‘Laat musea trots zijn op hun eigen veeleisendheid’
Pauline Slot
MUSEA MEER DAN WAARD
2 / Meer dan waard \ / Meer dan waard \ 3
De ‘making of’ de cover in het Van Abbe Museum
/Economische waarde\ Fotograaf Rob Overmeer aan het werk.
/Verbindende waarde\ Klassiek meets modern. Visagiste Mirjam Venema transformeert model Joan tot Mona Lisa. Of lijkt ze op de Venus van Botticelli? Wie zie jij in haar gezicht?
/Educatieve waarde\ Wist je dat de Volkswagen Kever echt schommelt als je erin ligt? Je kunt hier zelfs wagenziek worden!
/Belevingswaarde\ Deze auto is wel heel comfortabel gemaakt. Luieren in kussens, wegdromen bij een film of gewoon even niks. Eigenlijk kan er alles wat achter het stuur níet kan.
/Collectiewaarde\
Titel: Naked Machine (Volkswagen Modern) Kunstenaar: Surasi KusolwongDatering: 2000-2011 Materiaal: VW Kever 1973, futons, video, iPads, collectieve voorwerpen, meubels, planten, tapijtAfmeting: variabel Locatie: Van Abbemuseum, 2e verdieping nieuwbouwInventarisnummer: 2997”Collectie: Van Abbemuseum, verworven in 2011 met steun van de BankGiro Loterij
IN UITVOERING: * Schiphol Nederland: Playplane Lounge 2 * EYE Filmmuseum: interactives * Het Noordbrabants Museum: Jheronimus Bosch – Visioenen van een genie * SNS Bank: De Merkbeleving * Schiphol Nederland: Zitmeubilair Lounge 2 * RECENT OPGELEVERD * Het Tropenmuseum: The Sixties & Ziezo Marokko * Ecco: Bezoekerscentrum Denemarken * Sealove: Experience centre A-Seal * Bijenkorf: kerstetalages * STAM: Het Verloren Koninkrijk – Willem I en België * Nationaal Archief: 24 uur met Willem *
Newtonstraat 20-22 1446 VR Purmerend
0299-462260www.kloosterboer-decor.nl
/ Meer dan waard \ 54
Voorwoord
Meer dan Waard!
Een diamant is duurder dan water, toch is water meer waard. Waarden en prijzen: we kennen het verschil
maar al te goed. En toch kijken we eerder naar de prijs dan dat we stil staan bij de waarde van de dingen.
Zo is het ook met musea. Wat de musea kosten, is een vrij simpele rekensom. Maar de waarde van musea is
divers en lastig grijpbaar. Dus, hoe maak je dat inzichtelijk?
De Museumvereniging onderzocht eerder hoe de maatschappelijke betekenis van musea ‘smoel’ kon
krijgen. Het resultaat was een indeling in vijf museale waarden die als ankers dienen: collectiewaarde,
verbindende waarde, educatieve waarde, belevingswaarde en economische waarde.
Het lijken vage termen, maar waar je ook kijkt, overal zijn voorbeelden te zien. Verwondering in de ogen
van een schoolkind dat een dinosaurusbot bekijkt. Nostalgie bij een zeventiger die de eerste televisie
terugziet. Euforie bij de toerist die de halve wereld afreist om een oude meester in het echt te zien.
Levendigheid op de terrassen in de buurt van het museum waar bezoekers neerstrijken, vol van verhalen
en beelden. Allemaal waardevolle momenten.
In dit magazine kijken we door de ogen van anderen naar musea. Bijvoorbeeld van de wethouder van
Zwolle die ziet hoe de stad wel vaart bij het succes van De Fundatie, de onderzoeker die een belangrijke
vondst doet in het depot van Naturalis, of een scenarioschrijver die het EYE een prettige plek vindt om te
werken. Zij laten ons zien wat musea écht betekenen.
Als je het mij vraagt, dan zeg ik: pure schoonheid, prettige gekkigheid, verbazing over waar we als mens
toe in staat zijn.
Siebe Weidealgemeen directeur Museumvereniging
Welke betekenis hebben de musea voor jou? Wij horen het graag op: [email protected]
6 / Meer dan waard \ / Meer dan waard \ 7
25 Dutchbat en Kamp Westerbork
InhoudsopgaveInhoudsopgave
MENSEN
14 Abt Mathijsen werkt samen met Stedelijk Museum Alkmaar
15 Burgemeester Koelewijn blikt terug op Museumweek
26 Wesley Kros over lekker werken in de kasteeltuin
27 Nicole Söentken verbindt in Singer Laren
34 Leerling en gezel houden oude ambachten in ere
35 Gé Nijenhuis en de Slag om Arnhem
58 Opa van Dijk op avontuur met zijn kleinkinderen
59 Nezaket Aydin kijkt in de spiegel
73 Anne Kolkman koopt designtextiel
REPORTAGES
8 Honderdduizend bijen in depot Naturalis
18 Rechtszaak in Westfries Museum verbindt Hoorn
30 Kunst biedt kinderen een ander perspectief
52 Beleef het in Eye
66 Zwolle ‘rijker’ door De Fundatie
COLUMNS
17 Alexander Pechtold op de bres voor collectie
29 Neske Beks zoekt zichzelf in musea
41 Rachel Baan leert door verwondering
63 Pauline Slot over onbegrip en zere voeten
75 Burgemeester Brok over de winst van cultuur
EN OOK
42 Even wegdromen bij een reisje musea
64 Musea in cijfers
16 Krant en lezers helpen Limburgs Museum
36 Peuters in het museum!
29
66
59
8
6461 Driedubbel
beleven in MOA
72 Jam en rijkscollectie: hoe zit dat?
24 Yo! Hippe museumambassadeurs
FO
TO: S
IMO
NE
VA
N D
EN
BE
RG
FO
TO: E
VE
LIN
E V
AN
EG
DO
M
FO
TO: M
IKE
BIN
K
8 / Meer dan waard \ / Collectiewaarde \ 9
Opgeprikte insecten verklappen oorzaken van bijensterfte
Zonder bijen geen leven“Jazeker”, zegt Koos Biesmeijer, weten-
schappelijk directeur van Naturalis
Biodiversity Center. “Voor tal van onder-
zoekers is ons depot een oneindige bron
van kennis.” Een goed voorbeeld is de
bijencollectie. Naturalis heeft honderd-
duizenden bijen in bezit, grotendeels
opgeprikt in lades in het depot. Slechts
een klein deel is te zien in het museum.
Naturalis bewaart de objecten vooral
voor wetenschappelijke doeleinden. Een
toonaangevende collectie, maar toch:
waarom al die bijen bewaren?
Het antwoord: meer dan de helft van de
bijensoorten in Nederland staat op de
Rode Lijst van bedreigde dier- en plant-
soorten. En dus wordt er onderzoek
gedaan naar de vraag waarom wilde bijen
het zo moeilijk hebben op dit moment.
“Een belangrijke vraag, want bijen zijn
cruciaal voor de bestuiving van planten,
bomen én landbouwgewassen”, vertelt
Biesmeijer. “Naast honingbijen, gehouden
door imkers, telt Nederland 360 andere
soorten bijen, die tweederde van onze
gewassen bestuiven. Bestuiving is een
belangrijke stap in de voorplanting; zonder
bestuiving geen appels, peren of blauwe
bessen.”
Enorme aantallenDankzij verzamelaars uit het verleden
beschikt Naturalis over enorme aantallen
Tijdreis in depot voor onderzoeksvragen
van nuHet depot van Naturalis torent stoer uit boven het museum in Leiden. Het herbergt de grootste museumcollectie van Nederland. Ruim 37 miljoen objecten liggen hier; meer dan de helft van de hele Collectie Nederland. Naturalis is trots op zijn collectie, maar kritische geluiden zijn er ook: depots zijn duur en kosten de belastingbetaler geld. Hebben ze wel een functie, al die kevertjes, vlinders en skeletten die daar opgeslagen liggen in het donker?
insecten, waarvan wetenschappers
dankbaar gebruik maken. Want hoe groter
de aantallen, hoe beter zij hun uitspraken
statistisch kunnen onderbouwen. “De
bijencollectie is van onschatbare waarde
voor ons onderzoek naar de achteruitgang
van bijen”, zegt bestuivingsexpert Jeroen
Scheper. Hij is onderzoeker bij het
Wageningen University & Research
Centre. Samen met zijn collega’s wilde hij
uitzoeken wat de lievelingsbloemen van
wilde bijen zijn. Vaak wordt de achteruit-
gang van wilde bijen namelijk in verband
gebracht met de verdwijning van bepaalde
plantensoorten. “De grote vraag was hoe
we dat konden bewijzen”, zegt Scheper.
“Omdat veel bijensoorten zeldzaam zijn
10 / Meer dan waard \ / Collectiewaarde\ 11
geworden, is het moeilijk om betrouwbare
uitspraken te doen over hun bloemvoor-
keuren. Bovendien kun je moeilijk bepalen
of hun bloembezoek echt hun voorkeur
weerspiegelt, of dat ze bepaalde planten
bezoeken bij gebrek aan beter.”
Daarom kozen de onderzoekers voor een
studie naar de periode dat alle bijensoor-
ten nog algemeen voorkwamen: de
periode tot 1950. Dat is de tijd vóór de
grootschalige landverkavelingen en de
intensivering van de landbouw. Toen
konden ze wel volop terecht bij hun
lievelingsbloemen.
Op zoek naar stuifmeel De bijencollectie van Naturalis bood
daarbij uitkomst. Scheper en zijn collega’s
mochten grasduinen in de historische
collectie, wat voor hen een fascinerende
tijdreis werd. Ze speurden naar het
stuifmeel op lang geleden gevangen bijen.
