin e njeriut. Nikeli merr pjesë
në prodhimin e rruazave të kuqe të gjakut, por në sasi të mëdha ai kthehen në një element
mesatarisht toksik. Ekspozimi për një kohë të shkurtër ndaj nikelit, nuk ka prova se
shkakton probleme shendetsore. Ekspozimi për një kohë të gjatë, shkakton dëmtime të
mëlçisë, zemrës si dhe shkakton irritim të lëkurës. Norma e lejuar e nikelit në ujin e
pijshëm, si burim i marrjes së tij nga njeriu, akoma nuk është përcaktuar nga EPA. Nikeli
akumulohet në organizmat ujor por ai nuk magnifikohet gjatë zinxhirit ushqimor.
Alumini
Alumini është element shumë i përhapur në natyrë. Ai përbën rreth 8% të masës së kores
së tokës. Ndikimi i aluminit në shendetin e njeriut, lidhet me përhapjen e gjerë të tij në
natyrë si dhe përdorimit të tij në shumë industri.
Efektet toksike lidhen kryesisht me depozitimin e tij në kocka dhe në sistemin nervor
qendror. Meqenëse alumini është konkurent me kalciumin në proceset absorbimit,
ekspozimi ndaj niveleve të larta të aluminit mund të çojë në zevendësim të Ca
(osteopenia) e cila vihet re sidomos tek fëmijët. Ndërsa dozat shumë të larta të aluminit
shkaktojnë neurotoksifikim.
Natriumi
Është element i nevojshëm si për rregullimin e presionit dhe pH të gjakut, ashtu dhe të
ekulibrit osmotik midis qelizave dhe lëngut ndërqelizor. Sasia minimale ditore e
nevojshme për organizmin e njeriut është 500 mg, dhe merret kryesisht nga kloruri i
natriumit.
Rregullimi i sasisë së Na në gjakun e njëriut realizohet në veshka
Hekuri
Sasi të mëdha të hekurit të absorbuara nga organizmi i njëriut çojnë në shtim të nivelit të
tij në gjak. Hekuri i lirë duke vepruar me peroksidet formon radikale të lira të cilat janë
shumë aktive dhe dëmtojnë DNA, proteinat, lipidet dhe përbërësit e tjerë të qelizës.
Toksiciteti i hekurit shfaqet, kur sasia e tij, tejkalon sasinë që mund të mbahet nga
organizmi. Organet që dëmtohen më shumë nga hekuri janë: zemra, mëlçia të cilat çojnë
në pasoja të rrezikshme si koma apo dhe vdekje.
Nga eksperienca dozat mbi 20 mg për peshë trupore konsiderohen vdekjeprurëse për
njeriun.
1.21 Metalet esenciale.
Disa metale si hekuri, zinku, bakri, magnezi, kromi, molibdeni dhe seleni në sasi të vogla
janë të domosdoshëm për shëndetin e njëriut. Ato janë të domosdoshëm pasi janë pjesë
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
37
përbërëse e enzimave të ndryshme që përfshihen në proceset metabolike apo biokimike.
Këto metale janë gjërësisht të përhapur në natyrë sidomos në depoziimet minerale të tyre,
apo në tokë në përgjithësi, duke qenë kështu të disponueshme për tu kapur nga bimët apo
kafshët. Edhe kalciumi e natriumi janë të domosdoshëm për njeriun, por këto nuk janë
trajtuar nga studiuesit si metale.
Kriter për vlerësimin e tyre si esencial për shëndetin e njëriut, eshtë fakti se mungesa e
tyre shkakton anormalitete funksionale të organizmit. Këto anormalitete janë pasojë e
ndryshimeve biokimike të cilat eleminohen në prezencë të këtyre metaleve. Këto kritere
kërkojnë dhe instrumente të domosdoshëm, të cilat sigurojnë vlerësimin e efekteve
biologjike të metalit. Karakteristikë është se për këto metale, organizmi i njeriut siguron
një mekanizëm hemostatik që ul apo rrit kapjen apo nxjerrjen e tyre sa here që është
nevoja, duke mbajtur nivelin e domosdoshëm në trupin e njeriut. Nevoja e organizmit për
këto metale është e lartë tek fëmijët gjatë periudhës së rritjes apo tek gratë gjatë
shtatëzanisë.
Hekuri është përbërës kryesor i hemoglobinës si dhe një sërë enzimash. Ai depozitohet
në indet e trupit dhe çlirohet sa herë organizmi ka nevojë për të. Mungesa e tij mund të
shkaktohet nga dieta ushqimore të papërshtatshme që sjell, sidomos tek fëmijët, aneminë
si dhe rritjen e prekshmërisë nga sëmundjet dhe infeksionet e ndryshme.
Figura 1.21.1. Struktura e hemit. (Fjalor i Kimisë 1984)
Zinku është përbërës i më shumë se 300 enzimave, që marrin pjesë në një numër të madh
funksionesh të organizmit. Mungesa e tij ndikon në rritjen e qelizave apo riparimin e
indeve të dëmtuara. Mishi, peshqit, vezët janë burimi kryesor i zinkut për njëriun, ndërsa
zinku me origjinë nga zarzavatet apo drithrat është më pak i asimilueshëm nga organizmi.
Bakri është gjithashtu përbërës i shumë enzimave dhe është përbërës i flokëve si dhe
indeve elastike që përbëjnë lëkurën, kockat apo organet e tjera. Mungesa e tij në
organizmin e njeriut ndodh rrallë dhe lidhet me sëmundje të fituara apo të trashëguara, të
cilat dëmtojnë aparatin tretës dhe asimilues të organizmit. Në këtë rast vihen re anomali
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
38
të sistemit kockor apo anemi, pasi enzimat bakërmbajtëse janë përgjegjëse për
shfrytëzimin e përshtatshëm të hekurit në organizëm.
Magnezi është përbërës i dy enzimave të rëndësishme (mitochondriale enzymes). Burim
kryesor për organizmin e njeriut janë zarzavatet, drithrat, frutat etj. Zakonisht mungesë e
tij në organizmin e njeriut, nuk vehet re, pasi është pjesë e ushqimeve bazë të njëriut si
dhe të veprimit të mekanizmit hemostatik.
Kromi Forma trevalente e tij është e domosdoshme për mbajtjen në parametra normal të
metabolizmit të glukozës.
Molibdeni është i domosdoshëm për funksionin e disa enzimave dhe përmbajtja e tij në
ushqim varet sidomos nga përbërësit e tokës.
Seleni është shtuar së fundmi në listën e elementeve esencial. Ai është përbërës i një
enzime të rëndësishme, glutathione peroxidase, dhe është ngushtësisht i lidhur me
aktivitetin antioksidant të vitaminës E.
Metale të tjera si As, Ni, B është vërtetuar se janë esenciale për bimët dhe për format e
ulta të kafshëve, por esencialiteti i tyre për njëriun nuk është vërtetuar.
Siç thamë më lart, një pjesë e metaleve të rënda si Pb, Hg, Cd janë toksike dhe të
dëmshme edhe në përqëndrime të ulta. Në grafikun e mëposhtëm, në abshisë është
përqëndrimi i metaleve të rënda ndërsa në ordinatë cilësia e jetës me 10 shkallë. Për rastin
e elementeve esencial kemi një diapazon përqëndrimi ku kemi cilësi jete maksimale.
Sasia e vogël nën limitet e nevojshme (deficienca) dhe sasi e tepërt (sulficienca)
shkaktojnë sëmundje të ndryshme dhe ulje të cilësisë së jetës.
Figura 1.21.2 Varësia e cilësisë së jetës nga përqëndrimet e metaleve në organizëm
Efektet helmuese të metaleve të rënda vijnë si rezultat i ndërhyrjes së tyre në biokiminë e
proceseve të metabolizmit. Kur ato futen në stomak, nëpërmjet ushqimit, nën veprimin e
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
39
mjedisit acid të stomakut ato kthehen në gjendje të oksiduar
( ) të cilat kombinohen me proteinat apo enzimat e
qelizave duke formuar lidhje të forta dhe të qëndrueshme si më poshtë.
S
SH
SH
S
S-Me-S
SCH3
SCH3 S-Me-S
Në ekuacionet e mësipërme jepen veprimi i metaleve me grupin sulfhidril (-SH) të
cisteinës dhe atomeve të squfurit të metioninës (-SCH3) (Ogwuegbu &Ijioma, 2003).
1.22 Ndotja mjedisore në zonën e Elbasanit
Elbasani deri n vitet '50 të shekullit të kaluar nuk pati ndonjë industri, përveç një fabrike
vaji një centrali për prodhimin e energjisë elektrike dhe disa punishteve të vogla.
Problemet mjedisore në këtë qytet fillojnë pas viteve '50, kur në afërsi të qytetit u ndërtua
kombinati i përpunimit të drurit si dhe u ngrit fabrika e çimentos apo uzina e përpunimit
të naftës në Cërrik së bashku me TEC-in. Po në këtë kohë u ngritën dhe disa fabrika për
përpunimin e produkteve bujqësore etj. Por nivelet e ndotjeve në qytet u rritën shumë pas
viteve '70 kur pranë qytetit, rreth 3 km larg tij, u ngrit kompleksi siderurgjik ku
përfshiheshin një sërë uzinash që realizonin trajtimin e mineralit të hekur-nikelit,
shkrirjen e tij për prodhimin e gizës dhe çelikut si dhe uzina të prodhimit të detaleve për
industri të ndryshme apo prodhim të çeliqeve të ndryshme për ndërtim. Pra u synua
realizimi i një cikli të mbyllur, përsa i përket prodhimit të materaleve ferroze. Në këtë
kombinat funksiononte dhe një TEC për prodhim energjie dhe avulli të nevojshëm për
teknologjinë. Më pas në vitet ΄80 u ndërtua në këtë rajon dhe uzina e ferrokromit si dhe
uzina e prodhimit të nikelit metalik.
Të gjithë këto uzina shkarkonin në atmosferë sasi të mëdha ndotësish që vinin kryesisht
nga përdorimi i lëndëve djegëse si qymyr në TEC apo solari në furrat e uzinave të
petëzimit apo shkarkime të pakontrolluara ose aksidentale në uzinat ferrokromit apo të
koksifikimit të qymyreve, që përveç metaleve të rënda shkarkonin në atmosferë dhe
komponime organike rrjedhës të benzenit. Po ashtu dhe shkarkimet e pluhurave minerale
nga oxhaqet e uzinave, për shkak të mungesës apo mosfunksionimit të pluhurkapësve,
shtuan edhe më shumë ndotjen.
P ose E P ose E
Me
P ose E P ose E P ose E 4
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
40
Një tjetër ndotës i rëndësishëm ishte dhe mbetet dhe fabrika e çimentos. Përveç
shkarkimit të sasive të mëdha të pluhurit që është përgjëgjës për sëmundjë të ndryshme
të mushkërive, kjo fabrikë është burim ndotjeje edhe nga metalet e rënda të cilat çlirohen
si pasojë e djegies së qymyrit apo solarit në furrat e saj.
Të gjithë këto ndotës qëndronin pezull mbi qytet dhe rajonin rreth tij duke u depozituar
në tokë dhe ujë. Lumi Shkumbin dikur i shfrytëzuar nga banorët e qytetit për peshkim u
kthye në një lum pa jetë, pasojë e shkarkimeve industriale nga ky kombinat dhe nga
uzina e naftës Cërrik.
Politikat e ndjekura për realizimin e planeve me çdo kusht, kujdesi i pamjaftueshëm për
mjedisin, niveli i ulet profesional si dhe mosndërgjegjësimi i punonjësve për rrezikun e
ndotjeve, bënë që ndotjet mjedisore të shikoheshin si probleme të dorës së dytë.
Përveç sa më sipër në shtimin e ndotjeve ndikuan dhe prerja në masë e pyjeve përgjatë
lumit Shkumbin dhe pyjeve të tjerë në zonat afër, drurët e të cilëve shërbyen si lëndë e
parë në kombinatin e drurit. Po ashtu shpyllëzimet për krijimn e tokavë bujqësore,
përdorimi i pesticideve, herbicidev etj ndikuan në cilësinë e ujrave.
Aktiviteti i tanishëm i ish-kombinatit metalurgjik, konsiston në disa uzina si ajo e çelikut
(ku si lëndë të parë përdoret skrapi), uzina e petëzimit të çeliqeve, uzina e ferrokromit si
dhe fabrika e prodhimit të tullave. Në territorin e kombinatit tani veprojnë dhe një numër
fabrikash të vogla për prodhimin e sfungjerit, polisterolit dhe gëlqeres. Zona me ndikim
të drejtperdrejtë nga ndotjet e tij, përfshin gjithë fushën e Elbasanit dhe rajonet rreth saj
me një popullsi rreth 200 mijë banorë. Me kapacitet prodhues prej rreth 800 000 ton çelik
në vit, emeton çdo vit në atmosferë rreth 50 ton pluhur toksik. Ndotësit e ndryshëm të
shkarkuara prej tij kanë ndikim në ajrin, ujin dhe tokën rreth tij. Pluhurat dhe gazet e
shkarkuar prej oxhaqeve të tij, janë shkak për ndotjen e zonës me elemente të tillë si Pb,
Hg, Cd, Zn, Ni etj, të cilët shprëndahen në ajër duke u bërë potencialisht të dëmshëm për
njërëzit. Por ato kanë efekt dhe në ujrat tokësor. Lumi Shkumbin, pellgu ujëmbledhës i të
cilit përfshin pothuaj gjithë këtë zonë, vlerësohet si lumi më i ndotur në Shqipëri.
Megjithatë ujrat e tij përdoren nga fermerët për vaditjen e prodhimeve bujqësore. Duke
patur parasysh që prodhimet bujqësore të kësaj zone, trgtohen në një zonë mjaft më të
gjerë edhe në Tiranë e Durrës, pasojat e konsumit janë të mëdha.
Ndotja e tokës është një problem tjetër i rëndësishëm, pasi depozitimi i metaleve të rënda
ka një impakt negativ në cilësinë e tokave bujqësore si dhe sasinë dhe cilësinë e
prodhimeve të tyre. Studimet tregojnë se përqëndrimet e metaleve të rënda në tokë janë
më të larta në afërsi të kombinatit dhe pësojnë ulje eksponenciale duke u larguar prej tij.
Distanca e përhapjes së ndotjes është e varur në mënyrë të konsiderueshme nga kushtet
metrologjike si reshjet e ndryshme shiu, bora por ndikim kryesor ka era. Po nga studimet
(Shalari et al 1999) është vënë rë përhapje të ndotjeve në distanca të largëta rreth 20 km
nga burim (Kombinati metalurgjik) në drejtim të perëndimt, pasi pjesën më të madhe të
vitit era fryn nga lindja në perëndim.
Sot si pasojë e aktivitetit dhjetravjecar të uzinave tashmë të mbyllura si dhe ndotjes që
shkaktohet nga uzinat që punojnë, zona e Elbasanit parqitet shumë e ndotur. Pasojat e
kësaj ndotjeje lidhen me shendetin e punëtorëve që punuan në këto uzina, shumë prej të
cilëve trashëguan sëmundje të ndryshme profesionale, por edhe me shendetin e
punonjësve që vazhdojnë të punojnë. Pasojat lidhen me defektet e ndryshme tek fëmijë
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
41
apo kafshë në këtë zonë. Elbasani vlerësohet si qyteti me numrin vjetor me të lartë të
njërëzve të prekur nga kanceri krahasuar me qytetet e tjerë.
Tjetër ndotës potencial i ajrit të qytetit është fusha e depozitimit të ndotjeve urbane në
juglidje të qytetit (1 km). Bashkia Elbasan çdo ditë depoziton në këtë fushë rreth 100 ton
mbetje urbane. Në këtë fushë ndodhen të depozituara rreth 1,5 milion ton mbetje urbane.
Djegia e mbeturinave, sidomos gjatë periudhës së verës shkarkon mbi qytet sasi të mëdha
tymi, të cilat në pjesën jogore të qytetit për shkak të afërsisë janë shqetësuese për banorët.
Këto tymra janë burim ndotjeje nga metalet e rënda si Pb, Hg, dhe veçanërisht Cd por
edhe ndotësve të ndryshëm organik që formohen nga djegiet e plastikës, gomave apo
mbetjeve të tjera.
Duke qenë e vendosur në afërsi të lumit Shkumbin, fusha e mbeturinave, ndikon
drejtpërdrejt në cilësinë e ujrave të lumit, pasi gjithë ndotësit që ndodhen dhe ato që
krijohen nga djegia e pakontrolluar e mbetjeve në kohë me shira shplahen nga uji i shiut
dhe kalojnë në ujrat e lumit duke i ndotur ato. Kjo fushë depozitim është ngritur mbi një
sipërfaqe toke me formacione zhavorri, gjë që lejon filtrimet e ujrave të ndotur duke u
bërë rrezik për ndotjet dhe të ujrave nëntoksor.
Sot disa uzina të këtij kombinati janë në përdorim nga kompania Turke “KURUM
INTERNATIONAL”. Ndërsa më parë për prodhimin e çelikut përdorej giza e prodhuar
në furnaltë sot kjo kompani përdor gjthfarlloj mbeturinash ferroze (skrape) ku përfshihen
automjete të vjetra, pjesë metalike nga industri të cilat shkatërrohen, armatime të
shkatërruara etj. Ndotja që çlirohet nga shkrirja e mbetjeve të tilla në furrat elektrike
është jo vetëm e madhe por edhe shumë toksike. Këtu çlirohen metale të rënda që janë në
përbërje të bojrave me të cilat janë lyer atomjete, por edhe nga vajrat, grasot e produktet e
tjera që ndodhen në motorrat e tyre. Po kështu nga djegia e stukove, bojrave, grasove të
këtyre materialeve çlirohen komponime organike të cilat janë toksike.
Gjatë shkrirjes së këtyre materialeve çlirohen dhe sasi të mëdha pluhuri i cili lidh metalet
e rënda duke u shprendarë në gjithë zonën. Si rezultat i reagimit të komunitetit në afërsi
të kombinatit nga ana e kompanisë “KURUM INTERNATIONAL” është vënë në
funksionim kohët e fundit një sistem pluhurkapjeje.
Burim tjetër ndotjeje është dhe djegia e karburanteve benzinë dhe diezel nga automjetet
që qarkullojnë. Në qytet qarkullojnë rreth 20 000 automjete në ditë. Pjesa më e madhe
janë mjete të vjetra, tek të cilat nuk realizohet djegia e rregullt e karburantit, për shkak të
amortizimit. Mosdjegia normale e karburantit është shkak për shkarkime në ajër të
metaleve të rëndë si Pb, Cu,Cd por edhe përbëresve të tjerë organik. Përdorimi i
karburanteve me përmbajtje të lartë squfuri është shkak i ndotjeve nga oksidet e squfurit.
Norma e konsumit të pjesëve motorrike, për shkak se automjetet janë të vjetra është e
lartë, kështu që edhe shkarkimet e elementeve si Zn. Mn, Fe, Cr, Al që lidhen me
konsumin e pjesëvë motorrike është e lartë.
Sasia e madhe e pluhurave për shkak të ndërtimeve apo dhe rrugëvë të dëmtuara luan rol
në shprëndarjen e metaleve të rënda në hapësira të gjëra nën veprimin e erës.
Ndërsa në furrat e uzinës së petëzimit si lëndë djëgësë përdoret solar i cili gjithashtu gjatë
djegies çliron në atmosferë metale të rënda si Pb, Hg, Cd etj apo dhe okside të squfurit
dhe azotit. Përdorimi i solarit me përmbajtje të lartë squfuri dhe plumbi larg normave të
BE është një nga arsyet e ndotjes.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
42
Zona e Elbasanit ka klimë mesdhetare me verë të thatë dhe dimër të butë e të lagësht.
Sasia mesatare e reshjeve është rreth 1300 mm në vit, dhe pjesa më e madhe e reshjeve
ndodhin gjatë periudhës së dimrit dhe pranverës. Temperaturat variojnë nga 3°C në dimër
deri 35°C e më shumë në vërë.
1.23 Problemet mjedisore dhe ndotja e ajrit në Shqipërinë lindore e veriore
Studimi i cilësisë së ajrit në Shqipërinë lindore dhe veriore, duke përdorur biomonitor,
(myshqe) është pjesë e studimit tërësor për Shqipërinë që realizohet për herë të parë nga
Fakulteti i Shkencave Natyrore. Problemet e cilësisë së ajrit në zonën e Shqipërisë
Lindore lidhen kryesisht me aktivitet të ndryshme industriale si nxjerja dhe përpunimi i
mineraleve të metaleve të ndryshëm si Cr, Cu dhe Fe. Mund të përmendim disa miniera
dhe fabrika që kanë operuar në këtë zonë.
1- Miniera e Cr Bulqizë,që është nga minierat më të mëdha në vend.
2- Minierat e nxjerrjes së qymyrgurit në Alarup dhe Krrabë
3- Miniera të nxjerrjes se Cu në zonat e Mirditës apo ajo në Rehovë Korçë.
4- Minierat e nxjerrjes së Fe-Ni në zonën e Pogradecit (Pishkash, Gur i kuq etj)
5- Fabrikat e pasurimit të hekur-nikelit në Guri i kuq dhe Prrenjas
6- Fabrika e pasurimit të Cr në Bulqizë dhe Klos
7- Fabrika e pasurimit dhe shkrirjes së Cu në Rubik.
8- Fabrika e Shkrirjes së kromit në Burrel dhe Elbasan
9- TEC-et në Maliq, Korçë, Elbasan dhe Cërrik
10- Kombinati metalurgjik dhefabrika e çimentos në Elbasan
Një pjesë e ketyre aktivitetve vazhdojnë edhe sot duke mbetur burim kryesor ndotjeje në
këtë zonë.
Ndikim të madh në ndotjen në zonën e Pogradecit kanë patur dy fabrikat e pasurimit të
Fe-Ni në Prrenjas dhe Guri i kuq. Si rezultat i proceseve përgatitore, të coptimit të
mineralit, në repartet e këtyre fabrikave çliroheshin sasi të mëdha pluhurash, të cilët
shkarkoheshin nga oxhaqet e tyre. Gjatë gjithë aktivitetit të tyre, ato kanë çliruar në ajër,
qindra ton pluhura të cilat janë depozituar në afërsi të fabrikave,( ambienti pranë
fabrikave në Guri i kuq dhe Prrenjas ka akoma ngyrën e kuqerremtë të shkaktuar nga
depozitimet e pluhrit të mineralit të çliruar nga këto fabrika) por edhe në zona më të
largëta si pasojë e transportit nga era apo dhe ndotjes së shkaktuar gjatë transportit për në
uzinat e shkrirjes në Elbasan.
Gjithashtu shkarkimet e ujrave, së bashku me shplarjet e mineralit nga shiu, kanë ndikuar
në cilësinë e ujrave të liqenit të Pogradecit apo dhe lumit Shkumbin.
Minierat gjatë aktivitetit të tyre realizojnë ndotje si pasojë e pluhurave që krijohen gjatë
proceseve të punës, por edhe duke dëmtuar mjedisin përreth (prerja e pyllit apo zënien e
tokës bujqësore për krijimin e fushës së depozitimit të mineralit).
Miniera e Bulqizës është miniera më e madhe në vend, në një vendburim të rëndësishëm.
Ndotja këtu është krijuar gradualisht gjatë aktivitetit shumëvjeçar të minierës. Masive të
mëdha minerali të varfër (sterili) kanë mbuluar shpatet e kodrave duke u bërë burim për
ndotje. Era dhe shiu marrin me vehte pluhurat me përmbajtje metalore dhe transportojnë
duke ndotur ajrin dhe ujrat në gjithë zonën.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
43
Uzinat e shkrirjes së kromit në Elbasan dhe Burrel janë burim tjetër i rëndësishëm
ndotjeje me Cr të zonave rreth tyre. Gjatë përpunimit të mineralit dhë shkrirjes së tij në
furra, çlirohen në ajër pluhura me përmbajtje Cr si dhe gaze të tjera me përmbajtje metale
të rënda apo ndotësish organik.
Fabrika e shkrirjes së bakrit në Rubik së bashku me minierat e bakrit në zonën e Mirditës
kanë ndikuar për dhjetra vite në ndotjen me Cu në zonat rreth tyre.
Në fabrikën e bakrit ndotjet krijohen si rezultat i coptomit të mineralit të Cu (pirit,
kalkopirit) para nënshtrimit të procesit të pasurimit me flotacion. Në këtë rast pluhurat e
imët shkarkohen në atmosferë. Shkarkimet e ujrave nga vaskat e flotacionit kanë ndikuar
në ndotjen e lumit Fan dhe Mat. Po ashtu dhe procesi i shkrirjes së bakrit shoqërohet me
çlirimin e ndotjeve nga furrat e shkrirjes ashtu dhe pjesës së pjesës së padobishme
“skorje” që depozitohej rreth uzinës duke ndotur mjedisin.
Uzina e prodhimit të plehrave fosfatike nga fosforitet si dhe dhe ajo e prodhimit të acidit
sulfurik nga mineralet e piritit kanë ndotur zonën Laç- Milot e më gjërë me metale të
rënda si Pb, Fe, Cu, Ca por edhe P.
Në këtë zonë kanë operuar 4 TEC-e me fuqi nga 5.000 deri 10.000 KW/orë secili.
Përdorimi i qymyreve me fuqi të dobët, përveç rritjes së ndotjeve nga metalet e rënda,
okside të squfurit dhe azotit, ka ndikuar dhe në ndotjen nga pluhurat e shumtë që
shkarkonin (sasia e hirit që çlirohet nga djegia e këtyre qymyreve është e lartë).
Gjatë viteve 60-70 të shekullit të kaluar, periudhë e cila lidhet me ndërtimin e mjaft
uzinave dhe kombinateve në Shqipëri, shumë pyje të Shqipërisë lindore dhe veriore, që
ishte dhe zona më e pyllëzuar, u prenë për tu përdorur në industri (kombinatet e drurit
Elbasan dhe Tiranë apo fabrikat e letrës Lezhë, Kavajë) në hakurudha për prodhimin e
binarëvë hekurudhorë si dhe në ndërtim. Kështu u prenë pyjet në zonën e Bizës,
Martaneshit, Mokrës, Sopotit, Steblevës, Dumresë etj
Prerja e pyjeve në përgjithësi, si dhe prerja për hapjen e tokave bujqësore në tërrene të
papërshtatshme kodrinore apo malore, rriti në shkallë të lartë errozionin e tyre. Këto toka
tashmë të ekspozuara plotësisht ndaj faktorëve natyrorë u degraduan plotësisht. Shirat
gërryen siperfaqen duke zhvendosur sasi të mëdha dheu në lumenj duke i ndotur ato. Po
kështu këto toka të zhveshura i nënshtrohen errozionit të erës duke përhapur pluhur me
përmbajtje metalesh të ndryshme në ajër.
Burim ndotjeje me origjinë natyrore në këtë zonë janë dhe zjarret që përfshijnë zona të
gjëra (vetëm në vitin 2012 u dogjën rreth 3000 ha pyje). Si pasojë e djegies së drurëve
apo bimëve të tjera më të ulta, çlirohen në atmosferë shumë metalë të rënda, të cilat janë
depozituar në to gjatë gjithë aktivitetit biologjik dhjetra dhe qindravjeçar. Po kështu sasi
të mëdha hiri me përmbajtje metalesh të ndryshme çlirohen në ajër dhe shprëndahen nga
era duke rritur shumë kufijtë e ndotjes.
