l)lh-i \l NI.\l''\ hl,t,lAll
'r1,.
t ( ;.t NI .\ i{ Pl- N li li,\,1T,,\ N SAs'f lt,,\
i\( ; l \ ( ; it l:\(, \N Kr\Sll S..\S'i'R.;\N .1,\ t\,'i I
l) trr r rr:l
:ri IJrr ir \\ ill-\'r.luti. \i. IIirjrr
:.i !;:.i,.ii lll 1, .i.: ll.. ' ll il,l.l":
:
I l lii i.-1.\:t l] \ti.\:t \ j),\\ Slr\l
1 i,i. ,.ii .li ,\! \i (;llitl \ 1){;i',ililii i'\.
/c^:-( d.rr |*iJX,€
l\lll,N.r,trl:i
Dll{T:\T N'l Al' A KLJ LL'\}l
P ENGANTAR PENGKAJIAN SAS-TRA
lxinN cnnN6;411 1'(d${l s ASTRAN JAwi)
Denirg
SIi !Iarti \lidy'tstuti' Nt Flunr
t,tiatf;il,\i1 Sl ili)I ii!i\ i''l lliii r')i ll l l i'":l'! i \\1'
.jiiP.I-rS.1.\ f ll\l) Iil I li\i rl'\lr'{'S-\ iir!i-l}'''!ii
Ii,\iilil. fr\S !1"\liASr\ l)'\N SIiNI
ilf'jjV!-'itSi fhS N )rlGilRl Y LlCl':\ l{;\l{'l'{
I \lll N 201 I
D\I:T.\11 ISI
'','
Ilab I Iral,gtrl(rsli Sir:ilrl lilrr (iilrrllrrlrlLrl
11 |
t,l I .,
Il
I
q
l6
]S
llDal1ar Postake
11
Prr rn 'r li'r
Diktat punika karLtmpaka ka0ggc pasironan I.a(a k llali Pengarlar I'erlgkailan Saslra
(N-uenlfengzu1 KasLlsasfan larrll L.g .lrrrLr:an l]enilidikan Bahasa Dae(:rlr' Fakrrlla\
Basa saha Sent Unr\,ersitas Negeri Yogvaka.ta \\rondenc ifgkalg dados garapar ing
salebelrlg seralan pLrnika inggih perka\\rs kados pLLndl pangertosar saslra dalalt
kqiaaipun, saha kaalos pmdi nlengliotltng pn1lucalan basa, sasfa, budaya Jawi
iDgkarg sagecl arrl( karvigatosan sal,.L 'rLr'r ,:rLc rEmel lrrn jin lr a liswa'
ndadosaken l1lotivasi iDgkang inggii kangge siiau basa, sastra_ buda)a Jawi, rLgi
boten kantun karembag
Wekdali g diktat punrka kaarrgkat saged rlglancaraken kridhanrpun p:Lra
k.,l.rrrem \r'r .,; rr 'rrr i r'' V r' n'i\
Yogyakarta, 1L Septernber 2013
sr I la(r Widavastuti. M.lIunl
BAB IPANGERTOSA\ SASTRA. LAN IL{JIANIPU\
A. lndikafor Pawucalan
Sasampruripun sinau materi bab pangenosan sastra lan
]nahasis$a saged:
I Mahasiswa saged 1lahyakaken lan mahami paDgerbsan media2 Mahasisrva saged rnah-vakaken lan rlahami pangertosan sasfa3 Maltasisrva saged rnaltvakaken lan nahami pangertosan karya sastra
4. Mahasis\!a sa!:ed mahJrakaken lan mahanii pallgertosan kajian sastra
B, Pangertostn Krjian
Tembu,g irleftang celak kaliyzur ka1iar itrggih menika panelaah, paoaliten.panyelidikan, saha panriksan. Tandhingan menika wigali dipinlampali supadoskonsep ingkang dipunginakaken wonten andharan ingkang lnangke saged kalbkusdl'nten g ilti perkawis.
'fembung "panelahan" minangka sambungan ternbung dasar ..tglaal1,, kanthi
konfiks pe- + -a.n. Tembung ..telaah,,, wonten ing KtsBI (1994r 1025)
dipunsebataken minangka gadhah teges. pa[yelidikani kajian: pamriksan:panaliten". Teobung ..panelaah', ing wonten KBBI (1991: 1025) dip[nteges]minangka proses, patrap, cara nelaah', (KBBI, l99,li 1025).amargj tembung"telaah" piyanibak gadtrah teges kados kaurai ing nginggil, dados tenrbung"pareiaahan"' ugi saged ateges: (l) proses, pahap, ctua nl,elidjtri; (2) p.oses.paftap: cara ngaji; (3) proses, patrap, cara mnlsa, (4) proses, patrap, cara nalitj.Dados^ tembung "panelahan'' gadhah teges ingkang.cal,ut kaliyan tembungpanyelidik. pengka.jian, pamriksar lan ugj panaliten.
Tenbung panaliten gadhah gayutan kali],at tembung panriksan lanpanyelidlkan. Tembung panyeiidikan mmangka gabultga1l tembung dasar."se]idik..
kanthi konfiks pe- + -an. l'embung seiidik gadhah teges (1) teliti tembdrg
kajianipun, para
a
panvelidikan" gaclhah teges (l) usaha supados argsal inforrnasi kantljpangernpalan dhata, (2) proses. patrap. cara nyelidikr, pangnsutan, panglacakan(KBBI< 1994: 899). Dados telnbu.g panyelidikan kira g ga.lhah kairan sacarala r:.ure ll ,rI r .ekJ\\. t 'ctrtl- rr. .d,.cq p rn.
Tenbung panliksan minangla gabungiut teubuug dhas pnksa kantl!ko ilks plr- + -an. Tembung '.priksa', piyambak gadbalr teges . ni.gali kanthi tclitr.Tembuog pamriksan gadhah teges (l) proses. pafap. cara 111riksa; (2) kasilpangangsalal) mriksa; priksaao. (3) panyelidikan. pangusutan (perkar.vis. Iansapaaunggrlipun). l)ados, tenbung pamriksan gadhah gavutan naming ka thjtenbrurg "panyelidika[" lan kirang gadhah ga]Ttan kaliyall katiga tembuugsanesipun
Salajeirgipun tenbung kajian asalipun sakioe tembu[g ..kaji,,jngkarg ateSes
(l) pawrcalan i (2) par),elidikan Wiwit saking pangerfosan tembrLng dhsar
ingkang mekaten, tembung kajian dados ateges..proses, cara, pahap ngajr:panl'elidikan (pawucalarr ingkang nglebet); panelaahall (KBBI. 1991: ,131) dados
tembung kajian gadhah ga1,112n kali\ r parlscto:aLr reurbung panSeIdikan(tegesipun parvucaian jogkang nglebet') Ian panelaahan,, Salajengipun tegsipLur
"pan'ucalan ingkang mlebet'. (p 1],c1idikatl), tembung ..ka1ral.. saged gadhah
gal,utan kaliyan tembung panaiiten. ateges,,kegiyatan pangernpalan, pangolaharr.
analisis. ian paryalian dhata ilgkang diputlampahi sacara sistematis lan objektifkangge nsranpurgaken pe|karvis utaNi lgllji sarunggalng hjpotesis kanggen gembangaken prinsipprlnsip umuln'.
Saking andharan ing.nginggil ketingal bilih tenbung kajian gadhah ga\utan
celali sanget kaliyan tembullg .padejaahan,,, salajengipur pan],c|dik ($,onten
pangel(osan ingkang alus). Ternbung kajian gadhah pangeftosa[ ingkang cekap
*'iyar, inggih gayut kaliyan pant elidlkan (pawuca.lan ingkang nglebet),
"pane1aahan", lan ugi panaliten. Satunggaling perkalvis ingkang prelu katandhant,
uraian ngengingi tembung penpJcajiar tansah ngarah ing pendhidhikan, bilihwonten teges pawucalan menapa pangandhalan ngetlgilgi ilmu pangetahuan.
C, Pangertosad Sastra
Woltten inq kasusashan Barat istilah sastra asing kasebat fiksi Bab menrkaarvit sakrng sastra minangka kaq.a ima.jtner lan cstetis. panlicrtosalt nenika sayakandel rrenawi puntujokaken woten ing donFoillg garcar uta*,i prosa ingkang rng
sastn Barat kasebat fiksi uta\,/i teks ralatil lan \\,acana [aratii. lstilah fiksi Lrgpangertosan menika ateges cariyos rekar utalvi carjyos khal,alall (Nurgiyantoro.
1995: 2).
Dene donyaning fiksi kapilah dados tiksi populau. lan serjus. Wonten ing fiksiserius laogkung kathah pawucalan ingkanng nigunani tumrapillg itanungsananging boterI nvukarri kanikmatan kangge naos. Teks ingkang kaanggit kalebctleks ingkang angel. Tcks frksi serius nganclhut tantangan ingkang angel kados rlene
wangunai ingliang nlmit ingkanu kaliah detail lan pcmik ingkang ngxpengi idepokok. Fiksi serius prelokaken cara lnaos jngkang cermat. nikmat. lan cara
mahami karya dipunlampali sekedhik mbaka sekedhLk (Stanron.2007:6). Dcne. fiksi popular inSgilt ca yos ingkang au,ujud klialalan rnlC.ang ngandhut
kanlkmatan Ian ide-ide ingkang gampii lan adhedhasar karakter_karaktcr jn!lirngnlcbabalien panaos remen. pamaos boten prelu maos kanlili serius. A$it tdepokok sanpun saged kadhudh t.
Wellek Warren (1993) nyobi ogaidharakan napinten definisi sasta. ingkangsejatosipun sedaya definisi rrenika kaa-jab manggihi definisi rngkang palng tepar.
Seprsan, sasha inggih lnenjka menapa satunggaling ingkang kaserat utawlkacithak. Kanthi pangertosan lnekaten, dados nenapa satunggaling irgkangkaserat, melapa menika iimu kadhokteran. ilmu sosial, utawi ulenapa mawoningkang kaserat ingeih metika sastra.
Kaping kalih, sastra dipunwatesj naning irg .mahakarya, (gleat books),
inggih buku-buku ingkang dipunanggep nodol, amargi bet* Ian ekspresl
sastranipun. Wonten ing bab rnenika, krite a ingkang dipunginakaken inggrh
menika segi estetis dipulkombinasrkalien kanthi nilai ilrriiah.
Katiga. sastra dipLlntrep:rlien ing seni sastra, tnggih rlipuntrngali urinan.tka
larya iniajinatil Istilah "sastra jlnajinatij', (r zrgi;r.71t\)c ltter.jh.lre) eadllahgayttan kaliyan istilah belles lettcrs {scratan ingkang endah 1an sopan. asa|punsakjng basa Prancis), kirang langl-ung kados pan€:ertosar etimologis teinbutLll
susasha. Definisi katiga mel ka ncarahaltken kita kangge rnahami sastra kahvanlangkurg rumiyen ningali aspek basatbasa ilgkarg kados pundt tlgkang khas?
Dados dipunprelokaken tetandhingan mapinten ragan basa: basa sasra. basa
iln ah. lan basa sadinten-dinten
Beda kaliyan Welek lan Werren ing nginggil, kaun romajrtik. ingkang dikuhpdeoing Luxemburg dkk (1989), ngandharaken mapinten titrkanipur sasha. Sepisan
sastra inggih menika satunggaling ciptaan. sat0nggaling kreasi, sanes satunggal
imitasi. Satunggal sastrawa[ nyiptakaken donya enggal, 11erasakell proses
panciptan wonten ing samesta alam, lan ugi nl,anpumakaken.
Kalih. sasha ninangka cmosi iigkang spontan. Wonten saslm, khususipurrge$ritan. kaun€*ap nepsu-nepsu kodrat ingkang murub, hakikat gesalg lali alam.Wonten istrlah pan-valr Word*orth poetry.' is the spontaneolts oved]ow ot.
porverfull feelings.
Katiga. sastra asifat otonom, boten ngacu dhateng satunggaljlg mgkants
sanes, sasffa boter asifat komrmil<atif Sasfawan namuog manggihi kasalarasaD
woDten ing karyaiprm .
Kaping sekawan, otonofii sasta menika katrtikal satunggaling koherensi
Pangertosan koherensi menika $,ilvitadpun ngacu ing kasalarasan ingkalgnglebetantalvis bentuk lan wos. Sabeo wos gayrt kaiiya sat[nggajing bentuk utawlandharan tartamtu. Salesipun menika, kohesi dipunkersakakeu ugi ngdahaken
gayuiipun timbal-balik antawis ingk:urg bagian kaliyar sadayanipun ian
s awalikipun.
Cangsal, sastra nyamektakaken satunggaling sintesa aonvis bab-bab ingkang
sami atentMgan. Patentangan-patentanga[ mgnjla maneka rupi dhaprlkanipun.
Wonten patentangan anta$,i ingkailg dipun sadha.i lan boten dipunsadhari, anta\Uskahlng lan puhi. antawis roh lan barang. 1an salajengipul.
Kaenem, sast a ngugkapaken ingkang botcn kaungkap. Sastra saged
ngawontenaken maneka wami asosiasj lan konotasi ingkang lvonter basa sadinten_
dinten arvis kita panggihi.
Sasmpun nliandharaken pamanggiir kaum rortantik kasebat. LLxemburg dkk(1989) pi),ambak gadhab pamanggih bilih boten mungkin nyaosi satunggalirgdelurisi neengingi sasha sacara universal Sastra inggih menika satLt ggaling rra uingkarg kanthi alesan tarlatniu ilig satun-qgalirg lingkungan kabuclavan.
