votre façade à schaerbeekLA CONNAÎTRE ET LA PRÉSERVER
uw gevel in schaarbeekL E R E N K E N N E N E N B E WA R E N
commune de schaerbeek gemeente schaarbeek
1
Schaerbeek, commune où le patrimoine est omniprésent. Châssis, sgraffites, loggias, corni-
ches, balcons,… dans tous les quartiers, les façades regorgent de ces trésors qui participent
à l’harmonie des espaces publics.
Malheureusement, trop souvent des éléments disparaissent ou sont remplacés sans souci
d’intégration à l’ensemble alors qu’il existe des solutions pour concilier préservation du
patrimoine et évolution de l’habitat.
Cette publication, sous forme de petit manuel pratique, s’adresse à tous les Schaerbeekois(es),
occupants et propriétaires. Grâce à l’expérience et au savoir-faire du Centre urbain, je me
réjouis que cette brochure contribue à élargir les connaissances, aide à comprendre les carac-
téristiques de chaque façade et soit un outil concret pour les particuliers dans leurs
démarches de rénovation et d’entretien.
CécileJodogne Bourgmestreff
Échevinedel’urbanisme,delarénovationurbaineetdupatrimoine
Schaarbeek, gemeente waar het erfgoed alomtegenwoordig is. In alle wijken zitten de voor-
gevels vol van kleine schatten zoals vensters, sgrafitti, erkers, kroonlijsten, balkons,… die
bijdragen tot de harmonie en de kwaliteit van de openbare ruimtes.
Jammer genoeg verdwijnen al te vaak gevelelementen of worden ze vervangen zonder enige
bekommernis voor integratie in het geheel, niettegenstaande er oplossingen bestaan voor
de bewaring van het erfgoed verenigbaar met de verbetering van het woonpark.
Deze publicatie, in de vorm van een praktisch handboekje, richt zich naar alle Schaarbekena-
ren, gebruikers en eigenaars. Het verheugt mij dat dankzij de expertise van de Stadswinkel,
deze brochure iedereen wegwijs maakt in de materie van de voorgevel en al haar kenmer-
kende elementen en dat zij een concreet hulpmiddel voor de particulieren zal zijn in hun
renovatie- en onderhoudsplannen
CécileJodogne WndBurgemeester
Schepenvanstedenbouw,stadsrenovatieenerfgoed
Préface
Voorwoord
PATRIMOINESCHAERBEEK
SCHAARBEEKERFGOED
Sommaire
Préface 1
Reconnaissez-vous votre façade ?
Schaerbeek en quelques styles 2
Néoclassicisme 4
Éclectisme 6
Artnouveau 8
Beaux-Arts 10
Cottage 11
ArtDéco 12
Modernisme 14
Votre façade a besoin d’entretien ?
Un patrimoine à dorloter… 15
Lesparements 16
Laported’entréeenbois 18
Lechâssisdefenêtreenbois 20
Lechâssisetlaportemétallique 23
Lebalcon 24
Labretècheenbois 26
Lesgraffite 27
Lacorniche 28
Lejardinetdefaçade 30
Permis ou pas permis ?
Les règles d’urbanisme 31
Orientationbibliographique 32
Colophon 32
Inhoud
Voorwoord 1
Herkent u uw gevel ?
Schaarbeek in enkele stijlen 3
Neoclassicisme 5
Eclecticisme 7
Artnouveau 9
Beaux-Arts 10
Cottage 11
Artdeco 13
Modernisme 14
Heeft uw gevel onderhoud nodig ?
Een te koesteren erfgoed… 15
Deparementen 16
Dehoutenvoordeur 19
Houtenschrijnwerk 21
Metalenraamendeur 23
Hetbalkon 25
Deerkerinhout 26
Hetsgraffito 27
Dekroonlijst 29
Hetgeveltuintje 30
Wel of geen vergunning ?