Zona e Shqipërisë lindore dhe veriore përshkohet nga disa lumenj të rëndësishëm si
Drini, Mati, Erzeni, Shkumbini, Devolli si dhe degët e tyre. Të gjitha shkarkimet urbane
dhe industriale derdhen deri tani të patrajtuara në këto lumenj. Kjo përbën një problem
serioz për ndotjen e tokave bujqësore si dhe cilësinë e produkteve bujqësore, ku ujrat e
tyre përdoren për vaditje. Duke ditur që metalet e rënda janë të qëndrueshëm, pra nuk
degradohen në natyrë, ato kalojnë nga toka tek bimët apo dhe në gjithë zinxhirin
ushqimor duke u akumuluar dhe dëmtuar shëndetin e popullsisë.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
44
Këto lumenj derdhin ujrat në detin Adriatik duke shkarkuar aty metale të rënda me
prejardhje nga aktivitetet industriale si dhe sedimente të pasura me metale të ndryshme,
por dhe ndotës të tjerë organik apo mbetje plastike etj. Kjo vihet re në grykderdhjet e
këtyre lumejve apo bregun e detit në afërsi, që është i mbushur me mbetje të ndryshme
urbane.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
45
KAPITULLI II
PJESA EKSPERIMENTALE
STUDIMI I DEPOZITIMEVE ATMOSFERIKE TË
METALEVE TË RËNDA NË SHQIPËRINË LINDORE DHE
VERIORE ME METODËN E BIOMONITORIMIT DUKE
PËRDORUR MYSHQE
2.1 Qëllimi i studimit
Qëllimi i studimit është të përcaktojë nivelin e ndotjes, nga metalet e rënda, në zonën e
Shqipërisë Lindore, elementet ndotës në pjesë të veçanta të saj, burimet e emisionit si dhe
zonat më të ndotura.
2.2 Përmbledhje e studimit
Për vlerësimin e situatës mjedisore, si rezultat i ndotjeve të ndryshme në Shqipërinë
veriore dhe lindore, për hërë të parë përdoret metoda e biomonitorimit duke përdorur
myshqe si biomonitor. Myshqet zotërojnë shumë cilësi, të cilat i bëjnë ato shumë të
përshtatshëm për monitorimin e ndotjes së ajrit (Onianwa 2001, Zechmeister et al 2003)
sidomos në studime rajonale si në rastin konkret.
Marrja e mostrave është realizuar në përputhje me konventën LRTAP, protokollin ICP-
Vegetations, si dhe me strategjinë e mostrimit të Programit Europian për Biomonitorimin
e Depozitimeve Atmosferike të Metaleve të Rënda. Specia e përdorur si biomonitor është
Hypnum cupressiforme dhe është e përhapur në sasi të bollshme në të gjithë zonën e
studimit. Mostrat u mblodhën në 19 stacione të shprëndara në të gjithë hapësirën që
mbulon studimi, në zona rurale apo urbane, në periudhën Qershor-Korrik 2011.
Pozicionimi i secilit stacion, i përcaktuar me GPS, është paraqitur në hartë Figura 1.
Në mostrat e mbledhura u vlerësuan përqëndrimet e 19 elementeve (Al, As, Ba, Ca, Cd,
Cr, Cu, Fe, K, Li, Mg, Mn, Na, Ni, P, Pb, Sr, V, Zn). Për anlizimin e tyre u përdor
teknika ICP/AES.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
46
Të dhënat e fituara nga naliza e komponentëvë, janë shfrytëzuar për të dalluar dhe
identifikuar burime të ndryshme të ndotjes, si dhe për vlerësimin e zonave tepër të
ndotura. Ndërsa informacioni i marrë nga analiza e faktorëvë (me rotullim VARIMAX)
është shfrytëzuar për të dalluar origjinën e këtyre elementeve (antropogjene – kryesisht si
rezultat i aktivitetit njërëzor apo gjeogjene – nga proçese natyrore)
Intesiteti i vlerave mesatare të elementeve në mostrat e mbledhura ndjek trendin As < Cd
< Li < Pb < V < Cu < Zn < Ni < B < Sr < Mn < Ba < Na < P < Fe < Mg < Al < K < Ca.
Qëllimi i këtij studimi është vlerësimi e nivelit të ndotjes të pjesës veriore dhe lindore të
Shqipërisë nga metalet e rënda, përçaktimin e zonave më të ndotura si dhe burimet me të
çilët lidhen ndotjet.
2.3 Hyrje
Një nga pasojat e stadit të tanishëm të zhvillimit industrial si dhe të kërkesave në rritje
për përmirësimin e cilësisë së jetesës është ndotja gjithmonë e më e madhe e mjedisit me
ndotës të ndryshëm të cilët çlirohen nga aktivitete industriale (industria e nxjerrjes së
mineraleve dhe e përpunimit të tyre, industria e naftës, industria e materialeve të
ndërtimit, termocentralet, trafiku në rritje etj).
Të gjithë komponimet kimike apo elementet kimik, të cilët çlirohen në atmosferë
kryesisht si rezultat i aktivitetit të njeriut, dhe që shkaktojnë dëmtime në organizmat e
gjallë konsiderohen ndotës (Moriarty 1999). Pjesa më e madhe e metaleve të rënda,
komponimeve të azotit dhe squfurit kanë origjinë antropogjene (Pitcairn et al 1995,
Whelpdale et al 1998). Burime natyrore të ndotjeve mjedisore konsiderohen vullkanet,
zjarret në pyje, proceset e dekompozimit biologjik, oqeanet (Nriagu 1989). Metalet e
rënda janë të dëmshëm në organizmat e gjallë edhe kur përqëndrimet e tyre në mjadis
janë të ulta, për shkak se ato nuk degradohen në natyrë. Duke qenë të qëndrueshëm
(persistent) ato bioakumulohen në organizmat e gjallë duke u biomagnifikuar si rezultat i
futjes në zinxhirin ushqimor.
Vlerësimi cilësor i ajrit mund të bëhet duke realizuar matje të drejtpërdrejta të
përmbajtjes së ndotësve ose duke përdorur biomonitor (Markert et al 2003). Matjet e
drejtpërdrejta na japin vlerësim të cilësisë së ajrit në momentin e matjes dhe janë të
shtrenjta pasi kërkojnë pajisje speciale. Ndërsa përdorimi i biomonitorëvë na jep një
informacion sasior të ndotësit si dhe efektet e tij në gjendjen e biomonitorit. Për herë të
pare, myshqet si biomonitor, janë përdorur në vendet Skandinave në vitet 60 të shekullit
të kaluar dhe tani teknika e biomonitorimit është gjërësisht e përdorshme veçanërisht për
vlerësimin e depozitimeve atmosferike të metaleve (Rühling & Steinnes 1996). Metoda e
biomonitorimit është e shpejtë dhë e lirë duke lejuar realizimin e matjeve të njëkohëshme
të shumë ndotësve (Puckett 1988). Monitorimi më anë të biomonitorëvë është veçanërisht
i rëndësishëm në rastet kur kemi të bëjmë me monitorime në zona të gjëra (Rűling &
Tyler 1968)
Biomonitorimi është parë si një metodë për vlerësimin e elementeve gjurmë në aerosole
dhe është përcaktuar në përgjithësi si përdorim i bioorganizmave për fituar një
informacion sasior për cilësinë e mjedisit. Oeganizmi i përdorur quhet monitor biologjik
ose biomonitor (Markert et al 1997).
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
47
Në këtë studim si biomonitor është përdorur lloji i myshkut Hypnum cupressiforme i
cili është i përhapur gjërësisht në zonën e studimit. Meqenëse myshqet nuk kanë sistem
rrënjor dhe system vaskular, ato kapjen e elementeve ushqyes e realizojnë nëpërmjet
gjetheve. Hypnum cupressiforme për arsye të tapetit të dendur që formon, realizon kapje
maksimale të elementeve të ndryshëm dhe është mjaft i përshtatshëm për vlerësimin e
niveleve të metaleve të rënda në mjedis. Metalet e rënda depozitohen në myshqe nga
tretësirat ujore të tyre ku si tretës shërben uji i shiut ose vesa, në formë të gaztë apo në
formën e grimcave atmosferike. Aftësia e madhe akumuluese si dhe kapaciteti i lartë i
shkëmbimit të joneve i bën myshqet një indikator të shkëlqyeshëm për vlerësimin e
ndotësve në përgjithësi dhe metaleve të rënda në veçanti (Thomas 1984. Knulst et al
1995). Duke qenë se janë të shprëndarë kudo dhe gjenden në sasi të mjaftueshme, mund
të bëhen vlerësime dhe krahasime për zona mjaft larg njëra tjetrës (Rűhling et al 1987).
Përbërja kimike e depozitimeve luan rol të madh në akumulimin e elementeve të
ndryshëm pasi efiçienca e kapjes së elementeve ndryshon në mënyrë të konsiderueshme
nga njëri tjetri (Berg et al 1985). Efiçienca e kapjes së metaleve të rënda, më të
përhapura, ndjek trendin Pb > Co > Cr > Cu > Cd > Mo > Ni > V > Zn > As
(Zechmeister et al 2003) dhe është i varur nga gara për vendet e lira të shkëmbimit të
joneve.
2.4 Materiale dhe metoda
Specia e preferuar e myshkut në studimin tonë është Hypnum cupressiforme pasi ajo
absorbon më mirë metalet nga depozitimet atmosferike sesa speciet e tjera për arsye të
tapetit mjaft të dendur që formon. (Sucharová 1998).
Mbledhja e mostrave është realizuar në periudhë relativisht të thatë Qershor- Korrik 2011
në 19 stacione. (Tabela 2.4.1, Figura 2.4.1.)
Marrja e mostrave është realizuar në përputhje me strategjinë e programit Europian të
vlerësimit me myshqe (Rűhling & Steinnes 1998). Mostrat janë mbledhur rreth 300 m
larg rrugëve kryesore nacionale, 100 m larg rrugëve lokale si dhe 200 m larg zonave të
banuara (fshatrave). Mbledhja është realizuar në lëndina të hapura ose në hapësirat midis
drurëve të pyllit, për të evituar efektin e kurorave të pemëve në depozitimet atmosferike.
Secila mostër është siguruar nga 5 deri 10 nënmostra të mbledhura në një hapësirë 50 x
50 m në mënyrë rastësore. Nënmostrat përzihen duke formuar mostrën përfaqësuese të
çdo stacioni. Mostrat e mbledhura janë pastruar paraprakisht nga materialet e huaja si
dhera, përzirje likenesh apo myshqesh të tjera, barishte, gjethe etj. Pastaj u futën në zarfe
letre dhe u dërguan në laborator për përpunim të mëtejshëm.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
48
Tabla 2.4.1 Kordinatat gjeografike të
stacioneve të monitorimit
Stacioni v/ndodhja gjer gjeogra gjat gjeogra
Alb 33 Krraba V 40,2082 L 19,9442 Alb 34 Balza V 41,1361 L 20,0458
Alb 35 Mjeksi V 41,0698 L 20,0696
Alb 36 Peqini V 41,0724 L 19,8397
Alb 37 Librazhdi V 41,1960 L 20,3088
Alb 38 Lini V 41,0659 L 20,6326
Alb 39 Pogradeci V 40,8462 L 20,7145
Alb 40 Erseka V 40,4063 L 20,6937
Alb 41 Korca V 40,6644 L 20,8283
Alb 42 Kapshtica V 40,6059 L 20,0204
Alb 43 Prespa V 408484 L 20,9292
Alb 44 Gramshi V 40,3336 L 20,1802
Alb 45 HEC Banja V 40,9696 L 20,0765
Alb 46 Bulqiza V 41,4945 L 20,2846
Alb 47 Burreli V 41,6047 L 20,6244
Alb 48 Rresheni V 41,7628 L 19,8935
Alb 49 Miloti V 41,6943 L 19,7306
Alb 50 Lezha V 40,3633 L 19,9116
Alb 56 Peshkopi V 41,7904 L 19,6626
Figura 2.4.1 Stacionet e marrjes së mostrave (specia e myshkut Hypnum cupressiforme).
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
49
Figura 2.4.2. Marrja dhe përpunimi i mostrave në terren
a- Zona e studimit
Zona e studimit shtrihet në pjesën veriore dhe lindore të Shqipërisë dhe mbulon një
sipërfaqe rreth 10 000 km² ku përfshihen rajonet e Korçës, Elbasanit dhe Dibrës. Pjesa
më e madhe e zonës është e mbuluar nga male dhe pllaja. Zona për arsye të shtrirjes së
madhe karakterizohet nga klima mesdhetare pjesa në perëndim të zonës (Elbasani,
Gramshi, Lezha) si dhe klimë kontinentale, zona në pjesën lindore të zonës (Korça,
Erseka, Pogradeci, Bulqiza, Peshkopi, Burreli). Sasia vjetore e reshjeve 700-1300 mm
dhe e përqëndruar në stinët e dimrit dhe pranverës. Temperaturat minimale në dimër
arrijnë -20º deri -10º C në zonën e Korçës dhe maksimale 35º deri 40º C rregjistrohen në
zonën e Elbasanit në verë.
b- Përgatitja e mostrave
Mostrat në laborator, pasi pastrohen plotësisht nga materialet e huaja, thahen në
temperaturë 30º deri 40ºC për 48 orë. Pastrimi nuk u bë me larje por në kushte të thata.
Për analizë u përdorën pjesët të gjelbra dhe ato kafe të myshqeve të cilat përfaqësojnë një
periudhë 3-vjeçare rritjeje, kështu që në to pasqyrohen afërsisht depozitimet metalore të
tre viteve të fundit.
Me qëllim që të reduktohet volumi i mostrave, si dhe të realizohet homogjenizimi i tyre,
mostrat u thërmuan me dorë duke veshur doreza laboratorike polietileni pa puder.
c- Analiza kimike
Analizimi i mostrave u krye me metodën ICP/AES pranë “Institute of Chemistry, Faculty
of Science, Sts. Cyril and Methodius University, Skopje, Macedonia”. Mostrat u
disgreguan në furrë me mikrovalë (Milestone, Ethos Touch Control). U përdor disgregim
i njomë me përzierje HNO3 dhe H2O2 . Përmbajtja e elementeve Al, B, Ba, Ca, Cd, Cr, Cu,
Fe, Hg, Mg, Mn, Na, Ni, P, Pb-US, Sr, V dhe Zn, jepet në mg/kg peshë e thatë myshk,
dhe shërben si gradient i përqendrimit të tyre në ajër. (Stafilov et.al., 2012)
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
50
d-Kontrolli i cilësisë së analizës
Kontrolli i cilësisë së analizave të rezultateve të përftuara me anë të metodës ICP/AES
është kryer me anë të analizës së mostarave të çertifikuara (myshk) M2 dhe M3, të
përgatitura në kuadër të programit të monitorimit “The European Moss Survey”.
Rezultatet e përftuara me anë të metodës ICP/AES janë në përputhje të plotë me vlerat e
deklaruara. (Stafilov et.al., 2012)
2.5 Analiza statistikore
Me qëllim reduktimin e variablave, mbi të dhenat e përfituara për përqëndrimet e
metaleve në mostra, u aplikua përpunimi statistikor nëpërmjet programeve kompjueterike
EXCEL dhe MINITAB. Përpunimi statistikor përfshin analizën staistikore (decscriptive
statistics, korrelimi midis variablave dhe regresi linear), analiza multivariable e grupit për
stacionet dhe elementet (Cluster Analysis}, si dhe analizën faktoriale.
Analiza e grupit ka për qëllim grupimin e variablave në grupe me ngjashmëri të lartë
midis përbërësve brenda grupit si dhe të identifikojë dallimet midis grupeve të veçanta
duke përcaktuar distancën midis tyre. Nga ana tjetër, nëpërmjet analizës faktoriale, arrihet
të reduktohet numri i faktorëve të marrë në studim duke përzgjedhur një numër minimal
faktorësh (faktorët më vlerë të Eigenvalue >1) që ndikojnë në kovariancën e një numri të
madh variablash të marrë në studim. Me anë të rrotullimit ortogonal (Varimax rotation),
shprehet më qartë rëndësia e ndikimit të çdo faktori të përzgjedhur, në shpërndarjen e të
dhënave.
2.6 Rezultate dhe Diskutime
Mostrat e myshqeve u analizuan me metoden ICP/AES per 19 elemente. Në tabelën 2
janë paraqitur vlerat e përqëndrimeve të metaleve në mostrat e myshqeve tokesore, të
cilat paraqesin një përmbajtje mesatare të tre viteve të fundit, që nga periudha e
mbledhjes së tyre në terren ( Qershor 2011 - Korrik 2011).
Tabela 2.6.1. Përqëndrimet e metaleve në mostrat e myshqeve të analizuar
Stac/Ele Al As Ba Ca Cd Cr Cu Fe K
Alb-33 1244 0.19 14.7 5941 0.12 3.34 7.84 1462 1831
Alb-34 2376 0.60 20.0 9220 0.56 15.36 11.58 3188 2821
Alb-35 3872 1.67 23.6 9325 0.20 24.27 9.39 5488 2599
Alb-36 1562 0.21 16.6 5652 0.26 8.42 8.59 2643 3748
Alb-37 3060 0.68 31.1 5965 0.90 31.76 8.82 5288 2076
Alb-38 1555 0.48 8.1 12433 0.15 17.36 7.34 2537 2097
Alb-39 4448 2.00 39.3 5859 0.10 7.03 7.67 4527 2383
Alb-40 649 0.05 8.1 4910 0.07 4.65 6.37 1054 2263
Alb-41 2639 0.36 26.2 6527 0.08 8.42 6.68 3031 2198
Alb-42 535 0.05 6.0 6912 0.06 6.31 5.32 1023 2088
Alb-43 780 0.05 9.0 6092 0.08 3.90 6.09 997 2528
Alb-44 987 0.15 18.2 6392 0.09 5.44 5.58 1649 2371
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
51
Alb-45 903 0.08 11.9 6362 0.08 5.13 4.89 1353 1980
Alb-46 1391 0.30 21.4 5057 0.10 13.38 5.55 3549 2250
Alb-47 966 0.13 30.0 5346 0.16 7.73 5.95 1485 2650
Alb-48 1876 0.19 26.1 5175 0.10 6.72 7.05 2219 2409
Alb-49 2722 0.68 27.6 6618 0.26 7.00 15.55 3538 2869
Alb-50 1712 0.29 21.4 7261 0.11 6.12 7.46 2383 2291
Alb-56 1195 1.26 11.8 7670 0.09 3.12 6.67 1540 3546
Li Mg Mn Na Ni P Pb Sr V Zn
1.13 2662 33.9 86.9 3.33 475 2.55 25.61 2.93 19.63
2.26 3552 79.3 91.8 13.65 811 16.97 47.17 10.47 68.15
4.27 4104 97.7 82.7 33.96 518 10.76 36.91 10.85 31.91
1.80 3401 59.4 149.2 10.36 540 5.87 21.86 3.92 37.67
2.20 4799 96.1 81.7 69.44 471 4.69 26.90 7.13 24.16
1.24 4522 49.9 80.4 31.16 546 2.35 11.70 3.57 14.29
3.77 3131 111.2 87.1 7.39 468 3.29 24.38 7.89 18.13
0.62 3832 38.4 77.5 15.37 612 1.97 14.76 1.72 10.65
2.62 3422 135.7 84.1 8.42 684 1.92 28.22 5.90 13.89
0.52 2807 27.1 76.6 24.21 821 1.68 10.80 1.20 12.77
0.74 2878 33.9 76.4 6.45 873 2.46 13.65 1.85 12.34
1.19 4429 39.5 85.6 17.92 481 2.28 25.39 2.53 18.65
0.99 3169 46.3 81.6 8.49 407 2.93 17.93 2.63 13.81
1.21 5152 65.8 81.2 130.74 538 3.31 22.49 2.99 20.39
0.89 4224 35.8 87.1 30.42 789 2.06 21.98 2.22 14.40
1.28 3462 283.7 88.7 12.92 878 3.65 21.13 4.62 15.85
2.77 3716 166.1 89.8 11.36 838 3.76 24.31 6.03 24.77
2.28 3120 56.5 88.2 11.27 546 2.84 25.59 16.94 17.51
1.44 2926 78.6 77.1 4.07 928 2.24 17.01 2.34 16.61
.
Grafikët e mëposhtëm pasqyrojnë përqendrimet e gjetura të elementeve, të grupuara sipas
vlerave të tyre. Me anë të këtyre grafikëve, me lehtësi mund të dallojmë elementet që
shfaqin variancë të lartë dmth që janë të ndikuar nga aktiviteti industrial në zonë, nga ato
që nuk ndikohen nga aktivitete të tilla si psh P në grafikët e grupit të parë, Mg dhe K në
grafikët e grupit të dytë, Na dhe Sr në grafikët e grupit të tretë, Ba në grafikët e grupit të
katërt.
Figura 2.6.1. Shpërndarja e Al, Fe dhe P sipas stacioneve.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
52
Përmbajtja e lartë e hekurit në stacionet Alb37, Alb-38, Alb39 që i përkasin zonës
Librazd-Pogradec lidhet me përbërjen gjeologjike të zonës, e pasur me minerale ferroze,
por edhe aktivitetit të minierave dhe fabrikave të pasurimit të mineralit Prrenjas dhe Gur i
Kuq në këtë zonë. Ndërsa përbajtja e lartë në stacionet Alb-34, Alb-35, Alb-36, në zonën
e Elbasani dhe Alb-46 Bulqizë lidhet kryesisht me aktivitetet industriale në Elbasan
kombinati metalurgjik, uzina e ferrokromit si dhe në Bulqizë me emetimet e minierës më
të madhe në vend për prodhim Cr (minerali i Cr shoqërohet me Fe dhe shërben për
prodhimin e ferrokromit në uzinat e Burrelit dhe Elbasanit). Ndërsa alumini ndjek ritmin
e hekurit në vlerat e përqëndrimeve sipas stacioneve, por në vlera më të ulta. Niveli i
ndryshimeve në grafik është i ndryshëm për zona të ndryshme. Në stacionet Alb-39 deri
Alb-45(zona Pogradec-Korçë) grafikët janë shumë të ngjashëm,(ngjashmëria është
gjithashtu e lartë dhe me Li grafiku poshtë) korelacioni në këto zona midis Al dhe Fe
(koeficenti i korelimit 0.90) shpreh faktin e origjinës gjeogjenike të Fe. Kurse shmangia
nga ky trend ndryshimi, në stacionet e zonës Elbasan- Librazhd dhe Bulqizë, shpreh
ndikimin në përqëndrimin e Fe të aktiviteteve industriale.
Përmbajtja e lartë e Fe në stacionin Alb-49 Milot vjen pasi Miloti ka shërbyer si vend
grumbullimi i mineraleve të ndryshme, të cilat pastaj transportoheshin me trena në port.
Përsa i përket P ai paraqet vlera të larta të përqëndrimit në stacionin Alb-43 (uzina e
Mjeksit) Elbasan. Dhe ky lidhet me aktivitetin në këtë uzinë ku bëhët shkatërrimi i
municioneve luftarake. Ndërsa vlera e lartë në rajonin e Milotit stacioni Alb-49 lidhet me
aktivitetin e ish uzinës së prodhimit të plehrave fosfatike në qytetin e Laçit. Në stacionet
Alb-42 (Prespa) dhe Alb-43 (Kapshtica) përmbajtja e lartë e P mund të lidhet me proceset
e ndryshme si dekompozimet e materialit bimor në pyje.
Figura 2.6.2. Shprëndarja Ca, Mg dhe K sipas stacioneve
Përmbajtja e lartë e Ca në stacionet Alb-34 dhe Alb-35 në zonën e Elbasanit dhe Alb-56
zona e Peshkopisë lidhet me aktivitetin industrial fabrikës së çimentos Elbasan apo
guroreve të ndryshme në zonën e Peshkopisë (prodhimi i mermerit Muhur). Përmbajtja
pothuaj e njejtë e përqëndrimeve në stacionet e tjera lidhet me strukturën e tokës. Stacioni
Alb-38 Lini ka një shmangie të theksuar që lidhet me ndërtimin e rrugës së re, në afërsi të
këtij stacioni, në një formacion shkëmbor gëlqeror. Ndërsa Mg ndryshon në vlera të ulta
nëpër stacione, dhe prezenca e tij pothuaj uniforme lidhet me strukturën magneziale e
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
53
tokës së zonës. Vlerat pak të ndryshme të Mg në disa stacione, lidhen me emetimet
industriale apo antropogjene (zona e Elbasanit apo zona e Bulqizës). Ndryshimet e pakta
në vlerat e përqëndrimit të kaliumit në të gjithë zonën forcon faktin se përmbajtja e tij në
myshqe lidhet më procese fiziologjike të myshqeve. ( aftësia të madhe për të lidhur K).
Figura 2.6.3. Shprëndarja Sr, Ni, Na dhe Mn sipas stacioneve
Sr, si element tipik i përbërjes së kores së tokës, nuk ndryshon dukshëm pothuaj në të
gjitha stacionet. Vlerat janë shumë të afërta pra nuk kemi të ndikimit të faktorit
antropogjen në përqëndrimet e tij në ajër. Përmbajtja e lartë e nikelit në stacionet Alb-35
(zona e Elbasanit), stacionet Alb-37 dhe Alb-38 (Librazhd dhe Lini), dhe stacionet Alb-
46 (satacioni e Bulqizës), lidhet me aktivitete industriale te nxjerrjes së mineralit të
kromit si dhe përpunimit të tij. Përsa i përket Mn ai ka një shprëndarje jouniforme të
përqëndrimeve sipas stacioneve që lidhet kryesisht me trafikun, vlerat e ulta të
përqëndrimit të tij në zonat rurale me trafik të pakët e mbështesin këtë fakt (stacionet:
Alb-42 Kapshtica, Alb-43 Prespa, Alb-44 Gramshi, Alb-45 HEC Banjës, Alb-46
Bulqizë, Alb-47 Burrel). Vlera shumë e lartë në stacionin Alb-48 Rrëshen lidhet me
aktivitetin e uzinës së shkrirjes dhe rafinimit të Cu në Rubik. Ndërsa përmbajtja e lartë e
Mn në stacionin Alb-49 Milot, ku trafiku është shumë i lartë (pasi aty kalojnë autostradat
që lidhin veriun dhe lindjen e Shqipërisë me pjesën qëndrore dhe kryeqytetin), mbështet
faktin se trafiku është burim kryesor antropogjen i manganit në zonë.
Ndërsa përqëndrimet e Na janë pothuaj të njëjtë në të gjithë zonën me një rritje të lehtë në
zonën Milot- Lezhë që mund të rezultojë pasojë e efektit të rrymave të ajrit që sjellin
aerosole detare të pasura me NaCl. Përmbajtja e lartë e Na ashtu si dhe K në zonën e
Peqinit mund të lidhet me bimësinë në zonë.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
54
Figura 2.6.4 Shprëndarja Cr, Ba dhe Zn sipas stacioneve
Kromi paraqet vlera të larta në stacionin Alb-35 (zona e Elbasanit, uzina e ferrokromit)
dhe Alb-46 (zona e Bulqizës, miniera e kromit). Përqendrimet e larta për Alb -37dhe Alb-
38 (Librazhdi, Lini) vjen nga aktiviteti i minierës së kromit në zonë.
Ndërsa Zn shohim që ka përqëndrime të larta në zonat me aktivitet industrial që do të
thotë se ndikimi i faktorit antropogjen është kryesor në emetimin e tij në ajër.
Bariumi parqet një shprëndarje të çrregullt në stacione.