Adhedhasar pamanggihipun menika, Lnxemburg d1<k, langkung remenkalgge nyebat faltor iigkang saged dipun$astani dados titil(anipun sastra.
Sepisan, bilih sastra inggih menika teks-teks ingkallg boten teras dipinsusrLll ura\r1
dipunginakaken kargge satulgga]ing ancas komunikatif ingkang praktis laningkang oaning kalargsnng kargge sarl.eta\.\,is wekdal 1na\\,on. Sastrir
dipunginakaken ing situasi komtlnikasi ilgkang dipunatur dening satunggalinglin gkungan kabudayal fartamtu.
Kalih, karthi ngacu ing sastra Barat, khusNipun teks drama lan caril,os, tekssastra dipuntitiki kanthi wonte[ipun unsrlr fiksionalitas ing lebetipun.
Katiga, baltan sastra dipunolah sacara istimelva. Wonte ingkang nekanakenekuivalensi, wonten ingkang nekenae. panyimpangan basa sakitg tradisi basa lantata basa.
Seka\r,'ao, satunggalipun karla saslra saged dipunuaos rnitLrLrt tahap_rahap
teges itgkang beda-beda Prurdj tahap-tahap teges nsnika saged dipuntrraklutni
sinambj maos kary-a sastra ahdedhasar ing mutu kaq,a menika ngkalg gayut lankmampulr lamdo. kalt)r.1 tek.- ekq \dnarrilrn.
Teeu* (1988) ngardharalien sastra kartl! ngginalnken makna ingkang
kaandhut uonten ing t€mbung sastra kasebat kanlhj cara naDclhi gaken nafira ltrlpangeftosan tembung kasebat ing mapinten Negara. Wonten basa_basa Barat.
sastra dipunsebat kanthi nan]a literature (Inggris). Lierature (-termnan). literatru.e
(Perancrs), sedayanipun asaripun saring basa Latii ritemrrlra. TemLrung literafuresajatosipun dipunclptakaken iinanska ta{emahal saliitl.q tenbun!1 yunanigr.matika: iiteratu.a 1an gramatika pivambak_piyambak. adhedliasar tcmburglittera lan gamma ingkang ateges .hutuf (scratut, letter) Mitiruf asaLipu .litteratura dip.ginakaken kangge tatabasa lan geguritiur: wonten basa pemncls
tasih dipnginakaken tembung letter Belanda geletterd. tiyang i g.har]gpradapaaipun kanthi kau,igegan khusus ing bidang sastra. Irglris ntan of letter.t.Litcrdhlte len sala.jengipun umurnipun atcges iig basa Barat nodcn satuiggalllgingkaog kaserat, basa ilgkang kaginakaket ing bentuk seratan. Irrg basa .tennzLu-ingkang tansa} aktif sanget manggihi tetnbung Jeman asli kangge konsep asing,dipunginakakeo kaLh lembmg Jerman asli, inggih Schrilfirm. ilgkang kalebetsedaya mgnapa ingkang kaserat. nenawi Dichtung biasanipun wirates ing sgratani'gka'g boten langsung gayut kariyan kasunvatan, dados urgkang asifat rekan. )ansacara implisit lan ugj eksplisit dipulanggep gaditah tlilai esretik
Saking kalrurgan akademik ugi asring sastra tlipuncletinrsrlaleu '1unbuh
kaliyan karargka teori ingkang dhasar.
Adhedlrasar teori objekit sastra dipundefinisikaken mlnargka kar].a scniingkang otonom, nradheg piyambat. bebas sakng panganggrt, realitas. menapa ugipanaos. Adhedlmsar teoli minetik kar-ya sast a dipunanggep nlinangka tinLanaiam utawi pagesangan. Adhedlusar teor.i ekspresrl karya sasra dipuntingalimmangka ekspresi sastrawat. minangka curaltan raosal lan panggaliltansash-a\!"n, utawi minangka produk inajnlasr sc\ha$an jngkang n_\arbLrt damelkaliyan pamanggih-pamarggih. panggalih-pangggalih utawi pangraosan_pans.aosanipun. Adhedhasar teori pragmatrk karla sasha dipuntingali mintuigkasarana kangge ngandharaken ancas tarttutflr, tuladhatipun nilal_nilai utawi aJarandhateng pamaos (Abrams, J 981).
D. Pangeftosan KaiJa Sastra
Pangedosat krrya sastra ftrggih neniJ<a atupi slstel11_sisleln sastia ingkangiredahaken rvontenipt.ul tatt:tlilas saking wontenipun unsur_unstr sastra lnglebetipun awit sakiig teks sastra minangka sedaya bab ingkang ga,yrit kaliyanLtnsru:unsru 1an ngandhut l1iakna. Wonten ltrg teks sastr.a sedal,a ingkang gayutkaliyan basa inggih menika irana urutan tembung lan sanesipun gadhahmanpangat makna lan n1akna. Wonten ing karya saslra msur irgkang \lortetl lnglebetipuo ga),ut kalival konvensi utawr oturan nanging setncntena l1g] ngandhutkalonggaran lan kabebasan saking pangalggit, pramila sisteir sastra ing lcbetrpnnlajeng boten stabjl gampil ewah (Teeuw. l9g3r 4) Kanthi lanttkung cetha karf,asastaa kajanvakaken nilangka karyani g p.rngcnggit atrrr sakrng !\onten stslemiigkallg gayut anta\lisipln sastaa\\,an. kary,a sasha. alalrl saha partaosipull Kar\asastra narvujud kanthi jenis-jeris rngkatg ma\,"tunj_wami asiswanto. 200g:l I I
E. Pangcftosan Kajian Sastra
Saling definisi pengkalian lal tlei.inisi sastra iirg ngirrggil, pramilaparrgeltosan ngergingi pengkajran sasna minangka sinlesis sakrng kaliitpangerlosan kasebat. Kados kaandhar illg nginggil. ka.lian dipundef. isikakenminangka proses, cara, pafap ngaji. n],elidiki (pa$.ucalal ingkang lebet):panalaan. Salajengipun definisi sastra gavut sanget ing persepcktif ingkangdipungirakaken kangge dngali Sinaosa nekaten. lepas saking perkarvis clefinisiingkang dipuncobi dipunmrnusakel, rng rnasullat, khususrpur rrlasarakatakademik, saDpun dipunsepakati ngengingi rnenapa ingkang dipunwastali kryasasha. kasepakatan ngengingi objek material menika iogkang dadosfoltfocusalitin sastra. Kanthi mekaien, kajian sastra saged dipuntegesi minangkasiitesis sakng kaping kahh pangertosan kasebat. Ka.lian sasha saged
dipunmangerlosi minangka proses uta$r paltap ngalq nSeLrcfiki, lan nelaah oLiekmaterjal ingkaog anami sastm.
BAB IIPUJ,{NGGA L,{N SASTRA
1
IndikAtor Pawucalan
Sasarnpunipun sinau rnaten bab pulangga
VrrIasr.,ra 53fed mall\akdlcr l.rn tnanart
sesinglon
lan sastra. para rnahasjswa sauedr
pangenosall pangripta kanlhi nama
Mahasiswa saged mabyalGken lan nahalni pangertosar bab puja.ngga
Mahasisrva saged nahyakaken lan rnahauri tembul)g teees. ide_ Ian slvanten in!karya sasha
Saben kar_va sasta diprulairaken dcninll pangriptanrpun Ilg sasffa lisankados-kados pangipta ketingal ical anargi dados gadl.nhaniprLn sesaren!:an Kdrasastra ingkang mekaten kasebat sasha Kirna anurgi pangriptaripun botendipunnyatakaken sacara eksplisit pramila kados taopa nana. Karya sast a mekarcnugi kasebat sasfa atronvm. Dene katya sastra ingkarg oetha nane panggriptanrpunkasebat sastra miji utawi kaguganipun pribadhi. De]]e wonten ing karya sastra Jarvasastra miji kawangun rvonten ing pinten_pi11ten cara kdgge nedahahken sjritenDanElnla Dun. ( ara n'enrka $Ontel tnparg ma!\.. ctra .e.|l1;lOn rrzrerrt Ug,
ingkang wonten mawi cara nedahahekn silrten ingkang ngdpta kanthi cetha.
B. Pangripta Kanthi Nama Sesinglon
Cara-car.a kangge ndatnel nama sesinglon ketingal mawarni-wami l)enetuladha panF-ipta ingkang mawi nama sesinglon i ggih menika Suhau,i saklng nan1a
asli Suwanda Hadi Wijaya minangka pangripta llorobtLclur. Rtntpakan SuruptngSreage,rge dene nama sesinglon Srini saking nalna asli pangripta Kusrin panyerat
novel Larasati modeln. fu1ik Asmam ninatgka sesiiglol sakiog nama Ahmacl
Mlflraini Ranu Sasha Asmara panganggrt toman tL.ptng llanno Jara Drrralna
sakDg oami asli Jaya Diguna, dene Liamsj saking nama Is]nail jngkang nyrat ceeendnak Kualo Subagya IN singkatat saking Subagya llham Natadijaya parrganggrt
2
3.
cerpen Drna Ba'da Nggawa Beja. Sutandar SG. Saking narna asli Sukandar SasrraSugonda panyerat cerpen woh Ku1di. ST lyesmaniasita saking nalra Sulisti!,a (JianiIsmaniasita panyerat cerpen Kidung \l.engi Ing GLrnung Ganp111g. Detrre Karnata),asaking nama asli Karkono parto Kusuma panyerat Jarnan Eda Agrarini saking namaasii Sunarman panyerat cer*ak Jaman Dek Aku li'is Dllwe Dwi prasa.ja S. namisaeshinipun Sudarmo KD panyerat ce.pen Nglari Endah Sulvamo.
Ewadene pangripta-pangripta \|ontell ing kar_r,.a puisi marvi seinglot ingkangasring kasebat sandi asma miturut bab_babl
i ) Wiwitaning gafi a
"rasasing t_vas sanistvasa tistis.
Denta mardi mardawaning basa,
ngayawala pawarane,
beia-bela ing kalbu,
hjnerkata tan wrin ing r\,restld.
rongkap garining dta,gan itamralnatuk.
ivafi aning kang parotama,
sinau rLng rng nirmala. lu a,1gga Jrr t.
talitining ca.ita
(Serat panji Javengtilang)
2) WoDten rng gaha pungkasan
Barang-baraog ngeron g,
saguh talpa raga,
katalikai kau'awaJ,
dhadhal amekasi,
taudha murang tata
(Serar Jaka Lodhang)
3) Wonten i11g Pedotan Sepisanan
Kadarpengl as tna>lull eng nrmani\
10
4)
a.
Kumawawt angiket lukita,
Nulat pm sang/ ngamurwelgr eh,
Tan tolitr./ bekelg kalbu,
Dera dhahat/ ina ing budi.
Marlnanta maluatrg karya,
Gita/ ngurtir kapr,Mung kayunglu/ wi.ayatnya,
Ri sang dwiya-/ jati ning kang wasita di,
Denta/ ya lvyanjao
Wooten ing puilgkasan Pedhotan
Tan pantara,/ lrgesthi tyas artati,
Lir winidyanr saroseng parasdya,
fu nga-dnga/ pangriptate,
Tan darbe/ labdeng kawruh.
\mung agruruhi/ wenganing budi,
Kang mirong/ ngaruara,
Njaga./ angkara gung,
Minta luwar/ dng drftkita,
Awa koagsi/ kerran lukiteog kinteki.
Karg katt gimpita.
(Serat Wedyatmata)
Song-song go14/ candraning hartatr:,
lir winilyqa/ saroseag parasdya,
ringa-ringtpatr€riptane,
tan darbg/ labdeng kawruh,
angramrfoi/ wangar ing budi,
kang mir_q!g/ ruareng tyas,
jag4/ algkara gung,
miota luwa/ ring duhLita,
b.
t1
away konli/ kewlan lukiteng kinteki,
kang ka14/ ginupita,
(R Ng. Ranggawarsita-Serat Ctemporet)
5) Wonten ing satunggal gatra pungkasan minangka panutup.
Sageda sabra santsa,
Mati sajming Dgaurip,
Kalis ing reh aru ara.
Murka angkara sumingkiq
Tarlen melang malatsih.
Sumaruna anarawung,
Hadha.in g sapukarrdlla.
Anhlk mayar sawatawis
Barg1g anggg sayqga me$ ma.r&[/a
(Serat Wah5.u Makutharama )
6) Ing kalih gatra purwaka.
sinawulging kang swara hartati,
sinawungiog kang swara hartati,
sasadone mangiket gitaya,
Mal thamtna wastane, yeku S Kresna prabu.
Naranara ing Dwaraqati. t[endra Ninglro purd.
Ngasrama neng gunung,
Kutharmgu mning arga,
apeparap Begawan Kesawasidlii,
mahambeg dwijawara.