Vaak poetsen de insectendeskundigen van
het museum stuifmeelkorrels nauwkeurig
weg als ze de bijen prepareren, omdat ze
de haartjes beter willen zien. In dit geval
waren de onderzoekers juist op zoek naar
bijen met niet-schoongemaakte pootjes.
De wetenschappers prezen zichzelf rijk
met de vondsten in het depot: zo’n tien
procent van de bijen had nog stuifmeel
aan de poten. Zo konden ze de bijbehoren-
de bloemen identificeren. Bovendien
waren er van 57 soorten bijen zulke grote
aantallen beschikbaar, dat ze daarmee
betrouwbare berekeningen konden
uitvoeren.
“Van alle bijen in Naturalis is precies
bekend waar en wanneer ze gevonden
zijn”, zegt Scheper. “Het is uitzonderlijk dat
er zulke goede insectencollecties en zulke
goede plantgegevens zijn. In Engeland is
een soortgelijke collectie te vinden, maar
verder houdt het op. Voor ons was het
Uit de schatkamer van Naturalis
HISTORISCH HEERLIJKE TOMAATHoe krijgen we weer een écht lekkere tomaat? Dat willen onderzoekers graag weten, en de consument natuurlijk ook. Tegenwoordig worden tomaten gekweekt op hun weerbaarheid tegen ziekteverwekkers, en dat heeft niet alleen geleid tot genetische verarming, het maakt dat de tomaat ook stukken minder lekker smaakt.Om de smaak van de eerste tomaten terug te halen, zijn historische collecties uit de genenbanken en herbaria van onschatbare waarde. De oudst bewaard gebleven tomaat ter wereld werd door de Spanjaarden vanuit de Andes naar Europa gebracht. De vrucht belandde tussen 1542 en 1544 in een Italiaans herbarium en ligt nu in het depot van Naturalis.Bij het 150+ Tomato Genome ReSequencing Project, onder leiding van Wageningen University & Research Centre, zijn 30 tomatensoorten en 53 cultivars uit wereldwijde genenbanken en herbaria geanalyseerd. De historische collecties gaven inzicht in de smaak van de eerste tomaten en toonden aan waar de tomaten in de Andes voor het eerst in cultuur zijn gebracht. De wilde soorten die daar nog steeds groeien, kunnen nu gebruikt worden om de genetische diversiteit van de huidige tomaat te vergroten. En ja, zo worden ze ook stukken lekkerder.
De museumtip van:JEROEN SCHEPER onderzoeker Alterra
Wonderrijck Twente “Dit kleine natuurhistorischemuseum in Denekamp heeft veelinteractie en mooie voorwerpen. Ze hebben ook een grote mammoet. Zo’n spektakelstuk, dat maakt natuurlijk indruk.”
12 / Meer dan waard \ / Collectiewaarde \ 13
De museumtip van:
KOOS BIESMEIJER, wetenschappelijk directeur Naturalis
De Wonderkamers in het Gemeentemuseum
“Lijkt een Mondriaanschilderij nabouwen je eenvoudig? In de Wonderkamers in Den Haag doe je het zelf, en ervaar je hoe moeilijk het is. Vorig jaar ben ik er met mijn gezin geweest. We gingen in duo’s op pad en hebben elkaar die dag nauwelijks nog gezien. Als een museum dat bereikt, is dat geniaal.”
geweldig dat er nog zoveel materiaal
beschikbaar was.”
De praktijkUit het onderzoek bleek zonneklaar dat
met name die bijensoorten in aantallen
achteruit waren gegaan waarvan de
voorkeursplanten waren verdwenen.
Daarmee leverden de onderzoekers het
wetenschappelijke bewijs dat er inderdaad
een directe relatie is tussen de achteruit-
gang van bepaalde wilde plantensoorten
en wilde bijen.
Met name de bijensoorten die in de zomer
stuifmeel verzamelen, blijken sterk in
aantal te zijn verminderd. In het voorjaar
zijn er volop grasvelden en bermen met
paardenbloemen, pinksterbloemen en
weelderig fluitenkruid. Maar eind mei
wordt er massaal gemaaid en verandert
het landschap in een biljartlaken. Voor de
bijen is er dan weinig meer te halen, zodat
de volken steeds kleiner worden.
Het resultaat van dit onderzoek kan
vertaald worden in praktische aanbevelin-
gen, met als doel om de wilde bijen weer
terug te krijgen. “Denk aan gefaseerd
maaien en gerichte maatregelen om een
aantal kritische plantensoorten te
behouden”, zegt Scheper.
DigitaliseringDe bijencollectie van Naturalis laat zien
hoe belangrijk dit soort onderzoek in
museale collecties is. En ook de musea
blijven in beweging om hun collega-weten-
schappers zo goed mogelijk van dienst te
zijn. Hoe beter toegankelijk de collectie is,
hoe sneller er resultaten geboekt worden.
Daarom laat Naturalis de collectie
digitaliseren. Dit jaar komt er een einde
aan die monnikenklus, waarbij maar liefst
zeven miljoen objecten gefotografeerd
zijn en ingevoerd in een databestand. Met
één druk op de knop kunnen wetenschap-
pers uit de hele wereld dan zien of
Naturalis bijen uit hun land in de collectie
heeft.
Duizenden euro’sOok harde cijfers leveren overtuigings-
kracht. Zeker als je kunt melden wat de
bijdrage is van wilde bijen aan de Neder-
landse economie. Zo stelden onderzoe-
kers vast dat zij een grote economische
waarde hebben. Met hun nijverheid
dragen ze jaarlijks maar liefst duizenden
euro’s per hectare bij aan de productie-
waarde van appels en blauwe bessen.
Alleen al voor de Elstar-appel komt dit
voor heel Nederland neer op zestien tot
twintig miljoen euro. Het onderzoek werd
in opdracht van het ministerie van
Economische Zaken uitgevoerd, en ook
Naturalis speelde er een rol in. Dankzij
hun bijencollectie konden zij met hun
expertise een bijdrage leveren.
Schatkamer aan informatieAl zou je het op het eerste gezicht niet
zeggen, die honderdduizenden opgeprikte
bijen bevatten voor wetenschappers dus
een schat aan informatie, in dit geval over
de bijensterfte. Kennis die ook voor ons
vandaag de dag van grote waarde is. En
niet alleen de bijen, ook al die opgeprikte
vlinders, mineralen en fossielen vertellen
ons iets over het leven op aarde, van
vroeger en van nu. Dat maakt de twintig
verdiepingen hoge toren van
Naturalis tot een schatkamer aan informa-
tie, en iets om heel zuinig op te zijn.
<Uit de schatkamer van Naturalis
EERSTE UITING VAN CREATIVITEITIn het depot van Naturalis ligt al meer dan honderd jaar de collectie van Eugène Dubois, die eind negentiende eeuw opgravingen deed in NederlandsIndië. Dubois werd beroemd door zijn ontdekking van wat hij de Javamens noemde. Deze voorouder van de moderne mens wordt nu Homo Erectus genoemd. Bij een onderzoek naar het dieet van de Homo Erectus stuitte onderzoekers op een schelp met ingekraste driehoekjes, wat alleen te zien was bij strijklicht. Heel bijzonder, want tot nu toe werd aangenomen dat alleen de moderne mens (Homo Sapiens) dit soort graveringen maakte, vanaf zo’n 100.000 jaar geleden. Een team van 21 onderzoekers uit binnen en buitenland onderwierpen Dubois’ schelpen aan een nieuw onderzoek. Het resultaat: de gravering was onomstotelijk het gevolg van opzettelijk menselijk handelen. Tussen 540.000 en 430.000 jaar geleden hebben onze vroege voorouders met vaste hand een schelp versierd, een eerste uiting van creativiteit.
14 15
nze abdij hier in Egmond is begin tiende eeuw gesticht, en we beschikken over nogal wat oude manuscripten, handschriften en bodemvondsten. Het Stedelijk Museum Alkmaar heeft daarom al diverse malen bij ons aangeklopt als ze
‘iets over Egmond’ doen. In 2008 bijvoorbeeld, bij de tentoonstelling Macht & Mystiek. Deze keer benaderde het museum ons voor hun kunsthistorisch onderzoek naar Van der Heck, een schilder uit de Gouden Eeuw. Over zijn werkwijze, de omslag daarin, de details. Er hangen wat van zijn werken in de abdij, en we vinden het natuurlijk leuk om aan zo’n onderzoek mee te werken. Dat doen we wel vaker, net als het Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis en de regionale archieven. Het Stedelijk Museum in Alkmaar heeft de tekeningen van onze abdij onderzocht. Dat werd een teleurstelling: het bleken helemaal geen Van der Hecks te zijn! De handtekening klopte niet, en er zaten watermerken uit begin negentiende eeuw in. Mooi voor het onderzoek natuurlijk, jammer voor ons. We hebben er nog wel de tentoonstelling van het museum over Van der Heck mee gehaald. Tja, en nu hebben we hier ook nog wat schilderijtjes hangen die we altijd tot Van der Hecks rekenen. Willen we graag zo houden. Dus die laten we maar niet onderzoeken…”
Abt Gerard Mathijsen van de St.-Adelbertabdij in Egmond
De Van der Hecks die geen Van der
Hecks waren
ijk, zo zag ons plein er in april uit. Een reuzendrinkhoorn in de stralende zon. Iedereen wilde er mee op de foto. Hij is speciaal voor de Museumweek gemaakt. Voor mensen die dit pronkstuk van het Stedelijk Museum Kampen niet kennen: in werkelijkheid is hij nog geen
dertig centimeter groot. Maar de waarde ervan voor Kampen is enorm. Cultuur kleurt een stad. Dat is precies wat deze beker van het Rijnschippersgilde doet: hij weerspiegelt de identiteit van Kampen als plaats aan, met en door het water. We danken er immers ons rijke verleden als Hanzestad aan. En denk ook aan de toekomst. Water Verbindt is in 2017 het thema van de Internationale
Hanzedagen in Kampen. Er zal aandacht zijn voor de gevolgen van de klimaatverandering, de omgang met stedelijk water, en water als energiebron. En wat dacht je van de middeleeuwse kogge waar we op zijn gestuit tijdens de verdieping van de IJssel? Die wordt straks geconserveerd op de Bataviawerf in Lelystad. Daarna gaan wij hem in Kampen exposeren. Dan kunnen onze bewoners zich ook daar weer mee identificeren, net als met de drinkhoorn. Waar de gouden gigant nu staat? Laat ik zeggen dat hij veilig opgeborgen is. Bij de festiviteiten in 2017 hopen we hem hier op het plein weer op te tuigen.”