Figura 2.6.5. Shpërndarja Pb, Cu dhe V sipas stacioneve
Grafikët që parqesin shpërndarjen e vlerave të përqendrimeve të elementeve Pb dhe Cu
janë mjaft të ngjashëm dhe shprehin se vlerat e larta të përqendrimeve të tyre janë
lokalizuar në zonat me aktivitet industrial.Grafiku i përqendrimeve të Cu shpreh faktin se
në zonën e Elbasanit, (stacionet Alb-34, Alb-35) ku nga operatorët industrial
konsumohen sasi të mëdha lëndësh djegëse, emetohen sasi të mëdha Cu në atmosferë. Më
tej, grafiku vazhdon me një ulje të vazhdueshme, që i përgjigjet emisionit në ulje për
shkak të trafikut, i cili ulet duke kaluar nga stacioni Alb-36 deri Alb-46. Pastaj ngritje
pëson në stacionin Alb-48 Rrëshen që lidhet me aktivitetin e uzinës së shkrirjes së bakrit
Rubik dhe rritja vazhdon në stacionin Alb-49 Milot ku kemi trafik të rënduar. Vlerat e
larta të Cu në stacionin Alb-49 Milot mendojmë se lidhen me aktivitetin e depozitimit të
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
55
mineraleve të Cu në këtë stacion apo dhe me aktivitetin e ish-Uzinës së superfosfatit në
afërsi të tij (Laç).
Plumbi ndjek pak a shumë ritmin e Cu si dy elemente që çlirohen nga djegia e lëndëve të
djegëshme në industri apo automjete. Gjatë gjithë ecurisë së grafikut (ku përqëndrimet e
Pb vijnë si rezultat i trafikut) përqëndrimet e Pb janë më të ulta se ato të Cu, ndërsa në
zonën e Elbasanit (ku përqëndrimet e larta të Pb vijnë nga industria) përqëndrimet e Pb
janë më të larta se ato të Cu që lidhet me faktin se lëndet djegëse që përdoren nga
operatorët industrial (qymyre, solar etj) përmbajnë sasi të madhe Pb.
Figura 2.6.6. Shpërndarja Cd, As dhe Cd sipas stacioneve
Li dhe As kanë të njëjtën ecuri të përqëndrimit të tyre sipas stacioneve që lidhet me
ndikimin e faktorëve gjeogjen në përqëndrimet e tyre. Shmangia e ecurisë në stacionin
Alb-56 Peshkopi mund të lidhet me përdorimin e pesticideve apo herbicideve duke ditur
se kemi të bëjmë me zonë bujqësore me pemtari të zhvilluar.
Cd nuk ndjek ecurinë e dy elementëvë gjeogjen As dhe Li por përqëndrimet e tij në
stacione nuk ndryshojnë shumë. Ecuria e tij është e ngjashme me atë të Cu dhe Zn
(grafikët më lart) që do të thotë se ka origjinë antopogjene nga djegia e lëndëve djegëse
në proceset industriale apo motorrat e automjeteve apo nga djegia e mbeturinave urbane,
Vlerat e larta ne Alb-34 Elbasni (Mjeksi) dhe Alb-37 (Librazhdi) mund të lidhet me
djegien e mbetjeve urbane si dhe trafikun.
2.7 Përpunimi statistikor i të dhënave
Përpunimi statistikor i të dhënave analitike të përmbajtjes së elementeve në myshqet e
marra në studim u krye fillimisht në EXCEL me metodën Descriptive Statistics.
Rezultatet e analizës statistikore të të dhënave të fituara jepen në tabelën e mëposhtme.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
56
Tabela 2.7.1. Rezultatet e përpunimit statistikor të të dhënave
Ele
men
ti
Min
imu
m
Mea
n
Med
ian
Max
imum
Ran
ge
CV
(%)
Al 535 1814 1555 4448 3913 61
As 0.05 0.5 0.29 2 1.95 113
Ba 6 19.53 20 39.3 33.3 47
Ca 4910 6775 6362 12433 7523 27
Cd 0.06 0.19 0.1 0.9 0.84 111
Cr 3.12 9.76 7 31.76 28.64 78
Cu 4.89 7.6 7.05 15.55 10.66 33
Fe 997 2577 2383 5488 4491 54
K 1831 2474 2371 3748 1917 20
Li 0.52 1.75 1.28 4.27 3.75 60
Mg 2662 3648 3462 5152 2490 20
Mn 27.1 80.8 59.4 283.7 257 77
Na 76.4 87 84.1 149.2 73 18
Ni 3.33 24 13 130.74 127 127
P 407 643 546 928 521 27
Pb 1.68 4.08 2.84 16.97 15 92
Sr 10.8 23.04 22.49 47.17 36 37
V 1.2 5.14 3.57 16.94 16 79
Zn 10.65 21.35 17.51 68.15 58 62
0
20
40
60
80
100
120
140
Ni As Cd Pb Cr V Mn Zn Al Li Fe Ba Sr Cu Ca P K Mg Na
CV
(%)
Figura 2.7.1. Paraqitja grafike e koeficienteve të variacionit
Në shumicën e mostrave të myshqeve të marra në studim, vihen re ndryshime të mëdha
përsa i përket përqendrimeve të elementeve. Koeficientët e variacionit, (CV%) për
shumicën e elementeve luhaten në nivele mesatare (25-75%; Tabela 2.7.1.), ku bëjnë
pjesë dhe Li e Al si dy elemente tipike litogjene. Vlerat më të larta të CV% i përket Ni
(127%) pasuar nga As (113%), Cd (111%), Pb (92%) dhe V (79%), Cr (78%) dhe Mn
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
57
(77%). Elementet K dhe Na paraqesin ndryshueshmëri relativisht të dobët, me CV nën
25%. Në përgjithësi, një luhatje e lartë e përqendrimeve të elementeve në mostra
natyrore, reflekton influencën e faktorëve mjaft të ndërlikuar që ndikojnë në shpërndarjen
e tyre. Një vlerësim i tillë i vlerave të CV ilustrohet mjaft mirë nëpërmjet grafikëve të
propabilitetit të shpërndarjes së elementeve që paraqiten në figurën 2.7.2, ku elementet që
rezultojnë me vlera të CV < 75%, shpërndarja e elementeve bie brenda kufijve të
devijimit standard të tyre.
6000400020000-2000
99
90
50
10
17500500025000
99
90
50
10
1
120009000600030000
99
90
50
10
160005000400030002000
99
90
50
10
1
Al
Pe
rce
nt
Fe
Ca Mg
Mean 1814
StDev 1102
N 19
AD 0.699
P-Value 0.057
Al
Mean 2577
StDev 1401
N 19
AD 0.605
P-Value 0.099
Fe
Mean 6775
StDev 1839
N 19
AD 1.231
P-Value <0.005
Ca
Mean 3648
StDev 717.4
N 19
AD 0.371
P-Value 0.387
Mg
Probability Plot of Al, Fe, Ca, MgNormal - 95% CI
3020100-10
99
90
50
10
1100500-50-100
99
90
50
10
1
151050-5
99
90
50
10
13002001000-100
99
90
50
10
1
Cr
Pe
rce
nt
Ni
V Mn
Mean 9.761
StDev 7.600
N 19
AD 1.720
P-Value <0.005
Cr
Mean 23.73
StDev 30.17
N 19
AD 2.575
P-Value <0.005
Ni
Mean 5.144
StDev 4.044
N 19
AD 1.164
P-Value <0.005
V
Mean 80.78
StDev 61.98
N 19
AD 1.387
P-Value <0.005
Mn
Probability Plot of Cr, Ni, V, MnNormal - 95% CI
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
58
210-1
99
90
50
10
11612840
99
90
50
10
1
151050-5
99
90
50
10
16040200-20
99
90
50
10
1
As
Pe
rce
nt
Cu
Pb Zn
Mean 0.4958
StDev 0.5625
N 19
AD 1.730
P-Value <0.005
As
Mean 7.599
StDev 2.519
N 19
AD 1.081
P-Value 0.006
Cu
Mean 4.083
StDev 3.744
N 19
AD 2.917
P-Value <0.005
Pb
Mean 21.35
StDev 13.24
N 19
AD 2.060
P-Value <0.005
Zn
Probability Plot of As, Cu, Pb, ZnNormal - 95% CI
1.00.50.0-0.5
99
90
50
10
16420-2
99
90
50
10
1
4000300020001000
99
90
50
10
112009006003000
99
90
50
10
1
Cd
Pe
rce
nt
Li
K P
Mean 0.1879
StDev 0.2077
N 19
AD 2.970
P-Value <0.005
Cd
Mean 1.748
StDev 1.045
N 19
AD 0.745
P-Value 0.043
Li
Mean 2474
StDev 496.2
N 19
AD 0.897
P-Value 0.018
K
Mean 643.4
StDev 172.8
N 19
AD 0.990
P-Value 0.010
P
Probability Plot of Cd, Li, K, PNormal - 95% CI
Figura 2.7.2. Propabiliteti i shperndarjes normale te elementeve te marre ne studim
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
59
0.01
0.1
1
10
100
1000
10000
100000
Cd
As
Li
V Pb Cu
Cr
Ba Sr
Zn
Ni Na
Mn
P K Mg
Fe
Al
Ca
mg
/kg
, p
esh
e e
th
ate
Mean Median Minim Maxim
Figura 2.7.3. Trendi i shpërndarjes së elementeve në mostrat e myshqeve
Nga të dhënat në tabelën e mësipërme vërejmë se trendi i shpërndarjes së elementeve të
renditura sipas rendit rrites është: Cd<As<Li<V<Pb<Cu<Cr<Ba<Sr<Zn<Ni<Na<Mn<P<
K<Mg<Fe<Al<Ca, i cili jep një tablo të afërt me logjikën e shpërndarjes së këtyre
elementeve në tokë. Kjo shpreh faktin se akumulimit të këtyre elementeve prej myshqeve
është i lidhur në radhë të parë me praninë e grimcave të imta PM10 dhe PM2.5 që janë
kryesisht me origjinë nga toka.
Tabela 2.7.2. Vlerat min dhe max të elementeve në studim në disa vende të rajonit si dhe
vlerat për Norvegjinë si background.
Elementi Shqipëria Lindore Maqedonia Bullgaria Norvegjia*
Na 76.45-149.20 118-8673 155-5573 -
Mg 2661-5152 674-7421 748-12500 940-2370
Al 535-4448 825-17600 1111-46350 67-820
K 1831-3748 2861-18190 3274-20490 -
Ca 4910-12433 1207-23640 2266-19650 1680-5490
V 1.20-16.95 1.79-43 2.2-112.6 0.39-5.1
Mn 27.05-283.66 37-1475 32-986 22-750
Fe 997-5488 424-17380 692-14700 77-1370
Cu 4.89-15.55 3-83 5.34-1860 2.1-9.2
Zn 10.65-68.15 14-203 19-379 7.9-173
As 0.05-2.00 0.12-8.0 0.3-59 0.020-0.505
Sr 10.79-47.17 11.8-136 7-106 3.6-43.3
Cd 0.06-0.9 0.016-2.95 - 0.025-0.171
Ba 5.99-30.33 14-256 17-517 5.6-50.5
Pb 1.68-16.97 1.5-37.2 4.55-887 0.64-6.12
Cr 3.12-31.76 2.33-122 0.5-26.9 0.1-4.2
Ni 3.33-130.74 0.09-24 0.5-18.6 0.12-6.6
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
60
Për një interpretim më të mirë të të dhënave eksperimentale të përqendrimit të
elementeve në mostrat e myshqeve, u përdor shkalla e faktorit të kontaminimit (CF), e
përdorur për herë të parë nga Fernandez dhe Carballeira (2001). Hartimi i kësaj shkalle
është bazuar në shpërndarjen specifike të myshqeve tokësore, (Fernandez et al. 2000) dhe
lejon kategorizimin e pikave të monitorimit, bazuar në vlerat e koeficentit CF. Vlerat CF
llogariten si raport i vlerës së medianës së secilit element për zonën e marrë në studim
ndaj vlerës së medianës së një mostre të marrë si sfond. Në studime të ndryshme është
marrë si vlerë sfondi vlera e medianës së myshkut të të njëjtës specie të mbledhur në
Norvegjinë veriore.
Me qëllim që të interpretojme të gjithë elementet, si vlerë sfondi u morën përqëndrimet e
elementeve në mostrën e myshkut që i përket stacionit Alb-40, zona Ersekë, e cila
rezultoi me parametra minimale përsa i përket përmbajtjes së shumicës së elemntevë të
marrë në studim në të gjitha zonat tona, si dhe brenda intervalit të myshkut të mbledhur
në Norvegji. (Steines etj, 2007). Rezultatet për disa nga elementet jepen në tabelën…
Tabela 2.7.3. Rezultatet krahasuese per disa nga elementet ne myshkun e mbledhur ne
Norvegji. (Steinnes etj, 2007).
Al Ca Cr Cu Fe Mg Mn Ni V Zn
Alb-40 649 4910 4.65 6.37 1054 3832 38.4 15.37 1.72 10.65
Vlera e
fondit
67–
820
1680–
5490
0.10–
4.2
2.1–
9.2
770–
1370
940–
2370
22–
750
0.12–
6.6
0.39–
5.1
7.9–
173
Meqenëse përmbajtja e elementëve Cr, Mg dhe Ni në këtë mostër rezulton më e lartë se
intervali i përqëndrimit të këtyre elementeve në myshkun e mbledhur në Norvegji (Steines
etj, 2007), si vlerë e sfondit për këta tre elemente u mor vlera minimale e vrojtuar për mostrat
tona, dhe që i përket mostrave Alb-56 për Cr (Peshkopi) dhe Alb-33 për elementet Ni dhe Mg
(Krrabë).
Tabela 2.7.4. Vlerat e sfondit per elementet e marre ne studim
Al As Ba Ca Cd Cr Cu Fe K Li
649 0.05 8.1 4910 0.07 3.12 6.37 1054 2263 0.62
Mg Mn Na Ni P Pb Sr V Zn
2662 38.4 77.5 3.3 612 1.97 14.76 1.72 10.65
Nëpërmjet vlerave të mësipërme u llogarit fakori i kontaminimit për secilën mostër
myshku. Të dhënat e faktorëve të kontaminimit (CF) jepen në tabelën 2.7.5.
Tabela 2.7.5. Vlerat e CF për secilin element, në zonën e marrë në studim
Stac/Ele
Al As Ba Ca Cd Cr Cu Fe K Li Mg
Alb-33 1.92 3.80 1.81 1.21 1.71 1.07 1.23 1.39 0.77 1.82 0.99
Alb-34 3.66 12.00 2.47 1.88 8.00 4.92 1.82 3.02 1.19 3.65 1.34
Alb-35 5.97 33.40 2.91 1.90 2.86 7.78 1.47 5.21 1.10 6.89 1.54
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
61
Alb-36 2.41 4.20 2.05 1.15 3.71 2.70 1.35 2.51 1.59 2.90 1.28
Alb-37 4.71 13.60 3.84 1.21 12.86 10.18 1.38 5.02 0.88 3.55 1.80
Alb-38 2.40 9.60 1.00 2.53 2.14 5.56 1.15 2.41 0.89 2.00 1.70
Alb-39 6.85 40.00 4.85 1.19 1.43 2.25 1.20 4.30 1.01 6.08 1.18
Alb-40 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.49 1.00 1.00 0.96 1.00 1.44
Alb-41 4.07 7.20 3.23 1.33 1.14 2.70 1.05 2.88 0.93 4.23 1.28
Alb-42 0.82 1.00 0.74 1.41 0.86 2.03 0.84 0.97 0.88 0.84 1.05
Alb-43 1.20 1.00 1.11 1.24 1.14 1.25 0.96 0.95 1.07 1.19 1.08
Alb-44 1.52 3.00 2.25 1.30 1.29 1.74 0.88 1.56 1.00 1.92 1.67
Alb-45 1.39 1.60 1.47 1.30 1.14 1.64 0.77 1.28 0.84 1.60 1.19
Alb-46 2.14 6.00 2.64 1.03 1.43 4.29 0.87 3.37 0.95 1.95 1.93
Alb-47 1.49 2.60 3.70 1.09 2.29 2.47 0.93 1.41 1.12 1.44 1.58
Alb-48 2.89 3.80 3.22 1.05 1.43 2.16 1.11 2.11 1.02 2.06 1.30
Alb-49 4.19 13.60 3.41 1.35 3.71 2.25 2.44 3.36 1.21 4.47 1.40
Alb-50 2.64 5.80 2.64 1.48 1.57 1.97 1.17 2.26 0.97 3.68 1.17
Alb-56 1.84 25.20 1.46 1.56 1.29 1.00 1.05 1.46 1.50 2.32 1.09
Mn Na Ni P Pb Sr V Zn
Alb-33 0.88 1.12 1.02 0.78 1.29 1.78 1.70 1.84
Alb-34 2.07 1.18 4.15 1.33 8.61 3.28 6.09 6.40
Alb-35 2.54 1.07 10.29 0.85 5.46 2.57 6.31 3.00
Alb-36 1.55 1.93 3.12 0.88 2.98 1.52 2.28 3.54
Alb-37 2.50 1.05 21.05 0.77 2.38 1.87 4.15 2.27
Alb-38 1.30 1.04 9.45 0.89 1.19 0.81 2.08 1.34
Alb-39 2.90 1.12 2.24 0.76 1.67 1.70 4.59 1.70
Alb-40 1.00 1.00 4.66 1.00 1.00 1.03 1.00 1.00
Alb-41 3.53 1.09 2.56 1.12 0.97 1.96 3.43 1.30
Alb-42 0.71 0.99 7.36 1.34 0.85 0.75 0.70 1.20
Alb-43 0.88 0.99 1.96 1.43 1.25 0.95 1.08 1.16
Alb-44 1.03 1.10 5.45 0.79 1.16 1.77 1.47 1.75
Alb-45 1.21 1.05 2.56 0.67 1.49 1.25 1.53 1.30
Alb-46 1.71 1.05 39.64 0.88 1.68 1.56 1.74 1.91
Alb-47 0.93 1.12 9.22 1.29 1.05 1.53 1.29 1.35
Alb-48 7.39 1.14 3.91 1.43 1.85 1.47 2.69 1.49
Alb-49 4.33 1.16 3.45 1.37 1.91 1.69 3.51 2.33
Alb-50 1.47 1.14 3.40 0.89 1.44 1.78 9.85 1.64
Alb-56 2.05 0.99 1.21 1.52 1.14 1.18 1.36 1.56
Tabela 2.7.6. Klasifikimi i gjendjes ,në shkallë kontaminimi, sipas vlerave të CF
CF >27 8-27 3.5-8 2-3.5 1-2 <1
Clasifikimi C6 C5 C4 C3 C2 C1
Shkalla e
Kontaminimit Ekstreme E larte Mesatare E lehte
E pa
Kontaminuar
E pa
Kontaminuar
Në bazë të rezultateve të paraqitura në tabelën 2.7.5, u ndërtuan grafikët e shpërndarjes së
vlerave të faktorëve të kontaminimit, të cilat jepen në figurën 2.7.4.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
62
a
0
1
2
3
4
5
6
7
8
Alb
-33
Alb
-34
Alb
-35
Alb
-36
Alb
-37
Alb
-38
Alb
-39
Alb
-40
Alb
-41
Alb
-42
Alb
-43
Alb
-44
Alb
-45
Alb
-46
Alb
-47
Alb
-48
Alb
-49
Alb
-50
Alb
-56
CF
Al Ba Fe Li Mn C4 Zn C3
b
0
5
10
15
20
25
30
Al
b-
33
Al
b-
34
Al
b-
35
Al
b-
36
Al
b-
37
Al
b-
38
Al
b-
39
Al
b-
40
Al
b-
41
Al
b-
42
Al
b-
43
Al
b-
44
Al
b-
45
Al
b-
46
Al
b-
47
Al
b-
48
Al
b-
49
Al
b-
50
Al
b-
56
CF
Cd Cr V Pb C3 C4 C5
c
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
Alb
-33
Alb
-34
Alb
-35
Alb
-36
Alb
-37
Alb
-38
Alb
-39
Alb
-40
Alb
-41
Alb
-42
Alb
-43
Alb
-44
Alb
-45
Alb
-46
Alb
-47
Alb
-48
Alb
-49
Alb
-50
Alb
-56
CF
Ni As C3 C4 C5
Figura 2.7.4. Grafikët e shpërndarjes së vlerave të faktorëve të kontaminimit
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
63
Sipas rezulteve të përftuara, zona e marrë në studim rezulton e pastër (niveli i
kontaminimit C1, C2 dhe C3) përsa i përket kontaminimit për shkak të elementeve Ca,
Mg, K, Na, P, Ba, Fe, Li, Mn dhe V, me ndotje mesatare (shkalla C4 e kontaminimit)
përsa i përket kontaminimit për shkak të elementeve Cd, Cr dhe Pb, si dhe me ndotje të
lartë (shkalla C5 dhe C6 e kontaminimit) përsa i përket kontaminimit për shkak të
elementeve As dhe Ni. Stacionet Alb-35, Alb-39 dhe Alb-56 (respektivisht stacionet ne
Mjekës, Pogradec dhe Peshkopi), rezultojnë me ndotje ekstreme, shkalla C6 e
kontaminimit shkaktuar nga përmbajtja e lartë e As. Stacioni Alb-34 (Balëz) rezulton me
ndotje mesatare, shkalla C4 e kontaminimit, shkaktuar nga përmbajtja e elementeve Cd
dhe Pb. Po kështu, stacioni Alb-37 (Librazhd) rezulton me ndotje mesatare, (shkalla C4 e
kontaminimit) shkaktuar nga përmbajtja e elementeveAs, Cd, Cr dhe Ni. Me të njejtën
shkallë kontaminimi (C4) përsa i përket kontaminimit të vlerësuar nga përmbajtja e
elementit Ni paraqiten dhe stacionet Alb-35, Alb-37 dhe Alb-47, që i përkasin
respektivisht zonave Mjekës, Peshkopi dhe Burrel. Ndërsa stacioni 46 Bulqizë vlerësohet
në shkallën C6 me nivel ndotjeje ekstreme shkaktuar nga Ni. Një klasifikim i tillë i
shkallës së kontaminimit të këtyre stacioneve tregon për efekte antropogjene shkaktuar
nga elementet As, Ni, Cr, Pb dhe Cd në këto zona, që lidhen kryesisht me aktivitetet
minerare apo industriale, efektet e origjinës gjeogjene të këtyre elementeve në këto zona
(mineralet kromite, sulfure dhe Fe-Ni), si dhe efektet e transportit rrugor.
y = 5.4091x - 5.2146
R2 = 0.6687
-5
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
0 1 2 3 4 5 6 7 8
Al
As
y = 0.7089x + 0.4641
R2 = 0.8187
0
1
2
3
4
5
6
0 1 2 3 4 5 6 7 8
Al
Fe
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
64
y = 2.0228x + 0.8656
R2 = 0.29
-5
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
0 2 4 6 8 10 12
Cr
Ni
y = 0.4274x + 1.1085
R2 = 0.6119
0
1
2
3
4
5
6
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Cr
Fe
y = 0.3366x + 1.1687
R2 = 0.2765
-2
0
2
4
6
8
10
0 2 4 6 8 10 12 14
Cd
Pb
Figura 2.7.5. Grafikët e regresit linear të disa prej elementeve me CF të lartë të shfaqura
në të njëjtat stacione
Në grafikët e paraqitur në figurën 2.7.5, vihet re se elementet që paraqesin korrelim të
lartë të vlerave të faktorit të kontaminimit CF, paraqesin dhe një regres linear relativisht
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
65
të mirë midis tyre, por që shoqërohet me një ulje të koeficentit të regresit linear krahasuar
me koeficentët e korrelimit të të njejtëve elemente. Kjo vjen për shkak të shmangieve që
vijnë si rrjedhim i disa stacioneve ku mendojmë se për elementë të veçantë (janë treguar
me rrathë të kuq në figurat përkatëse) ekziston mundësia e një kontaminimi më të lartë se
trendi i zakonshëm i tyre.
Në bazë të të dhënave eksperimentale u ndërtuan hartat e shpërndarjes së elementeve, një
pjesë e të cilave jepen në figurën 2.7.6.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
66
Figura 2.7.6. Hartat e shpërndarjes së disa prej elementeve në territorin e studjuar
2.8 Analiza multivariable dhe e korelacionit të të dhënave.
a- Analiza e korrelacionit
Për të dalluar origjinën gjeogjene apo antropogjene të elementeve të ndryshëm u krye
analiza e korelacionit të elementeve dhe analiza në grupe (cluster analysis) e elementeve
Rezultatet e analizës së korrelacionit janë dhënë në tabelën e mëposhtme
Tabela 2.8.1 Vlerat e koeficientëve të korelacionit Pearson dhe sinjifikancës
Al As Ba Ca Cd Cr Cu Fe K
As 0.816
0.000*
Ba 0.765 0.503
0.000 0.028
Ca 0.186 0.297 -0.265
0.447 0.217 0.273
Cd 0.391 0.149 0.346 0.114
0.098 0.544 0.147 0.642
Cr 0.533 0.337 0.316 0.383 0.764
0.019 0.158 0.187 0.105 0.000
Cu 0.533 0.339 0.355 0.242 0.485 0.284
0.019 0.156 0.135 0.318 0.035 0.238
Fe 0.905 0.692 0.690 0.201 0.570 0.782 0.505
0.000 0.001 0.001 0.410 0.011 0.000 0.027
K 0.051 0.251 0.032 0.013 0.067 -0.125 0.336 0.037
0.834 0.300 0.896 0.959 0.784 0.609 0.160 0.880
Li 0.946 0.814 0.668 0.251 0.268 0.441 0.559 0.849 0.172
0.000 0.000 0.002 0.299 0.268 0.059 0.013 0.000 0.481
Mg 0.143 0.005 0.267 0.106 0.374 0.643 0.038 0.456 -0.126
0.558 0.984 0.269 0.666 0.114 0.003 0.878 0.050 0.607
Mn 0.479 0.240 0.524 -0.124 0.097 0.096 0.381 0.371 0.106
0.038 0.323 0.021 0.614 0.693 0.696 0.108 0.118 0.666
Na 0.076 -0.082 0.118 -0.147 0.148 -0.035 0.254 0.103 0.607
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
67
0.759 0.740 0.632 0.548 0.544 0.885 0.293 0.674 0.006
Ni 0.043 -0.028 0.164 -0.105 0.270 0.538 -0.137 0.401 -0.217
0.860 0.911 0.503 0.670 0.263 0.017 0.576 0.089 0.373
P -0.231 -0.110 -0.132 -0.009 -0.104 -0.306 0.187 -0.334 0.419
0.341 0.654 0.589 0.969 0.672 0.203 0.444 0.163 0.074
Pb 0.424 0.317 0.163 0.382 0.526 0.476 0.528 0.470 0.289
0.071 0.185 0.505 0.106 0.021 0.039 0.020 0.042 0.230
Sr 0.583 0.359 0.509 0.162 0.495 0.420 0.521 0.582 0.130
0.009 0.131 0.026 0.508 0.031 0.074 0.022 0.009 0.596
V 0.606 0.407 0.453 0.295 0.317 0.358 0.435 0.571 0.015
0.006 0.084 0.051 0.220 0.186 0.132 0.063 0.011 0.952
Zn 0.342 0.215 0.167 0.296 0.573 0.374 0.589 0.400 0.412
0.152 0.377 0.494 0.218 0.010 0.114 0.008 0.089 0.079
Li Mg Mn Na Ni P Pb Sr V
Mg 0.063
0.797
Mn 0.376 0.017
0.113 0.945
Na 0.139 -0.072 0.052
0.569 0.771 0.831
Ni -0.048 0.772 -0.070 -0.154
0.845 0.000 0.777 0.530
P -0.228 -0.308 0.321 -0.153 -0.247
0.347 0.199 0.180 0.532 0.307
Pb 0.467 0.097 0.114 0.235 0.021 0.048
0.044 0.692 0.641 0.334 0.931 0.844
Sr 0.636 0.150 0.217 0.171 0.036 -0.115 0.828
0.003 0.540 0.372 0.485 0.884 0.638 0.000
V 0.705 -0.013 0.218 0.091 -0.055 -0.190 0.498 0.643
0.001 0.957 0.371 0.711 0.822 0.436 0.030 0.003
Zn 0.382 0.078 0.062 0.433 0.011 0.050 0.940 0.802 0.434
0.106 0.751 0.802 0.064 0.965 0.840 0.000 0.000 0.064
Në përgjithësi vihet re se të gjitha vlerat e larta të korrelimit (R2>0.5) karakterizohen nga
vlera të P<0.05, pra rezultojnë mjaft sinjifikative. Nga tabela shikojmë se Al ka
koeficientë të lartë korelimi me elementet gjeogjen Li, As. Ba, Fe, Sr, V që do të thotë se
ky element ka origjinë gjeogjene. Ndërsa koefiçientët e korelimit me elementet Cr, Cu,
Mn janë më të dobët, gjë që mbështet argumentin se Cr, Cu, Mn kanë origjinë mikse
gjeogjene dhe antropogjene. Përmbajtja e tyre në myshqe, lidhet me përbërësit që
çlirohen nga djegia e karburantit ose konsumi i lubrifikanteve dhe pjesëve motorrike, të
cilët u bashkëngjiten grimcave të pluhurit, që më pas depozitohen në myshqe.