(Serat WahF Makutharama)
7) Ing Kalih Pada Sekar
a. Rgsaning gila yon wimbuh,
d9! sarvug ing tembang kadi,
4qg drama tinrapar hirya,
t2
dkarg nindya lun.atg wening,
y4 nangkara malih pama,
g44{4mamm kongas saking,
b. Kusuma anjrail sumawlrr.
tan sendhu marduk ng aksi.
niwah tumujweng flasjka
nangkala karya upami, titjs langalling lukita, lamun nnancalelg gendhing
Gatra pungkasan pada septsan ia11 gata sepisal pada kallh minalgkakekiraogan smdi asma ing anggitan menika amargi saben kalima gata pada seplsalwosipun satunggal wanda sandj asma, menawi gatra kaenem pada sepisa wostrunsatunggai tembung andi asma irgkang wooten kalih rvanda. Lan lLgi galr.a seplsaipada kalil u'osipun satunggal tembung sandi asma rngkang wonten tjga \\,anda. sarrakaping kailh dumugi kaping enem pada kaiih boten u.onten sandi asma. Kejawi sandt
asma kados ing ngmggjl wonlen malih uggih wontcn npandhap rnerjka.
E) Satdi asma ingkang ugi dipunscbai nama papan panverat, tliladhaniDun:
a l4king dalar karoban menanis
ngiket basa n!1ar pra sarjana.
{qadyar ringa pangrrptane,
j4g mangkya kapilul'u,
pI4 pujangga gennya rna[ganggit,
j4nan ang wus kawuntat,
5qpadya, pikantuk.
qqrasin g kang pralampita,
kArkating tyas iruruh kalawan drih.
lalerillg kang carita.
( Sangidan-Baratawda)
b. Raras nrming sarkaranira ris.
den kapeksa mangapus pustaka.
tabuteng tvas tan \{l.in itg reh.
13
ma0rL r amardi kayun.
diruking nirdeya ugi,
kadal'an da.pa limpat.
rasikaning kidLrng,
sunen*a ngangka puJangga,
rarasing ukara kang pinarsudi.
ka4a wedharing kata.
( S erat Pranacitra)
9) Saben wiwitan tembung boter tvonlen saturggaling u,anda aranging.:runegalipun teI!br.ng. ru.adh.uriprrn
Punesawa Yogya nyenyilah,
wisanin g wengkou s imrik,
ry13q4g lan3 der upala krparek t-rrrnr mlosat e..
144q1 kering udani,
nqabelii salirin g kawmh,
19!94 mmeksanira,
dininq wewengkon kaeksi.
plaia niia miih lulus tat ralarja
Saking tuladha-tuladha ing ginggil cetha bilih ingkang rvigati papan rvanda_
waoda tembung sandi asma menika tetep lao katata saengga gainpil dipunmangenosipamaos.
Sampun kaftah dipunandharaken trana puangga ananginS asalipun tembuDg
menika pi]'ambak dereng diprnandharaken. Wonten sejam.h sastra sebatan pallgalggii
kalva saska ewai-ewalr. Sakjngjaman Mataram Kina dumugi akhir jaman Singasar,
pangaaggit karya sastra dipunsebat empu, kados empu kanwa, Damaja, Sedah, lalrPanuluh, Tan Akung. Ing Pa$raton wonte[ sebatan empu janggan tuladharupln
empujanggan ing Sagenggeng, ingkang aeges tuan guru i11g Sageoggeng. trftok bilih
14
piliargga rnenika saking pangewaltan tetnbung enlpu .ianggan kaicalan $,arciaingkang rviwitan em latr akrr an utawi n. painanggih sanes npJandhamken brltpu,jangga asalipun saking tetnbrurg bhujanliEn .rteses uld ut.ll jlagd. Menlka dadossebab lnanapa ing tapar asnra - pujangga Rangga\rarsita wontel lukisan rraga.Piyarnbakipun ingkang kanthi te.sas n].ebut piyambakipun pujangga kados kacanrLruing pada seisan Serat Kalatidha mekate!:
Wahvanin g harda n:beda.
ki pqangga amengetr,
nlesLl cipta mati raga.
l'u.rdra rvaranaling -eaib.
ananira sakaltr,
mtveding sarwa pakcwrfi ,
rvirvalin g kang rvarana
dadi badhaliug yang Widi
amedharaken paaiba$anin8 ba\r,ata.
B. Puj,tngga
Mihrut Rt Sastranegara utawi Ranggawarsita I ingkang ing sanangkemistLwu kanthi nama Kyai yasadipura II, $.onten \\c1ung bab nrinargka syaratpujangga. Sa.rat nenika \r,onte! wolu. enem sarat saged dipunsinau. deue kalihingkang pungkasan minangka wahyu. Dene g bab menika:
L Parama sasfa tegesipun lipat ing kasrNastran, Dangefios ing sedaya bab gayutkaliyan sasha
2. Parmana Kawi tegesipun limpat Lng babagan kawi. WoDten kalih isdlah bab kail.,ingkang sepisan ga),ut klaiyan Jawa Krna, ingkang kaping kaling terrbulg-tenmbung ingkarg asring dipuliangge denilg pujangga. Ktembung ka$i meoikasflng kasebat Kawi Mintlg.
3 Mardi basa tegeslpun saged tgginakalien temb ng rngkang trep kanthi larEinyekak utawi manjangaken tembung
l5
4
5
6.
1
Wonten trga \1iarui cam ryekak lembung inggih menrka apheresis. pangicalanfonem uta\.vi wanda purwaka, slnoope, pangicalan fonem utawi wanda tengah:.r.\ocope. n. S:calt L rrem ularrt \\'rrda pun,Le..J. 'np r. rah \,1.na .td\\tdiprnsebat "'pluta" metarvi kadadosan illg satunggahng lenbung: dipunsebat"garba" mena$i kadadosan ing kalih lenrbrLng lvorlten lrgx \latui Jenis garba
lnggih "garba sutrarvan, sutal'e, lan wargaha".
Wonten tiga wami cara nanjangaken temburg inggih prosthesis. panambahaD
fonem u1a*i uanda pur:wakat epentlesis (mesogoge). panarnbahan fonem uhwiwanda tengah, paragoge, panambahao lotem lLtarvi \\,anda akirMardarva lagu, ingkang ateges saged ndamel lagu ingkang langkunt: sae.
Awi cariyos, ingkang ategos kados badhe oa.i],os ingkalg clados pltedahmanungsa.
Mandra gura, ingkang ateges kados ka\!.igegan teknit oipia sasfa.Nawulg kridha, ingkang ateges ndimensi wryar saha gadhah nilai raos ingkangmiebet. Wonten kalih warni dinensi inggih menika dimensi u,.ekdai lar papar.Wonten tiga war-ni dirrelrsi q,ekdal inggih janan nLni_ven, jaman samenika, sahajanan inglrang ngajeng
8. Sanbegana, ingkang ateges latsah kemutan. Menapa tra$,on irgkang nate
dipuntingali boten saged kasnpenakeD.
Wonten jaman Malapahit ing antawis geiar empu dipun.qinakaken ugi gelarrakawi tuladhanipun empu Tan T\rlar lan raka.,vi prapanca
Boten sedaya pangalggit dipunwastani lutangga ing jaman Surakixiawiwltan tepang tiga pqangga rnggih nenika: yasadtpura I lar jl sarta
Rangga\\,arsita. Lan ugi i'gkang pungkasar lr1eDika pujan[.ga paluhLp Areges
sasanpun pilrambakipun ing lingJ<ungat sastra Jawi boten.,vonten pLrjangga malihTuladharfpun Ki Padmasusasha anl,ebut pribadhiniprLn tiyang urer<lika ingkalgmersudi basa tuwin kasusastran Jawi. Nama ingkang lazim kangge nyipta karva sastra
16
inggih panganSgit. pitakenanipun in-qgih'renika menapa \rorten pLliangga'renikasanes rranurgsa rngkang saged, badhe dipuncobi n:iangsult ing ngandliap dlenika:L Paogalaman.li\ra. ide. lan imajin:r.i.
I''g pagesangan sadinter-dirten manun!:sa tatsah nglanrpahi inpkang sae bilihwolrten rng jawi me11apa lebet Ji$anipuu. Satunggalnlg ngkang wooten ing.1arvijiwa ueoika saged arLLpi manungsa lan prasta\ra kalilan narungsa, kali1,ankewan, rvjt-Ditan, benda 1an prastawa alatr] Menarvi satlDggaling ingkangwonten pribadinipun saged arLrpr ijrnutaD rlrlTlt\en. pe,.\\lkis tngkangdipunrampungaken Scdava mentka rrg Jrr,ra m,rtung\a rlglang gegarum laitninangka pangalaman jiwa. Manlrn-ssa gadhah jLrnrngan kangge nrilarakenpangalaman jiwa dhateng salunggaling tiyang. paruraran rnenika prehL aratkomLrnikasi inggih rnenika basa, saengga rlipunkarelgaken pangervahan jiw,akadhapul basa salajengipun dipunarclharakeu Ardharan rrenika antawis rrep\dl,\ar ho.c.l nLn. Drn.hre ld,. . ,l:,\,.
lumrap pujangga proscs metaniorpltose isi alam Saergga cerak lar JerLlbinatn!:, ayam 1an \\,uni ietuwuhan, geser lalt swara benda ingkang kageser. sadcgdipunraosakcl kados istijahpafap larr u rcac mxlLLngsa. Su\\iiltlrprLn kar,,onrcuankendel manungsa utawi kewan gampil nirubrlaken asosiasi kaliyan karr,ontenanbenda mati. Tugas manungsa njiwar lan tggesangaken mlih kar),a sastra jumbldikaliya! kajengiprur pujangga, saengga saged dipunpindirah pargalaman larrtanggapa[ jiwa pujangga. IDg bab nenika keclah rvonten usa]ra timbal balikaltau,is minangka konsumen, apresiator, 1an panikmat karva sas a karrthipujangga produsen karya sastra ian panindahatl pangalamanJiwa. Llggth anclhap
mutu karya sasffa dipuntemtokaken deoing katetE)an pamrndhahan pngalauanjiwanipun. Langkung tepat ji$.a menika langkutg i11ggil mutu kalva sasramenika.
Tumrap pujaugga sadaya prastawa lan kau,.onenan alan menika sanes salaaiarbab trgkang dipunlampahi lar diprurseksikaken, ananging ugi dipL[faosakenmrnangka lainbitg panguasan ing nginggil kanampuan ma u11gsa.
17
Salah satunggallig kaiangkLrngan pujangga saking tr\ane biasa inggih melrkakasLrgihan asostast lan kawreeganiprln anggenipurl nglanlpahi rng benhrk basa
Kasanggupan gavulaken satngcaiipun prastawa rLta\\.i ka\loui.nan sabagjan kathatgayLrt kalit-an kasugil'n pangalarnan jir.va l3n *1rul- sada pareetaluan ingka|gnglebet, larrgkLrng cekatalt anggen ngaq,onlenaken asosiasj mekaten uivar lanlebet saengga barang, kawontenan barang, plasta!\.a jngkang rumi,yen kados_
kados boten ivonten ga].utanipun, boten ngarrdhut si11onjm, dening pujangga
saged dipunasosikaker. Saengga rumrap ingkang narnpi basa dipunrelokakenpangetahuan irgkang cekap $i],ar lan rglebet kangge paogavatan asosiasi
ingkarrg diprrrrkaien gaken pujangga.
Wonten ing sastra Ja\.\,i pa[ilaial pujangga ]an€&ung saling menika. para
pujangga saking Jawi Tengah irgkang amargi abatanrprln dipuiitugasaken nvusun
tarikh-tarikh lal silsilah-silsilah dinasti j\,lataram, tindakipun ugi minangka ahlinujum MiturLrt pamanggih tr],ang scjarnan samerika,tiyang boten sares rlaclos
pujangga ingkang sae amargi bakatipin pir,arnbak atrangiog adhedhasar rvahlukapujanggan, ingkang sasaniprn Ilanggawarsrta (1g03_1g73) boten maliodipungadhahr dening tiyang salies inggib ispirasipara pujallgga, menawldipungatosaket teges saking Arab rvi:1iyu ananging rngkang tegesipun kekit,atangaib para pu.langga, rnenau,i negatosaken nilai ingkang dipunpalggihalien derjngtcmbrng menika ilg lilgkungan Jar.r.i l.al ugi ing rirvayatipur Rmliga\\,arsita
dipuntekenaken kalivalr gal,uta ipun kahFrga kanthi saslravian_sasftawall laIlpendheta-pendheta illgkang misu\!,llr saLjng janan rum yen. pkantuk pa$rLcalan
ngelgingi ikllval tasawuf lslam Jarvi, lan ugi piyambakipun lverat buku_buku
mistik. Dados saged dipunbullikakel bilih hg panilaian ti\,ang Jarvi sakingjamar samenika lan jaman rurniyen u,onten satrnggaling !ial,uta11 ingkang celak
anta\\,is fungsi sannggalilg pendela kali],an ftngsi sahggaling tiyang ingkaog
nggarap kasusastan. Wigati sanget bilih basa ingkang pundj, pabeodahararl
tembuog ingkalg safii lan bentuk sastra ingkang pundi ingkaig dipunginakaken
pujargga. saking pundi asalipuo terna lan kados pundi mutu ttyang ingkang nl,erat
l8
utawi miretrgaken katwa sasua tnenika. kathah panvet.atan sejarah ngginakakenbasa Karvi ilggih basa pujangga utawi Karvi j1gftnng becla kaljlan sava lalbenrrk basa sadinten-dinten.