Bort Koelewijn, burgemeester van Kampen
Museumschat weerspiegelt
identiteit Kampen
FO
TO: N
ICK
VA
N T
IEM
FO
TO: R
OB
OV
ER
ME
ER
16 / Meer dan waard \ / Collectiewaarde \ 17
In het kort
‘Speeltje’ blijkt echte Van Leeuwenhoek
In 2014 kreeg Museum Boerhaave in
Leiden een bijzondere vraag uit de wereld
van het grote geld. Bij het beroemde
veilinghuis Christie’s in Londen was een
bijzonder voorwerp opgedoken. In een
poppenhuis vol zilveren frutsels lag een
kleine microscoop zoals Antoni van
Leeuwenhoek ze in de zeventiende eeuw
maakte. Maar was het een echte? Museum
Boerhaave greep de uitdaging aan.
Experts van dit museum vergeleken de
vondst met bestaande Van Leeuwen-
hoek-microscopen en met replica’s. Ze
keken onder andere naar het zilvergehal-
te, aanwezige merktekens, stijlkenmerken,
het oppervlak van de lens en luchtbelletjes
in het glas. Bewijs stapelde zich op bewijs:
het ‘speeltje’ uit het poppenhuis bleek een
échte Van Leeuwenhoek te zijn. Het
exemplaar, waarvan er wereldwijd maar
elf bekend zijn, kwam dankzij dit onder-
zoek in Nederlandse handen en is een half
jaar te zien geweest in Museum Boer-
haave.
Column
/ALEXANDER PECHTOLD IS FRACTIEVOORZIT TER D66 TWEEDE KAMER\
Koester de conservator
SAMEN STERKHoe organiseer je als klein museum een
tentoonstelling over Nederlands beroemdste
schilder Rembrandt van Rijn? Door samen te
werken met andere musea en zo niet eerder
vertoonde collecties aan het publiek te tonen.
Particulier verzamelaar Jaap Mulders stond
zijn collectie van ruim honderd Rembrandt-
etsen in bruikleen af. Musea in Bergen op
Zoom, Hoorn, Harlingen, Gouda en Zutphen sloegen de handen ineen, waardoor het
financieel mogelijk werd om de reizende tentoonstelling Rembrandt in Zwart-Wit te
organiseren. ‘Rembrandt-expo Zutphen drukbezocht’, kopte het lokale dagblad De
Stentor. In een maand tijd kwamen zo’n 3.500 mensen de collectie daar bekijken,
tweeduizend bezoekers meer dan gebruikelijk.
Het Glazen Album van Limburg Het was een unieke kans: het Limburgs
Museum kon glasnegatieven verwerven
die aangetroffen waren op een vrijmarkt
in Amsterdam. Het waren opnames uit de
jaren dertig. Ze ontvouwden een Limburg
dat alleen 80-plussers uit hun herinnering
kenden. Het museum liet de ruim 3.600
glasnegatieven conserveren en restaure-
ren. Op zoek naar het verhaal achter de
foto’s werkte het museum samen met de
provinciale krant. Wekelijks verscheen een
pagina met een persoonlijk verhaal achter
een van de foto’s en een oproep te
reageren op een andere foto. De respons
was overweldigend. Het verhaal dat het
Limburgs Museum wilde vertellen kon
worden verbonden met ontroerende en
interessante familiegeschiedenissen. Het
succes was zo groot, dat de krant in 2010
een fotoboek publiceerde, waarin de
kennis van museum en publiek werd
gebundeld: Het Glazen Album van Limburg. De publicatie werd herdrukt en vindt nog
steeds gretig aftrek.
Schatten uit de zeeWrakduiker Hans Eelman brengt zoveel
mogelijk van wat hij met zijn eigen
onderzoeksschip boven water haalt, naar
het Kaap Skil Museum van jutters en
zeelui. “Ik vind het prachtig als mensen
genieten van de schatten uit de zee.” Hij
vindt het museum een perfecte slecht-
weervoorziening voor het toerisme: “Daar
hebben alle inwoners van Texel baat bij.”
De tentoonstelling Onderwaterarcheologie
van het museum is dankzij zijn inspannin-
gen gevuld met allerlei vondsten uit de
vele gezonken schepen rond Texel. Van
een eeuwenoude fles wijn tot een com-
pleet bronzen kanon uit 1640. “Het
zoeken, dat doe ik, onderzoeken doen de
archeologen.” En het conserveren? Dat is
wat hem betreft niet voorbehouden aan
de restauratoren: “Laat de bezoekers
maar meehelpen met het besprenkelen
van de houten vondsten, dat vinden ze
nog hartstikke leuk ook.”
Nederland kent een grote verscheidenheid aan musea. Van het Zoutmuseum in Delden, het zilvermuseum in Schoonhoven, tot de Lakenhal in Leiden, waar ik overigens in mijn studententijd nog als suppoost heb gewerkt. Al die musea samen tonen de Nederlandse geschiedenis, ons culturele verleden. Dat we zoveel verschillende musea hebben, is onze kracht en typeert ons museumbestel en stedelijke cultuur. Maar het kan ook gevaarlijk zijn. Zeker in tijden van bezuinigingen, waarin ‘niemand veilig is’, zoals een voormalig staatssecretaris dat ooit verwoordde. Musea moesten zich dus profileren en laten zien ‘wat ze waard zijn’. Dat doen ze vooral door meer publiek te trekken. Een kortzichtige visie, als je het mij vraagt. De aandacht lijkt steeds meer op de zogenaamde ‘blockbusters’ te liggen, tentoonstellingen gericht op een groot publiek. En daar komen ook bijzonder mooie en succesvolle tentoonstellingen uit voort. De oase van Matisse in het Stedelijk Museum bijvoorbeeld, en de tentoonstelling Late Rembrandt, die in drie maanden tijd meer dan een half miljoen bezoekers naar het
Rijksmuseum trok. Maar laten we ons niet
blindstaren op bezoekersaantallen. We moeten
ervoor waken dat de aandacht voor marketing, publieksvoorlich
ting en PR niet ten koste gaat van het aantal conservatoren en de onderzoekstaken van een museum. Die zijn namelijk cruciaal voor de waarde van de collectie. Tijdens het debat in de Tweede Kamer over de Erfgoedwet heb ik daarom het belang benadrukt van het op peil houden van ‘kennis en kunde’. Ik ben dan ook blij dat de minister heeft toegezegd om structureel te inventariseren welk percentage van de medewerkers zich bezighoudt met wetenschap, om zo ontwikkelingen als gevolg van bijvoorbeeld bezuinigingen in beeld te kunnen brengen. Wanneer blijkt dat de verhoudingen zijn scheefgegroeid, hebben we een gezamenlijke verantwoordelijkheid om daar wat aan te doen. Want met het verdwijnen van de conservator verdwijnt ook de kennis over wat er in huis is. En met die kennis verdwijnt de waardering. Daarmee doen we onze rijke collectie en op de lange termijn ook de belangstellende bezoeker tekort.
FO
TO: P
AT
RIC
K V
AN
HE
ME
RT
Bekijk de film over xxxxxx
18 / Meer dan waard \ / Verbindende waarde\ 19
Standbeeld Coen dreigt Hoorn te verscheuren
an Pieterszoon Coen symboli-
seert als gouverneur-generaal
van de VOC Neerlands roem en
rijkdom in de zeventiende eeuw.
Tegelijkertijd vertegenwoordigt
hij een mentaliteit van ‘niets
ontzien’, waarmee hij duizenden Bandane-
zen over de kling joeg. Terugverlangend
naar die tijd pleiten lokale en landelijke
kopstukken eind negentiende eeuw, bijna
drie eeuwen later, voor een tastbare
herinnering aan ‘Hoorns groote zoon’. In
1893 is het zover en volgt de onthulling
van het door Ferdinand Leenhoff gemaak-
te standbeeld op het Roode Steen in
Hoorn. Wel uitgenodigd hiervoor maar
niet verschenen zijn koningin-regentes
Emma en haar dochter Wilhelmina. Een
teken aan de wand?
BesmeurdWant J. P. Coen is zeker niet onomstreden.
Niet in 1937, als de Revolutionair Socialis-
tische Arbeiderspartij tijdens de
Coen-feesten pamfletten uitdeelt tegen
de viering van de uitbuiting van Neder-
lands-Indië door de Nederlandse bezitten-
de klasse. En niet in 1987, als in het 400e
geboortejaar van Coen het standbeeld
met verf wordt besmeurd en de Molukse
gemeenschap het aan de stok krijgt met de
ME. Maar nog nooit was het protest zo
hevig en agressief als in 2011. Het
burgervoorstel om het standbeeld van
Coen te vervangen door dat van een
tijdgenoot met minder bloed aan zijn
handen, leidt tot verhitte discussies. In de
stad, in landelijke media, op het internet.