Stedenbouwkundige regels 31
Bibliografie 32
Colofon 32
3
HethuisgebouwdopeensmalperceelvormtdebasiseenheidvandeverstedelijkingvanBrussel.Opheteindevande19deeeuwenaanhetbeginvande20steeeuwwakkerthetver-langenvanelkeeigenaaromaanzijngeveleenpersoonlijkkaraktertegeven,dedecoratievevindingrijkheidvandearchitectenendeknowhowvandeambachtsluiaan.Devoordeur,devensters,hetbalkon,deerker,dekroonlijst,elkarchitecturaalelementparticipeertinhettotaalef fectvandegevel,diedikwijlseenechtkunstwerkis.HetisgedurendedezebijzondercreatieveperiodedatSchaarbeekzijnfundamenteleontwikkelingheeftgekend.BijgevolgbiedtdegemeenteeenvolledigoverzichtvandeevolutievanhetBrusselsehuisenvanhetkleineflatgebouwtotaandeTweedeWereldoorlog.Dehieropvolgendebladzijdengevenenkelestilistischeoriëntatiepuntendieeeniederkunnenhelpenomteontdekkentotwelke«familie»zijngevelbehoort.Hetbegrip familiemoetevenwelinruimezinwordenopgevat.Ineenzelfdegevelkunnenontleningenaanoudestijlen(KlassiekeOudheid,Middeleeuwen,Renaissance,Barok,LodewijkXV,LodewijkXVI…)vrolijksamengaanmetvormenuitdeperiode1900(artnouveau)ofvandejaren1920(artdeco).Demodernistischegevelsdoenzelfzeldenafstandvandeverleidingenvandeversieringen.
Schaarbeek in enkele stijlen
«Degevelvaneenhuisbehoortniettoeaandegenediehetbewoont,
maaraandegenedieernaarkijkt».Lao-Tseu
2
Lamaisonconstruitesurparcelleétroiteconstituel’unitédebasedel’urbanisationdeBruxelles.ÀlafinduXIXesiècleetaudébutduXXesiècle,lesouhaitdechaquepro-priétairedepersonnalisersafaçadestimulel’inventivitédécorativedesarchitectesetlesavoir-fairedesartisans.Laported’entrée,lesfenêtres,lebalcon,labretèche,lacor-niche,chaqueélémentarchitecturalparticipeàl’effetd’ensembledelafaçade,souventconçuecommeunevéritableœuvred’art.C’estdurantcettepériodeparticulièrementfécondequeSchaerbeekaconnul’essentieldesondéveloppement.Lacommuneoffredecefaitunpanoramacompletdel’évolutiondelamaisonbruxelloiseetdupetitimmeubleàappartementsjusqu’àlaSecondeGuerremondiale.Lespagesquisuiventproposentquelquespointsderepèresstylistiquesquiaideronttoutunchacunàdécouvriràquelle«famille»appartientsafaçade.Lanotiondefamilleestcependantàprendreausenslarge.Dansunemêmefaçade,desempruntsauxstylesanciens(Antiquitéclassique,MoyenÂge,Renaissance,Baroque,LouisXV,LouisXVI…)peuventcôtoyerjoyeusementdesformesdelapériode1900(Artnouveau)oudesannées1920(ArtDéco).Lesfaçadesmodernistes,elles-mêmes,renoncentrarementauxséductionsdudécor.
Reconnaissez-vous votre façade ?
Herkent u uw gevel ?