C F Winter sampun kasil ngimpLrr tembung_tcrnbung Kai iirgkang $orten inganggitan para pulangga ingkang giat nakarl.a ing .tauutl SLuakarta *,irvirarWonten pangalalnan .jira ingkang teras dipunrua0gaken \\,onrcn benfi& basa
tarpa dipLntambah dening karsa panganggitipm Saergga beutuk basa ingkangdipunciptakeken jumbuh kali_van lakta rrgkang dipunlampahi pdarrgga. Kan.asasna ilgliang mekaten, nena\ri dipuntinjo saking segi eksp.esi asifat epjs lanriil Amargi kalebet ing alilan realisme Wonten rnalih panlalanan .jiNasaderengipun diprurluat,g ig basa dipunsariog .lrmbuh kaliyan menapa ijrckaDgdipunkajengakcn panganggiripur klu],a sastra ilulang rliprLnkasilaken badhe
mbaJangaken ide panganggitipun lan ka]ebet rng aliran rclealisme. ingsaturggaiing karl'a sastra tuladhanipun cerkak Lttatvi rorran asring dipuDpanggihL
ide. lde ingkang dados ide pllsatipnn dipunsebat ide sentral Menawi icle itrgkargnji$'ai sedava anggttan lan ntangarsa ahr oarl1rosipllll dlpullsebat leaclirg ideaingkang diwujudaken ing irai-irahan utawi lema kar).a sastra.
Kados pundi ga!'utanipnn pangalamanjiwa ide lan imalirasi? Kanthi istllahimajinasi dipunl<a jengaken keldyatan [ta$i kamanuan rdhapuk ulau,inyiptakateo gambaran ing penggalihan. ndhapuk wi$,itan ingkang samprur
wonten menawi nyipta kawiwitan ingang dereng wonten. Apresiator boten kedah
tansah ngetiepaken loglka ing satunggalmg ka{,a sasfa. Umpaniniputr pujangga
nggesangaken maiih paraga ingkalg sampun seda, marirgj kesaktian ingkang
rlnggnl sanget. Pujangga dglukisaken watak paraga cariyosilgka rnul_va sanget
saeng.qa kados malekat rLta$.i rngkang alr'on sanget kados setan l]tnpaminipunrng cariyos Damar Wulan, Damar \rulan seda atrargi dipunlarvan dening Layang
Seta la Layatg Kunlitr ingkangkai badhe n$ebat sirahipur Milakjnggaingkang sampun dipunpenggal kaliran DamarrvrLlan Salaicngiprn dhatelgTunggulma.ik ingkang nggesangipLrn rnaljh Darnar WrLlan. Menawi ing .lon\a
l9
kasunyatan bab menika mokal kadadosan Ntenawi Danlar Wulan seda alLlr
caritanipuo sarnpun boten jumbuh kalil'an ide pujangga lan pungkasampun
carjyos boda.
lnajinasi wo ten kalih \rarni rnggih menika rirajinasi visual (r,isual
iDajination) lan iamjirasi auditif (auditory i1nagination) Ingkang sepisan \l,onren
amargi sating panilgalau ingktuig kaping kalih amargi pamjrengan Inq a0tawrsistilah imaginatioi tasih $,ontcrr istilah inagery 1an rrnage I11tager], itlggihmedka topiks ingkang kalebet bilil jng studi psychology la11 urj sastra Tmagur)
inggih kotnponen struktur gegurjlau- bagean saking str.atLut sintaksjs lat stilishs.Hany Wells ilg bukunipun poctic Imagerv. inragery \"-o[ten 7 tipe, inggih
nenika: decorative, sulken, Ijolent (fustian), radical. intensive, expensive, lanexuberant.
2. Ntakna Tembung, Tegcs, Ide,lan Swanten ing Karya Sastra
Karya sastua kawujud menau,i pUjangga siimplI nyamektakel ioagedpangalaman jirva ma*on, rrbok bilih jiwa kaliyan ide utawi ina1jnasi [taw1kombinasi katigaripun) wonten ing beotuk basa. plrjangga sampun maringi mediatumrap angenipun ingka[g atvujud basa. Unsur basa ingkalg lalgsLurg
dipunprelokaken pujaigga milangka media anggenipsll inggih melika tembulg.Saben ternburg ngandhut makla saged tunggal medapa gtu}da. istilah makna
tembung ingih menika gaFltan antawis tandha su,anten fisiologis kali_van
pangertosan ingkang dipunkalelrgaken aiihedhasar prasctya masarakat tumrap
basa taftafftu. Makna ganda utawi polisemi ninangka parkembangar rnakna
tembrng. Tembung utawi kelontpok tembulg ingkang dipunginakaken ing basa
menrka saboten-botenipun bebas sakttg iafsiran ratlgkep. Makna tenbuDg menika
saged e\.vah. Ewalripun makna mbok bilih saking karvontenal lingkirngan. sakrug
asosiasi., 1an ugi pamindahan indera il1gkang nanpi. paewahan tembung uta$,r
sinestasi lnggih menjka partukaran antauls panampi kahh wami iidera inggih
medka pamuengan lan paningalan.
Wonten ing panilaian tembrng ingkang badhe clipunginakaken minangkamedia algenipun pu.jangga asnng drpunpanggihi kasukcran, amargi hoten wonteD
tembrng jngkang boten saged kados angenipun. Arnar.gi jneni(a boten pikantukboten pujangga kedah ngandharaken anggenipun kalthi cara ngginakakentembung asing, tembung
Ing karya sastra pujajrgga s ng ngginakaken tembung saroja inggilr rnenikatembung-tembutg ingkang tegesipun sami utawi meh sairii. Ing ngandhap nenikatuladlu ukara ingkang ginakaken tembung saroja:
Dhedhep idefi p.abawaniog wati,
M.ih mengeta kang mafltep tetep ing budi
Noaa wor suh tatanitrg sewaka
Larut wirut tedhrlning dalu katindhih
Anglur selur lakunitlg wong tari
Yen narima susahe mirut sumingkir
Ayem tenfrem kang kayu wak nami
(kamenggala, Selisir Mareng Tenggareng)
Tegesiog guritan saged kabedakaken dados kalih inggih lnentkar tegesing
sacam total lan teges ganca_ran il1g gu tan. Teges total astfat komunikatif, teges prosa
asifat analitis ampi parafase. Teges gancar boten wigatos kadang kala arvujud ide,canyos, LLngkapa[ emosi utawi padarat saking bab_bab kalawau. lng ngalclhaprnenika luladha tegesitg t3ncdran rnglane aruoi carrv^<
Ana carita surasaning becik,
Memanise kena kanggo mulaog,
Tul cadta satemene,
Tegese ana iugu,
Malih jeneng lagi saiki,
Kocap tanah Palembatrg
Ana lvong kac kup,
Saka anggane anggauta,
21
Candhat pulak barang pamehlne bumi,
Didol nyang tanah manca
(Harjowirogo, Sapu Ilang Surve)
Tegesing gancar ingkang arupi ungkapan emosj:
katetang tangi sira,
sira sargpakamen kawi,
kawiletin g t_vas duhtita,
katamao ing reh wirangr,
dening lgupaya sandi,
sumanrna aneralrang panginu manuhara,
meh pamrih melik pakolell
temah suka ingkarsa tanpa .weweka
(Raden Ngabei Ranggawanit4 Kalaridha)
lde wonten itrg gurit minaogka bagean pangalaman total ingkang
dipunekspresikaken. Boboting gudtan dipuntemtokaken denilg pangalaman total.
Pamaosing guitan ingkaog sae inggih pamaos gkang asifat reseptif kaliyan sedaya
bab a$pi pengala.matr. Panaos gurit saenipun mlebet ing wilayah imajinatf nalika
wonten pfastawa. Bab menika tegesipun nlebet wonter] ide ingkang sacara objektifkaanggep boten leles. Ide wonten ing kary.a sastra Jawi suwau boten ketingal lan
boten dipuruaos dening pamaos ingkang kirang pana. Saking menika pamaos ingieng
boten saged mendhet ide jngkang dipunwahyaaken dening prjangga sampun maren
kanthi sagedipun mendhet cariyosipun.
kama lalt swanten sesarengan ngasilaken menapa ingkang djpunsebat musik
gurit, nusik meoika gadhah kalih trranpangat. Ingkang sepisan inggih menika saged
dip[nraosakaen awujud musik. Manpangat jngkang kapil1g kalih na-kyinaken teges
lall nglanca{aken komurflGsi. Manpangat khusus gurit ingkaog bedakaken kaliy:ur
music inggih medka: teges utawi pangalaman saking swanten. pujangga
nggimkaken cara-caJa kangge nakyiDaken teges saking wontenipur swantetr sepisan
22
pujangga saged milih tembrLng-tembrng rngkang s$,antenipun sagc.l trarjtlgi sLrqcslring tegesipun lng te[ies sancs tenblrng-tembung kasebat pon.]malope Kapin.s karirrpujangga saged milih s1\'arreit-s1\,anten 1an sauolonganipLu ingak gadhah el.ek bunrruremenaken utawi cufoni Vokal_vokal langkung ngremenaken tittmbang kousonaDamargi vokal gadhah swanten tnuslkrl. Dene konsonao asilar bjsntg. Noiner ttgapujangga saged nakyinaken te!:es sakirg s\a,anlen kanthj ngontrol cepellngpindhahipun gatra kanthi pilihan lan cara ngginakkaken rnebum mawi pjlihanngginakaen s\\'anten vokal lan konsonan lan ma\ri jeda itlgkang pas hlg sastra Jawibab menika kasebat pedhotan Lttawl ardhegai. Nomer sekarvan pujalggayamektakzLLen swanten lan teges mawi kontrol swanten lal metmn, cararrpunpu-jangga nekelaken telnbrulg ingkang \igatos tegestpun Lanthl cara nandhanitembung mawi alih terasi. asonansi_ utawi narhgi irarna kanthi rnaringakentembung-temburg kasebat ing ngajeng.leda lng ngandbap mellika tuladha gurita,ingkang ngandhut s\r'anter mlrsik g.rit ingkang saged kanikmati.lados ulLsiksaengga tegesiprn radi katutup.
Tuiadlianipun
Kodheng andhendheng gunlendun g,
kalg dendhendheng arnong gendhin g.
sana ginendhingan gendhang.
tinondhea tanpa tandhirg
dan duwe eling samendharg
kang sinendhalg kang sinaldhing
(Serat CenthioD
Swanten musik gurit i[gkang kaginakaken kangg nakyinahen lan juru gkomunikasi katingal ing ngandhap menika
Tbinthing aninlhing ntrnd5 \ onF altrnrhtng.
astanira gandhewa pinenthang,
pamindhangane andhetheng.
sesinome pating cldkunthing,
23
wela-rvela tur cetha,
neng dhuwuring bathuk,
teka pantes acundhuk sekar melathi
kadya putrj Wiratha.
(Se.at gandrung asmara)
Ing ngandhap menika guritan ingkang ngandhut fonotratope:
Gluruh gluruh glerek-glerek lirih,jaladara anggandhul a:rglayan g,
bayarsa ngesok warine,
ron pr ung anggmg wu).ung,
pr'nda pani anyasmitani,
aken fumameng wisma,
walsa )rlrn tumuluil
ta]] pantaia tirteng tawang,
titis riris sinawang gebyaring thathif
kumudha melaok megar.
(hrspaiucita)
Ing ngandhap menika gurit ingkang [gandhut eufoni
wiwit katemu sepisan,
tanpa karana kataman,
ilg rasa neng tumlawung,
kedhereng kepengen srawirng,
kepeogin raket kekancan,
kasa ing telenging driya,
rumesep rarasing rasa,
(Asnrawilana, Simpatl)
Guritan ingkang ngandhut kategonj
Semar rnuwus,
iku ucape rvong cubluk,
24
uga bener tnangan,
ananging lftrang utami.
utanane n€iaurip budida]'arja,
mobah muwus,
istiyar karthi tyas a],u,
wekel barang karya,
],en kaya karsanta anjing,
nora wnrng sida cingkiuk turun pasar,
Petruk muwus,
rama sira aja baung
sanadyan cingklukan,
arvak-a\raku pribadhi,
ala becik ya tak sandhang priyargga.
(Sukir, Abimaalu Kerem)
Ing ngandhap rnenika guritan ingkang ngandhut swanteo ing sangajengipLrn
jeda kangge nakyinaken teges iamanipun alon:
Berah manung/ku kung wu,/ yung,
wryungan na"/ wung wi )ral di,
kang dadi wot/ ing rvi/ yoga,
tan lyarl dyan ba/ noncinawi.
yen kang da dva/ ela-ela.
linahi ia,/ li tan/ lali,
Karya pangli/ wur tan/ Lipur,
karya pan lin/ dhih tan/ kan dhIH,
batang pinirl/ dl la ta!/ padha
barang pinandhing/ tan /pandhing,
sabuwant nora ana,
ingkang miriB/ angi/ ribi/
(Ngabehi Sindusas[.a, Partakama
25
BAB IIIK{ENDAIIAN SASTRA
A. Indikator Pawucalan
SasampunipLrn sinau mate bab kaendaha:r sastra, para mahasiswa saged:
1. Mahasiswa saged mahyakaken lan rnainmi tenbung kias
2. Mahasiswa saged nahyakaken 1al mahani pepindhan
3. Mahasiswa saged mahyakakel lan mahami purrlakanthi
Konotasi wigatos katrgge puja]lgga. Konotasi n]inangka salah satonggaling teg€s.
kanthi konotasi kasebat saged nedahaken teges irgkang langkung kathah. Dene
donotasi ilggoh menika teges ingkang nedahaken inggili rlenika teges ingkang kados
dene teges ing infonramsi lormal Tng ngandhap menika denotasi lan konotasi
tembung-tembung:
sunti Langkung de$'asa, pra$,an sunti Sarunggai jenis kalilan
kencur
kalivan wador Bala irgkanr enenrbajuJ
Jago
Til'.ang ingkalg remen
lan mbebeda
JUWara
Omong kosong
A1amla1er
Wjjen
I Krupuk
B. Tembung Kias
Tembung gadhah teges ingkaig saestLr Lrgi gadhah teges kias ing sastra Jawi
kasebat tembmg entar tegesipur sampun kesah utawi sampuo pindiialt saking teg€s
ingkang saestrdpulr.