Wie vóór het beeld is, heet genocide te
vergoelijken. Tegenstanders zijn ‘geen
echte Nederlanders’. De sfeer wordt
steeds grimmiger.
Maatschappelijk debatAls er regelrechte bedreigingen geuit
worden, is de maat vol voor het Westfries
Museum. De cultuurbewaker van de
Gouden Eeuw en naaste buur van het
beeld zint op een manier om de angel uit
het conflict te halen. Directeur Ad
Geerdink: “Het was ons opgevallen hoe
stereotiep en zwart-wit er over Coen
gesproken werd. We wilden een bijdrage
Westfries Museum smoort oproer in de kiem met unieke rechtszaak
Hoewel sommigen er een operettefiguur in zien, zijn de meesten het wel eens over de kwaliteit van het standbeeld van Jan Pieterszoon Coen in Hoorn: hier staat een man van stavast. Over de aanwezigheid van het monument zijn de meningen echter sinds jaar en dag verdeeld. In 2011 roept een burgerinitiatief de gemeenteraad zelfs op het beeld te verwijde-ren. De emoties lopen hoog op. Dan besluit het Westfries Museum in te grijpen – op niet eerder vertoonde wijze. Hoe ‘De Zaak Coen’, in 2015 op de Europese Best in Heritage-conferentie gelauwerd in de categorie Onderwijs, Opleiding en Bewustmaking, de gemoederen in Hoorn tot bedaren brengt.
leveren aan het maatschappelijk debat via
een verdieping van de persoon Coen. Om
een oordeel over iemand te kunnen vellen,
moet je meer over hem weten. Vervolgens
zochten we naar een podium waarop
zowel voor- als tegenstanders van het
Coen-beeld hun argumenten kwijt
konden. Dat vonden we in een rechtszaak.”
Historisch besef is de directeur niet
vreemd: tot 1932 deelde zijn museum het
gebouw met het kantongerecht van
Hoorn.
De museumtip van:BOB ENTIUS, tegenstander Coen-standbeeld
Museum De Vier Ambachten “Hulst is als vestingstadje een trip al meer dan waard. Maar wat echt niet mag ontbreken is een bezoek aan dit museum, met Reynaert de Vos als een van de hoofdthema’s.”
20 / Meer dan waard \ / Verbindende waarde \ 21
“We zochten naar een podium waarop zowel
voor- als tegenstanders van het Coen-beeld hun
argumenten kwijt konden. Dat vonden we in een
rechtszaak.”
Jan Pieterszoon Coen? Hoeveel doden staan op
het conto van Mladić? En hoeveel op dat van
Coen? Deze man is de grootste massamoorde-
naar in onze vaderlandse geschiedenis.”
Emmie Snijders, toevallig op dat moment bezig
met een masterscriptie over het beeld van Coen,
uit zich als voorstander iets genuanceerder. “Het
oprichten van een standbeeld of monument is
een eerbetoon”, zegt ze. “Het laten staan is het
levend houden van een herinnering – zowel
positief als negatief. Zo kunnen meer mensen
kennis nemen van het koloniale verleden in al zijn
facetten.”
MarktplaatsHet museum verzamelt ondertussen zoveel
mogelijk ‘bewijzen’ voor dan wel tegen het beeld
en de persoon van Coen. Het krijgt de beroemde
brief van Coen aan de hoofddirectie van de VOC
in bruikleen, waarin de aan hem toegeschreven
lijfspreuk ‘dispereert niet’ staat. Er komen
schilderijen binnen, wandborden, schoolboeken,
protestdrukwerk. Ook het exemplaar van de
tentoonstellingsaffiche waarop tegenstanders de
De museumtip van:
Emmie Snijders, voorstander van Coen-standbeeld
Zuiderzeemuseum “In dit museum in Enkhuizen ben ik in mijn jeugd meermalenmet de basisschool en mijn ouders geweest. Ik weet zeker dat dat heeft bijgedragen aan mijn interesse voor geschiedenis.”
PETER WESTENBERGvoormalig wethouder kunst en cultuur
Airborne Museum ‘Hartenstein’ “Voor een gespecialiseerd publiek misschien, maar daarom niet minder interessant. In het Airborne Museum in Oosterbeek is een stuk recente geschiedenis – de Slag om Arnhem – heel mooi verbeeld.”
Ook rechter Maarten van Rossem geeft zijn mening.
Protest tijdens een tentoonstelling over Coen in het Westfries Museum, ter gelegenheid van zijn vierhonderdste geboortedag, 1987.
Peter Westenberg is op twee manieren bij
De Zaak Coen betrokken. In de eerste plaats als
wethouder van kunst en cultuur. En in de tweede
plaats als eindverantwoordelijke: het museum is
een gemeentelijke instelling. Wat vindt hij van de
bemoeienis van het Westfries Museum met de
kwestie? “Ik was vanaf het begin voorstander.
De geschiedenis moet beleefd worden. Als je als
historisch museum het verleden dan zo met het
heden weet te verbinden, is dat goed voor de
kwaliteit van de discussie. De vorm van een
rechtszaak is ook buitengewoon innovatief.”
MladićIn drie maanden tijd stampt het museum een
tentoonstelling annex procesruimte uit de grond.
De bezoekers vormen samen de jury. Historicus
Maarten van Rossem wordt aangesteld als
rechter van dienst. Ook leggen zes getuigen à
charge en decharge verklaringen af op televisie-
schermen. Een fervente tegenstander is Bob
Entius. “Hoe kan een land”, zo bepleit de oud-
docent geschiedenis en maatschappijleer zijn
zaak, “dat Mladić voor een internationaal
tribunaal sleept, een eerbetoon accepteren aan
De museumtip van:AD GEERDINKdirecteur Westfries Museum
Museum Vlaardingen “Dit museum is fraai getransformeerd van visserij museum tot cultuurhistorisch museum van de regio. Complimenten ook aan de architect die de gebouwen met elkaar heeft verbonden.”
22 / Meer dan waard \ / Verbindende waarde\ 23
kop van Coen hebben vervangen door die
van Hitler hangt de museumdirectie
dankbaar op. “We struinden Marktplaats
af naar Coen-parafernalia”, vertelt Ad
Geerdink. “Penningen, prenten, een biljet
van 100 gulden van de Javasche Bank met
de beeltenis van Coen dat we kochten
voor een paar tientjes.” Ook komt er een
glossy waarin men alles over Coen nog
eens kan nalezen.
De makers richten de expositie zo
aantrekkelijk in, dat de bezoekers alles
willen bekijken om tot een gefundeerde
uitspraak te komen. En dat oordeel komt
er, zesduizend keer, geschreven op kladjes
die een plek op de muur krijgen. De
stemming valt vrijwel hetzelfde uit als in
de gemeenteraad: twee derde wil het
beeld laten staan, een derde is tegen.
Maarten van Rossem kan het niet nalaten
zelf nog even zijn mening per video te
geven: “Het beeld is opgericht in de late
negentiende eeuw en is dus een historisch
feit. In die tijd keken de Nederlanders heel
anders aan tegen hun eigen geschiedenis.
In die zin is het standbeeld een getuigenis
van opvattingen die anderhalve eeuw
geleden bestonden en moet het naar mijn
idee blijven staan.” Een oordeel waarover
Bob Entius zich nog steeds opwindt: “Ik
ben het vaak eens met Maarten van
Rossem, maar hier slaat hij de plank finaal
mis.”
PiepDe rust keert weer in Hoorn. Wel besluit
de gemeenteraad het beeld – inmiddels
weer op zijn plaats gezet nadat een
hoogwerker het tijdens de rechtszaak van
z’n sokkel had gestoten (bewijzen voor
opzet zijn nooit gevonden) – te voorzien
van een nieuwe tekst. Daarin is ook
aandacht voor de kwalijke kanten van
Coens bewind. Een QR-code linkt door
naar een site met meningen over J.P. Coen.
Daarop staat ook een telefoonnummer.
Nog een tijd lang hoort de argeloze beller
nadat de telefoon twee keer is overgegaan
zoiets als: ‘Dit is de voicemail van Jan
Pieterszoon Coen. Ik kan u even niet te
woord staan maar vertel gerust na de piep
hoe u over mij denkt.’
Het beeld wordt, geheel gerestaureerd, weer op z’n plaats gezet. Het beeld was door een vrachtwagen van zijn sokkel gestoten.
24 / Meer dan waard \ / Verbindende waarde \ 25
In het kortIn het kort
Jongeren met pit‘Hè bah… museum… stoffige kunst, saaie tentoonstellingen en een suffe atmosfeer.
Niet langer! Wij zijn Young Office: een groep van acht jongeren met pit die het
Bonnefantenmuseum een jeugdige touch willen geven. Kunst is niet saai, en dat is
precies wat wij jou willen laten zien!’ Dat schreef Young Office, de nieuwe jongeren-
afdeling van het Bonnefantenmuseum, op de website van het Maastrichtse
jeugdfestival Bruis, waar de
jongeren zich voorstelden. Het
museum richt zich met deze
nieuwe afdeling op de jeugd,
de groep die doorgaans het
moeilijkst het museum in te
krijgen is. De acht jongeren
van 12 tot 25 jaar denken mee,
helpen mee programma’s voor
jongeren te ontwikkelen en
fungeren zo als ambassadeurs
voor het museum.
Levende objecten verbinden
“Niet alle vluchtelingen zijn goudzoekers.”