Schaerbeek en quelques styles
«Lafaçaded’unemaisonn’appartientpasàceluiquil’habite,
maisàceluiquilaregarde».Lao-Tseu
5
Neoclassicisme
Deneoklassiekegevelsvanbaksteenmetselwerkdatineenlichtetintbepleisterdengeverfdis,wordengekenmerktdooreengroteeenvoud.Dekwaliteitvanhuntekeningberustvóórallesophetevenwichtindeverhoudingen.Degevelbestaatmeestaluitdrieniveausdiedoorstenenlijstenzijnafgebakend.HijwordtbekroondmeteenkroonlijstgeïnspireerdopdievandeGrieksetempel.Elkniveauwordtgeritmeerddoordriemuuropeningenvangelijkebreedte.Delichteverdelingenvandevensterramenvervolledigenopsoberewijzedegevelcompositie.Hetneoclassicismegeeftveeleerdevoorrangaanhetgeheeldanelkeindividuelegeveltebenadrukken.Dezestijlkentverlengingentotaanheteindevande19deeeuwdoorheendehuizenineenlateneoklassiekestijl.Veelvandezehuizenwerdendooraannemers-ontwerpersgebouwd.
VerspreidingsgebiedDemeestestratentussenhetNoordstation,deKoninklijkeSinte-MariakerkenhetGemeentehuis:Brabantstraat,KoninklijkeSinte-Mariastraat,Rogierlaan,Paleizenstraat,Haachtsesteenweg…
CouvercledetroudeboulinDekselvansteigergat
t RuedeLocht-Lochtstraat.
Barred’appuiSteunleuning
ModillonModillon
CornicheKroonlijst
FriseFries
LinteaubombéGewelfdelatei
EncadrementmouluréLijstwerk
AppuidefenêtreVensterdorpel
FenêtreàdoubleouvrantetimpostefixeVenstermetbewegendevleugelsenvastbovenlicht
Balconàgarde-corpsmétalliqueBalkonmetmetalenborstwering
BandeauGladdelijst
ConsolesConsoles
SoubassementOndermuur
bewegende
4
Néoclassicisme
p RueRoyaleSainte-Marie201-KoninklijkeSinte-Mariastraat201.
Forméesdemaçonneriesdebriquerecouvertesd’unenduitpeintdansun ton clair, les façades néoclassi-quessecaractérisentparunegrandesimplicité.Laqualitédeleurdessinreposeavanttoutsurl’équilibredesproportions.Lafaçadecomprendengénéral troisniveauxdélimitéspardesbandeauxdepierre.Elleestcou-ronnéeparunecornicheinspiréedecelledutemplegrec.Chaqueniveauestrythmépartroisbaiesdelargeurégale.Lesdivisionslégèresdeschâs-sis de fenêtre complètent avecsobr iété la composi t ion de lafaçade.Lenéoclassicismeprivilégie l’unitéd’ensemble plutôt que la mise envaleurdechaquefaçadeindividuelle.Ilestassociéàdesruesautracérec-tilignequicaractérisentlespremièresphasesdedéveloppementdeSchaer-beekaumilieuduXIXesiècle.Cestyleconnaîtdesprolongementsjusqu’àlafinduXIXesiècleàtraversdesmai-sonsdestylenéoclassiquetardif.
AiredediffusionLamajoritédesruescomprisesentrela Gare du Nord, L’Eglise RoyaleSainte-Marieet l’Hôtelcommunal:ruedeBrabant, rueRoyaleSainte-Marie,avenueRogier,ruedesPalais,chausséedeHaecht…
ÉpisdefaîtageNokspitsen
LucarneàcroupeDakkapelmetschilddak
Lucarne-pignonDakvenster
ArcBoog
Balconàgarde-corpsmétalliqueBalkonmetmetalenborstwering
ConsolesConsoles
Baied’imposteBovenvenster
Fenêtrevénitienne(àtroisdivisions)Venetiaansvenster(metdrieonderverdelingen)
Fenêtredecuisine-caveVenstervankelderkeuken
SoubassementOndermuur
7
Vanafdejaren1870maakthetneo-classicismegeleidelijkplaatsvooreenarchitectuurdiehaarinspiratieputuitdestijlenvanhetverledenvanBelgië.Enkele gevels verwijzen naar éénenkelestijl,maarmeestalgaathetom een vrije interpretatie vanuituiteenlopendebronnen,vandaardeterm«eclecticisme».Eenvandetendensendiehetmeestintrekis,isdezogenaamde«Vlaamseneorenaissance» stijl,geïnspireerdop de gevels van de 16de en 17deeeuw. De parementen wisselen afmetbaksteen,blauwesteenenwittesteen. De toename van het aantalbalkonsenhetverschijnenvanerkersbreken de vlakheid van de gevels,terwijldakkapellendiedoendenkenaandeoudetopgevels,degebouweneenhoelangerhoemeerlevendigsil-houet geven. Elke gevel heeft eeneigenkarakterenparticipeert tochaan een perfect geharmoniseerdgeheel.Dehuizenvandezeperiodezijn doorgaans uitgerust met eenkelder-keukenverdieping.