Tembung
Mudha, prawan kencur Bumbu pawon
pring r Ngapusi, pring rjo, pring ngapus
ur.ten Pelltcl ula$iuuau. n)alnbel $tten
),6
lng ngandhap menika dipunsajtkaken mapirten tuladha
Teges ingkrng saestu Teges kias
Kertas trpis
tntheng astantpun
Udan tangis
Nggugah worlg turLr Nggugah sruah
i Tipis lambenipun Seneng nyatur uwong
Tegesipun
Watu lunm LunyrL ilate Gunene ntencla-nencle
Cengkiling
Mbalang watu lvflralang lirik
mbukak petj i
Ngendhalenijaran
Mbukak rvadl
Ngendhaleni larva
nepsu
Akeh wong nangis
Marke sLLsah
Ka1lg boten prayogi
N-qlrrik
Ngandhalakae wadi
Tembune damel serik
Nyegah kakajengan
Sambele pedhes Tentbungc pedhes
papal boten adltakani
C. Pepindhan
Kangge nerangaken katmngan pLrJang[]a asring ngginakaken tembung utawi
keiompok tembung ingkatg n!:aodhut tanggapan sarri uta*,i meh sanj. KarLgge
nandhingnlen kaliyan uu.;Lrd uatu,i bab ingkang gadhah bab ingkang sani. Sanrmug
bab nenika iigkang asifat wetah utau,i rotal. Wonten ugi ingkang asifat bagean utaF.i
persial. Tembung utawi kelompok tenbung ingkang ngandhut tetandliungan asnng
kasebat pepindhan, irg istilah sing kasebat sinile Wu.luding pepindhan ingkarrg
paling sadarltana aBujud tembrLng-tembung kados dene:
bfu langit. Bim laut, ijo puptls . \\1ngu Lerong, kuning laigsaog, kuning gadlurg,
putih tigar. Dene inl$<ang tegesipun survahkipun ing istjlah sastra.la$i ingkang
kasebat sanepa unpaminipun :
landhep ndhengkui
arun.jambarl
loncong botod
i .1t*1,'. _ tjo"" *'*"
)'l
bening lering
renggan guia
kumapyr kulut,
pait madu,
sepet ilang,
legi brotowali,
abang dluwang,
Istilaii asing iDgkang sani inggih nerika Litores. WujLlding pepindhan
ingkarg langkung jangkep inggih menika kanthi ater-aier ma lan a nasal uta$r lasalkemawon, ing antawisipun pinindha lan pindlanipun kadosta:
lathi am{nggis karengat,
kulitar amblenge keris,
pamiilhan gan anraju emas,
asta angendewa pinenthang,
dedege angringin sungsatg,
suguhane ambauyu mili,
lleta ngumsla,
riloa ngembang bakung,
kma memak ngendra wila wilis
sinomi micis wdtah,
Dagti-ati ngudhup turi,
plarapai nyela cendhani,
pipi anduren saj uring,
lathi anggula sathempleh
waja miji timun,
driji mucuk eri,
imba njahit nanggal sepisan,
2g
Wulud pepiidhan ingkang sanesrpun inggih menrka rnapallanken tembLrng
kelonpok tembung ing anta\ris pindha lan ptndhaniputl. Tembullg Lrtawi
kelompok tqmbung ingl€ng asring dipunginalcatrien kados clele:
kadya, kadyata, kadyayayah, kados, kaya, aogler, lir kadya, iir pindah, rnilargka,mungguha, padha, apindha, amindhaha, prasasat kados, rasa, saj{sat, sal'l'ti,
sayel{ti, saengga, sor, kasor, tan pae ian, datan pae, tanpa sama, tanpa tandhiog,
umpama, rmpameki, pama, pamalle, yayah lan yeku, ing ngandhap menika
tr.tladhanipul:
a.Igken plpuring wedana, lirtaog sumumping tasik
sasr anyaokasamuka kadi.
Wadya dut ingobong
Tathakatya tiba gembunge gumebrug
Kadva perbata anakaD
Ari leksmanawidagda
Dulunen resmining warih
Kadva ta manganyam-ngayam,
Sarnohaning kamargan
Kadl'a vavah neambrama pangestunipun
Dewi Supmba saka[ca anglayang
Rjkating lampah cumlorot Lados.
Jenis pinindha lan pindharlpun saged dipunhlasjfikaskak€n wonten mapinten
golongan antawisipun:
a. PinindLa barang pindhanipur baralg.
1) Kadhaton lrolu suwarga sami,
Kang tinelad wewangunamra,
2) busananing sajroling puri
Datan pait kalawan pura batara gung
29
b. Pinindha isinipun u'ujud pindhanipun isinipunalan
l)Lir gra swaran kallg tangis,
2) kadya hayu bajra rnusus,
Jemparing kang nerla putra
c. Pinindha pun kewan pindhanipun ugi kewan
l) Kadya singa sardula kanthi sampeka
Jetrtayu m ad lis
2) Sugrirra pama andaka.
Lawung nanging ageng bmngti
d. Pinindha kewan pindhanipun rljudIirut saparatr wis adoh, kidang apindha
kasangsam, ngadheg kadi palang.
e. Pinindha kewan pindhanipun isinipun alarn
1) Jatbayu kage[&a,gengnya sasat prabata,
2) nulya milat peksi gnng kadya prabata
I Pinindha kewan pindhrnipun tehr&ulan
1) Bali sarta nii ingjaja,
2) Ningsun mirvah Liman Hyang ngendra muoi,
Sjnekep upama dhukut
g. Pinindha swanten kewan pindhanipun swanten manungsa
1) sarta panjritira kardi, sesambat Rama laksmono,
h. Pinindhanipun bagean alvaking manungsa pindhanipun wujud
Kadya kumukus netraning kalih,
30
-1.
t.
o.
Merbangbang sumorot
Pinindha bagean awaking malungsa pindhanipun kewan
Jariji nglandhak ing ri
Pinildha bageanirg awak manungsa pindhanipun isillprLn alarrCahya amiDdiu wulan
Sariranira kaeksi, kadya Sang Hyang diwangkara
Pinindha bageanitig arvak manungsa pindhanipun tuwuh-lutvuhao
Kuning Rama\rija nyenut
Mangtn-mangning ngenani
Tyasnya sempal kaperapal
Pinindha isi alarn pindhanipun isr'nipun alam
Pan supenu suren bagaspati tedull
Nagri Mantili direjo
lir guntur kangwukir marik
Pinindha isinipun alam pindhanipun wrjud
Asut langenirg wa0a. kadya coplok soryanipun
Pinindha manungsa pindJranipun manungsa
Alrus ing kasujanane,lir kapandhitanipun
Pinindha manungsa phdhanipun wujud
Sinta minaugka sesuqa,
Nageri mantili Dieja
Sayektiembananipul
31
s.
I
q.
Pinindha manungsa prndhanipun kewan
Laean ana cacat malih,
Wong angglr kawumn.
Demen nginum ala ngen-angene
Ciptaan drlg rusak katetarik,
Lir kuthila wegig
sabar:ang kawetu.
Pinindha manungsa pindlraap.n is; alarr
Apan ratu iku tyasing bumi,
Wus janjine ayar amrih suka,
Maring isineng prajane,
Piniodha manungsa pindhanipun leturnhna
Nargilg ta panduga mami
Yen mungguha kembang-kembang
Sun wata ra sta agger
Wus sinesep ing bramara
P jnindla nanuogsa pindhanipun derva
Janaka ngling sapraptanra Sang prabu,
Sasat Sang Hyang Batharendra.
nedaki marirg Mantili,
Pinindha raksesa pindhanipul wujud
Dyan lumepas saniata baira tumanduk.
Dilya prawira marica,
Kabuncang katuting angina,
i2
t<adi kapuk saruanfa.
Pioindha raksesa pindhadpur kewan
Lrgkang vuri andeleng kang raksesa,
Saka prabon ngajurit,
Prapta ing dandaka,
Sareng masinga nepda,
v. Pimndha raksesa pindhanipun alam
Sang Arya Kumbakama
Sari.a gring luhur,
Yayah p.abata tanaya
rv. Pinindha raksesa pindhadpun tetuwnhan
werandu pejah tibane,
kadya grdha gumebruk,
x. Pinjndha kawontenan pirldhanipun kawontenan
Samya ngarasi tan sipi
Kadya ngeningaken napas
Pinindia kawontenan pindhaniprur karya
Gandrung-grndrung, amangun bltllg,
Konus yayah ing riyadi,
Keris re$esing wardaya
Yayah tan panon wiyati
Pinindha kawont€nan pindhanipun ugi wujud
Upamane ing tyas rerenggi,
Ngalang-alang king,
v.
)
33
Rerellgginitrg satru
aa. Pinindha kawontenan pindhanipun manongsa
Wring ulama sira den apengin
Den kadi sira mrih
Sengseming Dyah hayu
bb. Phindha karya pindhanipun karya
Ingkang hoyongan putrine
Denira tampi wuruk
Sedaya ingkang sampuD wahyaaken ing ngrnggil nuangka pasargar
Pinindha lan pindhanipun p.atnila kasebat pepindhan tunggal. Dene ing ngandhap
menika pepindhan gandai
a. Tanpa guna dening wang
Nora beda wetuning angka mawolu,
Sor tempul wekhrning surya
Mangkana pada mapa ning bumi
Selajengipun netafora. Bedariun simili kaiil,an netafora. Ing simile
tetandhigan kanyatakaken mi$nukaken pinten-pimnter tembung utawi frase ingkaug
nyatakaken bab fugkang meh sarni. Pinindha lao pindhan kasebat mau eksplisit. Dene
illg lebet metafora piniadha boten kasebataken kanthi cet]ra amargi dipunteken dene
pindhanipun. Mekatena cetha awit pinindhanipun sampur dipultepangi denmg
masarakat- Ing ngaodhap menika pinten-pinten tuladha metalora:
a. Ibg wasada pit wau sinamber ing sang bajul darat (tegesipun copet)
Metafora saged dipunterangaketr kanthi mahyaaken pindhal kanthi
sacara detail. Metafo.a ingkang dipunFelokaken kasebat alegoris. Tuladha
34
kang mangkono kadi uler turi
awit netes praktaning diwasa.
tan lunga saka nggone,
kang mangka bojanipun tiung galihing ponar wit hrilami-larni kateresan-
bolotrg delegipun,
uler wedal ing sasana,
dali klpu brambang alr rngl,cng ua-ir
wrs prapta 1an sinedya,
Dene pinindhan ingkang pindhanipun wewujudan, tuwuh-tuwdran. kel,van,
utawi isi a1am, pindhanipun manurgsa utaw.i tingkah lakunipun. pepitdhanipLur
ingkang mekate kalawau kasebat personifikasi lrtawi kasebat pinindlia jalma. lngngandhap menika tuladhaipun:
bumi kanga sung bukti.
jagad kang angsung barkaq
Pepindan iogkang ogaandhut ajtuan bab ilmu gaib utawi nistik kasebat isbat
kados ing ngandhap menika:
ana pandhita aka.ya wangsit
menda kumbang angaiab ing tawang
susuh angina ngendi nggone,
lawan galihing kangkung,
weksanane langit jaladri,
isining wuiul wung wan g,
lan gigiring punglu,
tapaking lauttul anglayang,
manuk miber ulukhg igungkuling langit,
kusuma anjrah ing tawang
35
D, Purwakanlhi
Purwakanthi minangka tetembungan ingkang sami seratan, swanteq wonten mgtembung-tembungipm kedah endah basaaipun purw=al<anthi wonten I jenis inggrh menika
a Purwakanthi guru sasta
Rinipteng puspita rineh,
Rrnuruh wosiag ruwiya
Kallh larit kasebat dipunendabaken dening swanten r. Ing insiilah sasaa Jawidiprmendahaken denjlg puraakanthl utawi pasajakan pasajalan rng swanten I parsaja]an
menika dipunsebat purwakanthi gllln sastr.a Amargi pasajalGn 1ng swanten konsoli{r.prunila dipunsebat aliterasi Asrfrg dipunsebat istila.h sastua rilir
b Purvakanthi guru swara
Ngelmu ilrr kelakone ka.ntli laku,
Lekase lawao kas
Tegese kas nyantosani
Setya budya pa.ngekes dur angkara
Wedhatama_ 1.1
Seq/a budya pang€kese dur angkara.
Larik kasebat dipuEendshaken denhg swanten a ing akhjr temburg setya, bualya lan angkara.Kahga tembmg kasebat ngandhut bunyi ingkang sami mg akhir tembung lan samidpLrn rngswantel vocal a ingkang sami swadten ing swa,'rten vokal kasebat dipunwastani purwakanfiigunr swata utawi asonansi.
c. Puwakanthi lumaksita
Samengko sembah kalbrL
Yen lumitu uga dadi laku.