Vooroordelen wegnemen, dat was de
motivatie van de Iraanse vluchteling
Mehdi Alikhani om mee te doen aan de
tentoonstelling over naastenliefde Ik geef om jou! in Museum Catharijneconvent.
Bijzonder was dat hij er ‘live’ zijn persoon-
lijke verhaal vertelde. Hij was niet de
enige; elke dag konden bezoekers in
gesprek met een dakloze, verslaafde of
vluchteling. Het museum noemde hen
levende objecten, omdat zij net als
museumobjecten een verhaal vertellen.
Museum Catharijneconvent werkte voor
dit project samen met het Rode Kruis,
Humanitas, Skanfonds en het Oranje
Fonds.
SCHILDERIJEN VOELENBlinden en slechtzienden kunnen zich moeilijk voorstellen wat
schilderkunst inhoudt. Het Van Gogh Museum biedt daarom ‘Van
Gogh op gevoel’ aan: een interactieve rondleiding en voelsessie. Op
Relievo’s, reliëf-reproducties van de schilderijen van Vincent van
Gogh, kunnen bezoekers voelen hoe de schilderijen eruitzien. De
lagen verf die van Gogh op de doeken aanbracht, vormen onder de
handen van de mensen met een visuele beperking een beeld, een
zonnebloem bijvoorbeeld, en zo kunnen ook zij die kunstvorm
ervaren. “Ik was al eerder in het Van Gogh Museum, maar dan
beleefde voornamelijk de rest van de familie het en hing ik er een
beetje bij. Nu had ik voor het eerst het gevoel ook mee te doen.
Zo beleef je het museum meer”, aldus een enthousiaste bezoeker. Westerbork helpt met herinneringscentrum in PotocariIn de zomer van 2015 werd de val
van de enclave Srebrenica en de
daaropvolgende genocide op meer
dan achtduizend moslimmannen
en -jongens herdacht, toen precies
twintig jaar geleden. In Srebrenica
en in Herinneringscentrum Kamp
Westerbork werd met nabestaan-
den en Dutchbatters stilgestaan
bij deze massamoord. Het
museum heeft namelijk een
bijzondere band met Bosnië en
Herzegovina en de Bosnische
gemeenschap in Nederland. Sinds
2002 ondersteunt Kamp Wester-
bork het herinneringscentrum
Potocari Memorial Center in
Bosnië. Door Kamp Westerbork
is een permanente expositie
ontwikkeld in het voormalig
hoofdkwartier van Dutchbat.
Ook geeft het museum trainingen
en scholing aan de gidsen en
medewerkers van het Potocari
Memorial Center. Voor de
Nederlandse scholen is het
onderwijspakket ‘Het drama van
Srebrenica’ ontwikkeld.
Onvergetelijk Terwijl mensen met de ziekte van Alzheimer naar
schilderijen kijken, praten ze erover met de rondleider
en met hun mantelzorgers. Geïnspireerd op het
programma ‘Meet me at MOMA’ in het Museum of
Modern Art in New York, zijn het Van Abbemuseum in
Eindhoven en het Stedelijk Museum Amsterdam het
project ‘Onvergetelijk’ gestart. Tijdens de rondleiding
voor Alzheimer-patienten is iedereen gelijk, terugvallen
op het kortetermijngeheugen is niet nodig. Het lange-
termijngeheugen wordt juist getriggerd, persoonlijke
ervaringen komen boven. Eén keer per maand wordt
deze rondleiding gehouden. De activiteit verbetert de
kwaliteit van leven van Alzheimer-patiënten en ver-
sterkt hun relatie met mantelzorgers. Het programma
is zo succesvol dat het nu ook bezig is in tien andere
musea.
De poffers van overgrootmoederEen witte muts versierd met borduurwerk en gekloste kant, daaromheen een
krans van kunstbloemen en met hangende linten: dat was een poffer. In Brabant
droegen vrouwen tot in de jaren zestig van de vorige eeuw zo’n hoofddeksel. Dat
zijn de overgrootmoeders van de basisschoolkinderen van nu. De leerlingen van nu
uit groep 5 van het dorp Sint-Oedenrode gaan elk
jaar terug in de tijd met het project ‘Ken jij jouw
oma’s oma?’ Zo ontdekken ze de geschiedenis van
hun dorp en gaan in gesprek met hun eigen
grootouders. Het project is een samenwerkings-
verband tussen de plaatselijke scholen, Curioso,
Marktplaats voor Cultuureducatie en het Museum
van Brabantse Mutsen en Poffers, en is bedoeld om
een band te creëren met de geschiedenis van
Sint-Oedenrode.
VERLANGEN NAAR MEKKA‘Naar een museum gaan we nooit, behalve met
school.’ Zomaar een reactie van een veertienjarige
bezoeker na afloop van zijn bezoekje aan de
tentoonstelling Verlangen naar Mekka in 2013-
2014 in het Museum voor Volkenkunde in Leiden.
Via een aankondiging in de moskee, in het buurt-
huis of via via hoorden moslims over de tentoon-
stelling over de Hadj, de bedevaart naar Mekka.
De actieve publiciteitsaanpak van het museum
wierp zijn vruchten af. Niet alleen in de islamitische
gemeenschap maar ook in de Nederlandse
samenleving. ‘Zeker in de huidige tijd is het
belangrijk dat de gemiddelde Nederlander wat
meer weet over de islam’, schreef een bezoeker, ‘en
deze tentoonstelling is leerzaam. Je beeld over de
islam verandert. Daarom moet iedereen komen.’
26 27
ijk, die pastinaken zijn echt groot! Je kunt er soep van maken of iets anders. Ik denk dat het restaurant er ook wel wat kan gebruiken. Mooi toch, vorig jaar gezaaid en nu zijn het er al zo veel! Eigenlijk vind ik alles leuk hier. De hele dag buiten, met mijn handen in
de grond en mijn hoofd in de wind. Schoffelen, bladblazen, oogsten, onkruid wieden, kruiden plukken. Het terrein onderhouden, planten verzorgen, de regenmeter opmeten en soms wilgen knotten. Maar dat hoeft niet zo vaak. Meestal werk ik in de moestuin of ben aan het bladblazen. Dat moet nu vaak gebeuren, want er staan veel bomen op het terrein. Ik ben hier vier dagen in de week met mijn begeleidsters Léonie en Katja van stichting Philadelphia. Voordat ik in het museum werkte, ging ik naar school. Dat vond ik eigenlijk niks. In zo’n klaslokaal. Mijn klasgenoten missen me wel, maar ik vind het fijner hier. Lekker rustig. Soms kom ik wel eens bezoekers tegen. Die vragen wat we doen. Dan geven we ze soms groenten mee. Vergeten groenten. Nu alleen nog de snijbieten en dan zijn we klaar met het oogsten voor dit seizoen. Nee, moe ben ik nooit. Als ik thuiskom, plaag ik mijn vader altijd. ‘Weet je met welke apparaten ik vandaag weer heb gewerkt, pa?’ Mag eigenlijk niet, maar hij trapt er elke keer weer in.”
Wesley Kros is 21 jaar en heeft een licht verstandelijke beperking. Hij werkt in de moestuin van Slot Loevestein in een samenwer-kingsproject tussen het museum en stichting Philadelphia.
Lekker met je hoofd in
de wind
en ik een verbinder?
Tussen Singer Laren en de
bezoekers? Die gedachte
spreekt me wel aan. Ik vóél
me in elk geval wel erg
betrokken bij zowel de
mensen als het museum. Vind het mooi
om als gastvrouw bezoekers welkom te
heten, ze wat te vertellen over het
museum en de collectie. Je hebt
natuurlijk ook altijd met enthousiaste
mensen te maken, niemand gaat naar
een museum voor z’n chagrijn. Terug
kerende bezoekers tonen zich ook
aangenaam verrast als we ze herken
nen. Wat ik verder bijzonder vind, is
onze geschiedenis. We zijn het oudste
particuliere museumtheater in
Nederland. Én we zijn op Amerikaanse
leest geschoeid. Met vrijwilligers
werken, dat komt daar vandaan. We
zijn nu met honderdtien – vooral –
vrouwen. Er gaat zelden iemand weg. Ik
ben hier bijna vijf jaar, sinds De Denker
in het museum is teruggekeerd. We
voelen ons ook gewoon enorm gewaar
deerd. We worden in de schijnwerpers
gezet op de nieuwjaarsreceptie, eens
per jaar gaan we met z’n allen op stap,
en we krijgen in de zomer een barbecue
aangeboden. De meesten van ons
komen ook uit het Gooi, dat vergroot
de verbondenheid met de Singer
familie. Zo noemen we het alleen nog
maar. Zei onze directeur dat, dat wij
vrijwilligers een van de belangrijkste
pijlers vormen waarop Singer Laren
rust? Dat is hartstikke leuk om te
horen!”
Nicole Söentken, vrijwilligster Singer Laren
Niemand gaat voor z’n chagrijn naar een museum
FO
TO: R
OB
OV
ER
ME
ER
FO
TO: R
OB
OV
ER
ME
ER
Bekijk de film over xxxxxx
28 / Meer dan waard \ / Verbindende waarde \ 29
Column
KröllerMüller. De eerste keer oog in oog met ‘Café
chantant in de Nes te Amsterdam’ van Isaac Israëls. Die huidskleur, die armbeweging in combinatie met de hand op de buik. Alhoewel ik niet had verwacht dat ik mezelf hier zou vinden, is het alsof ik mezelf zie. In een vorig leven.