VerspreidingsgebiedWijken van het Gemeentehuis,Huart Hamoir, Dailly of Linthout,LouisBertrandlaan…
Eclecticisme
p RuedesAiles82-Vleugelsstraat82.6
Éclectisme
uBalconàgarde-corps
enferforgé,rueRubens79.
Balkonmetsmeed-ijzerenborstwering,
Rubensstraat79.
uBretèche
(oubow-window),rueVerhas38.
Erker(ofbow-window),
Verhasstraat38.
PlaceColignon.Colignonplein.Photo/foto©Schaack-dePange.q
Àpartirdesannées1870,lenéoclassicismelaisseprogressivementlaplaceàunearchitecturequipuisesoninspirationdanslesstylesdupassédelaBelgique.Quelquesfaçadesfontréférenceàunseulstyle,maisdanslaplupartdescas,ils’agitd’uneinterprétationlibreaudépartdesourcesvariées,d’oùleterme«éclectisme».L’unedestendanceslesplusenvogueestlestyledit«néo-Renaissanceflamande»quis’inspiredesfaçadesdesXVIeetXVIIesiècles.Lesparementsalternentbrique,pierrebleueetpierreblanche.Lamul-tiplicationdesbalconset l’apparitiondesbretèchesrompentlaplanéitédesfaçades,tandisquedeslucarnesévoquantlesancienspignonsdonnentauxbâtimentsunesilhouettedeplusenplusani-mée.Chaquefaçadeestpersonnaliséeetparticipecependantàunensembleparfaitementorchestré.Lesmaisonsdecetteépoquesontgénéralementpourvuesd’unniveaudecuisine-cave.
AiredediffusionQuartiersdel’Hôtelcommunal,HuartHamoir,DaillyouLinthout,avenueLouisBertrand…
9
DebouwvanhetTasselhuisdoorVictorHortain1893wordtbeschouwdalsdegeboortedatumvandeartnouveau.Inditbouwwerk-waarvanhetAutrique-huis,enkelemaandeneerderafgewerktinSchaarbeek,eenvoorproefjegeeft-wijzigtHortaradicaalhetgangbaregrondplanvanhetburgerhuisdoorhetrondeenlichtbroninterichten.Hijneemttegelijkertijdeenvolledignieuwedecoratievewoordenschatingebruik,geïnspireerdopdeplantenwereld.Horta,evenalsPaulHankarenHenryVandeVelde,detweeanderegrotebaanbrekersvandeartnouveaubeweging,zullengedurendeeentientaljareneenechteexplosievantalentbinneneenhelegeneratiejongearchitectendoenontstaan.OnderhenhebbenHenriJacobs,GustaveStrauvenenFransHemelsoethunstempelgedruktophetaanzienvanSchaarbeek.Alsnelverspreidtdeartnouveauzichtotdegangbarearchitectuurwaarinhijzichmanifesteertindevormvanzeerbekoorlijkedecoratievedetails:delijnmet«zweepslag»vaneensiersmeedwerk,debloemmotievenvaneensgraffito,vaneenversieringvangeëmailleerdekeramiek,vaneenglasraam…
VerspreidingsgebiedLouisBertrandlaan,EugèneDemolderlaan,MaarschalkFochlaan,PrinsesElisabethlaan…
Art nouveau
Ferforgé,boulevardLambermont150. Smeedijzer,Lambermontlaan150.