As dhe Ba kanë koeficientë të lartë korelimi me Li, Al, Fe, Sr, V që janë elemente
gjeogjen si dhe me njëri tjetrin. Kjo tregon origjinën gjeogjene të tyre.
Cd ka koeficient të lartë korelimi me Cr dhe më të dobët me Cu, Fe, Zn dhe Sr kjo tregon
se origjina e tij është e përzier (mikse), gjeogjene dhe antropogjene, e cila lidhet me
djegien e karburanteve apo mbetjeve në fushat e depozitimit të mbetjeve urbane.
Cu ka koeficient të lartë korelimi me Al, Pb, Zn dhe pak më të dobët me elemente si Li,
Fe, Sr që do të thotë se origjina e Cu është antropogjene se gjeogjene dhe ka të bëjë me
përbërjen minerale të zonës (gjeogjene). Origjina antropogjene lidhet me aktivitete si
nxjerrja e mineralit dhe përpunimi i tij, por edhe nga djegia e karburanteve të lengëta
(gasoil, benzinë) në automjete apo solarit dhe qymyrit në industri, pra me transportin
rrugor ne pergjithesi (Harmens etj., 2013).
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
68
Ca ka koficientë korelimi të dobët me gjithë elementët gjeogjen dhe antropogjen (
gjeogjen Al, As, Li dhe antropogjen si Cu, Pb, Zn) të cilët lidhen me pluhurat e tokës dhe
aktivitetet industriale (djegia e lëndëve djegëse në fabrikat e çimentos etj). Korelimi me
elementet antropogjene është pak më i lartë gjë që tregon origjinën më të theksuar
antropogjene të tij.
K ka koefiçient të lartë korelimi me Na dhe P. Përqëndrimet e lartë që ka në zonat e
pyllëzuara pa aktivtet bujqësor të zhvilluar (zona Librazhdit) nuk e lidh këtë korelacion
me përdorimin e plehrave fosforike dhe atyre të kaliumit sesa me faktin e formimit të P
dhe K nga dekompozimi i mbetjeve drusore në pyje. Korelimi i K me Na lidhet me
proceset e akumulimit të tyre në myshqe.
Përsa i takon Sr dhe V këto kane koefiçientë të lartë korelimi me elemente gjeogjen si Al,
Li dhe më dobët janë të koreluar me elemente antropogjen si Cu, Pb gjë që tregon
origjinën më të theksuar gjeoegjene të tyre.
600050004000300020001000
5000
4000
3000
2000
1000
0
Fe
Al
S 483.161
R-Sq 81.9%
R-Sq(adj) 80.8%
Regression
95% CI
95% PI
Al = - 19.5 + 0.7117 Fe
43210
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
Li
Al
S 366.857
R-Sq 89.5%
R-Sq(adj) 88.9%
Regression
95% CI
95% PI
Al = 69.5 + 997.9 Li
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
69
2.01.51.00.50.0
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
As
Al
S 655.364
R-Sq 66.6%
R-Sq(adj) 64.7%
Regression
95% CI
95% PI
Al = 1021 + 1600 As
35302520151050
9000
8000
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
Cr
Fe
S 898.174
R-Sq 61.2%
R-Sq(adj) 58.9%
Regression
95% CI
95% PI
Fe = 1169 + 144.2 Cr
Figura 2.8.1. Paraqitja grafike e regresit linear midis elementeve me korrelim te larte
Në grafikët e paraqitur në figurën 2.8.1, vihet re se elementet që paraqesin korrelim te
lartë midis tyre, paraqesin dhe një regres linear relativisht të mirë midis tyre, por që
shoqërohet me një ulje të koeficentit të regresit linear krahasuar me koeficentët e
korrelimit të të njejteve elemente. Kjo mendoj se mund të shkaktohet për shkak të
shmangive që vijne si rrjedhim i disa stacioneve ku mendojmë se për elemente të veçantë
(janë treguar me rrathë të kuq në figurat përkatëse) ekziston mundësia e një kontaminimi
më të lartë se trendi i zakonshem i tyre.
b- Analiza në grupe e elementeve dhe e stacioneve
Nga analizimi i mostrave është përfituar një informacion i madh 361 vlera
përqendrimesh. Analizimi i gjithë vleravë është i vështirë. Për këtë qëllim është e
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
70
nevojshme të bëhet reduktim i informacionit duke përdorur metoda statistikore. Të tilla
metoda janë metdat e analizimit në grupe të variablave, ku si variabla janë elementet e
monitoruar apo stacionet e monitorimit
b-1. Analiza në grupe e elementeve
Në këtë rast, pas përpunimit statistikor elementet grupohen sipas ngjashmërisë së
shpërndarjes së tyre në stacionet e monitorimit. Duke parë nivelet e ngjashmërisë ne
mund të përcaktojmë elementet ndotës. Nga përpunimi statistikor përfituam
informacionin e mësipërm si dhe dendogramën (paraqitjen grafike) përkatëse.
Cluster Analysis of Variables: Al, As, Ca, Cd, Cr, Cu, Fe, K, ... (Correlation Coefficient Distance, Single Linkage, Amalgamation Steps)
CaNaKMnZnPbCuNiMgVCdCrAsFeLiAl
69.16
79.44
89.72
100.00
Variables
Sim
ilari
ty
DendrogramSingle Linkage, Correlation Coefficient Distance
Figura 2.8.2. Grupimi i elementeve sipas ngjashmërisë së shprëndarjes në stacione.
Final Partition: Cluster 1: Al As Cd Cr Cu Fe Li Mg Ni Pb V Zn
Cluster 2: Ca; Cluster 3: K Na; Cluster 4: Mn
Sipas ngjashmërisë së shpërndarjes së elementeve në mostrat e myshqeve të marra në
studim, rezulton se elementet ndahen në 4 grupe, të cilët në dendogramën e dhenë në
figuren 2.8.2, janë paraqitur me ngjyra të ndryshme. Si kusht për klasifikim e elementeve
në grupe është zgjedhur niveli i ngjashmërisë prej 80%.
Grupi 1. Përfshihen elementët Al, Li, Fe, As, Cr, Cd, V, Mg, Ni, Cu, Pb, Zn. Bazuar në
ngjashmërinë e lartë midis dy çifteve të elementëve të këtij grupi (Al dhe Li) dhe (Pb e
Zn) si dhe shoqërimi me grupin e elementeve As, Cd, Cr, Cu, Fe, Mg, Ni dhe V çon
në supozimin se ky grup elementësh ka lidhje me natyrë të dyfishtë: gjeogjenike
(përcaktohet nga prania e Al, Li, Cr, Fe, Ni, Mg, si elemente tipike gjeogjene të zonës së
marrë në studim) dhe natyrë antropogjene shkaktuar nga emetimi i industrisë së kësaj
zone dhe trafikut rrugor (Pb, Zn, Cu). Përveç dy elementeve të parë Li dhe Al të cilët
konsiderohet se kanë origjinë gjeogjene tek elementët e tjerë origjina është e mikse.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
71
Burimet kryesore me origjinë gjeogjene të Fe, As, Cr, V, Mg, Ni, Cu, Pb, Zn lidhen me
përbërjen e grimcave të dheut të depozituara në myshqet e analizuar. Për zonat ku
përqëndrimet e këtyre metaleve në myshqe janë më të larta se ato në përbërje të tokës,
themi se origjina gjeogjene është më pak e theksuar se origjina antropogjene. Kështu nësë
në zonën e Pogradecit ndikimi gjeogjen në përmbajtjen e Fe në myshqe është i lartë (pasi
përmbajtja e Fe në tokë është e lartë) në zonën e Elbasanit përmbajtja e lartë e Fe në
myshqe nuk ka origjinë gjeogjene pasi toka në këtë zonë nuk ka përmbajtje Fe, pra
origjina e Fe në këtë zonë është antropogjene dhe lidhet me aktivitetin e uzinave të
shkrirjes dhe përpunimit të çelikut apo shkrirjes së ferrokromit.
Origjina mikse e elementeve Pb, Zn, Cu, Cr, Cd dhe ngjashmëria e tyre me elementet
gjeogjen tregon faktin se këto elemente, të cilët janë pjesë e shkarkimeve industriale në
ajër, u bashkëngjiten grimcave të pluhurit dhe pastaj nën veprimin e gravitetit
depozitohen mbi myshqe.
Mg dhe Ni formojnë një grup brenda grupit të madh, me ngjashmëri rreth 86% midis tyre
dhe origjina e tyre është gjeogjene e lidhur me përbërjen e tokës pasi tokat në këtë zonë
janë kryesisht magneziale por me përmbajtje mineralesh të hekurnikelit
Nëngrup tjetër është ai që përfshin Pb dhe Zn me ngjashmëri midis tyre 97 %, të cilëvë u
bashkëngjitet dhe Cu. Ngjashmëria e tyre qëndron në faktin se janë me të njëjtën origjinë
antropogjene si rezultat i djegies se karburanteve në motorrat e makinave, konsumit të
pjesëve motorrike apo dhe aktiviteteve industrial.
Grupi 2. Përbëhet nga Mn i cili ka ngjashmëri 75% me elementet e grupit të parë.
Origjina e tij gjeogjene lidhet me përmbajtjen e tij në pluhurat e tokës. Ngjashmëria 75%
me grupin e parë do të thotë se në këto grimca me origjinë tokësore lidhen me sasi të Mn
të çliruar nga aktivitete antropogjene që shkaktohen kryesisht nga trafiku i automjetev,
djegiea e karburantit, konsumi i pjesëve të tyre motorike etj. (Harmens etj, 2013)
Grupi 3. Në këtë grup bëjnë pjesë K dhe Na. janë elemente me ngjashmëri me elementet
gjeogjenë, por origjina e tyrë nuk është plotësisht gjeogjene (pasi dhe ngjashmëria është
71.6%). Duhet theksuar se dhe origjina antropogjene nuk është verifikuar. Këto elemente
ka mundësi të lidhen me efektet e dekompozimeve bimore, të cilat bashkë me grimcat e
dheut shprëndahen në natyrë.
Grupi 4. Në këtë grup përfshihet vetëm Ca. Ka origjinë mikse si nga pluhurat e tokës të
shprëndara në atmosphere, të cilat konsiderohen në përgjithësi me origjinë gjeogjene dhe
kanë përbërjën e tokës e cila konsiderueshëm përmban Ca, (kjo duket në faktin se vlerat e
përqëndrimeve të Ca në të gjitha stacionet janë të larta) ashtu dhe me pluhurat e
shkaktuara nga aktivitetet antropogjene të cilat u shtohen vlerave gjeogjene. Pikërisht
vlerat e larta të Ca në zona të vecanta si Elbasani apo Lini lidhen me ndotjen e shkaktuar
nga fabrika e çimentos apo ndotjen për shkak të ndërtimit të rruges në Qafë Thanë nëpër
një formacion gëlqeror.
b-2. Analiza në grupe për stacionet e monitorimit
Analiza në grupe u realizua edhe për stacionet e monitorimit, duke i ndarë në grupe sipas
ngjashmërisë së përqëndrimeve të elemente në myshqet e çdo stacioni Në tabelë janë dhënë kodet që u korrospondojnë stacioneve.
Cluster Analysis of Observations: Al, As, Ca, Cd, Cr, Cu, Fe, K, ... (Euclidean Distance, Centroid Linkage, Amalgamation Steps)
Final Partition: Number of clusters: 7
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
72
Distances Between Cluster Centroids
Cluster1 Cluster2 Cluster3 Cluster4 Cluster5 Cluster6 Cluster7
Cluster1 0.00
Cluster2 3443.99 0.00
Cluster3 5430.60 2810.17 0.00
Cluster4 4095.81 4193.80 3569.93 0.00
Cluster5 6367.56 3590.67 4916.47 7193.96 0.00
Cluster6 4091.92 4213.72 3776.38 2323.53 7587.60 0.00
Cluster7 2711.48 4618.41 5418.81 2607.37 7475.84 3881.76 0.00
63275141941817916121581011131
36.17
57.45
78.72
100.00
Observations
Sim
ilarit
y
DendrogramCentroid Linkage, Euclidean Distance
Figura 2.8.3. Grupimi i stacioneve sipas ngjashmërisë së shprëndarjes së elementeve.
Tabela 2.8.2. Stacionet e monitorimit dhe kodet përkatës
Nga rezultatet grafike të përpunimit statistikor (dendograma) dallojmë se stacionet sipas
ngjashmërisë janë klasifikuar në 7 grupe.
Grupi 1. Përfshihen stacionet Krrabë, Balëz, Prespe, Kapshtice, HEC-i i Banjës, Korçë,
Burrel, Gramsh, Rrëshen, Ersekë, Milot, Lezhë dhe Peqin me ngjashmëri më të madhe se
80%. Në këtë grup bie në sy ngjashmëria e lartë e stacioneve Krrabë, Prespë, Kapshticë
dhe HEC Banjës me rreth 90%. Kjo lidhet me karakteristikat e përbashketa të këtyre
stacioneve përsa i përket shpërndarjes së elementeve ne to. Mendoj se karakteristike e
perbashkët e tyre është trafiku i lartë rrugor, që është një nga shkaqet kryesore të
emetimit të disa elementëve në ajër. Përsa i përket shkallës së kontaminimit të gjitha këto
stacione ndodhen në nivelet C1-C3 të kontaminimit pothuajse për të gjithë elementet e
Kodi 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Stacioni Krraba Baleza Mjeksi Peqini Librazhdi Lini Pogradec Korça Erseka
Alb-33 Alb-34 Alb-35 Alb-36 Alb-37 Alb-38 Alb-39 Alb-40 Alb-41
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Kapshtica Prespa Gramshi HECBanje Bulqiza Burreli Rreshen Miloti Lezha Peshkopi
Alb-42 Alb-43 Alb-44 Alb-45 Alb-46 Alb-47 Alb-48 Alb-49 Alb-50 Alb-56
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
73
marrë në studim, me përjashtim të stacionit Burrel që paraqitet në shkallën C4 të
kontaminimit (niveli mesatar i kontaminimit) me Ni.
Grupi 2. Stacioni i Bulqizës në të cilën ndikojnë vlerat e ulta të Cr, Fe, dhe Ni. Zona e
Bulqizes eshte e njohur si zona kryesore minerare e kromit ne vendin tone, ku elementet
Fe dhe Ni jane elemente tipike shoqerues te ketij minerali.
Grupi 3. Përfshin stacionin Alb-37 të Librazhdit. Zona e Librazhdit eshte e njohur si
zona kryesore minerare e hekur-nikelit ne vendin tone, ku elementet Fe dhe Ni jane
elemente tipike te ketij minerali.
Grupi 4. Përfshin stacionin Alb-39 Pogradec ka vlera të larta të Fe, Mn, V që e dallojnë
nga stacionet e tjera. Zona e Pogradecit eshte e njohur si zona kryesore minerare e hekurit
ne vendin tone, ku elementet Mn dhe Ni jane elemente tipike shoqerues te ketij minerali.
Grupi 5. Përfshin stacionin Alb-33 (Balza) ku ndodhet Fabrika çimentos Elbasan, me nje
kapaciet 200 000 ton çimento ne vit dhe me teknologji të vjetër. Përqëndrimet e larta të
elementeve Ca, Pb, Cu, Zn, V, Fe që lidhen me aktivitetin e kësaj fabrike janë shkaku i
dallimit të këtij stacioni nga stacionet e tjera.
Grupi 6. Përfshin stacionin Alb-34 Mjekës në afërsi të Elbasanit dallohet nga përmbajtja
e lartë e Fe, Cr, Ca, Pb, Cu, Mn të cilët e kanë origjinën nga aktivteti i kombinatit
metalurgjik si dhe fabrikave të ndryshme si e ferrokromit, çimentos, prodhimit të tullave,
apo uzinës së demolimit të mjeteve ushtarake në Mjekës.
Grupi 7. Përfshin stacionin Alb-38 Lini. Fakti që e dallon këtë stacion nga të tjerët është
përqëndrimi i lartë i Ca si rezultat i ndërtimit të rrugës së Qafë Thanës (marrja e
kampionit u realizua pak muaj pas përfundimit të punimeve). Po ashtu ka përqëndrim të
larte të Fe, Mg dhe Ni që lidhen me aktivitete nxjerrëse dhe përpunuese të mineraleve ne
afersi te kesaj zone.
Nga analiza e ngjashmërisë së stacioneve ne kemi gjetur stacionet të cilat pasqyrojnë dhe
zonat më të ndotura në pjesën lindore të Shqipërisë dhe ato janë: Bulqiza, zona Librazhd
Pogradec dhe zona e Elbasanit. Sipas vlerësimit të mësipërm nivelet e ndotjeve janë më
të larta në Elbasan pastaj në zonën Librazhd- Pogradec dhe Bulqizë. Siç u studjua më
sipër, në këto zona hasen dhe nivelet më të larta të shkallës së kontaminimit shkaktuar
nga Cr, Ni dhe As.
c- Analiza multivariable e elementeve të marrë në studim
Për studimin e faktorëvë ndotës si dhe ndikimin e tyre në ndotjen e zonës, bazuar në
nivelin e ndikimit të elementeve të veçantë në secilin factor u krye analiza PCA,
përfundimet e së cilës jepen më poshtë.
Principal Component Analysis: Al, As, Ca, Cd, Cr, Cu, Fe, K, Li, Mg, Mn, Na, Ni, Pb, V, Zn Principal Component Analysis of the Correlation Matrix
Rotated Factor Loadings and Communalities
Varimax Rotation
Variable Factor1 Factor2 Factor3 Factor4 Communality
Al 0.954 -0.180 0.077 -0.099 0.958
As 0.833 0.030 -0.041 -0.163 0.723
Ca 0.153 0.014 -0.150 -0.801 0.688
Cd 0.211 -0.624 0.366 -0.327 0.675
Cr 0.368 -0.789 -0.000 -0.370 0.894
Cu 0.514 -0.059 0.514 -0.264 0.602
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
74
Fe 0.808 -0.542 0.109 -0.125 0.975
K 0.080 0.195 0.769 0.051 0.638
Li 0.937 -0.048 0.134 -0.186 0.933
Mg 0.011 -0.885 -0.081 0.033 0.791
Mn 0.587 -0.001 0.175 0.379 0.519
Na -0.011 0.035 0.833 0.144 0.716
Ni -0.064 -0.872 -0.166 0.144 0.813
Pb 0.295 -0.207 0.520 -0.650 0.823
V 0.627 -0.020 0.111 -0.414 0.577
Zn 0.190 -0.200 0.703 -0.573 0.899
Variance 4.4750 3.0115 2.5843 2.1536 12.2245
% Var 0.280 0.188 0.162 0.135 0.764
16151413121110987654321
7
6
5
4
3
2
1
0
Factor Number
Eige
nval
ue
Scree Plot of Al, ..., Zn
1.00.80.60.40.20.0
0.2
0.0
-0.2
-0.4
-0.6
-0.8
-1.0
First Factor
Seco
nd Fa
ctor
Zn
V
Pb
Ni
NaMn
Mg
Li
K
Fe
Cu
Cr
Cd
Ca As
Al
Loading Plot of Al, ..., Zn
Figura 2.8.4. Scree plot dhe Loading Plotet e elementeve Al, …., Zn
Nga sa më sipër numri i faktorëvë kryesorë është 4 (faktorët më vlerë të Eigenvalue >1)
të cilët shprehin 76,4 % të variancës totale.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
75
Faktori 1. Shpjegon 28% të variancës totale dhe është i lidhur me elementet Al, As, Cu,
Fe, Li, Mn, V, të cilët janë elementë tipik që emetohen nga industria metalurgjike
(Harmens etj., 2013) e fokusuar kryesisht në zonën e Elbasanit (Lazo etj., 2013). Nga ana
tjeter, prania e Li në ketë grup elementesh flet edhe për një natyrë mikse të këtij faktori,
nga emetimet e industrisë metalurgjike (antropogjene) dhe origjinë gjeogjene. Origjina
gjeogjene e këtyre elementeve është e lidhur kryesisht me pluhurat e tokës të cilat kapen
nga myshqet. Vlerat e larta të Cu, Fe, Mn, Al në zonën e Elbasanit, Pogradecit trgojnë se
këta elementë janë ndotës industrial. Kontribues në këtë rast janë grimcat e pluhuri (hiri)
që çlirohet nga furrat e pjekjes së klinkerit me qymyr, apo furrat e prodhimin e tullave, i
cili zakonisht ka përbërje të ngjashme me pluhurat e tokës. Ndërsa përmbajtja e lartë e Fe
në lidhet në përgjithësi me përbërjën e tokës për rastin e zonës Librazhd-Pogradec apo
Bulqizës ajo ka origjinë miks.Kurse në zonën rreth Elbasanit përmbajtja e Fe lidhet pastër
me aktivitete industriale.
Faktori 2. Shpjegon 18.8 % të variancës totale dhe ka ngarkesë të lartë negative të
elementeve Cd, Mg, Ni, Cr dhe Fe, te cilet dallohen si elemente tipike mineraleve te
kromit. Vlera negative e ngarkesës së këtyre elementeve në përgjithësi shkaktohet nga
faktorë që çojnë në uljen e përmbajtes së këtyre elementeve në zonën e marrë në studim.
Nivele te larta të këtyre elementeve vihen re në zonën e Elbasanit, Librazhdit, Pogradecit
dhe Bulqizës dhe kryesisht lidhen me aktivitete industriale. Minierat e kromit, uzinat e
ferrokrimit,janë përgjegjëse për praninë e lartë të Cr, Fe, dhe Ni në këto zona. Ndërsa Cd
lidhet me konsumin e lëndëve të djegshme në industri por edhe djegiet e mbetjeve
urbane, si dhe përdorimi i plehrave fosfate në bujqesi (Harmens etj., 2013). Në bazë të
analizës së mesipërm, mendoj se faktor kryesor i uljes së kontributit të këtyre elementeve
është distanca prej burimit të ndotjes, ku me rritjen e distances ulet niveli dhe kontributi i
elementeve antropogjene, si në rastin e elementeve të mësipërm.
Faktori 3. Është faktor me origjinë kryesisht antropogjene, shpjegon 16.2 % të variancës
totale, dhe paraqet ngarkesë të lartë të Zn, Pb, Cu, Cd. Këto janë elemente tipik që
clirohen nga djegia e lëndëve djegëse, por përmbajtja e tyre e lartë lidhet edhe me
trafukun e automjeteve. Në në zonat industriale lidhet më përdorimin e lëndëve djegëse si
qymyret apo gazoil e solar në procese të ndryshme.
Ndërsa prezenca e K dhe Na me ngarkesë të lartë në këtë grup lidhet me procese që kanë
të bëjnë me shkëmbimin e tyre në myshqe, si dhe pranine e tyre si elemente ushqyes ne
myshqe.
Faktori 4. Shpjegon 13.5 % të variancës totale dhe ka ngarkesë të lartë negative të
elementeve Ca, Pb, V dhe Zn. Përmbajtja e këtyrë elementeve në myshqe lidhet me
aktivitete industriale si ato të prodhimit të çimentos por edhe nga përdorimi i lëndëve
djegëse në automjete apo industri. Ndikimi negativ i ketij faktori, si dhe në rastin e
faktorit 2, mund të jetë distanca prej burimit të ndotjes, ku me rritjen e distancës ulet
niveli dhe kontributi i elementeve antropogjene.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
76
2.9 Normalizimi gjeokimik i elementeve duke marre Li si element referues
Për të dalluar natyrën litogjenike (gjeogjene) apo antropogjene të elementeve në myshqe
u krye normalizimi i elementeve bazuar tek Li si element tipik litogjen. Një arsyetim i
tillë, u bë bazuar në hipotezën se ndotja kryesore e ajrit vjen nga prania e grimcave të
imta (PM10 dhe PM2.5), të cilat janë pjesë e gjeokimise së zonës, nga e cila emetohen në
ajër. Normalizimi i elementeve u krye sipas metodës së dhënë nga Loring&Rantala,
1991, e cila bazohet në raportin e secilit element me vlerën përkatëse të përqëndrimit te
Li në atë mostër. Ky koncept është përdorur kryesisht për sedimentet dhe lëndët pezull në
sisteme ujore, por është përdorur dhe për tokat e zonës së Korçës (Saraçi et.al, 1995)
Nga 19 elementë të studjuar, 12 prej tyre shfaqin variancë të lartë, dhe këto elementë janë
po ata që kanë vlera të larta të raportit Max/Min.
Tabela 2.9.1. Të dhënat e përpunimit statistikor për elemente me variancë të lartë
Parametri As Cd Cr Cu Fe K
Mean 0.49 0.18 9.76 7.60 2576.55 2473.46
Median 0.29 0.10 6.99 7.05 2382.85 2370.69
Minim 0.05 0.06 3.12 4.89 997.42 1831.37
Maxim 2.00 0.90 31.76 15.55 5488.03 3747.80
Parametri Li Mn Na Ni Pb Zn
Mean 1.75 80.78 87.04 23.73 4.08 21.35
Median 1.28 59.40 84.14 12.92 2.84 17.51
Minim 0.52 27.05 76.45 3.33 1.68 10.65
Maxim 4.27 283.66 149.25 130.74 16.97 68.15
Paraqitja grafike e cila na jep një tablo më të qartë të parametrave të tabelës 2.9.1, jepet
në figurën 2.9.1, ku dallojmë 8 elemente që kanë variancë të lartë.
0.01
0.1
1
10
100
1000
10000
Cd As Li Pb Cu Cr Zn Ni Na Mn Fe K
MR
(m
g/k
g,
DW
)
Minimum Maximum Mean Median
Figura 2.9.1 . Trendi i shpërndarjes së elementëve sipas rendit rritës
Nga figura shihet se shkalla e ndryshimit të elementeve K, Na e shprehur si raport i
vlerave Max/Min është në nivele vlerash mjaft të ulta. Kjo ndodh pasi këta janë elementë
tipik të përbërjes së kores së tokës nuk paraqesin variancë të lartë të vlerave të tyre.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
77
Ndryshe ndodh me elementet antropogjene si, Pb, As, Ni, Cd, Cu, Cr, Mn, Zn, ku vërehet
se raporti i vlerave Max/Min të tyre është relativisht i lartë, gjë që shpreh faktin se këta
elementë ndikohen nga burime të ndryshme (litogjene dhe antropogjene) ndotëse në
zona të ndryshme ku janë marrë mostrat respektive.