Laku agr:ng kang ka$mgao narapati,
Pratitis tetep ing kawruh,
Meruhi marang kang rnomong
Wedhatama- M l
.16
Cobi gatosal{en tembang ing nginggil Tembung laku tarik kalih dipu,,rlajengakentembung lalu larik katiga, tembrmg narapati dipunlajengaken denjng temburg kasekawandjpun dhereki denng tembuh meruhi ing lank gangsal Menawi dipmgatosaken katngalwonten kaitan swlrnten menika kalebet puwakarihi ugilan biasa dipuns€bat purwakanthilumaksita
37
B.{B IVJENIS K.ARYA SASTRA J,\WA
A.Indikrtor Pawucalan
Sasampulipun sirau nateri bab karya-karva a1i gancaran lan saduran, para
lnahasiswa saged:
l. Mahasisrva saged mahyakaken lan mahami karya-karya asii, gancaran, lan
sadulan
2. Mahasisrva saged nuhyakakgn lan nahami 3enis-jenis karya sast a Jawa dalaltuladhanipun
B. Karya-Karya Sasha Jawa Asli, Gancaran, lan Sadhuran
Ingkang dipunsebat kar],a sastra asli inggih nenika karya sash-a asli kasii
ciptanipun panganggit ingkang boten sakingjarwa utawi sadrran kar).a sanesipun.
Tuladha karya sasta asli inggih menika SLrluk Wujil, Suiuk Malang Sumirang,
Sewaka" Serat Cebolek, Babad Giyanti, Sasa[a Stlnu. Wularg Reh. Wulaig suuu .
Wulang Dalern, Babad tay-u, babad pakenung. rangsang Ttban, pmbangkara,
Ka[d]rabuni, Praoaciha, Mitra Dama, perhi Wasiat, Srat Rivanto. Wulan Dara.
Jodlio kang Pinasdri. o Alaku, Sintha, Gerilya Sala, Allteprt1g Wanita, Kidung Wengr
Ing Gunung G4mphg, Dorrgenli Sato Ke$.an. Sri Kunrng.
Dene sasfa terjemahan inggih mellka kaLva sastra ingkalrg sunrberillrrll salntgbasa sanesipun iajeng kajalwaaken ing basa Jawi. Istilah gancar kaliyan 1aru,a
kabedakaken. Dene Elancamn tegesipun ngibah wujud gtlril dados wrLjud prosa.
tuladiranipun karya jarwa inggih menika: Serat Mintaraga Gancaran, Witvaha Jal1\,a.
C. JENIS-.IENIS IGRYA SASTRA JAW,{
Karya sastra Jawi gadhah isi ingkang manika wami karya sastra lisan arlLpl
tntu lan tinular saged dipmsebat dongeng, unpamuripun dongeng kancil, trmun
emas, uthak-uthik ugel, koma bafl klinthing, jal<a tarub, jaka thola, bandLure
38
bandawasa. Kar!.a satra serat langkung kathah gungungipun adhedhasar isimpun
kar'a sastra semt saged kakelompokaken ing ngandhap rnenika
a. Sasha babad utawi sasta sejarah
Tuladhanipun Babad tanaii jawi, denak, pajang. babad lnataram, babad segaluh,
babad Kadasura, Babad Giyanti, Babad pralur. Babad Blambangq Babad Mangu,
lsp.
b. Sastra snluk utawi mistik
Iuladhanipun Suluk *ujil, Suluk Malang sumirang, Sukatsa, Suluk Syeh
Tekawardi, Suluk Sujinah. lan sapanungghilipun.
c. Sasta Sasana utawi sastra ajamn
Tuladhanipun niti snlti. praja, Sasha, wulang reh, Wulang Slrnu, Sasana Sunu.
Wedatafta, Wicara Keras, lan sapanunggiliun
d. Sasta roman lan oovel tuladharipnn Siti rikhana, Drvi Karsa, Kembang KanthiL,
Wulan Dara, Jodho kang pinasthi, Anleping Tekad, lsp.
e. Sastua Pewayanga Lako[
Tuladhanipun, Serat Ram4 Dervanrci, Arjuna Wiwaha, Mintaraga, Arjuna
Sasrabahu Jagai Bira*a" Abirnanvu Kelem. Seurbadta Lanrnc. paru Anglen. panlr
Kelana Jayengsari, Menal Cina. Menak Kustub. Damar wtllarr, 1sp
a. K-{li{WINJenis-Jenis karya sastra irg sasffa Jawa ingg r rnenika kalawin Kukax,in inggih
menika.jetising puisi Jawi Kina ingkang gadhah rnet-unl-metrum. Dene ciri-ciri
kakarvin inggih menika:
1. Kakawin kaiket de ng wanda ingkang dipunucapaken panjang lan pendek.
2. Wonten ing istilah ilmu matha surlvanten parjaog kasebat gunL uta,,vi a${at
lan bunr t pendek kasebat tag'r u12n i nngun
3. Wonten ing slstem seratan kaedoakaken tandha coret kangge swanten panjang/
guru utawi awrat lan tandha Jaogge S\a.anten petdek utawi lagu
l9
4. Saben baris gadhah ahfan panjang pendek iaftamtu ]aD a3eg rngkaig kasebat
mehum.
Dene nlladha-tuladha nami metrum ing kakawin inggrh rrenika prairarsrnr,
Kumaralalita, Wiglutmaia, Ha1amulo, Turvaritagati,Bhramara Wrlasita. Kusllma
Wicitra, Mata Ma]'ura, Basantawilaka, Malini. Srkarjni, Mrdukutnala, SadLrla
Wikridita, Suwandana, Klrsuma*ilasita, Kilayu anedhe g, Aswalalita
b. KIDUNG
Karya kidung gadhah ciri utjudipun:
1. karket rngJurrlah ',vanda saben baris lan swaiten vokal in-q aklxJ balls.
2. Wonten ing kidung Sirom swanten vocal ing aklir larik etlen kadang kala LL
Dene luladha naminiun kidung: kidung pargkLlr. kldLmg durna. kidLng
Sorandaka.Kidung Sinom, pamijil, Wukir, ian sapanunggilipurl.
c. TEMBANG GIDHE
Tembang gedhe minangka. karya sastra tngkang kaiket patltokall. Dene
patbokan tembang gedhe inggih nerika:
1 Gunggungipun larik sekarvan
2. Guggongiprur wanda saben larik 12, dipunsebat lampal 12
3. Gurit sekawan larjk kasebat dipunasmani tembang sapada
4. Ama-rgi satunggal pada guuggungipun larik sekarvan, pramila saged
dipunsebat syair sekawan larik sapada utar.vi gita cat r gatra sapada.
Tuladha-tuladlE tembang gedhe lampah 5, tembarg gedhe lampah 6. tembang
gedhe lampah 7, tembang gedhe lampah 8, tembang gedhe lampah 9, telrbang gedhe
lampah 10. tembang gedhe lampah 11, tembang gedhe larnpah 12, rembang gedhe
lanpah 13, tembang gedhe lampalr 1,1, tembang gedhe larnpah 15, temburg gedhe
lampah l6tembang gedle lampah 17, tembang gedhe 1ampah 18, tembang gedle
lampah 22.
40
d. TEMBANG TENGAIIAN
Istilah Tembang Tengahao \r/onten minangka istilalr 'Iembang Gedhe larTerlbang macapat. Sanesipun dipunginakaken tembang tengahan ugi asrrng
diprnsebat tembing dhagel utawi tembang tanggung Wu.1ud tembang tengahan celak
kaliyan wujLrdipun kakawin lan kiclung. GunL wilangar nirokaken wujud kidung. lan
fungsi ug seni swante ndherek kawawin utawi tembang gedhe
Ciri tembang tengahan inggih nreuika
l. Tembang tengahan ka (et gunggullg larik saben baii. Cadhali guru gaha.
2. Tembang tengah kaiket deoing gunggungipun rvanda saben larik Gadhah
guru wilanganipun.
3. Tembang tengahan karket ded11g swanten vocal ing akir lank. Gadhah guru
Iagu ltawi dhong dhine
Tuladha-tuladha tembang tengahan inggih nenikat wirangrong, hanasmara,
JLmrdernung, Kuswarini, paiugon, pangajapsih.
e, TEMBANG MACAPAT
Tembang nacapat ugi dipuusebat tembang cilik utarvj sekar alit.
Tembang macapat sami utawi meh sami kaliyan wujrd kidrurg
Wujud tembang macapat gadhah cirj jrggih menika:
1 Grurggurg larik saben pada lan gunggung lranda saben larik gadhah
padiokan tartamtu
2. Gunggxng lank saber pada drpunsebat gulx gatra, gutlggllng wanda saben
larik dipunsebat guru wilangar.
3. Stvantetr vokai saben akir lari tartamtu ugi. Swanten vocal ing akir larik
dipunsebat dhong-dhing utawi guru iagu
4 Saber name tembang macapat gadhah guru wilangan ln guru lagu tafiamtu
4t
f.
Tuiadha-tuldhanipun tembang macapat inggih rnenika: Dhandhanggula,
Sinom. Asrnaradana. Pangkur, Mrji1. Kirranthi.Ganrbuh. IUegariLh
(Dudukwuluh, Pucurrg. Mask[nambarg, DLrrra
GURIT TRADHISIONAL
Menar.vi diprntingali saklng wujudipun. gxrit tradllisional dipLnbagl
dados kalih golongan. Sepisan, wujLrd ingkang patuh kalilan gul it uta$i
kon\ensi gLuut 1an kalihipun wulud urgkzrng kilang utarvi boten patuh kalil'an
konvensi ingkang wonten. Wujud iigkang tasih mahrhi konvensi gurit sacara
turun-tinurn dipursebat gutt hadhisional. menawi u.u.Jud ingkang kiraogmatuhi
pathokan utalvi konvensi dipunsebat gurit bebas utaNi grrit modem. Khmusipun
jng gurlt Jawi djpunebai geguritan gagrag enggal.
Gurit Jawi tradisional tasih dipunbagi ka1ih, inggih gurit ilgkang gadhah
pathokan sedhgitana lan gurit ingkang pathokanipul relative sampunra. Guit
ingkalg pathokanipunsaderhana menika dipunsebat lembang para tegesipun gurit
ingkalg boten mutu. Mena\ri irLgkang pathokanipun relative sampuma
dipunsebat tembang yasan, tegesipun gurit damelan pujallgga uta$i sastrawar,
dados mutu.
WLrjud ing*ang minangka unit paling ageng ing gurit Jawi dipunsebat pupuh.
Istilali pupuh menikaing basa Walanda dipunsebat "zan!i" utawi ing basa Inggris
"canto" Salah satunggal bedanipun pokok antawis geguritan tradhisional kaliyan
gegrnitan nodern, ugi beda "tenbang para" kaliyan tembang yasan, guil
modem lan temtang paia boten nate nggayui rLnit ingkang palurg ageng inggih
menika pupuh.
JENIS TtrNTBANG PAR{
Sakirang-kirangipLur wonten pitung jenis temba[g para inggih paribasan,
saloka, wangsalan, parikan, geguritan, gendhingan, lan lagt dolanan
1. Paribasan.
g.
42
Paribasan minangka museum kathahipun batin ingtang ngginakaken basa
ingkang dipunekspresikaken kantlti ukara cekak lan padhet. Wonten ngkang
gadhah sajak wonten hgkang boten. Kathahipun batin melika saged anLpi
pangalamao lan nasihat, sindiran, slkap gesang lan $onten kalapinupun asifat
filosofis. Kasil panaliten paribasan Jawi nedahaken biliir mula bLlkaniprm
tu$'uhsatunggaling paribasan nenika ing lilgkungan lapisan masatakat
tarta]ntu. Bukanipun panggiiraan paribasan naning winales ing lingkungan
papan tuwuhipun anartgir g sampun ngternmbaka.
Saking segi instrinsik wahvaan paribasan langkLuig nep rnenaui dipuntinjau
saking sudut kasusastraal. Saking segi instrinsik paribasa]1 saged dipLrnbaias
krnthi sosio linguistic bilih pandhapuk paribasan lnggih menika anggota
masarakat. Kajumbthaken l(allyan ukum panura{han lan pangembangal ing
sejarahipun wonten parjbasan ilgkang leryap saking peredaran pangginaan
basa, suwalikipun woiten ingkang tLtwuh.