’s Avonds borrelend met vrienden leidt deze anekdote tot een discussie waarin naar voren komt dat musea – het Van Abbe uitgezonderd – de link met diversiteit en andere maatschappelijke relevante thema’s niet adequaat oppikken. Veelgehoord argument van meerdere van mijn zwarte (lees ook: kunstmakende en liefhebbende) vrienden is: ‘Ook IK wil mezelf tegenkomen op de muren van het Stedelijk of het Rijks. En dan niet alleen als page…’. Daar ben ik het mee eens. De canon is na al die jaren dat ik kunst kijk nog steeds zeer wit. De brug slaan naar kunstenaars uit de Afrikaanse diaspora gebeurt door grote musea zelden of nooit.Is dat door een gebrek aan identificatie? Een blinde vlek? Ontkenning van het koloniale verleden en de daaruit volgende veranderde bevolkingssamenstelling wellicht? Of willen we ALLEEN onszelf tegenkomen op de muur?
Inspiratie, schuring en confrontatie; dat is wat ik
zoek in musea. Andere visies, andere
beelden en andere werelden.Vorige zomer zag ik Song Dong in
het Groninger. ‘Waste Not’ is een installatie die hij met en rond de verzamel
drang van zijn moeder maakte. Nooit eerder zag ik een tentoonstelling die dagelijks leven, spiritualiteit, maatschappij en kunst zo organisch met elkaar verbond. Het Groninger heeft mij – terwijl ik Azië slechts één keer bezocht – via zijn programmering van diverse, mij aanvankelijk onbekende Aziatische kunstenaars door de jaren heen met een bredere blik naar Azië laten kijken. Er is wel degelijk een essentiële rol weggelegd voor Nederlandse musea als het aankomt op verbinding, herkenning en sociale cohesie in onze samenleving. Alsook wat betreft verbreding van beperkte visie en eliminatie van vooroordeel. Afbeeldingen van witte mensen staan voor mij herkenning niet in de weg: de huidskleur van het melkmeisje verhindert mij niet me te identificeren met de concentratie die zij ‘al melk gietend’ toont. Het omgekeerde moet dan toch ook mogelijk zijn?
/NESKE BEKS IS REGISSEUR , SCHRIJVER EN STORYTELLER\
Ontkenning of een blinde vlek?F
OTO
: RO
BE
RT
LAN
D
SPECIALIST IN MUSEALE INRICHTINGENOverijsselhaven 71, 3433 PH Nieuwegein
T +31 (0)30 6060 823 - [email protected] - www.hwva.nl
TENTOONSTELLINGEN | EXHIBITS | VITRINES | INTERIEURS
NaTIONaLmUSEET - DENmaRk
JOODS HISTORIScH mUSEUm - amSTERDam
OpENLUcHTmUSEUm - aRNHEm
HOf VaN NEDERLaND - DORDREcHT
mUSEUm aaN DE STROOm - aNTwERpEN
mUSEON - DEN HaaG
ONTwERpERS: XpEX - B-aRcHITEcTEN - kOSSmaNN.DEJONG - OpERa amSTERDam - kINkORN - NORTHERNLIGHT
FO
TO: R
OB
OV
ER
ME
ER
30 / Meer dan waard \ / Educatieve waarde \ 31
Samenwerking scholen en musea in de lift
Waarom zijn educatieve programma’s over kunst en cultuur zo belangrijk? “Leren kijken naar kunst en erfgoed is
cruciaal voor de maatschappelijke ontwik-
keling van kinderen. Het biedt ze een
ander perspectief op de wereld. Neem
bijvoorbeeld abstracte kunst. Misschien
houd je daar niet van, je kunt het wel leren
waarderen. En zoals je kunst kunt léren
begrijpen, kun je ook leren openstaan voor
andere meningen of religies. Kunsteducatie
leert kinderen dat er niet één waarheid is,
dat er ook andere standpunten zijn. Dat is
belangrijk in onze maatschappij, waarin
dialoog en het luisteren naar elkaars
standpunten een belangrijke kwaliteit is.
Daarnaast is het natuurlijk ook nodig dat
kinderen leren genieten van mooie dingen
en hun emoties daarover kunnen uiten.”
We zien steeds meer goede educatieve programma’s. Hoe komt dat? “Veel scholen en musea werken met passie
samen om bij jonge kinderen interesse op te
wekken voor kunst, cultuur en erfgoed. De
vele goede programma’s bieden hoop voor
de toekomst. Je ziet bijvoorbeeld vaak dat
musea een aanbod doen dat scholen kunnen
afnemen. Dat is al heel mooi. Het is nog
mooier als de samenwerking gelijkwaardig is
en leidt tot duurzame programma’s. Voor
het onderwijs staat de brede ontwikkeling
van kinderen voorop, voor musea gaat het
ook om een investering in de bezoeker van
de toekomst. Ik hoop dat musea en scholen
de komende jaren nog meer de samenwer-
king zoeken en vernieuwende educatieve
programma’s en doorlopende leerlijnen
ontwikkelen.”
Hoe werkt zo’n doorlopende leerlijn?
“Een goed voorbeeld vind ik het Flipje en
Streek museum Tiel. In het programma
‘Reizen in de Tijd’ maken kinderen op de
basisschool gedurende hun hele school-
periode een portfolio. De leerlingen
ontwikkelen allereerst een culturele
identiteit. Ze denken na over vragen als ‘wie
ben ik’ en ‘wie zijn mijn ouders’. Daarnaast
leren ze zelf een verzameling en een archief
aan te leggen. Na acht jaar volgt een
slotevaluatie. Sterk aan dit concept is het
goede netwerk tussen scholen, kunstenaars,
musea in de buurt en het Gelders Erfgoed.
Dit toont ook aan hoe belangrijk een goed
netwerk is voor een school.”
Niet iedere school zal een doorlopende leerlijn willen. Zijn er alternatieven? “Jazeker. Kijk eens naar de digitale
scheurkalender ‘Elke dag Kunst’ van het
Kröller-Möller Museum. Het fijne van dit
leermiddel is dat je het op elk gewenst
moment kunt inzetten, ook als er nog maar
een kwartiertje over is. Dat past goed in het
onderwijs, waar een dag zelden loopt zoals
je hebt gepland. Maar je kunt ‘Elke dag
Kunst’ op meerder manieren inzetten. In
een natuurkundeles kan een schilderij over
een storm bijvoorbeeld dienen als uitgangs-
punt voor een les over het weer.”
Dagelijks een dosis kunst en cultuur in de klas. Rekenen en taal leren aan de hand van beroemde kunstwerken. Of enthousiast aan de slag gaan met een eigen verzameling. In het basisonderwijs gonst het van de nieuwe educatieve kunstprogramma’s die musea en scholen samen ont wikkelen. Petra van Haren, voorzitter van de Algemene Vereniging van Schoolleiders, is er blij mee. “Dit biedt hoop voor de toekomst.”
De museumtip van:PETRA VAN HAREN, voorzitter Algemene Vereniging Schoolleiders
Nederlands Bakkerijmuseum “In dit museum in Hattem kun je alles leren over brood en koekjes bakken, en natuurlijk zelf aan de slag. Leuk detail: een tunnel onder de weg verbindt de twee hoofdgebouwen, en er is een spannend kelderlabyrint.”
KUNST BIEDT KINDEREN EEN ANDER PERSPECTIEF OP DE WERELD
“‘Reizen in de Tijd’ helpt mee om erfgoededucatie structureel te verankeren in het onderwijs. Een leerling kan zijn digitale portfolio zijn hele basisschoolloopbaan mee - nemen en aanvullen. Daardoor wordt een culturele ervaring minder een incident en meer onderdeel van de structurele aanpak van cultuuronderwijs in de school.”
Ben Bregman, adviseur Erfgoed & Onderwijs bij Gelders Erfgoed
“De scheurkalender is een verrijking en een aanrader voor andere scholen: eenvoudig in te passen in een overvol programma en het kost de leerkracht nauwelijks voorbereidingstijd.”
Christel Hensema, directeur van basisschool De Kleine Prins in Ede
FO
TO: M
AU
D H
ELD
EN
SF
OTO
: FR
ED
ER
NST
“De kunstlessen en museum bezoeken geven een grote stimulans aan de ontwikkeling van onze leerlingen, zowel cognitief – taal en rekenen – als sociaal-emotioneel. De kennis over de kunstwerken beklijft enorm. Leerlingen van groep 2 hebben het soms weken na de kunstles nog steeds over de ‘patronen’ die ze plotseling overal om zich heen herkennen.”
Een docent van OBS de Taaltuin in Rotterdam
32 / Meer dan waard \ / Educatieve waarde \ 33
Zijn er meer mogelijkheden tot integra-tie met de reguliere schoolvakken? “Het taal- en rekenprogramma van
Museum Boijmans Van Beuningen laat
zien hoe kunst en cultuur een inte-
graal onderdeel kunnen vormen van
de twee belangrijkste vakken van het
curriculum: taal en rekenen. Taal en
spelling gaan met sprongen vooruit
dankzij de kunstlessen en ook het
begrip voor vormen, meetkunde en de
werking van schaduw. Van de scholen
horen we ook het positieve effect op
andere vaardigheden, zoals associë-
ren, concentratie en een onderzoe-
kende houding. Sterk is ook de
intensieve samenwerking tussen
kunstenaar, museum en scholen.”
Kunnen alle leraren makkelijk uit de voeten met zo’n lesprogramma?
“Dat blijft een spannende opdracht.
In het curriculum van de toekomst
krijgen scholen de vrijheid om naast
de basisvakken zelf uren in te vullen.