Për elementët që parqesin variancë të lartë (8 elemente) bëjmë normalizimin (duke marrë
Li si element referues) për të parë origjinën e këtyre elementeve (për të kuptuar më mirë
karakterin antropogjen apo gjeogjen të tyre). Normalizimi me litium do të thotë që vlerat
e përqëndrimeve të elementeve në secilën mostër pjestohet me vlerën e përqëndrimit të Li
në atë mostër. Për këtë qëllim është llogritur raporti Xn/Lin ku Lin është përqëndrimi i Li
në mostrën n dhe Xn është përqëndrimi i elementit X në mostrën n. Normalizimi kryhet
me Li pasi është element tipik natyror. Duke studiuar variancën pas normalizimit me Li
për këta elemente ne mund të konkludojmë nëse këta elemente përveç origjinës litogjene
kanë dhe origjinë antropogjene (dmth kanë origjinë të dyfishtë)
Elementët bazuar në variancën para normalizimit kanë trendin Cd < As < Li < Pb < Cu <
Cr < Zn < Ni < Na < Mn < Fe < K. Pas normalizimit trendi i tyre është Cd < As < Pb <
Cu < Cr < Ni < Zn < Mn.
Tabela 2.9.2. Parametrat statistikor të elementeve pas normalizimit me Li.
As Cd Cr Cu Mn Ni Pb Zn
Mean 0.239 0.114 6.350 5.379 51.662 18.55 2.518 14.21
Medi 0.148 0.094 5.250 4.939 43.682 8.58 2.315 13.94
Mini 0.068 0.027 1.865 2.034 22.881 1.96 0.733 4.80
Maxi 0.875 0.409 14.436 10.274 221.641 108.05 7.509 30.15
0.010
0.100
1.000
10.000
100.000
1000.000
Cd As Pb Cu Cr Ni Zn Mn
MR
9m
g/k
g,
DW
)
Minimum Maximum Mean Median
Figura 2.9.2. Trendi i shpërndarjes së elementëve pas normalizimit me Li
Pas normalizimit, vërehet rritje e intervalit të ndryshimit të përqëndrimit të elementeve
Cd, Pb, Cu, Cr, Ni, Zn gjë që dëshmon origjinën antropogjene të tyre. Po ashtu pas
normalizimit me Li ndryshon trendi i përqëndrimit të elementeve Zn dhe Ni (ndërrojnë
pozicion), duke treguar natyrën më gjeogjenike të Ni krahasuar me Zn.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
78
Elementeve As dhe Mn u zvoglohet intervali i ndryshimit të përqëndrimit pas
normalizimit me Li por ruajnë të njëjtin trend shprëndarjeje, fakt që konfirmohet
karakteri gjeogjen i tyre.
2.9.1 Analiza e korrelimit linear të të dhënave
Me qëllim që të vëzhgojmë mënyrën e ndryshimit linear të të dhënave, u studjua korelimi
linear. Kjo shërben për të dalluar origjinën litogjenik (tokësore) apo antropogjenike (e
shkaktuar nga aktiviteti njërëzor) të elementeve të studjuar. Rezultatet e analizës së
korrelacionit pas normalizimit me Li jepen në tabelën 2.9.1.
Tabela 2.9.1.1. Vlerat e koeficientëve të korelacionit Pearson dhe sinjifikancës midis
elementeve pas normalizimit me Li.
Al As Ba Ca Cd Cr Cu Fe K
As 0.818
0.000*
Ba 0.764 0.504
0.000 0.028
Ca 0.185 0.295 -0.267
0.449 0.221 0.270
Cd 0.391 0.150 0.347 0.112
0.098 0.541 0.146 0.647
Cr 0.533 0.338 0.316 0.381 0.764
0.019 0.156 0.187 0.107 0.000
Cu 0.529 0.336 0.352 0.242 0.483 0.281
0.020 0.159 0.139 0.317 0.036 0.244
Fe 0.905 0.694 0.690 0.198 0.570 0.782 0.501
0.000 0.001 0.001 0.416 0.011 0.000 0.029
K 0.053 0.250 0.033 0.013 0.067 -0.123 0.334 0.038
0.829 0.302 0.894 0.959 0.784 0.616 0.163 0.876
Li 0.946 0.815 0.668 0.251 0.268 0.442 0.556 0.849 0.173
0.000 0.000 0.002 0.300 0.267 0.058 0.013 0.000 0.480
Mg 0.148 0.008 0.269 0.107 0.377 0.642 0.041 0.458 -0.122
0.546 0.975 0.266 0.663 0.112 0.003 0.867 0.049 0.619
Mn 0.479 0.240 0.524 -0.126 0.097 0.096 0.382 0.371 0.107
0.038 0.322 0.021 0.608 0.693 0.696 0.107 0.118 0.663
Na 0.075 -0.084 0.112 -0.144 0.143 -0.035 0.255 0.103 0.608
0.760 0.733 0.648 0.557 0.560 0.887 0.293 0.673 0.006
Ni 0.043 -0.027 0.163 -0.105 0.271 0.538 -0.140 0.401 -0.218
0.862 0.912 0.504 0.668 0.262 0.017 0.567 0.089 0.371
P -0.234 -0.113 -0.135 -0.008 -0.103 -0.305 0.191 -0.335 0.414
0.336 0.646 0.581 0.975 0.675 0.203 0.434 0.161 0.078
Pb 0.424 0.319 0.163 0.383 0.526 0.476 0.528 0.469 0.287
0.071 0.184 0.504 0.106 0.021 0.040 0.020 0.043 0.233
Sr 0.583 0.361 0.509 0.161 0.495 0.419 0.519 0.581 0.125
0.009 0.129 0.026 0.509 0.031 0.074 0.023 0.009 0.609
V 0.607 0.408 0.453 0.296 0.317 0.359 0.433 0.570 0.016
0.006 0.083 0.051 0.219 0.186 0.131 0.064 0.011 0.950
Zn 0.342 0.216 0.167 0.297 0.573 0.375 0.591 0.399 0.410
0.152 0.375 0.494 0.217 0.010 0.114 0.008 0.090 0.082
Li Mg Mn Na Ni P Pb Sr V
Mg 0.068
0.782
Mn 0.375 0.019
0.113 0.938
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
79
Na 0.140 -0.067 0.050
0.568 0.786 0.840
Ni -0.048 0.767 -0.071 -0.152
0.844 0.000 0.774 0.535
P -0.229 -0.310 0.317 -0.156 -0.248
0.345 0.196 0.186 0.524 0.307
Pb 0.468 0.104 0.114 0.232 0.021 0.052
0.043 0.672 0.641 0.340 0.930 0.834
Sr 0.637 0.153 0.217 0.166 0.034 -0.113 0.828
0.003 0.531 0.373 0.497 0.889 0.646 0.000
V 0.706 -0.009 0.218 0.092 -0.055 -0.191 0.498 0.643
0.001 0.971 0.371 0.709 0.822 0.433 0.030 0.003
Zn 0.382 0.085 0.063 0.429 0.010 0.053 0.940 0.801 0.433
0.106 0.730 0.799 0.067 0.967 0.831 0.000 0.000 0.064
Në përgjithësi vihet re se të gjitha vlerat e larta të korrelimit (R2>0.5) karakterizohen nga
vlera të P<0.05, pra rezultojnë mjaft sinjifikative. Duke krahasuar tabelat e korelimit të
elementeve para dhe pas normalizimit me Li shohim se kemi ndryshime në vlerat e
koeficenteve të korelimit.
- Për As vlerat e koeficientëve të korelimit paraqesin ndryshime për rastin e Pb dhe
Cu duke shprehur origjinën antropogjene të tij. Ndërsa vlerat e larta të korrelimit
me elemente tipik gjeogjen Li, Fe, Cr i japin atij origjinë më të theksuar
gjeogjene.
- Cd pas normalizimit me Li ka rritje të korelimit me elemente tipik antropogjen si
Pb dhe Zn gjë që shpreh origjinën antropogjene të tij. Ndërsa rritja enë vlera më të
ulta të koeficientëve të korelimit me Fe, Cu dhe Cr tregon se origjina e këtyre të
fundit nuk është e pastër gjeogjene, por është mikse.
- Cr, Fe si para dhe pas normalizimit me Li paraqet vlera të njëjta korelimi me
elementet përveç Pb dhe Zn që janë elementë me origjinë antropogjene në zonën
në studim.
- K dhe Na edhe pas normalizimit me Li paraqesin korelim të lartë me njëri tjetrin.
- Cu pas normalizimit i ndryshon pak vlerat e koeficientëvë të korelacionit me
elemente të tjerë duke mbetur me origjinë te dyfishtë.
- Pb pas normalizimit me Li paraqet korrelacion më të lartë me të gjithë elementet e
studiuar duke treguar kështu origjinën e tij tipike antropogjene.
Në tabelën e mësipërme vihet re korrelimi i lartë midis Zn dhe Pb (vlera e koeficentit të
korrelacionit R> 0.94). Kjo mbështet faktin se këto elemente me natyrë të njëjtë, që mund
të jetë mikse, gjeogjenike dhe antropogjenike. Burimet antropogjene të këtyre elementeve
janë të lidhura me qarkullimin e automjeteve, si dhe me aktivitete industriale.
K, Na paraqesin korrelacion të dobët apo dhe negativ me elementet e tjerë por korrelojnë
me njëri tjetrin dhe kanë shumë mundësi të jenë të lidhura me proceset e jonokëmbimit,
pasi myshqet kanë aftësi të mëdha për ti lidhur keto elemente.
Koeficentet e lartë të korrelacionit ndërmjet Li me As dhe Fe, mbështet faktin e origjinës
gjeogjenike të tyre.
Fe ka korrelim të lartë me Li dhe me pak me As, Cr, Cd, Cu, Pb dhe Zn duke shprehur se
ka karakter të dyfishtë gjeogjenik dhe antropogjenik. Fakti që përqëndrimet e këtyre
elementeve shfaqin vlera të larta përreth zonave idustriale si Elbasan (Fabrika çimentos,
Uzinat e shkrirjes së hekurit dhe kromit) Milot afër Laçit (ish uzina e plehrave fosfatike)
apo Rreshen (Uzina e shkrirjes së bakrit Rubik) tregojnë origjinën antropogjene të këtyre
elementeve. Ndërsa vlerat e larta të Cd mund të jenë të lidhura me djegien e mbeturinave
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
80
urbane. Gjatë këtij procesi çlirohen grimca shumë të vogla që përmbajnë metale të rënda
apo ndotës organik.
Cr ka korrelacion të lartë me Fe dhe Ni të cilët janë elementë kryesor të kores së Tokës
dhe mund të lidhet tek myshqet me anë të grimcave të pluhurit që shprëndan era (origjina
litogjenike). Vlerat e larta të përqëndrimeve pranë uzinave të hekurit dhe kromit (Rajoni i
Elbasanit) apo minierave (Rajoni i Bulqizës dhe i Librazhdit) shprehin origjinën
antropogjenike të tyre.
Sipas studimit të përmbajtjes së metaleve të rënda në ajër, për zonën e Europës, ku janë
përfshirë, për herë të parë, dhe të dhënat tona për zonën që kemi në studim, vihet re se një
pjesë e elemteve që rezultojnë në përmbajtje të lartë për Shqipërinë, klasifikohen si
përmbajtje mesatare apo e ulët në Europë, si eshte rasti i As, Cd apo Pb (Figura 2.9.3).
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
81
Figura 2.9.1.1. Vlerat e medianës për elementët As, Cd dhe Pb për vendet e Europës
sipas studimeve të viteve 2005 dhe 2010 (Harmens et al 2013)
Nga ana tjeter, së bashku me disa vende të Ballkanit, Shqipëria paraqet vlera të larta të
elementeve Al, Cr, Ni, Fe dhe V, të cilat janë trajtuar me hollësi edhe në këtë studim
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
82
Figura 2.9.1.2. Vlerat e medianës për elementet Al, Cr, Fe, Ni dhe V për vendet e
Europës sipas studimeve të viteve 2005 dhe 2010 (Harmens et al 2013)
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
83
2.10 Përfundime
Monitorimi i depozitimeve atmosferike të metaleve të rënda në Shqiperinë lindore dhe
veriore duke përdorur myshqet si biomonitor realizohet në kuadër të studimit të plotë për
gjithë Shqipërinë. Intesiteti i vlerave mesatare të përmbajtjes së metaleve në myshqe
ndjek trendin As < Cd < Li < Pb < V < Cu < Zn < Ni < B < Sr < Mn < Ba < Na < P < Fe
< Mg < Al < K< Ca.
Përmbajtja e lartë e metaleve, kryesisht si rezultat i aktiviteteve industriale në disa zona,
tregojnë për ndotje të tyre. Studimi i korrelacionit midis metaleve si dhe analiza në grupe
e metaleve dhe stacioneve të monitorimit na lejon të vlerësojmë se Shqipëria lindore dhe
veriore është mesatarisht e ndotur krahasuar me vendet e rajonit. Zonat më të ndotura
janë:
Zona e Elbasanit që lidhen me aktivitetet industriale të cilat tani nuk funksionojnë por që
për dhjetra vjet kanë depozituar në sipërfaqen e tokës të kësaj zone mijra ton pluhura me
përmbajtje të ndryshme mëtalore e cila vazhdon të mbetet edhe sot burim ndotjeje. Uzina
shkrirja e çelikut,uzina e ferrokromit, fabrika e çimentos dhe një sërë aktivitetesh të tjera
si prodhimi i tullave, uzina e demolimit të mjeteve luftarake vazhdojnë edhe sot të ndotin
mjedisin në këtë zonë.
Zona Librazhd – Prrenjas që lidhet me nxjerrjen e mineraleve të hekurit dhe kromit por
edhe me aktivitetin e ish fabrikave të pasurimit të këtyre mineraleve në Prrenjas dhe Gur i
Kuq. Ndotja e shkaktuar nga këto fabrika vazhdon edhe sot ti shtohet ndotjeve që
shkaktohen nga miniera të ndryshme në këtë zonë.
Zona e Bulqizë-Burrel ndotja në këtë zonë lidhet më aktivitetin dhjetravjeçar të minierës
së Bulqizës e cila ka shkarkuar materiale me përmbajtje Cr por edhe Fe dhe Ni rreth
vendburimit duke i bërë ato burim të vazhdueshëm ndotje. Ndërsa ndotja në zonën rreth
Burelit lidhet me aktivitetin e fabrikës së ferrokromit.
Lumi Shkumbin mbetet i kërcënuar nga ndotja si pasojë e shkarkimeve industriale por
edhe urbane. Ujrat e zeza të cilat shkarkohen të papërpunuara dhe mbetjet urbane që
Elbasani depoziton, në fushën e mbeturinave buzë këtij lumi, janë shkak për ndotjen e tij.
Krahasuar me Norvegjinë dhe me mjaft vende të Europës, në Shqipërinë lindore dhe
veriore rezulton se nivelet e disa metaleve të jenë më të larta (janë krahasuar vlerat e
medianës të secilit vend), për elementet Al, Fe, Cr, Ni dhe V. Ky nivel i larte i ketyre
elementeve lidhet kryesisht me përbërjen e tyre në mineralet e kësaj zone, si dhe nga
aktivitetet nxjerrëse dhe përpunuese të metaleve në këtë zonë.
Me anë të këtij studimi vërtetohet edhe një herë efikasiteti i përdorimit të myshqeve si
bioindikatorë në studimin e ajrit nga ndotësit inorganike (sidomos metalet e rënda).
Kostoja e ulet e këtij monitorimi i jep përparësi përdorimit të kësaj metode.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
84
KAPITULLI III
TEKNIKA E BIOMONITORIMIT AKTIV ME MYSHQE E
DEPOZITIMEVE ATMOSFERIKE TË METALEVE TË RËNDA NË
ZONËN E ELBASANIT
3.1 Qëllimi i studimit
Qëllimi i këtij studimi është vlerësimi i ndotjes me metale të rënda të ajrit në zonën e
Elbasanit, si një ndër zonat më problematike përsa i përket ndotjeve. Depozitimet
atmosferike të metaleve të rënda u studjuan me teknikën e biomonitorimit aktiv duke
përdorur myshqe si biomonitor. Ky studim, në bazë të përqëndrimeve të metaleve të
rënda në myshqet e ekspozuara (Hypnum cupressiforme), ka për qëllim të bëjë një
vlerësim të niveleve të ndotjes si dhe të identifikojë burimet e shkarkimit të ndotjeve.
Nëpërmjet përpunimit të të dhënave të fituara kemi qëllim të përcaktojmë elementët
ndotës në zonën në studim si dhe të përcaktojmë stacionet më të ndotura.
Duke u bazuar në të dhënat e fituara, do të krahasohen nivelet e ndotjes në pjesë të
ndryshme të zonës në studim si në atë të qytetit të Elbasanit, kombinatit metalurgjik,etj
Duke ndërthurur të dhënat për nivelet e ndotjeve dhe pozicionimit ndaj burimeve të
ndotjes do të bëhet dhe një vlerësim i ndikimit të faktorëve të ndryshëm meteorologjik në
përhapjen e ndotjes.
Të dhënat e këtij studimi mund të shfrytëzohen nga organizata mjedisore me qëllim
ndikimin tek operatorët industrial, për reduktimin e shkarkimeve ndotëse nëpërmjet
përmirësimit të teknologjisë. Duke qenë studim i parë i këtij lloji ai do të shërbejë si
referencë për përcaktimin e trendit të ndotjeve në studimet pasuese.
3.2 Përmbledhje e studimit
Në këtë studim janë trajtuar efektete e aktivitetit industrial, të uzinës së shkrirjes së
çelikut, uzinës së ferrokromi, fabrikës së çimentos si dhe një sërë aktivitetesh përpunuese
të metaleve apo materialeve të tjera të lidhura me indiustritë e mësipërme, që operojnë në
zonën e Elbasanit. Për realizimin e këtij studimi u përdor metoda aktive (moss bag) e
monitorimit të cilësisës së ajrit. Mostrat e species së myshkut Hypnum cupressiforme u
morën në një zonë e largët e pandotur (Llogara N: 40°12’ 31.1”; E: 19° 35’ 6.7”) në
pjesën jugperëndimore të Shqipërisë.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
85
Figura 3.2.1 Mostra “moss bag” të përgatitura për ekspozim
Përqëndrimet e metaleve të rënda në mostrat para ekspozimit, janë përcaktuar, dhe
konsiderohen si nivel sfond. Pastaj u bë përcaktimi i përqëndrimit të metaleve në 14
mostrat e ekspozuara, pa ujitje, për 6 muaj (Shtator 2011- Mars 2012) në vende të
ndryshme të zonës në studim. Metalet e rënda (Cu, Pb, Cd, Zn, Cr, Mn, Ni, Co dhe Fe) u
përcaktuan me teknikën AAS, duke përdorur sistemin me flakë apo elektrotermal.
Teknika e CVAAS u përdor për përcaktimin e Hg dhe teknika e AES për përcaktimin e K
dhe Na. Për një interpretim më të mirë të të dhënave janë përfshirë në studim dhe
elemente si K, Na, Ca dhe Mg. Përqëndrimet e niveleve gjurmë të metaleve të rënda, (Cu,
Pb, Zn, Ni, Co, Cd, Hg) veçanërisht në vendet afër burimeve të ndotjes, janë rritur gjatë
periudhës së ekspozimit. Edhe vlerësimi i gjendjes biologjike të myshqeve të ekspozuara,
tregon ekzistencën e ndotjeve në afërsi të burimeve të ndotjes, që shprehen në vlerat e
rritura të përqëndrimeve të Pb, Zn, Mn, Co dhe Hg.
Disa pika rezultojnë të jenë shumë të ndotura me Mn, Pb, Zn dhe Hg, të çliruara nga
aktiviteti i fabrikës së çimentos apo uzinave matalurgjike që operojnë në këtë zone. Disa
pika të tjera rezultojnë mesatarisht të ndotura, për shkak të gazeve të çliruara nga djegia e
karburanteve në automjete apo dhe nga pluhurat e ndryshëm urban. Mbi bazën e të
dhënave të përqëndrimeve të metaleve në myshqe, si dhe trajtimit statistikor të të
dhënave, kemi bërë dhe një kategorizim të vendeve të ndryshme, në qytet apo zonën
përreth. Krahasimi i rezultateve me mostrat e paekspozuara na lejon të vlerësojmë
faktorin e akumulimit në mostrat e ekspozuara për të gjithë elementet e përcaktuar.
Analiza e korelacionit është bërë për dalluar lëvizje të ndryshme gjeokimike të
elementeve.
3.3 Shkarkimet e metaleve në atmosferë
Metalet në ajër ndodhen në faza të ndryshme, të ngurta, gaze, ose të lidhura në grimca të
ngurta apo të lëngëta që kanë përmasa që variojnë nga <0,01 deri ≥100μm. Dy kategori
kryesore të grimcave materiale janë: grimcat e imta dhe grimcat e trasha. Grimcat e imta
ose FPM (fine particulate matter) përfshijnë grimca me diametër ≤ 2,5 μm (Technical
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
86
raport May 2002). Disa metale toksike, përfshirë kadmiumin, arsenikun, plumbin, zinkun,
antimonin si dhe komponime të tyre në ajër, zakonisht janë të lidhura me grimcat e imta
(US EPA 1996). Grimcat me diametër mbi 10 µm janë kryesisht të lidhur me aktivitete
industrial të cilat përmbajnë në vetvete metale të ndryshëm.
Metalet e rënda, emetohen në mjedis kryesisht prej burimeve të ndryshme të lidhura me
aktivitetin njerëzor, duke ju shtuar atyre të çliruara nga aktivitete të ndryshme natyrore.
Në përgjithësi, burimet kryesore të metaleve të rënda në ajër janë minierat e nxjerrjes së
mineraleve si dhe industritë e përpunimit të tyre apo industri të tjera prodhuese si ajo e
materialeve ndërtimore dhe energjisë. Prodhimi i energjisë nga djegia e lëndëve të
ndryshme fosile, rezulton sot si një nga burimet më të rëndësishme të ndotjes. Proceset e
djegies janë burim i ndotjes nga metalet e rënda pasi këto të fundit janë përbërës
(megjithëse në sasi të vogla) të lëndëve djegëse si qymyrguri, gazoili apo benzina
(Lammel et al 2006) të cilat përdoren nga TEC-et e ndryshme apo fabrikat e çimentos
dhe ato të shkrirjes së metaleve. Proceset e djegies së pakontrolluar të mbetjeve urbane në
fushat e depozitimit të tyre, janë burim ndotjeje nga metalet e rënda. (Nriagu J.O 1989)
Niveli i përqëndrimit të metaleve të rënda ndryshon në kohë dhe hapsirë.( Lammel et al
2003). Direktiva e Bashkimit Europian për Substancat e Rrezikshme (DSDEU) i
përcakton metalet e rënda si kimikate të rrezikshme pasi ato janë toksik, të qëndrueshëm
në natyrë si dhe/ose të bioakumulueshëm ( Directive 76/464/EEC 2006).
Qëllimi i këtij studimi është: përdorimi i metodës së biomonitorimit aktiv për
vlerësimin e cilësisë së ajrit në zonën e Elbasanit, (në qytet dhe rreth tij) duke përdorur si
biomonitor myshkun Hypnum cupressiforme. Mostrat e myshkut (moss bag) u ekspozuan
në 14 pika të ndryshme të zonës në fjalë, pa ujitje, për një periudhë 6-mujore. Teknika e
përdorimit të myshqeve për studimin e ndotjeve nga metalet e rënda, si dhe ndërtimi i
modeleve gjeografike për zona të caktuara, është zbatuar në shumë vende Europiane.
Teknika me myshqe (moss bag) është aplikuar për vlerësimin e niveleve të ndotjes si dhe
trendin e tyre sidomos në zonat urbane dhe ato industriale ku nivelet e përqëndrimeve të
elementeve ndotës presupozohet të jenë të larta. Me anë të këtyre mund të studjojmë
trendin në kohë dhe hapsirë të depozitimit të metaleve të rënda dhe rezultatet në
përgjithësi shprehen si gradient i ndotjes (Mulgrev A and Williams P. 2000). Zakonisht
metalet e rënda depozitohen në sipërfaqe të gjetheve të myshqeve me anë të grimcave
materiale. Kapja e metaleve ndodh si rezultat i proceseve fiziokimike si jonoshkëmbimi
apo veprimit qelizor (Tyler G. 1990). Shkalla e kapjes së elementeve nga myshqet rritet
dukshëm me rritjen e lagështisë së mjedisit apo rreshjeve por nuk vihet re ndonjë
korelacion në lidhje me kapjen e metaleve në kohë të thatë gjë që nuk na lejon përdorimin
e ndonjë faktori korrigjimi për dy raste të tilla (Vasconcelos M.T.S.D and Tavares H.M.F
1998).
3.4 Materiali dhe metoda
a-Zona e studimit
Zona e Elbasanit (qyteti dhe rrethinat) konsiderohet si një zonë e ndotur për arsye të
aktiviteteve industriale që operojnë aty. Për dhjetra vjet, më këtë zonë, zhvillojnë
aktivitetet e tyre fabrika dhe uzina të ndryshme që kanë shkarkuar në mjedisin e zonës
sasi të konsiderueshme ndotësish. Këto ndotës (metale të rënda apo ndotës organik) janë
depozituar në shtresat e sipërmë të tokave bujqësore duke ndotur prodhimet e ndryshme
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
87
bujqësore e blegtorale. Si rezultat i ndotjes së lartë në këtë zonë janë dukshëm të rritura
shfaqjet e sëmundjeve tumorale apo dhe defekteve të ndryshme në fëmijët e porsalindur.
Për studimin e nivelit të ndotjeve nga metalet e rënda u përdorën myshqe (Hypnum
cupressiforme) të marra nga një zonë e pastër si ajo e Llogarasë (Vlorë) N: 40°12’ 31.1” ;
E: 19° 35’ 6.7”). Mostrat fillimisht u pastruan nga materialet e huaja të cilat përfshjnë
barishte të ndryshme, copa drurësh apo lloje të tjera myshku u paketuan në qese letre. Në
laborator pasi u pastruan nga grimcat e dheut dhe pluhurat, mostrat u përgatitën për
ekspozim. Mostrat e myshkut u vendosën në kuti plastike 10x15 cm të cilat u vendosën
në vende të përshtatshme ( të mbrojtura mga shiu) në lartësi rreth 2 m nga toka. 14 çantat
e përgatitura u vendosën në 14 pika të ndryshme në qytet dhe rreth tij.
Tabela 3.4.1. Stacionet e ekspozimit dhe koordinatat gjeografike të tyre
Figura 3.4.1. Harta e stacioneve të monitorimit.
Për të marrë informacion të plotë për nivelet e ndotjeve u ndërtua një rrjet, për vendosjen
e kampioneve, i cili kishte parasysh:
- burime të veçanta të ndotjeve rrugët kryesore në qytet, fushën e depozitimit të
mbetjeve urbane, apo fabrika dhe uzina të ndryshme.
Stacioni Koordinatat Stacioni Koordinatat
K-1 V41,125789 L20,129356 K-8 V41,096300 L20,034256
K-2 V41,120746 L20,092964 K-9 V41,106649 L20,017776
K-3 V41,107166 L20,087128 K-10 V41,088020 L20,022018
K-4 V41,123461 L20,077515 K-11 V41,093713 L20,001297
K-5 V41,106519 L20,070820 K-12 V41,979222 L19,992733
K-6 V41,113762 LE20,081806 K-13 V41,070681 L19,978982
K-7 V41,113245 L20,041122 K-14 V41,058126 L19,954948
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
88
- veçori gjeografike dhe metereologjike të lidhura me terrenin e zonës si dhe
drejtimin e erës.