Paribasan ingkang iasih gesang ing masarakat wonten ingkang tasih
minaogka pandangan lan sikep gesang ingkang ngginakaken dumugi
samenika, ananging ugi wonten paribasan ingkang boten ngilonaken gesang
ingkang ngginakaken basa wekdal samenika sampun e\!ah
Adhedhasar pangginaan lan pangilonipun ing masarakat, pramila
paribasan saged dipunklasifikasikaken rvonten 3 kategori inggih menika:
I ) PaJibasao ingkang samenika sampun boten dipunginakaken
2) Pa.ibasan ingkang sarnelika tasih dipunginakaken lan tasih ngilonaken
si<ep lan pandangan gesang irrgkang ngginakaken
3) Paribasan ingkang samenika tasjh dipunginaken, alanging boten
ngilonaken malih sikep lan pandang:r gesang ingkang ginakaken
Mapioten lapisan masarakat pandhpuk lan ingkang ngginakakcn paribasan
rngkang badhe clipunsa.ltkaken ing paper cekak nenlka ingggih nenika:
a. l,ingkungao masarakat tani
43
Data panyelidikan nedahaken bilih lingkungar nasarakat rnenika ingkang
paling profuktif ngasilaken paribasan. Bab menika jumbuh kaliyan sitbt agrads
masarakat lan nega . Padbasan menika arltawisipuni arang kranjang; arep
jamurc, emoh watange; ambanyumili; ambuntut ait; angered ori (pring) saka
pucnk
b. Lingkmgan lapisan masarakat ingkang $-onten gayutan kaliyan paogadilan
Lhgkungan lapisan masarakat ingkatrg wo{ten ga1'utan kaliyan pangadilan
inggih menika: anima daya, anima wa.sa, anima patra, anfna patra, aflima
pandaya, akadang saksi
c. Lingkmgan lapisan masarakat dagang
Tuladhanipw:
1) Adol lenga keri busik
2) Adol alu
3) Adol gawe
4) Adol bagus
5) Adol umuk
d. Lingkrmgan masaratat tartamtu
TuladharLipun:
1) Amburu kidang lumalrt
2) Ambrang rase anemu kuwuk
3) Nututi kidang luma}1r
4) Nemu kuwuk
5) Nraiaog gumbul ana macane
e. Lilgkungan masarakat pamados iwak
1. Arnburu uceng kelangan deleg
2. Iwak kalebu wuwu
3 Iiwis kebak srmdukane
4. Enggon welut diedoli udhet
5. Kena iwake ora buthek banlrne
44
I
x
I
2. Saloka
Anggitan iketan ingkang amch sami kaliyan pzribasan rnggih menrka
saloka Ingkang bedakaken antawis kalihipur inggih menika paribasa.n boten
ngandhut pepindhan enawi salol(a ngandhot pepindhail. l\4bok bilih
salokamenika &onten gayutanipun kalil'an sloka i11g sastra Salsekefia lan Kawi'
Saking segi wosipun wonten ursur-tu1srtl ingkang sami antauis sloka Sanseker_ta
1an Karvi kaLyan saloka. Katiganipun nganclhut wos ingkang padhet ingkang
mioangka dhudhuian sakiog prasta$,a lan pangaLalna11 masarakat lng ngandhap
'nenila dipLrnsatikrken lelalldllin"arrp r "
- Cloka Sansekerta:
maksika vranam ioohanti dharlam ioochanti parthivah
nicah kalahan ioohanti cantin ioochalti sadhavah
legesipun: Lalatlalat ngenenaken cuwa. pangeran-pangeran ngersakaken
stgih.
Tiyang-tiyang hina ngersakaken crah. ti)'ang-ti)ang srrci ngrltgitiaken
katenangan.
- (1oka Kawi
- Saloka ga-va enggal
Pambeda ingkang osensiil antawis qloka Sansekefla kaliyan qloka Karvi lan
sa.loka gaya enggal inggih menika SunggungipLln wanda saben saloka menika
sanpuntanlu boien angsal kirang mgnapa langkung sakiog 32 GulggungiprLn
menika dipunbagi kalii larik, saking 16 wanda. Saben larik dipunbagi kalih, dados
kalih satra. Saben gatra wonten 8 $anda. Unsure sajak wontell ing qloka menika anes
minangka ingkang esensiil. Ananging menika boten teges bilih sloka menika boteo
angsal ngandhut sajat. Ameh saben tembung asajak kaliyan ingkang sanesipun sacara
pasaogan baris sepisan lan kalih.
45
Saloka saged dipunbagi dados figa golongan Sepisan saloka ingkalg
ngginakaken kewan minangka pindhanipun. Iuladtranipun:
1) Gajah ngidak lapah
Tiyang ingkang ngianggar awisanipun piyambak.
2) Kebo mulih ing kandhange
Tiyang ingkang tgrantau wangsul ing kampong asalipun.
Kalih, saloka ingkang nggnakaken benda minargka pindharLiprm,
tuladhanipun:
1) Sumur lumaku tinimba.
Tiya]lg ingkang ngersakaken dipungrrmi sanget
2) Gong lumau tjnabuh
TiyaDg ingkang ngersakaker dipunsuw[d pir sa
Katiga, saloka ingkang ngginakaken telu\a.uhan minangka pindhanipun,
tuladhanipun:
1) Ketepzmg ngarysang gunurg.
GegaJuhan la.ngkutg inggil tinimbaugaken sakilrg kanampuanipun
2) Ken adbetut ngajak sempal.
Sanak sedheek ingkang nyeret ing kasangsaran
Kollvensi saloka.
Wonten tiga wami konservi saloka:
a) Makna tembung ingkang kaandhut ing lebetipun inggih makna kias.
b) Menawi dipuntaflgkep kaliyan rnaloa lugas prastawa kagambar ing
saloka nokal kadadosan
c) Wolteniputr pasajakan. Konversi o boten wajib.
3, Wangsalatr
Anggitan iketan ingkang sates ingka[g iketanipull langkung katata inggih
meDika wangsalan. Tembung lvangsalan ateges wangsulan. Wangsalao menika
ngandhut kalih unsure inggih meoika batalgal saienis bedhek-bedhekan lan
tembusan sajenis wangsulan. Tembusar minaogka tembuog utawi biasanipun
u'anda ingkang mirib kaliyan batanganipun. Supados saged manggihakeo
tembusanipun dipunprelokakel pangetahuan bab-bab ingkang mirfu, mbok bilihrnirib wujudipun, mirib sifatipun. Wangsalan wotten mawami-wami.
Tuladaniput:
a) Wangsalatr sadinten-dinten
Jati kalijebul main plompong (lompong)
Olehmu ngokok cendhak menika gadhah kajeng menapa? (neges-neges
dadi tegesan)
b) Waogsalan kaliyan gur wilangan 4-8
Jenang sela (apn) wader kalen sesoodheran (sepat)
Apwanta, yelr wonten lepat tawula
c) Wangsalan kaliyar gu.u \{ilargan 4-8 lan asunansi
- Sastradarma (aksaia jejeg) pandhan dhenok taflpa ganda (bakung) dipun
ajeg aldekung arrih kautamao.
d) Wangsalan kanthi purwakanthi lampah
- Ngeka puspa (nggubah) puspa nedheng aweh gaoda {rrekar)
nggubah basa mingkar-mingkur ing ukara_
- Tapas aren (duk) Aren arab wijiJina (kurma).
Tindak-tanduk nora tinggal tata karma
e) Adltedhsar Wospm wangsalan dipunbagi dados maphten golongan:
1. Wangsalan ingkang ngginakaken benda kangge batanganipuL
tuladharipun:
- Ampilan kapnbotr aji (upacara), carane rupa katri
- Jenang sobrah aocur bang jabaning tulis (gudir)
2. Waogsalan ingkang ngginakaken tetwvuhal kangge batanganiput.
Tuladhanipun:
- Tapas are! (duk] kang senlhe \.!dr
Duk kuna jare ana
- Mbok aja nbalulg asetn (klungsu) kesusu-susu_
Kolvensi wangsalan menika wonten lirnang \l,rfii:a) Worlteniplrn wangsalan utawi bedek-bedekan ingkang kasamar illg lebet
sinonimipum.
b) Wootenpun batangan utawi wangsulan awit wangsalan arupi waoda
ingkang kasamar itrg wanda utawj frasa
c) Wonteripun guru wilanga:r 4-8
d) Wontenipun guruwilalgan 4.8 lan asonaosr
e) Wontenipun purwakantli lampal inggih paogulangan tembung iog
antawis kalih bagean wangsalar.
4. Parikan
Parikan kalebet temballg para. Kanthi mekaten boten gadhah pupuh.
Ngengingi teges parikan wonten kalih pamanggih:
Sepisan, pamalggih ingkang ngandharaken bilih parikan kadhapuk
saking dhasar pari pikantuk panambang an Anangjng ing wekdal panambang an
menika kadadosan proses morfofonetnis paoambahatr fonem glottal stop k.
Tedbung pari kalebet tembrug ragam ngoko ingkang gadhah fagam karma
pantuD. IGlih pendapat ingkang nyatakaken bilih tembury parikatr kadhapuk
saking tembdlg dhasa. parik angsal panarnbang an
Adlredhasar ga)'utan kalih gatra sepisan utawi larik sgpisan kaliyan kalih
gaha pungkasan, pramia par <an sadeg dipunklasifikasikaken dados kalih
golongaD.
Sepisan ingkatrg gadhah tautan teges antawis larik sepisan kaliyal larik kalih.
Tuladhanipun:
a) Wedang bubuk gua Jawa
Boten mathuk klelva-klewa
Ing pada sepisar wotten ingkalg bote,r serasi, air kopi menika
biasanipun ngangge gendhes pasir, wonten lari< sepisan dipunsebataken ngangge
gula Jawa, prarflla boten mathuk.
Kalil, larikJarik parikan iogkang boten gadhah tautan teges, utawisuker
sanget drpunpadosi lautanrpun IlIladhanipun:
a) Awan-awan, rnlaku ngrrlol
Nganti edar! oora klakor
Menawi sampundipuncermati parikan ing rrginggil ketingal titikan
bentukipun:
Saben-sabetl pada wo[ten kalit larik
Saben larik dipunpedhot dados kalih gatra
Saben gatra wonten saking sekawan wanda
Gaha sepisan sajakipun kaliyan gafa katiga, gatra kalih asajak kaliyan
gatra sekawan-
e. Larik sepisan utarti gatra sepisao lan kalih arupi sampiran
f Larik kalih utawi gatra katiga lal sekawan minangka isi
Kejawi pedJroman parikan kasebat ing nginggil woirten pa kan
irgkang guaggungipun wanda saben larik wonten 12 Gaffa ganjil
wandanipun 4, menawi gatra genep wandanipun wolu. Uladhanipun inggih
medka:
a) Klilthing miring, lrambil bolong sisa bajing,
Mling-miling, golek tardhing Lenoir kuning.
b) Rujak nanas, pantes den wadhahi gelas,
Tiwas-tiwas, nglabuli tiyang boten dipungagas.
a_
b.
d.
49
Tuladha ingkang wonten variasi sajak iog ngan&hp menika Catra
sepisan asajak kaLiyall Salra kalih' rnenawi gatoa katiga asajak kaliyan gatra
sekawan:
a. Kanihotg suha, kamlewer neng sablrk wala,
Sun dudute, Yen condhong karePe
b. Kembang pring, Najayana mlebu maling'
Malfug pullj, konangan Bambang Permadi
Tasih rvonten Jeois larkan rngkang gunggung waldanipun saben larik
16 ingkaog kabagi dados tiga gatra Gaha sepisan lan kalih saben gatra
wontel sekawan wanda, menawi galra katiga wodtetr 8 walda Tr adhanipuo:
Awan ngliothing, wengi nglintrng, sing dilinthing rokok diko'
Awan gonjing, wei1gr goniing' gonjing mikir upajiwa
Tuladha ing ngandhap wonten variasi gunggung wanda sabeo gatra'
boten 8 ananging 9. Gatra-gatra dipunsusutr ing ngandhap saengga saben pada
katingal wolten sekawan ladk, khususipun menawi katandhingaken kaliyan
parika[ saen larikipun wonten sakhg 8 wanda:
- Iwak lele matikethuthuk'
sundukana Pring siladan,
sole-sore kalung andhuk,
udud smtu dolan_dolan
Parikan ingkalg gayut, wolten tiga pada Larik kaiih pada sepisan
kaambalj ing larik sepisan pada kaLih Larik seka ao pada sepisan kaambali
ing larik katig patla kalih. Larik kalih pada kalih kaambal'i ing larik sepisar
pada katiga. Larik sekawatr pada kalii kaambali ing larik katiga pada katiga'
- Gotong royong karo sedulur'
l
i
il
I
50
sayuk rukun karo taigganiPrn,
yetr sira wis Paogkat dhuwur,
aja mikir awake dhewe,
Konvensi parikan :
Wonten wolun8 \,rami lsnvensi pa kat ioggih merdka:
a. Saben pada wonten kalih larik.
b. Saben larik dipunpedhot dados kalih gatra
c Saben gatra wontell sekawan waoda kg.lawipqdkao ingkang gunggung
wanda saben larikipun kalih welas pramila pedhotan gatra wonten sakitg
sekaan durnugi wolu wanda
d Gat a sepisan asajak kaliyan gara katiga, gata kalih asaiak kaliyatr gatra
sekawan kanthi variasi gatra sepisan asajak kaliyan gatra kalih, gaba
katiga asajak kalivan gatra sekawan.
e. Larik sepisan utawi gstra sepisan kaliyan gatra sekawan.
f. Larik kalih utawi gatra katiga lan kasekawal arupi isi_
g. Larik sepisan asring gadhah patalenan maha kalivan larik kalih, aoatrging
kadang kala boten bunder ing satunggal pada. Wonten partalemn altawis
pada sepisan kaliyan pada kalih lar salajengipun. Larik kalih pada sepisaa
dados lar < sepisan pada kalih- Larik kasekawan pada sepisan dados larik
katiga pada kalih.
5- Guritan
Kados dene parikan, geguritanipul kalebet tembang para. Ngenghgi
teges glritan wonten kalih pamanggih.
Sepisan, pamanggih ingkang nyatakaken bilih tembung guritan kadhapuk
saking lembung dhasar guiit angsal panamba[g alr. Tembung gurit saged ateges
semtarr senandung uta\ai pahatan. Pramila tembug trgguiit utawi nggeglrit
ateges rgubah gurit. senaadung, ninabobok lare 2li1
Kalih, pamanggih ngandharaken bilih temburg gu.ilan kadhapuk saking
tembug dhasar gurita angsal panambang an Tembulrg guita ateges papan tulis
saking kayr.