Niet elke leerkracht zal daarbij kiezen
voor kunst en cultuur. Wat mij betreft
liggen er twee opgaven: zorgen voor
een doorlopende leerlijn cultuuredu-
catie door de hele schoolloopbaan van
kinderen én professionalisering van
de leerkrachten. Zij moeten leren hoe
je kinderen inspireert. Musea kunnen
daarin een belangrijke rol spelen. Het
Maritiem Museum in Rotterdam
werkt bijvoorbeeld goed samen met
de Pabo. Dat verdient navolging.”
EN DE PRIJS GAAT NAAR…Meer samenwerking tussen musea en basisscholen: dat is het doel van de Museum educatie Prijs, in 2015 ingesteld door Minister Bussemaker van OCW. Ter voorbereiding van de prijs verzamelde een speciale taskforce van de Museumvereniging een jaar lang de ‘best practices’ van museumeducatie. Door deze voorbeelden in de schijnwerper te zetten, dienen zij op hun beurt als
inspiratie voor nieuwe samenwerkingsplannen, om zo cultuureducatie nog steviger te verankeren in het onderwijs. Petra van Haren is voorzitter van de jury van de Museum educatie Prijs. Uit de ruim zestig inzendingen van 2015 werd een top 3 gekozen: 1. ‘Elke dag Kunst’ van het KröllerMüller
Museum in Otterlo2. Het taal en rekenprogramma van
Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam
3. ‘Reizen in de Tijd’ van het Flipje en Streekmuseum Tiel.
Het winnende project moest innovatief zijn, overdraagbaar naar andere regio’s en goed te gebruiken in de klas. Ook moest de samenwerking tussen scholen en musea echt gelijkwaardig zijn. ‘Elke dag Kunst’ kwam als winnaar uit de bus.
‘Elke dag Kunst’ van het Kröller-Müller Museum
‘Elke dag Kunst’ is een applicatie op het digitale schoolbord. Elk museum kan de database van
de ‘scheurkalender’ vullen met eigen kunstwerken, die leerkrachten kunnen verbinden aan
lokale geschiedenis, filosofie of aardrijkskunde. De leraar klikt op een afbeelding , waarna een
vraag of opdracht in beeld komt. De afbeeldingen geven erfgoedcultuur uit de omgeving
betekenis.
‘Reizen in de Tijd’ van het Flipje en Streekmuseum Tiel Het programma ‘Reizen
in de Tijd’ is een
doorlopende leerlijn
gedurende de gehele
basisschool. Kinderen
leren een verzameling
aan te leggen en
beantwoorden vragen
over hun eigen afkomst.
Het programma is heel
innovatief. Naast
bezoeken aan musea en
creatieve lessen spelen
leerlingen serious games
via de website.
Het taal- en reken-programma van Museum Boijmans Van Beuningen
Dit is een project van
kunstenaar Wolf
Brinkman in samenwer-
king met het museum
en twee basisscholen in
Rotterdam. Aan de
hand van beeldende
kunst, bijvoorbeeld het
schilderij ‘De Drie
Maria’s aan het graf’
van Jan van Eyck,
breiden kinderen hun
woordenschat uit, met
woorden als perspec-
tief, compositie en
textuur. Ook rekenen
en begrippen uit de
meetkunde komen aan
bod.
1 2
3
Bekijk de film over xxxxxx
34 35
Erik: “Die handschoenen? Dat is geen aanstellerij hoor, sommige meubels zijn driehonderd jaar oud.”Jannes: “Ze zitten trouwens ook in het lespakket dat je hier krijgt, om alvast te wennen.”Erik: “Museum Van Loon voelde het als maatschappelijk gemis dat musea niets deden voor het mbo. Daarom hebben ze in 2011 in nauw overleg met het HMC – het Hout en Meubileringscollege – ‘Een huis dat werkt’ ontwikkeld. Het programma bestaat uit twee lessen in het museum en daarna het geven van een presentatie op school. Want studenten moeten ook een verhaal over kunnen brengen, je mag geen meubelkluizenaar worden.”Jannes: “We leren stijlen en materialen herkennen. De basis van het meubelmaken is weinig veranderd.” Erik: “Maar je ziet hier wel dat ze vroeger niet krimpvrij konden construeren.”Jannes: “Een van de opdrachten in het museum is het beschrijven van een stoel. De verbindingen, de decoraties. En je gaat hem natekenen.”Erik: “Grappig dat studenten kunstgeschiedenis daar veel meer moeite mee hebben. Mbo’ers gaan meteen aan de slag, terwijl kunsthistorici doodsbang zijn dat ze fouten maken.”Jannes: “En wist je dat na dit programma meer leerlingen voor restauratie kiezen? Eh… zelf weet ik nog niet of ik die kant op ga. Design vind ik ook erg leuk. Surfplanken ontwerpen, bijvoorbeeld.”Erik: “Je hebt dan in elk geval voldoende ambachtelijke vaardigheden aangeleerd, én kwaliteit leren beoordelen. Ik zou het alleen maar jammer vinden omdat je zo op de timmerman van Rembo en Rembo lijkt. Google maar eens.”
Erik Turkenburg (l), instructeur HMC mbo vakschool voor hout, meubel en interieurJannes Boonstra (r), derdejaars student ontwerpend meubelmaken
‘EEN HUIS DAT WERKT’
it was niet mijn eerste bezoek aan het Airborne Museum ‘Hartenstein’. Maar wel het meest indrukwekkende. Komt ook misschien omdat ik me naar aanleiding van de zeventigjarige herdenking in de Slag om
Arnhem ben gaan verdiepen. Deze keer wilde ik weten wat er nou eigenlijk mis ging en wie er allemaal bij betrokken waren. De films in het museum geven daar een heel goed beeld van. En dankzij de kaarten kon ik precies plaatsen hoe de geallieerden en de Duitsers zich door en om de stad bewogen. Scheelt ook dat ik vlakbij woon en het hier dus ken – dan zie je het zó voor je. Ja, en dan die tentoonstelling Van Huis en Haard. In één
dag moesten alle 90.000 inwoners hun huis verlaten. En dan maar afwachten wat je nog terugkrijgt. Nou, weinig: de Duitsers hebben heel veel geplunderd voor het thuisland. Goed om dit allemaal vast te leggen. Voor de mensen die het hebben meegemaakt, voor veteranen, van wie er natuurlijk steeds minder zijn, en zeker ook voor toekomstige generaties. Uiteindelijk is de doorbraak toch hier begonnen. Ik wijs toekomstige bezoekers ook graag op de Experience. Dan zit je echt midden in de gevechten, compleet met ontploffingen, flitsen, lawaai. Heftig hoor. Dat emotioneerde me ook wel.”
Gé Nijenhuis, museumbezoeker
‘Hoewel de slag verloren ging, is
de doorbraak hier wel begonnen’
FO
TO: R
OB
OV
ER
ME
ER
FO
TO: R
OB
OV
ER
ME
ER
36 / Meer dan waard \ / Educatieve waarde \ 37
In het kortIn het kort
COLLEGES VOOR DE JONGE BEZOEKERBij de MuseumJeugdUniversiteit leren kinderen van alles!
Spannende colleges, gegeven door echte experts en wetenschap-
pers, wekken en voeden de nieuwsgierigheid van kinderen van
acht tot twaalf jaar. Ook het Afrika Museum in Berg en Dal doet
mee. Hoe krachtig is een amulet of een spijkerbeeld? Hoe
beschermt een Malinese jager zich? In colleges van een uur
krijgen de kinderen antwoord op allerlei vragen. En de ouders?
Die mogen niet mee de ‘collegebanken’ in. Ook veel andere musea
doen mee aan het concept. Het idee van de MuseumJeugdUni-
versiteit werd in 2009 geïnitieerd door het Rijksmuseum van
Oudheden in Leiden.
Kijken met je handenZelf een stoel van Rietveld in elkaar zetten? Dan ontdek je pas wat er komt kijken
bij een goed ontwerp. Dit kan in de werkplaats van het Centraal Museum in
Utrecht, en het is een groot succes. “Het is een heel verrijkende ervaring”, zegt
Martin van 68. “Niet alleen ben je weer eens ouderwets met je handen bezig, je
ontmoet ook allerlei leuke mensen.” De werkplaats is er voor alle bezoekers, niet
alleen voor kinderen. Wat
zij maken, hangt af van het
onderwerp van de tijdelijke
tentoonstelling. De
timmerwerkplaats kan zo
veranderen in een naai-
atelier (Stof tot Nadenken, 2010), een werkplaats
voor de vrede (In Vredes-naam, 2013) of een atelier
voor surreële technieken
(Surreële Werelden, 2014).
Handen en ogen tekortWetenschap en techniek een ver-van-hun-
bed-show voor kinderen? Welnee, dat weten
ze bij Continium in Kerkrade maar al te goed.
In dit interactieve doe- en ontdekmuseum
komen kinderen handen en ogen tekort. Hoe
werkt een robotchirurg? Hoe zit je brein in
elkaar en hoe lanceer je een raket? Boeken
overboord en aan de slag! Hier staat het
experiment centraal. Stap bijvoorbeeld in het
Time Warp Theater en vlieg door de tijd, maak
zelf een technische gadget in het Science Lab
of stap letterlijk ’s werelds grootste brein in.
Niet voor niets dus dat Continium al een paar
keer uitgeroepen is tot het leukste museum
voor kinderen van Nederland. Uit het jury-
rapport van de kinderen: ‘Er zijn heel veel
activiteiten, te veel om op te noemen. Je kon
bijvoorbeeld een wereldreis maken, die begon
bij de oerknal. En: alles was voor kinderen!’
Rapportcijfer: een 9,3. Niet slecht, toch?