Koha e ekspozimit ishte 6 muaj (Shtator 2011-Mars 2012) e mjaftueshme për të marrë
informacionin e duhur, duke patur parasysh nivelin e pritshëm të ndotjeve. Në të gjitha
pikat u realizua ekspozim i thatë (pa ujitje).
b- Trajtimi kimik i mostrave të myshqeve
Pas ekspozimit mostrat e myshqeve u sollën në laborator, u homogjenizuan, dhe pastaj u
realizua dizgregimi i njomë tyre. Për këtë qëllim rreth 0,5 gr mostër u kalua në tuba
gjysëmpresioni Tefloni në të cilat u shtua nga 10 ml acid nitrik (MERCK për analiza)
(9:1). Tubat pasi u mbyllën u lanë në temperaturën e dhomës për 48 orë dhe pastaj u
realizua dizgregimi në temperaturë 80-90°C për 3 orë. Temperatura më pas u rrit në
200°C për 1 orë për realizimin e dizgregimit të plotë. Pastaj tubat u hapën dhe u lanë për
avullimin e acidit nitrik deri në vëllime të vogla. Pas ftohjes, masat e kaluan në balona 25
ml duke bërë shplarjen me ujë të dejonizuar.
Të gjithë elementët e marra në studim u përcaktuan pranë laboratorit të analizave
instrumentale pranë Fakultetit të Shkencave të Natyrës, Universiteti i Tiranës. Metalet e
rënda si Cu, Cd, Pb dhe Mn u përcaktuan me teknikën SAA në aparatin NovAA400
(Analytic Jena AG). Kushtet e analizimit në aparat dhe programet e furrës u morën të
njejta ma ato të matjeve rutinë pranë laboratorit të analizave instrumentale pranë
Fakultetit të Shkencave të Natyrës. SAA me flakë u përdor për përcaktimin e Zn dhe Fe,
CV-AAS u përdor për përcaktimin e Hg, si dhe metoda AES për përcaktimin e K dhe Na
duke përdorur absorberin atomik Varian 10+. Kushtet e analizimit në aparat dhe
programet e furrës u morën të njejta ma ato të matjeve rutinë pranë laboratorit të
analizave instrumentale pranë Fakultetit të Shkencave të Natyrës.
c- Kontrolli i cilësisë së analizës.
Mostrat e paekspozuara të marra në pikën e Llogarasë u përdorën si sfond. Përcaktimi i
metaleve të rënda në mostrat e paekspozuara u përcaktuan duke përdorur dy metoda të
ndryshme AAS dhe ICP-AES. Rezultatet e përftuara me të dy metodat në dy laboratorë të
ndryshëm, jepen në tabelën 3.4.2.
Tabela 3.4.2. Përqëndrimi i metaleve në mostrën sfond (Llogara) (mg/kg, peshë e thatë)
Metodat Cu Cr Co Pb Hg Fe Zn
ALB-19 (AAS) 4.5 2.47 1.6 3.13 0.8 1013 8.02
ALB-19 (ICP) 4.6 2.32 * 2.98 * 985 7.84
Gab.Rel.% -2.2 6.3 4.9 2.8 2.3
Metodat Ni Cd Mn Ca Mg K Na
ALB-19 (AAS) 2.25 0.13 44.8 8053 2428 3782 185.6
ALB-19 (ICP) 2.33 0.15 42 7968 2451 3697 191.5
Gab.Rel.% -3.5 -14.3 6.5 1.1 -0.9 2.3 -3.1
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
89
Rezultatet e metodës ICP-AES të përfituara në Institutin e Kimisë të Universitetit Shën
Kirili dhe Metodi janë në përputhje me ato të përfituara në FSHN, nga ana jonë, duke
përdorur metodën SAA (Tabela 3.4.2). Gabimi relative në (%) shkon deri në 14%, por ky
rezultat është i pranueshëm nisur nga fakti i krahasimit të rezultateve të përftuara në dy
laboratorë të ndryshëm dhe me anë të dy teknikave të ndryshme instrumentale, si dhe nga
fakti tjetër që mostrat e myshqeve mblidhen në terren në trajtë tapeti me përmasa të
mëdha (1mx1m), gjë që shoqërohet me një uniformitet jo të plotë të mostrës së
myshqeve. Ndryshime të tilla hasen dhe në literaturë (Staitanis, 2012). Për kontrollin e
cilësisë së rezultateve të përfituara nga analiza me metodën ICP-AES, u përdorën mostrat
e çertifikuara M2 dhe M3.
3.5 Rezultate dhe diskutime
Analiza e të dhënave përfshin përpunimin statistikor të vlerave të përqëndrimeve të
elementeve Ca, Cd, Cr, Cu, Fe, K, Mg, Mn, Na, Ni, Pb dhe Zn të përcaktuara në mostrat
e myshqeve të secilës pikë. Të dhënat statistikore të 10 metaleve të rënda si dhe 4
elementeve më të rëndësishëm (Ca, Mg, K dhe Na) të përcaktuara në mostrat e
ekspozuara në pika të ndryshme janë paraqitur në Tabelën 3.5.1.
Tabela 3.5.1. Përmbajtja e metaleve të renda (mg/kg, peshë e thatë) ekspozim i thatë
Mostra Cu Cr Co Pb Hg Fe Zn
Teknika GFAAS GFAAS GFAAS GFAAS CVAAS FAAS FAAS
K-1 15.87 2.45 0.19 6.13 4.43 1630 12.78
K-2 7.35 2.15 0.63 6.45 1.85 1521 32.43
K-3 8.86 4.22 1.78 17.31 1.05 2118 31.40
K-4 5.99 6.12 5.39 2.22 1.14 2064 31.36
K-5 13.91 9.11 4.34 12.96 0.98 2336 25.52
K-6 14.23 3.62 0.67 17.38 0.71 2282 247.37
K-7 5.09 1.99 2.68 6.44 1.04 2118 27.44
K-8 10.90 3.37 1.20 42.82 0.90 2717 35.92
K-9 10.48 2.25 0.99 23.82 0.80 2282 20.08
K-10 23.07 6.66 0.95 169.74 1.72 3151 117.44
K-11 7.27 2.44 1.46 14.24 2.28 1358 196.32
K-12 7.38 3.13 0.10 24.81 0.86 1738 42.72
K-13 9.08 3.07 0.19 33.08 1.15 1792 16.20
K-14 8.23 4.01 1.72 6.35 0.91 2227 39.72
ALB-19
ICP 4.62 2.32 1.6 2.98 0.8 985 7.84
Mostra Ni Cd Mn Ca Mg K Na
Teknika GFAAS GFAAS GFAAS FAAS FAAS FAES FAES
K-1 3.78 0.50 513 8485 3116 4194 56.8
K-2 4.94 0.23 752 8121 3179 4174 46.0
K-3 6.51 0.10 567 7212 3505 3075 98.0
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
90
K-4 6.02 0.08 440 9636 3160 3046 333.4
K-5 11.20 0.10 154 17818 4627 3938 219.0
K-6 10.47 0.07 1117 14303 4157 4709 54.4
K-7 7.03 0.13 936 12667 3655 1511 67.0
K-8 9.73 0.18 865 6909 3586 3094 62.0
K-9 6.52 0.12 698 11758 3818 3874 125.0
K-10 10.20 0.27 126 19273 3699 2413 245.0
K-11 6.54 0.32 113 7212 3191 1932 51.6
K-12 5.77 0.38 137 7212 3110 3786 42.4
K-13 7.72 0.28 260 5758 3335 3207 57.4
K-14 12.97 0.24 64 8234 3636 3722 135.6
ALB-19
ICP 2.33 0.15 42 7968 2451 3697 191.5
Grafikët e mëposhtëm shprehin mundësinë e ndodhjes së një elementi të caktuar në një
përqëndrim të caktuar në zonën në studim. Psh Hg me përqëndrim deri 2.18 mg/kg peshë
e thatë ndodhet në 90 % të rasteve ndërsa me përqëndrim deri 1.20 mg/kg peshë e thatë
ndodhet në 75 % të rasteve. Në këtë rast kemi një kërcim nga ecuria, pasi në 15 % të
rasteve kemi shtesë dyfish të nivelit të përqëndrimit, gjë që na bën të mendojmë për
mundesinë e ndotjeve nga ky metal. Duke gjykuar nga pjerrësia e grafikëve vlerësojmë
mundësinë e ndotjevë. Shmangia e pikave të veçanta si në rastin e Pb, Zn, Hg, Cu,Cr, Fe
tregojnë qartë ndotje, që i përgjigjen stacioneve të caktuara. Sa më e vogël shmangia nga
vertikaliteti aq më pak ndotje kemi.
10000-1000
99
90
50
10
1
20000100000
99
90
50
10
1
450035002500
99
90
50
10
1
400020000
99
90
50
10
1
2401200
99
90
50
10
1
Mn
Pe
rce
nt
C a Mg
K Na
Mean 453.6
StDev 355.0
N 15
AD 0.565
P-Value 0.118
Mn
Mean 10262
StDev 4099
N 15
AD 0.907
P-Value 0.015
Ca
Mean 3534
StDev 429.8
N 15
AD 0.671
P-Value 0.063
Mg
Mean 2583
StDev 676.7
N 15
AD 0.418
P-Value 0.287
K
Mean 59.27
StDev 44.40
N 15
AD 1.111
Na
Probability Plot of Mn, Ca, Mg, K, NaNormal - 95% CI
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
91
30150
99
90
50
10
1
30150
99
90
50
10
1
40-4
99
90
50
10
1
3000-300
99
90
50
10
1
5.02.50.0
99
90
50
10
1
500030001000
99
90
50
10
1
10000-1000
99
90
50
10
1
20100
99
90
50
10
1
1.20.60.0
99
90
50
10
1
C u
Pe
rce
nt
C r C o
Pb Hg Fe
Zn Ni C d
Mean 11.62
StDev 5.174
N 15
AD 0.743P-Value 0.041
Cu
Mean 12.36
StDev 6.235
N 15
AD 0.778
P-Value 0.033
Cr
Mean 1.591
StDev 1.513
N 15
AD 0.970
P-Value 0.011
Co
Mean 64.93
StDev 103.5
N 15
AD 2.676
P-Value <0.005
Pb
Mean 1.375
StDev 0.9557
N 15
AD 1.938
P-Value <0.005
Hg
Mean 2956
StDev 647.9N 15
AD 0.365
P-Value 0.389
Fe
Mean 247.8
StDev 296.0
N 15
AD 2.435
P-Value <0.005
Zn
Ni
Cd
Probability Plot of Cu, Cr, Co, Pb, Hg, Fe, Zn, Ni, CdNormal - 95% CI
Figura 3.5.1. Probabiliteti i shprendarjes se elementeve Cu, Cr, Co, Pb . . . . Mg, K, Na.
Duke parë të dhënat e përqëndrimeve të metaleve të rënda në mostrat e ekspozuara,
nxjerrim disa përfundime për nivelet e ndotjeve dhe elementët më ndotës, në secilin
stacion ku janë ekspozuar myshqet. Për një pasqyrë sa më të qartë të ndodhjes së
elementeve të ndryshëm sipas stacioneve u ndërtuan grafikët përkatë të cilët na
ndihmojnë të përcaktojmë stacionet me ngarkesë të lartë të elementeve të ndryshëm.
Figura 3.5.2. Shprëndarja e Cu, Ni, Cr, Pb sipas stacioneve.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
92
Duke u nisur nga përmbajtja e elementeve Pb, Cr, Cu, Ni të paraqitura grafikisht
gjykojmë se:
Përmbajtja e tyre në stacionet K-1 deri K-7 lidhet kryesisht me shkarkimet e automjetve.
Vlerat e larta në stacionet K-3, K-5 dhe K-6 që janë në qëndër qytetit, lidhen me trafikun
e lartë të automjeteve. Nga astacioni K-7 deri në stacionin K-11 vlerat e përqendrimeve të
metaleve rriten dhe lidhen si me trafikun ashtu dhe me ndotjet e emetuara nga uzinat e
ndryshme që operojnë në zonën që mbulojnë këto stacione. Vlerat e larta të plumbit
lidhen me shkarkimet e uzinave që përdorin lëndë djegëse të ndryshme, por edhe
aktivitetet e shkrirjes së çelikut, duke ditur se prodhimi i tij realizohet duke shfrytëzuar
skrape automjetësh (bojrat, stukot janë elemente me përmbajtje plumbi).
Figura 3.5.3. Shprëndarja e Ca, Mg, Fe, K sipas stacioneve.
Në këtë grafik bie në sy ecuria e përqëndrimit të Ca gjatë stacioneve. Vlerat e tij në tre
stacionet e para K-1, K-2, K-3 dhe stacionet e fundit K-11, K-12, K-13, K-14 janë të
ndikuara kryesisht nga pluhurat e trafikut apo dhe ndërtimeve. Nga grafiku shohim dy
maksimume. Maksimumi i parë janë stacionet në ndikimin e shkarkimeve të fabrikës së
çimentos dhe maksimumi i dytë lidhet me stacionet brenda kombinatit metalurgjik, ku
krahas aktivitetit metalurgjik këtu operojnë dy fabrika tullash si dhe një fabrikë per
prodhimin e gëlqeres nga pjekja e gurit gëlqeror. Ndërsa Mg ndjek ecurinë e Ca me një
rritje në afërsi të fabrikës së çimentos.
Fe paraqet përqëndrime të larta në stacionet branda ose afër kombinatit (stacionet K-8, K-
9, K-10). Për K nuk mund të japim ndonjë lidhje me faktorët ndotës.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
93
Figura 3.5.4 Shprëndarja e Co, Hg, Cd sipas stacioneve.
Stacionet K-1 dhe K-2, që janë nën ndikimin e tymrave që çlirohen nga djegia e
mbeturinave fushën e grumbullimit të mbetjeve urbane, por edhe aktivitetit të prodhimit
të asfaltobetonit, paraqesin nivele të larta të Hg dhe Cd, nivele të cilat rriten përsëri në
zonën e kombinatit metalurgjik. Co paraqet nivele të larta në zonën brenda qytetit
Figura 3.5.5. Shprëndarja e Mn, Zn, Na sipas stacioneve.
Prezenca e lartë e Zn në stacionin K-6 mendojmë se lidhet me trafikun por dhe aktivitetin
e prodhimit të bojravë me bazë oksidet e zinkut (hidromat dhe plastike) në këtë zonë. Në
stacionet K-10 dhe K-11 në zonën e kombinatit metalurgjik lidhet me proceset e shkrirjes
së çelikut. Ndërsa për Na vlerat janë të larta në qytet stacionet K-4 dhe K-5 dhe në zonën
e metalurgjisë stacioni K-10, gjë që na lejon të mendojmë se prania e tij është me origjinë
antropogjene.
3.6 Vlerësimi sipas stacioneve
Stacionet K-1, K-8, K-9 janë jashtë qytetit përgjatë rrugës nacionale, me trafik
relativisht të dendur, që lidh pjesën qëndrore të Shqipërisë Tiranë, Durrës dhe Elbasan me
pjesën lindore Librazhd ,Peshkopi dhe pjesën juglindore Pogradec, Korçë dhe Ersekë. Në
këto stacione janë të larta përqendrimet e elementeve që lidhen me trafikun si Cu, Pb, Mn
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
94
dhe vlera relativisht e lartë e Zn, po ashtu dhe vlera të larta të Ca dhe Mg që lidhen me
pluhurat e rrugëve si dhe ndikimin e fabrikës së çimentos në zonë. Ndërsa vlerat e larta të
përqëndrimeve të Fe dhe Ni në stacionin K-8 lidhen me ndikimin e aktivitetit kombinatit
metalurgjik pasi ky stacion ndodhet në afërsi të tij.
Stacionet K-2, K-3, K-4 Ndodhen në pjesë të ndryshme të qytetit (përkatësisht
lindore, jugore, veriore). Në këtë grup stacionesh që parqiten pak të ndotura, përveç
stacionit K-3, i cili ndodhet pranë unazës jugore dhe në afërsi të fushës së depozitimit të
mbetjeve urbane, ku kemi vlera të larta të Pb dhe relativisht të lartë të Cu. Ndërsa dy
stacionet e tjera janë pak të ndotura. Vëmë re se Mn paraqitet në vlera të larta pothuaj në
të gjitha stacionet e zonës në studim. Kjo mendojmë së lidhet me aktivitetin metalurgjik
në këtë zonë.
Stacionet K-5 dhe K-6 janë në qytet dhe në pjesë në të cilat trafiku është shumë i lartë
përkatësisht në qendër dhe perëndim të qytetit. Pikërisht këtu dhe përqendrimi i
elementeve me origjinë nga djegia e karburanteve si Cu, Pb, apo konsumi i mjeteve,
elementet Mn, Zn dhe Ni, apo dhe nga ndikimi i pluhurave që krijohen si rezultat i
gjendjes së keqe të rrugëvë, elementet Ca dhe Mg, është i lartë.
Stacioni K-7 i vendosur në afërsi të fabrikës së çimentos paraqet vlera të larta të
përqëndrimit të Ca, reflekton pikërisht ndikimin e pluhurave që çlirohen nga oxhaqet e
saj.
Stacioni K-10 ndodhet në brendësi të kombinatit metalurgjik paraqitet stacioni me
përqëndrime të larta të Cu, Cr, Zn, Pb (vlera maksimale), Fe (vlera maksimale), Ni, Ca
(vlera maksimale). Përqëndrimet e larta të Pb, Cu lidhen me djegien e lëndëve të
ndryshme djegëse kryesisht solar në furrat e nxehjes së çelikut dhe furrat e petëzimit por
gjithashtu dhe nga djegia e mbetjeve të ndryshme apo bojrave të materialeve skrap, që
përdoren në furrat e shkrirjes për prodhim çeliku. Përqëndrimet e larta të Fe, Ni, Cr dhe
Zn janë tipike për industri të tilla.
Duhet theksuar fakti që nga oxhaqet e kombinatit janë çliruar sasi të mëdha pluhurash të
pasura me metale (përbërës kryesor Fe dhe Ni) të mineralit që është përdorur për
prodhimin e çelikut, saqë edhe sot sipërfaqja e tokës ne kombinat ka ngjyrë të
kuqerremtë. Po kështu nga TEC i kombinatit, që për prodhim energjie përdorte qymyre të
varfër, çliroheshin në atmosferë sasi të mëdha gazrash me përmbajtje Pb, Cu, por edhe
pluhra me përmbajtje Ca, Al, Si etj (pjesa jo e djegshme e qymyrit) të cilat janë
depozituar për vite në tokën e rreth kombinatit. Nga uzina e koksifikimit të qymyrit,
shkarkimet e pakontrolluara kanë depozituar mbi siperfaqe të tokës sasi të mëdha
komponimesh organike ciklike si benzol, fenol, benzopiren, naftalinë etj por edhe Pb, Cu,
amoniak, cianure, squfur.
Nën veprimin e shiut ka ndodhur përhapja e ndotësvë që përmendëm. Ndotësit janë
shprëndarë me anë të ujit nëpër tokat rreth dhe pastaj janë shkarkuar me anë të kanaleve
në lumin Shkumbin i cili i ka përhapur në gjithë tërritorin ku ujrat e tij përdoren për
vaditje deri në detin Adriatik, ku ai derdhet, duke bërë që ndotja të përhapet në territore
mjaft të gjëra.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
95
Përveç kësaj shirat kanë bërë njëkohësisht, përveç “shplarjes”, edhe kalimin e ndotësve
në thellësi të tokës. Nga studimet e kryera vlerësohet që toka bujqësore rreth kombinatit
është e ndotur nga metalet e rënda si Pb, Cu, Hg, Cd, Fe, Cr etj (Shalari et al 1999).
Nga sa vlerësuam më lart mund të themi se edhe pluhurat e tokës janë burim ndotjeje pasi
sidomos në sezonet e thata ato merren nga era dhe ndotin zonën rreth.
Ndërsa përqëndrimi i lartë i Ca lidhet me pluhurat e shumtë për arsye të shkatërrimit të
objektevë të ndryshme të ish kombinatit, apo gjendjes së keqe të rrugëve brenda
kombinatit.
Stacioni K-11 Ndodhet në dalje të kombinatit vlerat e larta si Pb, Hg, Cd lidhet me
aktivitin e dy fabrikave për prodhimin e tullave që përdorin në tëknologjinë e pjekies
solar.
Stacionet K-12, K-13, K-14 ndodhen përgjatë rrugës nacionale Elbasan – Peqin. Vlerat e
larta të Pb, Cu, Cd lidhen kryesisht me trafikun në rrugë. Duhet theksuar fakti se në këtë
zonë ndikimi i pluhurave (vlerat e ulta të Ca dhe Mg) është i vogël pasi zona është e
pyllëzuar.
3.7 Përpunimi statistikor i të dhënave
Mbi rezultatet e përfituara është aplikuar përpunimi statistikor dhe përfundimet janë
paraqitur në tabelën 3.7.1. Box ploti i elementeve të radhitura sipas rendit zbritës të
përqëndrimeve të metaleve në mostrat e ekspozuara në zonën e Elbasanit është paraqitur
në figurën 3.7.1.
Tabela 3.7.1. Të dhëna statistikore për parametrat e monitoruar
Parametri Ca K Mg Fe Mn Na Zn
Background 8053 3722 3555 1013 44.8 185.6 8.02
Mean 10328 3334 3555 2095 482 113.8 62.62
Median 8360 3465 3546 2118 477 64.5 31.91
Minimum 5758 1511 3110 1358 64 42.4 12.78
Maximum 19273 4709 4627 3151 1117 333.4 247.37
Parametri Pb Cu Ni Cr Co Hg Cd
Background 3.13 4.48 2.25 2.47 1.6 0.8 0.8
Mean 27.41 10.55 7.81 3.9 1.59 1.42 0.22
Median 15.77 8.97 6.78 3.25 1.1 1.05 0.2
Minimum 2.22 5.09 3.78 1.99 0.1 0.71 0.07
Maximum 169.74 23.07 12.97 9.11 5.39 4.43 0.5
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
96
0.01
0.1
1
10
100
1000
10000
100000
Ca K Mg Fe Mn Na Zn Pb Cu Ni Cr Co Hg Cd
Background Mean Median Minimum Maximum
Figura 3.7.1. Box ploti përqendrimit të elementeve në mostrat e ekspozuara (μg/g, peshë e thatë).
Elementet janë renditur në rend zbritës.
Përmbajtja e metaleve, bazuar në vlerat mesatare, në mostrat e ekspozuara në zonën e
Elbasanit ndjek trendin: Ca>Fe>K>Mn>Zn>Pb>Na>Cr>Cu>Ni>Co>Hg. Përqëndrimet e
larta të elementeve tokësorë (gjeogjenik) në myshqe tregojnë në përgjithësi përmbajtjen e
lartë të pluhurave të tokës. Në figurën 4 paraqiten grafikisht raportet max/min për
elementët e marre ne studim.
Tabela 3.7.2. Vlerat e e raportit Max/Min të përqëndrimeve në mostrat e ekspozuara
0
10
20
30
40
50
60
70
80
Mm
ax
/Min
Ca K Mg Fe Mn Na Zn Pb Cu Ni Cr Co Hg Cd
Figura 3.7.2. Histograma e raportit Max/Min të përqendrimeve në mostrat e ekspozuara.
Nëpërmjet vlerave të raportit Max/Min të elementeve në mostrat e ekspozuara, si dhe
nisur nga fakti që është ekspozuar e njëjta mostër myshku, mund të themi se vlerat e larta
Ca K Mg Fe Mn Na Zn Pb Cu Ni Cr Co Hg Cd
3.35 3.12 1.49 2.32 17.45 7.86 19.36 76.46 4.53 3.43 4.58 53.90 6.24 7.14
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
97
të këtij raporti për elementët Pb, Mn, Zn, Cd, Hg, Na dhe më pak për Cu dhe Cr,
mbështet faktin e ndotjeve nga këto metale, si elemnte tipik antropogjene të zonës së
marrë në studim.
3.8 Efekte të metaleve të rënda në myshqet e ekspozuara
Bimët luajnë një rol të rëndësishëm në transformimin e energjisë diellore në energji
biologjike jetësore. Si rezultat i procesit të fotosintezës ato realizojnë një pastrim shumë
“miqësor” të mjedisit nga CO2. Ato luajnë rol edhe në pastrimin e mjedisit nga metalet e
rënda (Cheng.S 2003). Metale të rënda, si bakri dhe zinku, janë esencial në zhvillimin
normal të bimëvë, pasi ato janë pjesë përbërëse e enzimave të ndryshme, megjithatë sasi
të larta të këtyrë elementeve ashtu si dhe elementët toksik si plumbi, mërkuri dhe
kadmiumi pengojnë rritjen si dhe toksikifikojnë bimët. Metalet e rënda në sasi të madhe
stimulojnë shfaqjen e radikaleve të lira apo specie reaktive të oksigjenit, të cilat çojnë në
stres oksidativ (Dietz K.J et al 1999). Është i njohur fakti se disa ndotës, por veçanërisht
metalet e rënda, kanë aftësi të dëmtojnë qelizat e bimëve duke bërë të vështirë mbijetesën
e tyre, pra kemi shfaqjen e një stresi (Azevedo J.A and Azevedo R.A 2006).
Pas 6 muajsh ekspozimi fillimisht në laborator u bë një vlerësim i gjendjes fizike d.m.th
aparencës së tyre. Kampionet e ekspozuara në stacionet K-5, K-6 dhe K-10 paraqiteshin
të tharë, ngjyrë kafe dhe të vdekura. Pas analizimit u pa se përmbajtja e metaleve si
bakër, krom, nikel, zink dhe plumb në këto myshqe ishin shumë të larta, veçanërisht
përmbajtja e plumbit në kampionin K-10. Është i njohur fakti që plumbi, kadmiumi,
arseniku janë elemente toksik, ndërsa kromi, seleni dhe alumini janë të dëmshëm në
vlerat përtej një pragu të lejueshëm (Panda, S.K & Choudhury, S. 2006). Metale të rënda
si zinku, hekuri, bakri, seleni, mangani janë metale esencial brenda vlerave të
përcaktuara. Problemet lindin kur kemi shtim të këtyre metaleve të domosdoshëm apo
dhe atyre toksik, gjë që çon në dëmtime qelizore (Schutzendubel.A and Polle.A 2002) të
cilat janë evidente në mostrat tona të ekspozuara, sidomos në ato në vendet shumë të
ndotura.
Tabela 3.8.1. Përqëndrimet e elementeve në stacionet ku u vërejt stresi
St/Elem Cu Cr Co Pb Hg Fe Zn
K-5 15.456 28.47 4.338 32.39 0.98 3276 106.35
K-10 25.629 20.81 0.954 424.4 1.72 4419 489.33
St/Elem Ni Cd Mn Ca Mg K Na
K-5 14.56 0.215 153.67 17818 4627 3029 109.5
K-10 13.26 0.554 125.69 19273 3699 1856 122.5
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
98
Figura 3.8.1. Mostra para dhe pas ekspozimit stacioni K-10 ( efekti i stresit)
Kushtet biologjike të myshqeve të ekspozuara luajnë rol jo vetëm në proceset e
mëtejshme të akumulimit të metaleve të rënda, por ndikojnë në cilësinë e rezultateve të
analizave. Stresi përgjithësisht bën që myshqet të thahen dhe indet e vdekura të tyre janë
të thyeshëm, gjë që con në humbje të materialit gjatë periudhës së ekspozimit. Kjo mund
të ndikojë në rezultatet e analizave (Brown D.H 1984) pasi indet e vdekura të bimëve
janë pjesë ku ato depozitojnë metalet e rënda.