Adhedhasar pamanggilr sepisan guritan ateges gurit utawi senaudhurg
salak Sanesipun guritar ugi dipunginakaken istilah ge$ritar. Wonten ing
seratan meDika geguritan dipulginakaken kalgge wu.jud g1rlit ingkang bebea
1 . kembang jambu kamk
talgan ngadrurg njaluk
pentil asem caluk
wahah uyah empluk
1. Watu-watu bunder,
dinciki mingar-rning1ler
sabetha-bethu bether
sebe$a- beth bether
Jeruk jingga neblern
sekaran melok neblem
sebathok bolu treg-tregao
sebathok bolu treg-hegan.
1. Ing wayah sireping sore,
;reng latar kekadhar dewe,
purama manjer pemahe,
katon jembar kalangane
2. padhaoge kaya raina,
silg dolan wis ora ana,
kari pak iramenggala,
ngraras kawasaning sukama
Cohuog, ora Gombak ora kuncuog,
Anggepe kaya turnenggung
Ora iogan ora longan
a.
b.
d.
e.
52
f.
h.
Anggepe kaya paJlgerall
Kembang terong,
ati bengkong olgb oncong
mbang sigadhing, mtrekar ngambar bangun etrjing,
mbang sridenta, mekar ngambar wayah rila.
1 . Cohung, coJrung
ora gombak ora kuncuog,
anggepe kaya tumenggul1g.
ejreg enong ajreg egrurg
sisir gula jeDalg jagung
2 . Stln gegurit prawane wong Balong,
esuk sore ridhong-ridhong
wedidg gawe dhemet omong,
tangi tutu anggung ndongong,
yen mangall e4tek satenong.
1 Sun amaras,
rere1rggaoing ngantariksa,
nari mrasing sasangka,
kang umimba,
saking agraning ancala
lelangaen rrerrg calsawala
2. witing klapa,
jawata ing ngaroapada,
salugune wong rvanita
dhasar nyata
krlla sampun njajah onaja
irg Ngayogya Surakarta
1 Sun gegurit prawane wong kamporg Bali,
gelune gedhe kemiri
yen lengao ienga sakopi
andelewe. thili-thili,
tumane sababi mati,
limgsane sawloh kenthi,
digites kungu Batawr'
j. 1. Suo gegurit,
watake wong jagalan,
wiwit esuk nganti awan,
uthek nggarap gegawean,
dikol leren ajeg sungkan
lerene mung wektu mangan,
mula akeh wong sing eman
aweog saodhang lawan pangan
Menawi tuladha-tuladha guiran kasebat ing nginggil dipuntingali kanthi teliti,pramila ketingal kanthi enggal-enggal titikan wujudiprur
a. Saber pada gunggguogipun wonten larik tartamtu.
Tuladha a ftrmugi f wonten 4 latik. Ing tuladha g. ] , 2. Wonteo 5 larik. Ing
tuladha h.1., lan 2 wonten 6 larir Ing tuladha I wonten 7 1adk. Ing tuladla jwonten 8 larik. Saengga adhedhaasar dluta-dhata ingkarg kasenektaaken rng
nginggil bilih sabetr larik pada guritan worten antawis 4 dumugi 8 larik.
Dipunadharaken bilih merika amargi nbok bilih wekdal sampwr
dipunpanggihaken guritan dumugi ingkang gadhah gunggung larik sanes sakiDg
dudutan iogkang sampun dipunpendhet. Kanthi pangajab wonteo panaliten
kirusus.
b. Sabea larik wonten gudggulg wanda tartamtu. Ing tuladha a saben larik wonten
6 wanda. Saengga saben pada pola wandanipun 6,6,6,6,. Ing tuladha b wonten
variasi grurggung wanda sabet larik. Larik sepisanwonten 6 waod4 larik kalih
dumugi sekawan wonten 7 wanda. Saengga saben pada apola wal,da 6,1,'7,'1.
54
Ing lLrlaclha o variasi guirg-qun!!uandasahen 1:Lrik lan.r:'kung kathah olalih l-arik
sepisan \\,ontet 6 wanda. Larik kalih rvonten ? wallde Larik katiga lan
kasekauan wonlen 8 wanda. Saengga sabcrr p:da apola \randa 6'7 8,8 J 9
tuladha d l-2. Boten kadadosar variasl lung$lng $anda, gungung wanda sabcn
larik sami, inggiir menika 8 Dados Pola ip r mekatcn: 8'8'8,8 lng ttladha e
llgi wonten variasi gunggtdlg uanda inggih jng lalk scpisan \\'onten 10 \landa'
menawi lariklarik sanesipun vonteD 8 r'val1cla Analging mena\!'i tembung
sepisan swantelipun "cohung'' dipulanggep irtrangka purvaka utawi pambuka
pacla 1al dipunserat piyainbah ing larik scpisan, saengga pada me ka $ontcn 5
larik kanthi pola 2,8,8,8,8.. Mena*i pola pada kados mcnapa *orltenipun inggih
meoika I0-8-8,8.. Ing tuladha fugi lvontcn variasi g[nggrurg rvalda saben larik'
Mcna*,i teknik panyeaatar dipune\,rahi kaothi cara manulggalaken lzuik sepisan
1an kalih prarrila gu ggung \randa saben ladk sami irggih 12 Ananging
gungggung larik saben pada railruog3. saenggga pada polanipun 12,12'12'
nenaq,i pola pada kados llrenapa u'ontenipun ilggih 4,8,12'l2 l ehnik
panleratan sanes ingkalg mbok bilih kadados:rn inggib rnenlka kanthi cara
tecah larik katiga lan kasekarvan dados 4 larik saengga pada menika \ii onten 6
la k ingkang apola 4.8,4,8,4,8. Ing tuladha c.l wonter variasi glnggung wanda
ing larik sepisal wonten 4 wanda, lan ing kasekat\1var larrk itrgkang sanes
uolrtcn 8 wanda, saengga pada menika polarjpun 4,8'8,8'8 ldg tulaclha g2
wontei variasi gungguig waurda ing larik sepisan wonten 12 1aD ing kasekawal
larjk iDgkang sanes lloJrtcn 13 wanda Saelgga pada nenika polanipun
12,8,8,8,8. Menawi lrase sun gegu.it diprLn scrat piyambak ninaingkapambLrka
tlvnbung paala rnerlika polanipun 4'8'8'8'8.8 Tckrlik pa yeratan ingkang
nckaten rnenika late dipunlanpahi lng luiadha I, variasj sepisal1 wotten
saking 13 wanda. Larjk kalih ciunugi kapitu *o ter 8 wanda Saengga pada
nenika polanipun 12,8,8,8,8,8.8. Menawi lrase sun gegull dipulsent
piyambak minangka purwaka. pramrla polalipun ewah dados 4'8,8'8'8'8'8'8
55
(ng luladha o variasi g'rnggrng u,andasabcn larik Iangkung kathah maLih. Larik
sr:pili l wonte[ 6 \\'arda. Larik kalih wonton 7 randa. Larlk katiga lan
kasekauaD worten 8 Banda Saengga sabcn pada apola watda 6-7,8,8. lng
tulallha d.l-2. Bolen kadadosan va.iasi gungltung \!anda, gutgung wanda saben
larik saui, rnggih rnenika 8 Dados polaripun mekatcn: 8,8.8,8. I g tuladha e
gi rvo[ten variasi gunggung \i'alrda jnggih ing 1ari1' sepisan u'onten l0 rlanda,
filerawi larjkl?nik sinesipun \\'onte[ 8 wanda. Anarging mena\r'i tembong
seprsan swar1telripun "cohun!:" dipunanggep nilangka purwaka uta*i pambuka
pada 1an d\runserat piyambak ing larik sepls r, saengga pada mcnika wonten 5
la.iL kanthi pola 2,8,8,8,8,. Me[awi pola pada kados menapa rvontetiput inggiil
menika 10,8,8,8.. hg hrladha fugi wonter eriasi gunggung warda saben liuik
Nlena\li teknik panycratan dipunewahi kanthi cara maar.urggalaken larik sepisan
lan kalih pramiia gunggung wanda saben larik sani irggih 12 Andnging
gr rgggr g larik saben pada tarlrung3, saenggga pada polanip! 12,12,12,
mena*i pola pada kados menapa wontenjpu. inggih '1,8,12,12. T€hnik
panyerata sancs ingkang nbok bjiih kadadosan inggih merjka kanfhi cara
mecah larik katiga 1an kasekawan dados 4larik saengga pada menika \lonten 6
iarjk ingkang apola 4,8,4,8,4,3. Ing tuladha c.1 wonter variasj gunggllg rvanda
rng larik sepisal wonten 4 *anda, 1an ing kasekaurvan larik ingkang sanes
$,onten 8 \\'anda. saeogga pada menika polalipun 4,8,8.8,8 tug tuladha g.2
\!onie[ variasi gunggllng wanda ing larik sepisar wonten 12 lan tng kasekawan
larik ingkalg sanes \forlen 8 wanda. Saengga pada menika poladpun
12.8-8,8,8 NIena*i frase sun gegurit dipun serat piyambak fiioanngkapambuka
trvnbing pada melika polanipun .1.8,8,8.8.8. Teknik panyeratzLn nrgkarlg
mekate[ menika natc dipunlampahi. tng ftiladha l, variasi sepisan rvonten
saking 1l rvanda Laik kalih dumugi kapitu wonten 8 wanda Saengga pada
rnenika polanipun 12,8,8,8.8,8,8 Mcnawi Aase sur gegurit dipunscut
piyambak nxnangka purwaka, pramila polanipun ewah dados 4,8,8.8,8,8,8,8.
55
Pasajikan wonten ing go.itan kanyata variasi, bili ing bab jenis sajak
rnenapa uri parnapananipun Menawi dipulgatosaken .jenisipun pramila
wontel kalih rvarni sa_jak. Sepisan. sajak pennh (sampurna) urnpaminipun:
rvanda luk irg jaluk lar caluk a.2I. l.l wanda the nng bether b.3 t 4.f: ltanda
blem ing tenbung nedlem lall wanda gen ing lernbung troli-trogen c. I .J'- 22 J
hn I 1 ,1.1. talih sajak pamlr (boten sampurna) umpaminipun swanten u king
tembung karuk. ojaluk 1an empl k a. i.l, 2 | 4 J swanlen e rurg tembur brurder,
ninger la belher b I I- 2 f, 3 J'swtu1ten Lmg iug tembung kuncung lan
tumenggurg e l.l',2-f suanten an illg longar lan pangerar e. 3.1,41 srvarttell
ong ing tcmbLrng tcrong lan oncolg I 1) 2), s\r,antea ing tenrbung srigading
lan enjing: sua ten ar ing ternbuDg sekar lan ngambar 1_.3): s$'antel1 a ing
tcmbung aridenta lan riia f4). swanten ong ing tembung kalollg. ridhong-
ridhong. omong, ndongong lan satenong. C 1) 2) 2) 4) 3); nenaui
adhedhasar pamapanipun sacara \€rtikal saged dipunnrmusaken polanipun
rnckateu:
r :.bba. b rrbb. c robu dlJ 2Ja a a
e.aabb: f aabc; g.lf2.aaaaa;h 1. aabbcc:h2.abccdd:i.aaa aaaa
pola sajak a dipunsebat salak pel$k.
l'ola sak b, c, e.h,l dipunsebat sajak iogkang sronce.
Pola sajak d, I , 2 , g. 1., 2 lan I disebul sajak sami.
Pola sajak L. g.3. dan h.2. dipunsebut sajak kapedhot.
Konvensi Guritan
Wontei tiga w:Lrni konvensi goritan
a Sabcn-saben pada \\,onten saking sajuolah garis larik tarta lu.
b. Sabcl lar-ik *onten gurggung warda ingkang tartamtu.
c. Pasajakan guritan variasi. bilih ing rvonten bab jenis salak maupun
pan aParn an iP un .
56
DAFTAR PUSTAKA
Abtams. 1981. Teori PengkaJian Fik\i. Yogyakarta: HaniDdita Graha Wida
Luxemburg. dkk. 1989. PenganLdr llmu SaJ/,"a. Jakarta: Gftmedia: pustaka Utama.
Nurgiyantoro, Burhan . 1995. Teori l,engkal ian Fiksi. GajahMada University press.
Padrnopupito, Asia. 19'13. Teori Sastru. y ogyakartar yayasan peneritan IKIP.
Padmosoekotjo, S. 1960. Ngengrefigdn Kasusarttan Djawd. Jilid I ddn II. Joglakaxta:.Hien Hoo Sing.
RS. Subalidiaata. l98l Seluk Beluk Kesastraan Jdwa. Keharga Mahasiswa SastraNusantara Fakultas Sasha & Kebudayaal Universitas Gadjah MadaYogyakarta.
Siswanto, Wah].udi.2008 l,enga tar Teati.Sasfd. Jakarta: pT Gmsindo.
Stantoo, Robert. 2007 . Teori Fiksi. Terjemahnn Sugihastuti. yogyaka.tai pustakaPelajar.
Teeuw, A. 1983. Menbdca dan Menilai Sajta. Jakarta : pT G.amedia_
Teeuw, A. 1988. Me,fiaca dan Menildi Sasfa. Jakarta ] pT Dunia pusttaka Jaya
Tim Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa. 1994. Kamus Besar Bahasalndanesia. J akatla BalalP:llst?.ka.
Wellek Warren- 7993. Teori Ksusastran Ja,ti. Iakafta.. Gtumedia: pustaka Utama.
Wiyatni. 2009 . P engantdr Kaj ian Sastra . yowakarta: pustaka Book publishe..
57