Letters leren met kinderboekdieren Lekker springen over ijsschotsen, net als Kleine IJsbeer, of kruipend
op bezoek in het hol van Vos en Haas. Het Kinderboekenmuseum in
Den Haag ontwikkelde de tentoonstelling ABC met de dieren mee
speciaal voor peuters. Van Rupsje Nooitgenoeg tot Dikkie Dik: alle
kinderboekendieren zijn vertegenwoordigd. Dat is bijzonder, want
de meeste educatieve programma’s in musea worden gemaakt voor
kinderen die al kunnen lezen. Hier ontdekken peuters al spelend
letters, klanken en rijmwoorden. Dat doen ze op bekend terrein,
met de figuren die ze al kennen uit de verhaaltjes voor het slapen
gaan. ‘Een hele leuke tentoonstelling voor de kleintjes’, ‘Aanrader’
en ‘Het was een supermiddag’, twitterden ouders. En het was niet
alleen een succes voor de peuters: ‘Ontzettend leuke interactieve
doe-tentoonstelling. Voelde me weer even kind!’
SchedelLABVoor de eerste keer ter wereld werd bij een patiënt de complete schedel
vervangen door een kunststofmodel. Deze 23 uur durende operatie in het
Universitair Medisch Centrum in Utrecht (UMC Utrecht) vormde de
aanleiding voor de tentoonstelling SchedelLAB in het Universiteitsmuseum.
Kinderen en volwassenen kregen uitleg over deze bijzondere ingreep aan de
hand van gesprekken door experts en videobeelden over de operatie en
werden zo betrokken bij de wetenschap. Ze leerden over schedels van mens
en dier, over andere schedeloperaties en ook over hun eigen hersenpan.
Daarnaast konden ze 3D-foto’s maken van hun gezicht en hun schedel. Met
deze selfies droegen ruim vierhonderd bezoekers bij aan het onderzoek van
het UMC Utrecht.
FO
TO: E
VE
LIN
E V
AN
EG
DO
M
www.brandwachtenmeijer.nlUtrecht T: +31 (0)30 241 6800
In het kort
38 / Meer dan waard \ / Educatieve waarde \ 39
Groeten uit RigaLetland en Groningen delen geschiedenis. In de negentiende
eeuw koersten meer dan vierhonderd zeekapiteins uit de
Groninger veenkoloniën richting de Letse hoofdstad Riga.
Zij haalden er hout voor de zagerijen in het noorden van
Nederland. Het Veenkoloniaal Museum in Veendam organi-
seerde daarover de tentoonstelling Groeten uit Riga en rolde
een educatief project uit. Het legde contacten met Letland en
liet leerlingen van de Winkler Prins Scholengemeenschap uit
Veendam daar op bezoek gaan. Samen met studenten uit Riga
zochten ze naar sporen uit hun gemeenschappelijke verleden.
Het resultaat: een mooie film die in 2011 zelfs de prijs won
voor ‘Best Student Film’ op een filmfestival in Litouwen.
Het museum in de klasZelfgetekende kruidnagelbootjes, kinderen die zelf vuur leren
maken: het project Zeeuws Museum in de School van het Zeeuws
Museum maakt heel wat energie los. ‘In de weken dat het project
loopt, zie je een deel van de klas veranderen in een museum’, schrijft
de Algemene Basisschool
Middelburg, partner van
het Zeeuws Museum in dit
project. Het museum heeft
een uitleencollectie
gemaakt waarmee het naar
basisscholen toe reist. Zo
verwerven leerlingen van
alle leeftijden kennis die
past binnen een doorlopen-
de, vakoverstijgende
leerlijn. En dat wordt
gewaardeerd: in 2014
kreeg het programma
een nominatie voor de
Europese ‘Children in
Museums Award’.
SUPERINSECTEN ZOO ANTWERPEN QUASAREindhoven, Amsterdam, Helmond, Hannover, Stuttgart, Antwerp, Paris, Abu Dhabi, Doha, Atlanta
www.gielissen.com
WELCOME TO OUR WORLDOF INTERIORS & EXHIBITIONS
DE KUNST VAN HET PRESENTERENGLASCOM presentatie- & vitrinesystemen
Ontwikkeling en fabricageIndustrieweg 34 • 3762 EK SoestE [email protected] www.glascom.eu
GLASCOM Museum is gespecialiseerd in het ontwerpen en bouwen van standaard en maatwerk glazen vitrinesystemen in opdracht van musea.Het tentoon te stellen object staat altijd centraal en vraagt soms om een speciale uitvoering van de vitrine. GLASCOM Museum denkt mee en zorgt voor een uitvoering die perfect aansluit op de wensen van de opdrachtgever. GLASCOM Museum biedt deskundig ontwerp-advies met betrekking tot• beveiliging;• conservering;• belichting;• extra helder ontspiegeld glas;• demontabele systemen;• maatwerk.
Voorgrond: Noord Veluws Museum, NunspeetAchtergrond: Deens Nationaal Maritiem Museum,Helsingør
40 / Meer dan waard \ / Educatieve waarde \ 41
Column
Mijn dochter kan helemaal
geboeid zijn door een schilderij dat ze mooi vindt, maar ik ben eigenlijk helemaal geen museumtype. Zie ik een schilderij dat mij aanspreekt, dan ben ik na twee minuten toch echt wel helemaal uitgekeken. Ik verwacht van een museum geen entertainment, maar ik wil wel verrast worden, geboeid of getriggerd. En als ik mijn klas meeneem naar een museum, wil ik dat de leerlingen er iets leren.De combinatie leerzaam en verrassing blijkt lastig. Hoe maak je een museum leerzaam? Met veel informatieborden? Dat kan. Zo was ik in het Frietmuseum in Brugge: aan de wand het ene informatiebord na het andere. Over soorten aardappelen en hoe ze groeien, over het proces van rooien en de verschillende oliën waarin de frites uiteindelijk worden gebakken. Terwijl door het hele gebouw de geur van verse patat hing, probeerde ik serieus die borden in mij op te nemen. Maar de verleiding van de geur was te sterk en het hoofd te snel verveeld.Moet het dan juist heel interactief? Veel schermen, filmpjes en quizzen? In zo’n museum ben ik ook geweest: bij elk scherm minimaal drie mensen, maar
daar in de hoek was er nog één vrij!
Kapot. Een zucht van moedeloosheid
ontsnapte me. In de volgende zaal stonden
hometrainers. Moest ik als een gek fietsen om iets over calorieën te
weten te komen! Vervolgens sloeg ik het hele interactieve aanbod maar even over … Te kwetsbaar. Te afhankelijk van stemming.
Nee, dan het het ‘Pavilhão da Agua’– het watermuseum – in Portugal. In de stromende regen liep ik van de tram naar het museumgebouwtje. Bij de ingang werd ik verwelkomd door een indrukwekkende waterzuil. Binnen een groot waterrad dat van alles in beweging zette. Slechts een tiental kleine, ingedamde waterverschijnselen werden gedemonstreerd. Het spetterde en plonsde en bij elk presentatie was precies voldoende informatie om het te begrijpen. Kinderen stonden geïntrigeerd te kijken en te voelen. Ervaren en informeren waren perfect in balans. Laat kinderen leren door verwondering en door zelf te ontdekken, maar overspoel ze niet. Buiten kwam de regen nog altijd met bakken uit de hemel, maar wat had ik genoten.
/RACHEL BAAN IS LERAAR VAN HET JAAR 2015\
Perfect in balans
Basisweg 45 1043 AN Amsterdam Telefoon: 020 585 85 85 www.eyesonmedia.nl [email protected]
VERKOOP & VERHUUR VAN MÉÉR DAN1000 ART. VOOR PROF FOTOGRAFIE.
• PHASE ONE
• MAMIYA LEAF
• CAMBO
• PROFOTO
• CANON
• PHOTOFLEX
• EPSON
• LUMEDYNE
• MERCATO
• HAHNEMÜHLE
• PERMAJET
• LAC IE
• I LFORD
• COLORAMA
• ETC .
Basisweg 45 1043 AN Amsterdam Telefoon: 020 585 85 85 www.eyesonmedia.nl [email protected]
ALLES OP HET GEBIED VAN PRINT & FINISHINGALLES OP HET GEBIED VAN PRINT & FINISHING• ECHTE LAMBDA FOTOPRINT
• RAAM/DEUR/MUUR STICKERS
• FOTOWANDEN OP FOTO,
BEHANG, VINYL, ETC.
• EPSON FINE ART PRINT
• PRINT DIRECT OP PLAAT:
DIBOND/FOREX/HOUT ETC.
EN IN ELKE VORM TE SNIJDEN
• OPPLAKKEN EN MONTEREN
• PLEXIFICEREN
• PRESENTATIEWANDEN
• COMPLETE EXPOSITIES
• LIFE SIZE POP-UPS
• MAATWERK MOGELIJK
PHASE ONECULTURAL HER I TAGE
ZELF H IGH-ENDD IG I TAL I SEREN
/ Collectiewaarde \ 4342 / Meer dan waard \
Hier sta ik op Schokland, op historische bodem. Ik denk aan de eeuwige strijd met het water. Aan de vissers. Het
geheim van droge voeten. Aan de smalle brug die Noord met Zuid verbond. Waar mensen van verschillende geloven
elkaar wel moesten vasthouden en een dansje waagden.
Museum Schokland, UNESCOerfgoed
44 / Meer dan waard \ / Verbindende waarde \ 45
Daar lopen ze. De tuin is historisch, het moment is nu. Bijna is het zover, geen twijfel, geen uitweg. ‘Ja, ik wil’.
Museum Menkemaborg, Uithuizen
FO
TO: A
NO
UK
WU
BS