3.9 Analiza multivariable dhe e korrelacionit të të dhënave
Analiza e korelacionit dhe ajo e studimit në grupe të elementeve është kryer për të dalluar
origjinën gjeogjenike apo antropogjenike të elementeve. Rezultatet e analizës së
korelacionit janë paraqitur në tabelën 3.9.1, ndërsa rezultatet e analizës në grupe të
variablave janë paraqitur në figurën 3.9.1 për elementet dhe figurën 3.9.2 për stacionet.
Table 3.9.1. Rezultatet e analizës së korrelacionit Pearson të elementeve në “moss bag” për
zonën e Elbasanit si dhe vlerat e signifikancës P.
Elem Cu Cr Co Pb Hg Fe Zn Ni Cd
Cr 0.684 0.005
Co -0.236
0.396
0.286
0.301
Pb 0.749
0.001 0.773
0.001
-0.229
0.411
Hg 0.312
0.312
-0.064
0.822
-0.262
0.345
0.014
0.960
Fe 0.584
0.022 0.706
0.003
0.176
0.531 0.695
0.004
-0.354
0.196
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
99
Zn 0.272
0.272
0.185
0.509
-0.173
0.537
0.224
0.422
-0.011
0.970
0.088
0.754
Ni 0.397
0.397
0.327
0.235
0.185
0.509
0.272
0.327
-0.355
0.195 0.619
0.014
0.244
0.382
Cd 0.131
0.131
-0.239
0.411
-0.582
0.029
0.064
0.828 0.675
0.008
-0.476
0.085
-0.164
0.576
-0.403
0.153
Mn -0.092
0.745
-0.262
0.346
-0.089
0.754
-0.200
0.475
-0.071
0.800
0.157
0.577
0.168
0.549
-0.122
0.664
-0.471
0.089
Ca 0.660
0.007 0.761
0.001
0.310
0.261 0.522
0.046
-0.121
0.667 0.633
0.011
0.275
0.321
0.465
0.081
-0.431
0.123
Mg 0.391
0.150
0.452
0.090
0.301
0.276
0.135
0.632
-0.398
0.142 0.582
0.023
0.219
0.433 0.693
0.004
-0.639
0.014
K 0.192
0.492
-0.169
0.547
-0.250
0.370
-0.286
0.301
0.022
0.938
-0.169
0.548
-0.043
0.878
0.073
0.796
0.029
0.922
Na 0.745
0.411 0.611
0.016 0.741
0.002
0.271
0.328
-0.196
0.483
0.409
0.130
-0.164
0.559
0.271
0.328
-0.371
0.192
Elem Mn Ca Mg K
Ca 0.028
0.922
Mg 0.196
0.484 0.727
0.002
K 0.121
0.668
-0.019
0.946
0.187
0.506
Na -0.374
0.170
0.495
0.060
0.196
0.484
-0.097
0.732
Bazuar në vlerat e koeficientëvë të korrelimit midis elementeve në mostrat e myshqeve
vëmë re se Ca ka korrelim të mirë me Mg, Cu dhe Cr. Origjina e këtyrë elementeve në
këtë rajon është antropogjene dhe lidhet me aktivitetin e fabrikës së çimentos apo dhe
gurores në zonën e Letanit. Mg është përbërës i gelqërorëvë që shfrytëzon fabrika për
prodhimin e cimentos. Ndërsa origjina e Cr dhe Fe lidhet me aktivitetin e uzinës së
ferrokromit. Origjina e Cu dhe Pb është rezultat i përdorimit të lëndëvë djegëse në këto
industri.
Mg ka korelim të mirë me Ca, Cr, Ni dhe Fe por korrelon negativisht me Cd. Origjina e
Cr, Ni dhe Fe lidhet me aktivitetin e uzinës së prodhimit të çelikut dhe asaj të
ferrokromit. Gjatë procesit të shkrirjes së skrapit në furra bashkë me gazet që çlirohen
nga djegia e komponenteve organik (bojra, stuko apo vajra dhe lubrifikantë të ndryshëm
të cilat ndotin mjedisin me Pb, Cu, Hg dhe ndotës organik ) çlirohen sasi të mëdha
pluhuri me permbajtje kryesisht okside të Ni, Cr dhe Fe që përhapen në gjithë zonën.
Korelimi i lartë, me njëri-tjetrin, i këtyre elementeve (Pb, Cu, Fe, Ni, Cr, Ca) tregon
origjinë antropogjene të tyre të lidhur me aktivitetet industriale në zonë.
Fe ka korelim të lartë me elementet Cu, Cr, Pb, Ni, Ca, Mg që janë elemente antropogjen
në zonën e studimit.
Na ka korrelim të mirë me Cu, Cr dhe Co, po ashtu dhe Fe ka korelim të mirë me Pb duke
treguar origjinën e njëjtë të tyre.
K ka korelim të dobët (negativ apo pozitiv) me gjithë elementët e studiuar gjë që lidhet
me aftësinë e madhe që kanë myshqet për të lidhur këtë element.
a- Analiza në grupe për elementët (Cluster analysis)
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
100
Me anë të analizës në grupe (Cluster analysis) të elementeve, bëhet grupimi i elementeve
sipas shkallës së ngjashmërisë së ndodhjes së tyre në myshqe (moss bag) dhe vlerësimi i
origjinës së tyre bëhet duke parë origjinën e elementëve të grupit ku ai bën pjesë.
Grupi i parë që është dhe grupi më i madh i elementëve (Cu, Cr, Co, Pb, Fe, Ni, Ca,
Mg dhe Na) që kanë ngjashmëri mbi 80%. Ky është grup tipik antropogjen me origjinë të
elementeve si Ca,Mg, Na, Ni, Fe, Co nga aktivitetet industriale si ajo e prodhimit të
çimentos (gjatë procesit të bluarjes së klinkerit për prodhimin e çimentos përdoren
mullinj me sfera nga të cilët çlirohen sasi të mëdha pluhuri çimentoje në atmosferë),
çelikut dhe ferrokromit. Ndërfutja e Pb dhe Cu në këtë grup lidhet me përdorimin e
lëndëvë djegëse në këto uzina. P.sh fabrika e çimentos përdor sasi të mëdha lënde djegëse
për prodhimin e produktit të ndërmjetën, klinkerit, i cili prodhohet duke pjekur në
temperatura 1000- 1500°C përzierjen e gurit gëlqëror me argjilën. Si lëndë djegëse
përdoret qymyri dhe koksi i naftës të cilët çlirojnë Pb dhe Cu. Për të ulur koston e
prodhimit nga operatorët shfrytëzohen si burim energjie edhe materiale të dëmshmë p.sh
ndezja e fuurës së pjekjes nuk bëhët me dru por përdoren gomat e automjeteve gjë qe rrit
emisionin e metaleve të rënda në ajër.
Grupi i dytë me ngjashmëri midis tyre mbi 90% përbëhet nga Hg dhe Cd kjo tregon se
ato kanë të njëjtën origjinë që mëndojmë se shkaktohet nga djegia e mbeturinave urbane (
karakter antropogjen) pasi dhe përqëndrimet e larta të tyre vihen re në pikat afër
venddepozitimit të mbetjeve urbane. Ngjashmëria e këtyre elementeve me elementët e
grupit të parë është rreth 65 % tregon karakterin miks të origjinës së tyre pasi këto
elemente shprëndahen në ajër duke u ngjitur pas grimcave të pluhurit ( i cili ka origjinë
kryesisht gjeogjene).
Dy elementët e tjerë Zn dhe Mn kanë karakter miks të origjinës së tyre Karakteri
antropogjen i detikohet faktit se ato janë elemente që lidhen kryesisht me trafikun dhe
krijohen si rezultat konsumit të vajrave lubrifikante të pjesëve motorrike. Ndërsa
karakteri gjeogjen lidhet me faktin se shprëndarja e tyre realizohet duke u bashkëngjitur
grimcave të pluhurit.
Kaliumi ndodhet i vecuar nga gjithë elementët duke mos qenë i ngjashëm me asnjërin
prej tyre pasi përqëndrimi i tij në myshqe lidhet me procese fiziologjike të myshqeve.
Cluster Analysis of Observations: Cu, Cr, Co, Pb, Hg, Fe, Zn, Ni, ...
Euclidean Distance, Centroid Linkage
Amalgamation Steps
Final Partition:
Cluster 1: Cu Cr Co Pb Fe Ni Ca Mg Na;
Cluster 2: Hg Cd; Cluster 3: Zn;
Cluster 4: Mn; Cluster 5: K
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
101
KMnZnCdHgNaCoCrCaMgNiFePbCu
57.86
71.91
85.95
100.00
Variables
Simila
rity
DendrogramSingle Linkage, Correlation Coefficient Distance
Figura 3.9.1. Dendograma e grupimit të elementeve në zonën e Elbasanit
b-Analiza në grupe për stacionet
Bazuar në analizën në grupe të ndryshimit midis stacioneve të ekspozimit vëmë re se kemi:
Grupi i parë një grup të madh stacionesh ( K-1, K-2, K-3, K-4, K-8, K-12, K-14, K-15)
lehtësisht të ndotur.
Grupi i dytë stacionet K-6, K-7, K-9 që janë mesatarisht të ndotur
Grupi i tretë stacionet K-5, K-10.pikërisht në këto dy stacione tek myshqet e ekspozuara
u vu re fenomeni i stresit. Myshqet e këtyre dy stacioneve paraqiteshin me ngjyrë të
verdhë në kafe pas 6 muaj ekspozimi, që do të thotë se si pasojë e akumulimit të sasive të
mëdha për shkak të perqëndrimit të lartë në ajër të metaleve të rënda toksik si Pb, Hg,Cd,
(në këto dy stacione përqëndrimet e Ca kanë vlerat më të larta) ka ndodhur që sasia e
elementeve toksik në indet e bimëve ka kaluar pragun limit gjë që ka sjellë dëmtimin,
duke shkaktuar mosfunksionim biologjik të tyrë. Stresi mund të ndodhë dhe si pasojë e
deficiencës së elementeve esencial të domosdodhëm për zhvillim të bimëvë, në rstin tonë
kemi të bëjmë me sulficiencë të elementeve si Cu, Zn, Fe, Mg, Ni të cilat në rastin tonë
nuk veprojnë më si elemente esencial por kthehen në toksik për shkak të përqëndrimit të
lartë në inde. Mendojmë se ndikim ka luajtur edhe përqëndrimi i lartë i Ca në myshqet e
këtyre dy stacioneve të cilat janë dyfish i asaj të sfondit apo stacioneve të tjera.
Cluster Analysis of Observations of Monitoring Sites Variables
(Euclidean Distance, Centroid Linkage, Amalgamation Steps)
Klasifikimi Final: Numri i Grupeve: 3
Grupi 1: K-1, K-2, K-3, K-4, K-8, K-12, K-14, K-15; Grupi 2: K-6, K-7, K-9; Grupi 3: K-5
dhe K-10.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
102
105976413118315121421
43.34
62.23
81.11
100.00
Observations
Sim
ilari
ty
DendrogramCentroid Linkage, Euclidean Distance
Figura 3.9.2. Dendograma e grupimit të stacioneve të monitorimit bazuar në
ngjashmërinë e tyre në lidhje me shpërndarjen e elementeve në to
c- Analiza multivariable e faktoreve.
Anliza statistikore multivariate ose analiza e faktorëve është kryer për të identifikuar dhe
karakterizuar burime të ndryshme të ndotjes si dhe për të identifikuar zonat më të
ndotura. Analiza e faktorëve është një teknikë multivariate e cila redukton matricën e të
dhënave në dimensione më të ulta .
Rezultatet e anlizës statistikore paraqiten më poshtë.
Janë identifikuar 6 faktorë të cilët spjegojnë rreth 87 % të variancës totale. Faktorë e
lidhin ndikimin e tyre me elemente të ndryshëm të cilët i japin karakter gjeogjen apo
antropogjen faktorit në bazë të origjinës dhe rëndësisë së elementëve përkatës në zonën e
studimit. Factor Analysis: Cu, Cr, Co, Pb, Hg, Fe, Zn, Ni, Cd, Mn, Ca, Mg, K, Na
Maximum Likelihood Factor Analysis of the Correlation Matrix
Rotated Factor Loadings and Communalities
Varimax Rotation
Variable Factor1 Factor2 Factor3 Factor4 Factor5 Factor6 Communality
Cu 0.445 0.042 0.758 -0.391 -0.004 -0.215 0.974
Cr 0.514 0.711 0.266 0.044 -0.253 -0.096 0.916
Co 0.160 0.896 -0.294 0.157 0.060 0.222 0.993
Pb 0.146 -0.004 0.950 -0.012 -0.171 0.196 0.992
Hg -0.166 -0.078 0.037 -0.982 0.024 -0.011 1.000
Fe 0.577 0.188 0.625 0.168 0.229 0.103 0.850
Zn 0.264 -0.189 0.215 -0.013 0.125 0.050 0.170
Ni 0.777 0.066 0.213 0.242 -0.082 0.009 0.720
Cd -0.223 -0.436 0.102 -0.689 -0.384 -0.004 0.871
Mn 0.117 -0.198 -0.033 0.089 0.967 -0.055 1.000
Ca 0.588 0.401 0.488 -0.003 0.084 -0.027 0.753
Mg 0.954 0.133 0.097 0.112 0.203 -0.090 1.000
K 0.041 -0.075 -0.099 -0.015 0.045 -0.979 0.978
Na -0.051 0.907 0.255 0.144 -0.206 -0.011 0.953
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
103
Variance 2.8671 2.6274 2.4537 1.7467 1.3474 1.1275 12.1697
% Var 0.205 0.188 0.175 0.125 0.096 0.081 0.869
Figura 3.9.3. Paraqitja grafike e komponentëvë si dhe shprëndarjen e elementeve në to
Faktori 1. Ky faktor shpjegon rreth 20% të variancës totale dhe është faktori më i
rëndësishëm. Ka vlera të larta të elementeve Cu, Cr, Fe. Këto elemente nuk janë të lidhur
më përbërjën e tokës në këtë zonë që të mëndojmë për origjinë gjeogjene. Vlerat sidomos
të larta të këtyre elementeve në stacionet K-8, K-10 lidhen me aktivitetin e fabrikave dhe
uzinave të ndryshme që operojnë në zone si dhe me trafikun, duke i dhenë këtij faktori
origjinë antropogjene. Ndërsa Ca, Mg kanë origjinë të dyfishtë si nga pluhurat industrial
apo trafikut ashtu dhe nga pluhurat e tokës.
Faktori 2. Shpjegon reth 19% të variancës dhe lidhet me Ca, Na, Co dhe Cr. Vlerat e
larta në zonën e qytetit lidhen me origjinën antropogjene të tyre, por vlera e lartë e Ca e
cila klidhet me pluhurin e tokës i jep origjinë të dyfishtë këtij faktori.
Faktori 3. Shpjegon 18% të variancës dhe lidhet me vlerat e larta të Cu, Fe, Pb dhe Ca.
Vlerat dukshëm të larta të Pb sidomos në stacionin e Kombinatit Metaliurgjik lidhen me
aktivitetin e uzinave të shkrirjes së çelikut dhe ferrokromit apo dhe djegien e lëndëve
fosile (Pacyna J.M, Pacyna EG, Aas W. 2009) në këto industri si dhe në motorrat e
automjeteve, i japin atij origjinë të theksuar antropogjene(UNDP- Albania 2010).
Faktori 4. Faktor që shpjegon 12.5% të variancës dhe lidhet me element si Hg dhe Cd
vlera te larta të cilëve janë në zonën e qytetit të Elbasanit. Vlerat e larta të Hg në zonën e
Elbasanit lidhen me origjinën litogjenike të lidhur me aktivitetn gjeotermal. Burime
ujrash termal të sulfuruar janë prezente në afërsi të stacionit K-9. Ndërsa emisioni më i
rëndësishëm i mërkurit në atmosferë është i lidhur me aktivitetin antropogjen (Pirronel N
et al 2010).
Faktori 5. Lidhet me ngarkesë të lartë të Mn. Origjina e tij lidhet me konsumin e pjesëvë
të automjeteve dhe lidhet me trafikun në zonën e qytetit ndërsa në zonën e Kombinatit
vlerat e larta vijnë si rezultat i çlirimit të tij nga furrat e shkrirjes se çelikut.
Faktori 6. Është faktor natyrar dhe lidhet me K. Aftësia e myshqeve për të lidhur K si
dhe proceset e jonoshkëmbimit që ndodhin shpjegojne karekterin natyror të tij.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
104
3.10 Studimi i faktorit të akumulimit
Për vlerësimin e shkallës së akumulimit të metaleve të rënda në myshqe është përcaktuar
faktori i akumulimit (AF), vlerat e të cilit jepen në tabelën 3.10.1. Faktori i akumulimit
shprehet si raport i përqendrimit të metaleve në mostrat e ekspozuara (cexp) me
përqendrimet e sfondit AF = bacgroundc
c .exp. ( Imperato M. et al 2003)
Tabela 3.10.1 Vlerat e faktorit të akumulimit (AF) të metaleve të analizuar (sipas atacioneve)
Pa ndotur (AF<3) I ndotur mesatarisht (3< AF <10) Sh i ndotur
(AF>10)
Stac/Ele Ca Mg K Na Cu Cr Co Hg Fe Ni Cd Pb Zn Mn
K-1 1.06 1.27 1.13 0.30 3.43 1.59 0.12 5.54 1.65 1.62 3.35 2.06 1.63 12.3
K-2 1.02 1.30 1.13 0.24 1.59 1.39 0.39 2.31 1.54 2.12 1.54 2.17 4.14 18.0
K-3 0.91 1.43 0.83 0.51 1.92 2.73 1.11 1.31 2.15 2.79 0.69 5.81 4.00 13.6
K-4 1.21 1.29 0.82 1.74 1.30 3.95 3.37 1.43 2.10 2.58 0.55 0.75 4.00 10.6
K-5 2.24 1.89 1.07 1.14 3.01 5.89 2.71 1.23 2.37 4.81 0.69 4.35 3.26 3.69
K-6 1.80 1.70 1.27 0.28 3.08 2.34 0.42 0.89 2.32 4.49 0.50 5.83 31.5 26.8
K-7 1.59 1.49 0.41 0.35 1.10 1.29 1.67 1.30 2.15 3.02 0.89 2.16 3.50 22
K-8 0.87 1.46 0.84 0.32 2.36 2.18 0.75 1.13 2.76 4.18 1.18 14.4 4.58 20.7
K-9 1.48 1.56 1.05 0.65 2.27 1.45 0.62 1.00 2.32 2.80 0.79 7.99 2.56 16.7
K-10 2.42 1.51 0.65 1.28 4.99 4.31 0.60 2.15 3.20 4.38 1.77 56.9 15 3.01
K-11 0.91 1.30 0.52 0.27 1.57 1.58 0.91 2.85 1.38 2.81 2.17 4.78 25 2.70
K-12 0.91 1.27 1.02 0.22 1.60 2.03 0.06 1.08 1.76 2.48 2.56 8.33 5.45 3.29
K-13 0.72 1.36 0.87 0.30 1.97 1.98 0.12 1.44 1.82 3.31 1.87 11.1 2.07 6.24
K-14 1.03 1.48 1.01 0.71 1.78 2.59 1.07 1.14 2.26 5.57 1.57 2.13 5.07 1.53
Rezultatet e AF reflektojnë akumulime të ndryshme të elementeve në mostrat e
ekspozuara.(Calabrese S. et al 2012). Bazuar në vlerat e faktorit të akumulimit elementet
e studiuar në këtë zonë ndahen në tre grupe.
Grupi i parë i elementeve (Ca, Mg, K, Na) nuk paraqitin faktor të lartë akumulimi (vlera
mesatare e AF<3)
Grupi i dytë (Cu, Hg, Cr, Fe, Co, Cd dhe Ni) paraqitin nivel të moderuar të faktorit të
akumulimit (vlera mesatare e 3<AF<10)
Grupi i tretë që përfshin elementet Pb, Zn dhe Mn shfaqin vlera të larta të faktorit të
akumulimit (vlera mesatare AF>10)
Nga të dhënat e fituara rezulton se zona e Elbasanit të jetë mesatarisht e ndotur ( stacionet
ku vlerat e 3<AF<10) nga Cr, Zn, Co (stacioni K-4), Ni (stacionet K-5 deri K-14), Cu
(stacionet K-1,K-5,K-6 dhe K-10), Hg (stacionet K-1 dhe K-10). Shumica e stacioneve
rezultojnë të ndotur nga Pb, Zn dhe Mn. Ndotje të lartë nga Pb dhe Zn rezulton në
stacionin K-10 ndërsa nga Zn dhe Mn në stacionin K-6. Ndërsa Ca, Mg, Na,K dhe Fe
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
105
edhe pse kanë përqëndrime të larta në myshqe kanë faktor të ulët akumulimi (AF<3) gjë
që kontributi kryesor për këto elemente vjen nga pluhurat e tokës dhe më pak si pasojë e
aktiviteteve njërëzor.
Siç paraqitet në tabelën 3.10.1 vlerat e përqendrimeve të K në pikat e studjuara rezulton
të jetë më e vogël ose e barabartë me përqëndrimin në mostrën e paekspozuar (AF<1).
Kjo reflekton mundësinë e zëvëndësimit të tij nga elemente të tjerë me afinitet më të lartë
ne vendet e shkëmbimit të joneve. Humbja e K mund të lidhet me dëmtime qelizore në
myshqe (Adamo P. et al 2003) apo me procese desorbimi gjatë tharjes apo dhe nga
zëvëndësimi i tij nga elemente të tjerë si Ca apo Mg që në zonën e studimit paraqiten në
përqendrime të larta.
Burimet kryesore të Pb, Zn, Mn dhe Hg janë emisionet e gazeve nga uzinat e shkrirjes së
çelikut dhe përpunimit të tij (petëzimit) apo dhe nga lëndët fosile që digjen në furrat e
pjekjes së klinkerit në fabrikën e çimentos. Burim kryesor antropogjenik i Hg në shkallë
globale është djegia e qymyrgurit apo karburanteve të ndryshëm. Ndërsa vlerat e larta të
Ca lidhen me pluhurat e shkarkuara nga fabrika e çimentos.
Tabela 3.10.2. Parametrat statistikor të faktorit të akumulimit të elementeve në zonën e Elbasanit
Parameter Ca Mg K Na Cu Cr Co Hg Fe Ni Cd Pb Zn Mn
Mean 1.30 1.45 0.90 0.59 2.28 2.52 0.99 1.77 2.13 3.35 1.44 9.20 7.98 11.51
Median 1.05 1.45 0.94 0.34 1.95 2.11 0.69 1.31 2.15 2.92 1.36 5.30 4.07 11.45
Min. 0.72 1.27 0.41 0.22 1.10 1.29 0.06 0.89 1.38 1.62 0.50 0.75 1.63 1.53
Max. 2.42 1.89 1.27 1.74 4.99 5.89 3.37 5.54 3.20 5.57 3.35 56.90 31.50 26.80
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
106
a
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
107
b
0
0.5
1
1.5
2
2.5
3
Ca Mg K Na
AF
Mean Median Min. Max.
0
1
2
3
4
5
6
7
Cu Cr Co Fe Ni
AF
Mean Median Min. Max.
0
10
20
30
40
50
60
Hg Cd Pb Zn Mn
AF
Mean Median Min. Max.
Figure 3.10.1 (a) Diagramat e shprëndarjes së AF sipas elementeve
(b) box plotet e vlerave të AF
3.10.1. Analiza multivariable.
a- Analiza në grupe (cluster analysis) e elementeve të monitoruar.
Analiza në grupe na lejon të studjojmë FA për elementët duke i bashkuar ato sipas
shkallës së ngjashmërisë se vlerave të FA nëpër stacione. Kjo na lejon të përcaktojmë
elementet ndotës të cilët kanë FA më pak të ngjashëm se elementet e tjerë.
Nga përpunimi statistikor shohim se elementet sipas ngjashmërisë së faktorit të
akumulimit përfshihen në 5 grupe.
a
MnKZnCdHgCoNaCrMgCaNiFePbCu
58.11
72.08
86.04
100.00
Variables
Sim
ilari
ty
DendrogramSingle Linkage, Correlation Coefficient Distance
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
108
b
KMnZnCdHgNaCoCrCaMgNiFePbCu
57.86
71.91
85.95
100.00
Variables
Sim
ilari
ty
DendrogramSingle Linkage, Correlation Coefficient Distance
Figura 3.10.1.1 Dendogramat e grupimit të elementeve ne zonat e studjuara ne qytetin e
Elbasanit
a. Sipas vlerave te AF: Grupi 1: Cu Cr Co Pb Fe Ni Ca Mg Na, Grupi 2: Hg Cd, Grupi
3: Zn, Grupi 4: Mn, Grupi 5: K
b. Sipas përqendrimit te elementeve ne myshqet e ekspozuara: Grupi 1: Cu Cr Co Pb Fe Ni
Ca Mg Na, Grupi 2: Hg Cd, Grupi 3: Zn, Grupi 4: K, Grupi 5: Mn
Po të krahasojmë dendogramat përkatëse për rastin e përqendrimeve të elementeve dhe
FA të elementeve arrijmë në konkluzion se kemi ndryshime përsa i përket nivelit të
ngjashmërisë të shprëndarjes së përqendrimeve dhe FA të elementeve në stacione në
rastin elementeve tek grupi i madh (Ca dhe Na). Ca dhe Na kanë ngjashmëri të ndryshme
në shprëndarjen sipas përqëndrimeve por kanë ngjshmëri të lartë të FA kjo tregon
origjinën e tyre të njëjtë të lidhur me grimcat e pluhurave të cimento dhe tokës. Ca, Mg,
Na kanë ngjshmëri të FA rreth 80% por kanë FA të vogël (FA<3). Kjo vjen pasi trendi i
akumulimit të metaleve lejon kapjen më me prioritet të metaleve me valencë të lartë para
atyre me valencë të ulet. Metalet si Pb, Cu, Fe, Ni, Mn, Zn etj kanë aftësi më të lartë për
tu lidhur me myshqet edhe kur përqëndrimet e Ca, Mg, Na janë të larta. Po të shikojmë
vlerat e faktorit të akumulimit në rastin tonë dhe ti krahasojmë me trendin për tu lidhur të
metaleve në myshqe Pb > Cu > Cd > Co ≈ Fe > Ni > Zn > Mn sipas (Nieboer dhe
Richardson 1980) dhe Pb ≈ Cu > Ni > Co > Zn ≈ Mn, sipas Rühling &Tyler 1970
vërejmë se kemi një përputhje mjaft të mirë. Koeficientët e lartë të akumulimit të Zn dhe
Mn në disa stacione e prishin trendin e mësiperm. Kjo ndodh për arsye se duke patur
përqëndrime të larta në këto stacione, ato kanë më shumë akses në vendet e shkëmbimit
të joneve se metalet e tjera.
Ndryshe ndodh me K i cili paraqet shkallë të ulët ngjashmërie të shprëndarjes së FA në
lidhje me elemente e tjerë, por ka edhe FA të ulët. Kjo lidhet me faktin se afiniteti i tij në
venkëmbimet e joneve tek myshqët është i vogël. Për shkak të konkurences së lartë nga
jonet e tjera ai lidhet në pak vende të izoluara (valenca të lira të palidhura nga jone e
tjera), por mund të ndodhë që ai të zëvendësohet në qëlizat e myshqeve nga elemente të
tjera me afinitet të lartë, si Pb, Cu, Cr.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
109
b- Analiza në grupe (Cluster Analysis) e stacioneve të monitorimit bazuar ne
vlerat e AF
Analiza në grupe u realizua dhe për stacionet e monitorimit. Në këtë rast stacionet
grupohen sipas ngjashmërisë së Fa të elementeve në to. Përfundimet e marra nga kjo
analizë i klasifikojnë stacionet në 4 grupe siaps ngjashmërisë së shprëndarjes së
përqëndrimit të elementëvë në to
a
1061113121458493721
20.27
46.85
73.42
100.00
Observations
Sim
ilarit
y
DendrogramSingle Linkage, Euclidean Distance
b
105976413118315121421
43.34
62.23
81.11
100.00
Observations
Simi
larity
DendrogramCentroid Linkage, Euclidean Distance
Figura 3.10.1.2. Dendograma e ngjashmërisë së stacioneve, a- sipas AF, b- sipas përqendrimit te
elementeve
Stacionet e monitorimit bazuar në ngjashmërinë shprëndarjes së FA së elementeve
grupohen në 4 grupe. Grupi i parë përfshin stacionet me ngjashmëri të FA për elementet
në masën mbi 82%. Këtu përfshihen pjesa më e madhe e stacioneve të cilët klasifikohen
mesatarisht të ndotur duke u bazuar në FA e elementeve.Psh stacioni K-1 paraqitet
mesatarisht i ndotur nga Cu, Hg, Cd. Ndërsa stacioni 2 mesatarisht i ndotur nga Zn
(tabela e vlerave te FA). Pothuaj të gjitha stacionet paraqiten të ndotura nga Mn. Kjo
lidhet në radhe te parë me përmbajtjen e lartë të Mn, në zonën në studim, krahasuarme
zonën sfond si dhe afinitetit të Mn për tu lidhur në qelizat e myshkut më shumë se disa
element të tjerë si Ca,Mg, Na, K, Hg etj
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
110
Nga krahasimi i grupimit të stacioneve të monitorimit sipas shprëndarjes së përqëndrimit
të elementeve dhe shprëndarjes së FA së elementeve në to vërejmë se stacioni K-10
mbetet në të dy rastet i ndotur kjo pasi si në rastin elementet ndotës në këtë stacion kanë
(Pb, Zn, Cu, Mn, Fe, Cr) kanë vlera të larta si të përqëndrimeve ashtu dhe FA të
elementeve. Ndryshimet lidhen me stacionin K-6 i cili duke u nisur nga përqendrimet e
elementeve vlerësohet si mesatarisht i ndotur, në rastin e studimit të FA së elementeve,
vlerësohet i ndotur. Për të kuptuar pse ndodh një fakt i tillë shikojmë elementët të cilët
ndikojnë që të jetë i ndotur dhe këto janë Mn, Zn, Ca, Mg, K që paraqesin vlerë të larta të
përqëndrimit në këtë stacion. Tre elementet e fundit paraqesin vlera të ulta të FA.
Kontributi i madh në këtë stacion i elementeve Pb (me vlerë FA= 5.83), Mn (me vlerë FA
26.8, Zn (me vlera FA 31.5), Ni (me vlerë FA= 4.49) duke e klasifikuar atë si stacion të
ndotur.
Stacioni K-11 në dendogramën e ngjashmërisë sipas përqëndrimeve klasifikohet
mesatarisht i ndotur dhe ndotja lidhet me përqëndrimet mesatarisht të larta të Zn dhe Hg.
Po ky stacion në dendogramën e ngjashmërisë sipsa vlerave të FA paraqitet i ndotur pasi
Zn paraqet AF=25 dhe Pb AF=4.75 që do të thotë prezencë e lartë e këtyre metaleve në
këtë stacion. Pra ndotja në stacionin K-11 vjen nga përmbajtja e lartë e Zn dhe Pb
meqenëse AF për elementin e tjetër ndotës Hg paraqitet e vogël.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
111
3.11 Përfundime
Shumica e metaleve të rënda janë akumuluar në mënyrë të dukshme në mostrat e
myshkut Hypnum Cupressiforme të ekspozuara. Myshqet “moss bag” u ekspozuan për
gjshtë muaj, pa vaditje, në 14 stacione monitorinmi të shprëndara në zonën e Elbasanit
dhe Kombinatit Metalurgjik. Shkalla e ndryshimit të përqëndrimeve të Pb, Zn, Mn në
mostrat e analizuara ishte e lartë. Zona klasifikohet si e ndotur apo mesatarisht e ndotur
nga metalet e rënda. Burimet kryesore të emetimit të metaleve të rënda në këtë zonë
mbeten Kombinati Metalurgjik (Uzina e shkrirjes dhe petëzimit të çelikut, ajo e
ferrokromit) si dhe një numër fabrikash të tjera si e çimentos, tullave etj.
Nga studimi i faktorit të akumulimit, elementent ndahen në tre grupe. Grupi i parë që
përfshin elementet Ca, Mg, K, Na që paraqet nivel të ulët të akumulimit te elementeve
(vlera mesatare FA<3). Grupi i dytë që përfshin elementet (Cu, Hg, Cr, Fe, Co, Cd dhe
Ni) paraqitin nivel të moderuar të faktorit të akumulimit (vlera mesatare e 3<AF<10).
Grupi i tretë që përfshin elementet Pb, Zn dhe Mn shfaqin vlera të larta të faktorit të
akumulimit (vlera mesatare AF>10).
Përqëndrimi i metaleve në myshqe është i përcaktuar nga disa faktorë si psh tipi i metalit
të emetuar, vetitë fizike dhe kimike të grimcave bartëse të metalit siç janë përmasat e
grimcave për depozitimet e ngurta dhe përqendrimi i metalit në to.
Burimet kryesore të emetimit të metaleve të rënda në zonën e Elbasanit dhe rreth saj
mbeten proceset metalurgjike të shkrirjes së ferrokromit dhe çelikut. Edhe djegia e
lendëve djegëse te ndryshme benzinë apo diezel në motorrat e makinave apo qymyre të
ndryshme dhe solari në industrinë e prodhimit të çimentos dhe tullave, mbeten faktor
ndotës per metalet e rënda.
Si konkluzion mund të themi se Pb, Mn , Zn janë përgjegjë për ndotje në shkallë të lartë
të zonës. Ndikim në emetimin e tyre në mjedisin e zonës, përveç industrisë, luan trafiku
me të cilin janë është i lidhur emetimi i këtyre elementeve. Zona e Elbasanit vlerësohet si
zonë me trafik mbimesatar.
Koeficientet e lartë të korrelimit midis Zn, Fe, Mn, Pb dhe Na në mostrat e ekspozuara
tregojnë origjinën e tyre të lidhur me trafikun si dhe me pluhurat që shkaktohen nga
trafiku apo ndërtimet në zonë.Grimca e pluhurit të lidhura me grimcat e çliruara nga
djegia e karburanteve me përmbajtje Pb, Zn, Mn janë përgjegjëse për ndotjen e zonës.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
112
Literatura
- Adamo P., Giordano S., Vingiani S., Castaldo Cobianchi R. and Violante P. (2003).
‘Trace element accumulation by moss and lichen exposed in bags in the city of Naples
(Italy)’, Env. Pollut. 122(1), 91–103.
- Aničić M., Tasić M., Frontasyeva M. V., Tomašević M., Rajšić S., Strelkova L. P.,
Popović A., Steinnes E., (2008). Active moss biomonitoring in an urban area,
Environmental Chemistry Letters, 7, 55-60
- Azevedo J. A., Azevedo R. A., (2006). Heavy metals and oxidative stress: where do
we go from here? Communications in Biometry and Crop Science, Vol. 1, No. 2, pp.
135–138
- Barford D. (1996). Molecular mechanisms of the protein serine/threonine phosphatases.
Trend Biochemical Science 21: 407-412.
- Barandovski L., Cekova M., Frontasyeva M. V., Pavlov S.S., Stafilov T., Steinnes E.,
Urumov V. (2006). Air Pollution Studies in Macedonia Using the Moss Biomonitoring
Technique, NAA, AAS and GIS Technology.
- Basile A,. Sorbo S, Aprile G, Conte B, Cobianchi RC. (2007). Comparison of the
heavy metal bioaccumulation capacity of an epiphytic moss and an epiphytic lichen,.
- Bartsch I. (1994). Effects of fertilization on growth and nutrient use by Chamaedaphne
calyculata in raising bog. Can.J. Bot 72:323-329.
- Bates J.W. (1997). Effects intermittentdesiccationon nutrienteconomy and growthof
two ecologically comtastedmosses. Ann. Bot. 79: 299-305
- Berg T, Pedersen U, Stennes E. (1996). Environmental indicators for long-ranga
atmospheric transported heavy metals based on national moss survey.Environ Monitoring
Assess; 13-18.
- Bergagli R. (1998). Trace elements in terrestrial plants. An ecophysiological approach
to biomonitoring and biorecovery. Springer Verlag, Berlin, New York. p: 324.
- Bergagli R., Monaci F., Borghini F., Bravi F. and Agnorelli C. (2002). Mosses and
Lichens as biomonitors of trace metals. A comparison study on Hypnum cupressiforme
and Parmelia coperata in a former mining district in Italy. Environmental Pollution 116:
279-287.
- Bold H.C. (1967) Morfology of plants, second eds. Haper&Row. New York 215-229.
- Brehm K, (1968). Die Bedeutung des kationenaustausches fűr den kationenengehalt
lebender Sphagnen. Planta (Berlin) 79. 324-345.
- Breuer K. and Mezler A. (1990) Heavy metal acummulation (lead and cadmium)and
ionexchange in three species of Sphagnecaea. II Chemical equilibrium of ion exchange
and the selectivity of single ions. Oecologia 82: 468-473.
- Brown D.H., (1984). ‘Uptake of Mineral Elements and Their Use in Pollution
Monitoring’, in A.F. Dyer, J.G. Duckett (eds), The Experimental Biology of Bryophytes,
Academic Press, Orlando, FL, pp. 229–255.
- Brown D.H. (1982) Mineral Nutrition In: smith A.J.E. (ed) Bryophyte Ecology,
Chapman& Hall London pp 383 404.
- Brown D.H. and Bates J.W. (1990). Bryophytes and nutrient cycling. J.Linn Soc.
Bot. 104: 129-147
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
113
- Brown D.H., Brűmelis G. (1997). Movement of metals to new growing tissues on the
moss Hylocomium splendens (Hedw). BSg Annals of Botany 79: 679-686.
- Buse A., Norris D.,Harmens H., Bűker P., Ashenden T. And Mills G. (2003). Hevy
metals in European Mosses 2000/2001 Survey UNECE IPE Vegetation Centre for
Ecology and Hidrology ,Bangor, UK p:45.
- Bűscher P. Koedman N. and Neirinck L. (1983). Cation- exchange capacity of mosses
in relation to soil preference In: Cran W.J. Janaćek K. Rybova R. And Sigler K. (eds).
Membrane transport in plants, Proc. Symp. Held in Prague,Czechoslovakia Aug, 15-21,
1983. John Wiley&Sons, New York, pp 477-478.
- Calabrese S., D’Alessandro W., Parello F., Bellomo S., Brusca L. Application of the
moss bag miomonitoring technique in an active volcanic environment (Mt. Etna, Italy),
http://www.earth-prints.org/bitstream/2122/7053/1/ICOBTE_Calabrese%26al.pdf
- Castello M. 2007 A Comparison Between Two Moss Species Used as Transplants for
Airborne Trace Element Biomonitoring in NE Italy.
- Chaplin F.S., Oechel W.C., Cleve K., and Lawrence W. (1987) The role of mosses in
the phosphorus cycling of an Alaskan black spruce forest. Oecologia 74: 310-315.
- Cheng S., (2003). Effects of Heavy Metals on Plants and Resistance Mechanisms,
Environ Sci & Pollut Res 10 (4) 256 - 264
- Clymo R.S. (1963). Ion exchange in Sphagnum and its relation to big ecology.
Ann.Bot N.S. 27: 309-324.
- Couto J.A., Ferna´ndez J.A., Aboal J.R., Carballeira A. (2003). Active biomonitoring
of element uptake with terrestrial mosses: a comparison of bulk and dry deposition.
- Çullaj A. (2005). Kimia e mjedisit.
- Çullaj A. (2007). Analiza kimike instrumentale.
- Dietz K. J., Baier M., Kramer U., (1999). Free radicals and reactive oxygen species as
mediators of heavy metals toxicity in plants. In: Prasad MNV, Hagemeyer J., eds. Heavy
metals stress in plants; from molecule to ecosystems. Berlin, Springer-Verlag, 73-97
- Directive 76/464/EEC, (2006). Water pollution by discharges of certain dangerous
substances.
25- Duffus J. H., (2002). “Heavy Metals”–A meaningless term. Pure and Applied
Chemistry, 74, 793-807.
- Fernandez J. A., Carballeira A. (2002). Biomonitoring metal deposition in Galicia
(NW Spain) with mosses: factors affecting bioconcentration.. Chemosphere. 46: 535-542
- Fernandez J. A., Ederra A., Nunez E., Martinez- Abaigar J., Infante M., Heras P.,
Elias M. J., Mazimpaka V., Carballeira A. (2002). Biomonitoring of metal deposition in
northern Spain by moss analysis. The Sci. Tot. Environ. 300: 115-127.
- Foth H.D., Ellis B.G. (1997). Soil fertility, 2-nd Ed CRC press, Boca Ration, Florida,
pp 290.
- Ford J., Landers D., Lasorsa B., Crecelius E. and Martinson J. (1995). Inorganic
contaminants in Arctic Alaskan cosystem: long Range Atmospheric Transport or local
point sources. Scien. Total. Envirin. 160 323-335.
- Garson D. Factor Analysis. PA 765: Quantitative Research in Public Administration
North Carolina State University.
- Gjengedal E. and Steinnes E. (1990) Uptake of metal ions in moss from artificial
precipitation. Environ. Monitor. Assess 14: 77-87.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
114
- Goffinet B., Buck W.R. (2004). Systematics of the bryophites (mosses): From
molecules to a rievised classification. Monographs in systematic Botany (Missuri
Botanical Garden Press) 98: 205-239
- Gorenijkin V.V., Holling F.H. (2005). Evidence for the most basal in land plants
dividing bryophites and tracheophites linages. Plant systematic and evolution 254: 93-
103
- Grodzinska K., Szarek-Lukaszewska G. (2001). Response of mosses to the heavy
metal deposition in Poland An overview. Environ. Pollut. 114, 443-451.
- Haxhimihali Dh., Haxhi H., Karagjozi H., Durrësi S. Fjalor i kimisë, Botime
Enciklopedike. Seria e Fjalorëve Tematik Tiranë 1984: 362-363.
- Harmens H., Norris J.A., Koerber G.R., Buse A., Steinnes E., Rűhling A. (2008)
Temporal trends (1990-2000) in the concentration of cadmium, lead and mercury in moss
across Europe. Environtal Pollution 151: 369-376.
- Harmens, H., Norris, D., Mills, G., and the participants of the moss survey (2013).
Heavy metals and nitrogen in mosses: spatial patterns in 2010/2011 and long-term
temporal trends in Europe. ICP Vegetation Programme Coordination Centre, Centre for
Ecology and Hydrology, Bangor, UK, 63 pp.
- Hutton M, Symon C., (1986). The quantities of cadmium, lead, mercury and arsenic
entering the U.K. environment from human activities. Science of the Total Environment,
57, 129-150.
- Imperato M., Admo P., Naimo D., Arienzo M., Stanzione D. and Violant P. (2003).
Spatial distribution of heavy metals in urban soils of Naples city Italy. Environ. Pollut.,
124, 247-256.
- Jovović A., Kovačević Z., Radić D., Stojiljković D., Obradović M., Todorović D.,
Stanojević M., (2010). The Emission Of Particulate Matters And Heavy Metals From
Cement Kilns– Case Study: Co-Incineration Of Tires In Serbia, Chemical Industry &
Chemical Engineering Quarterly, 16 (3), 213-217.
- Kenrick P. Crane P.R. (1997). The origin and early evolution of plants on land. Natura
389: 33-39- Kimmerer R.W. (2003). Gathering moss Oregon. Oregon State University
Press.
- Koedman N. and Bűscher P. (1983). Studies on the possible role of cation exchange
capacity in the soil preference of mosses. Plant Soil 70: 77-93.
- Lammel G., Ghim Y. S., Broekaert J., Gao H., (2006). Heavy Metals In Air of an
Eastern China Coastal Urban Area and the Yellow Sea. Fresenius Environmental
Bulletin, Volume 15, No 12a, 1539-1548.
- Lammel G., Brüggemann E., Gnauk T., Müller K., Neusüss C. and Röhrl A., (2003). A
new method to study aerosol source contributions along the tracts of air parcels and its
application to the near-ground level aerosol chemical composition in central Europe.
Journal of Aerosol Sciences, 34, 1-25.
- Lazo P., Vasjari M., Frontasyeva M.V., Stafillov T., Malaj F., Gjika I., Goryainova Z.,
Baceva K, (2012). Active moss biomonitoring technique for atmospheric deposition of
heavy metals study in Tirana and Vlora cities, Albania, Fresenius Environmental
Bulletin, Vol. 21; No. 8 (accepted for publication)
- Leblond S. (2004). Ëtude pluridisciplinaire du transfert des métaux de l’atmosphére
vers les mousses (Scleropodium purum): Suivisur un site rural (Vouzon, France). These
de Doctorat Universite Paris 7- Denis Diderot, Paris France 214 pp.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
115
- Loring, D.H., Rantala, R.T.T., 1992, Manual for the geochemical analysis of marine
sediments and suspended particulate mater, Earth Sciences Reviews, 32, 235-283
- Makholm M. M., Mladenoff D. J., (2005). Efficacy of a Biomonitoring (Moss Bag)
Technique For Determining Element Deposition Trends On A Mid-Range (375 Km)
Scale, Environmental Monitoring and Assessment, 104, 1–18, DOI: 10.1007/s10661-005-
6398-3 _c Springer
- Markert B., Wappelhorst O., Weckert V., Herpin U., Siewers U., Friese K.,Breulmann
G. (1999). The use of bioindicators for monitoring the heavy-metal status of the
environment. Journal of Radioanalytical and Nuclear Chemistry. 240: (2) 425-429.
- Markert B.A., Breure A.M. & Zechmeister H.G. (2003). Definitions, strategies and
principles for bioindication/biomonitoring of the environment. In: Markert BA, Breure
AM & Zechmeister HG (eds) Bioindicators and biomonitors. Elsevier, Oxford 3-39.
- Moriarty F. (1999). Ecotoxicology - the study of pollutants in ecosystems. 3rd edition.
Academic Press, San Diego. 347.
- Mulgrew A., Williams P. (2000). Biomonitoring of air quality using plants, Air hygiene
reportno. 10, (paragraph 1.6 Urban and industrial surveys), http://www.umweltbundesamt.
de/whocc/AHR10/II-HM-1.htm
- Nieboer E., Richardson D.H.S. (1981). Lichens as monitors of atmospheric deposition.
Atmospheric pollutants in natural waters. Ann Arbor Science Publishers. 339-380 pp.
- Nieboer E., Richardson D.H.S. (1980). The replecment of the nondescript term “heavy
metal” by a biologically and chemically significant classification of metal ions Environ.
Pollut.(Ser. B) 1: 3-26.
- Nriagu J. O., (1989). A global assessment of natural sources of atmospheric trace
metals, Nature, 338, 47-49.
- Nriagu J. O, Pacyna J. F., (1988). Quantitative Assessment of Worldwide
Contamination of Air, Water, and Soils by Trace Metals. Nature, 333, 134-139.
- Onianwa P.C. (2001). Monitoring Atmospheric Metal Pollution:A review of the use of
mosses as indicators .Environ. Monit.assess.71:13-45.
- Pacyna, J. M., Pacyna, E. G., Aas, W., (2009). Changes of emissions and atmospheric
deposition of mercury, lead, and cadmium, Fifty Years of Endeavour, Atmos. Environ.,
43, 117–127.
- Panda S. K., Choudhury S., (2005). Chromium stress in plants, Brazilian Journal of
Plant Physiology, ISSN 1677-0420, vol.17 no.1.
- Pirrone1 N., Cinnirella S., Feng X., Finkelman R.B., Friedli H.R., Leaner J., Mason R.,
Mukherjee A.B., Stracher G. B., Streets D. G., Telmer K., (2010). Global mercury
emissions to the atmosphere from anthropogenic and natural sources, Atmos. Chem.
Phys., 10, 5951–5964 www.atmos-chem-phys.net/10/5951/2010/doi:10.5194/acp-10-
5951-2010
- Pitcairn C.E.R., Fowler D., Grace J. (1995). Deposition of fixed atmospheric nitrogen
and foliar nitrogjen content of bryophytes and Calluna vulgaris (L.) Hull. Environmental
Pollution 88,193-205.
- Pickering D.C., Puia I.L. (1969). Mechanism for the uptake of zinc by Fontinalis
antipyretic. Physiol. Plant 22: 653-660.
- Popper Z.A., Fry S.C. (2003). Primary cell wall composition of bryophites and
charophytes. Ann. Bot. 91: 1-12.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
116
- Puckett K.J. (1998). Bryophytes and lichens as monitors of metal deposition. In: Nash
TH III & Wirth V(eds)Lichens, bryophytes and air quality. J. Cramer, Berlin, Stuttgart.
Bibliotheca Lichenologica. 30: 321-267.
- Raven J.A., Griffiths H., Smith E.C., Vaughn K.C. (1988) New perspectives in the
biophysics and physiology of bryophites. Maney Publishing and the British Bryological
Society, UK, pp 261-275.
- Richter A., Dainty J. (1989). Ion behaviour in plant cell walls. Selective cation
binding by Sphagnum russowii cell walls. Can. J. Bot. 68 773-781.
- Rühling A, Tyler G. (1968). An ecological approach to the lead problem. Botaniska
Notiser 122, 248– 342.
- Rűhling A., Tyler G. (1970). Sorption and retention of the heavy metals in the
woodland moss hylocomium splendens. Br, et Sch.Oikos 21: 92-97.
- Rühling Å., Steinnes E. (1998). Atmospheric heavy metal deposition in Europe 1995-
1996. Nordic Council of Ministers, NORD 15: 66.
- Sacharova J, Suchara I. (1998). Atmospheric deposition levels of chosen elements in
the Czech Republic determined in the framwork of the International Bryomonitoring
Program 1995.Sci Total Environ: 225:32-50.
- Saitanis C.J., Frontasyeve M.V., Steinnes E., Palmer M.W., Ostrovnaya S.F.,
Gundorine S.F. (2012). Spatiotemporal distribution of airborne elements monitored wiyh
yhe moss bags technique in the greater Thriason Plain Attica Greece. Environ. Monit
Assess (March 2012)
- Saraçi M., Çullhaj A., Robinson D., Damo B., (1995) Analytical investigation of soil
from tree plantation in south east Albania. Fresenius Environmental Bulletin 4: 624-629.
- Schutzendubel A., Polle A. (2002). Plant responses to abiotic stresses: heavy metal-
induced oxidative stress and protection by mycorrhization. J Exp Bot 53: 1351–1365
- Shallari S., Kristo I., Sallaku F., Sulce S. (2009). Concentration and distribution of
cooper, zinc and cadmium in contaminated soil near metalurgical plant of Elbasan
Albania. Option mediterranéennes seria A n.50: 425-432
- Shimwell D.W., Lauric A.E. (1972). Lead and zinc contamination of vegetation in the
southern Pennines. Environ. Pollut. 3: 291-301.
- Spiric Z., Frontasyeva M.V., Stafilov T., Steinnes E., Bukovec D., Gundorina S.F.,
Ostrovnaya T.M., Enimiteva V. (2009). Multielement Atmospheric Deposition Study in
Croatia Using Moss Biomonitoring, NAA, AAS and GIS Technologies,.
- StafilovT.,Barandovski L., Frontasyeva M.V., Šajn R., Steinnes E. (2012) Moss
biomonitoring of atmospheric pollution with heavy metals in the repoblic of Macedonia,
25th Task Force Meeting of the UNECE ICP- Vegetation, 31th January – 2nd February
2012, Brescia, Italy, http://icpvegetation.ceh.ac.uk/events/documents/Stafilovetal.pdf
- Taylor F.G., Witherspoon J.P. (1972). Retention of simulated fallout perticles by
lichens and mosses. Health Phys. 23: 867-869.
68- Technical Report No. 3, Environment Australia, Review of data on heavy metals in
ambient air in Australia, May 2002, ISBN 0 6425 4781 5, http://www.environment.gov.au/atmosphere/airquality/publications/report3/chapter2.html - Temple P.J., McLaughlin D.L., Linzon S.N., Wills R. (1981). Moss bag as monitors of
atmospheric deposition. J. Air Pollut. Control Assoc. 31: 668-670.
MONITORIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË
SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE
SI BIOINDIKATORË
117
- Thomas W. (1984). Staistical models for acumulation of PAH, chlorinated
hydrocarbons and trace metals in epiphytic Hypnum cupressiforme.Water Air Soil Pollut.
22:355-370.
- Tota O., Huqi B., Skuraj E., Sallaku S. (2010). An investigation of the spatial
variability of heavy metal concentration in floodplain sediments around the metalurgical
combine of Elbasn, Albania. Research Jurnal of Agricultural Science 42: 340-346
- Turner B.L., Baxter R., Ellwood N.T., Whitton B.A. (2003). Seasonal phosphatase
activities of mosses from Upper Teesdale, northern England. J Bryol. 25: 189-200
- Tyler G. (1990). Bryophytes and heavy metals: a literature review. Botanical Journal
of the Linnean Society, 104, 231–253, 0024-4074.
- UNDP – Albania, (2010). Ferrochrome Smelter, Elbasan _Final EIA Report.
- United Nations Economic Commission for Europe. (2010). Convention on Long-
Range Transboundary Air Pollution Monitoring. Monitoring of Atmospheric Heavy
Metal and Nitrogen Deposition in Europe Using Bryophytes Monitoring Manual. Survey.
- US EPA, (1996). US Environmental Protection Agency, Integrated Risk Information
System (IRIS). Manganese (CASRN 7439-96-5). www.epa.gov/iris/subst/0373.htm
- Vasconcelos, M. T. S. D. & Tavares, H. M. F. (1998). Atmospheric metal pollution
(Cr, Cu, Fe, Mn, Ni, Pb and Zn) in Oporto city derived from results for low-volume
aerosol samplers and for the moss Sphagnum auriculatum bioindicator. Science of the
Total Environment, 212, 11–20, 0048-9697.
- Zechmeister HG, Hoenwallner D, Riss A, Hanus-Illnar A. (2003). Variation in heavy
metal concentrations in the moss species abietinella abietina (Hedw) Fleisch according to
sampling time,with site variability and increase in biomass. Science of the Total
Environment 301: 55-65.
- WBK & Associates Inc., (2004). Assessment Report On Manganese For Developing
An Ambient Air Quality Objectives, Pub. No: T/775 ISBN No. 0-7785-3947-4 (Printed
Edition) ISBN No. 0-7785-3949-0 (On-line Edition)
http://www3.gov.ab.ca/env/info/infocentre/publist.cfm)
- Wetman G.F., Timmer V. (1967). Feather moss growthand nutrient content under
upland black spruce. Woodlands Research Index, Pulp and Paper researchInstituteof
Canada, Pointe Claire, P. Q., Canada 138: 1-38.
- Wells G.M., Brown D.H. (1990). Ionic control of intracellular and extracellular Cd
uptake by the moss Rhytidiadelphus squarrosus (Hedw) Warnst. New Phytol. 116: 541-
553.
- Whelpdale D.M., Summers P.W., Sanhueza E. (1998). A global overwiew of
atmospheric acid deposition fluxes. Environmental Monitoring and Assessment 48: 217-
240.
- Wittig R. (1993). General aspects of biomonitoring heavy metals by plants. In:
Markert B. (ed) Plants as biomonitors - Indicators for heavy metals in the terrestrial
environment. VHC, Weinheim, p 3-27.