Céramiqueémaillée,rueJenatzy5-Geëmailleerdekeramiek,Jenatzystraat5.q
Vitrail,rueRenkin90.Glasraam,Renkinstraat90.q
u
8
Laconstructiondel’hôtelTasselparVictorHortaen1893estconsidéréecommeladatedenaissancedel’Artnouveau.Danscetteœuvre-quepréfigurelamaisonAutriqueachevéequel-quesmoisplustôtàSchaerbeek-Hortarévolutionneleplandelamaisonbourgeoiseenl’organisantautourd’unpuitsdelumière.Ilinaugureenmêmetempsunvocabulairedécoratifentièrementneufinspiréparlemondevégétal.Horta,ainsiquePaulHankaretHenryVandeVelde,lesdeuxautresgrandsinitiateursdumouvementArtnouveau,susciterontdurantunedizained’annéesunevéritableexplosiondetalentsauseindetouteunegénérationdejeunesarchitectes.Parmiceux-ci,HenriJacobs,GustaveStrauvenetFransHemelsoetontmar-quélaphysionomiedeSchaerbeek.Rapidement,l’Artnouveauinfluencel’architecturecourantedanslaquelleilsemanifestesouslaformededétailsdécoratifspleinsdecharme:laligneen«coupdefouet»d’uneferronnerie,lesmotifsflorauxd’unsgraffite,d’undécordecéramiqueémaillée,d’unvitrail…
AiredediffusionAvenuesLouisBertrand,EugèneDemolder,MaréchalFoch,PrincesseElisabeth…
Art nouveau
GustaveStrauven,boulevardLambermont150.GustaveStrauven,Lambermontlaan150.
Photo/foto©Schaack-dePange.
Sgraffite,PaulCauchie,avenueSleeckx31.Sgraffito,PaulCauchie,Sleeckxlaan31.q
11
Letermeanglais«cottage»faitréférenceàunepetitemai-sondecampagne.AucoursdelasecondemoitiéduXIXesiècle,l’Angleterreadéveloppéuneconceptionnouvelleduconfortdel’habitation.L’architecture«cottage»s’ins-piredesprincipesdel’architectureruraletraditionnelle.Elleévitelesréférencesauxstyleshistoriques.Onobserveuneprésencemarquéeduboisdanslesfaçades.L’influenceducottageanglaissefaitsentircheznousdanslaconstruc-tiondevillasàtroisouquatrefaçadesdèslafinduXIXesiècle,parallèlementaudéveloppementdel’Artnouveau.L’intérêt pour ce style se renforce encore au début desannées1920,lorsque,toujourssousl’influenceanglaise(ethollandaise),s’implanteenBelgiquelemouvementdescités-jardinsquirépondaumanquecrueldelogementsàbonmarché.
AiredediffusionQuartier des Fleurs, cités-jardins Terdelt et Chômé,boulevardGénéralWahis,avenueErnestCambier…
De Engelse term «cottage» verwijst naar een kleinlandhuis.Tijdensdetweedehelftvande19deeeuwheeftEngelandeennieuwbegripvanwooncomfortontwikkeld.De«cottage»architectuurinspireertzichopdeprincipesvan de traditionele landelijke architectuur. Ze vermijdtverwijzingen naar historische stijlen. Men ziet eenuitgesproken aanwezigheid van hout in de gevels. DeinvloedvandeEngelsecottagelaatzichbijonsvoelenindebouwvanvilla’smetdrieofviergevelsvanafheteindevande19deeeuw,parallelaandeontwikkelingvandeartnouveau.Debelangstellingvoordezestijlneemtnogtoeinhetbeginvandejaren1920,wanneer,nogsteedsonderdeEngelse(enHollandse)invloed,inBelgiëdebewegingvan de tuinwijken ingang vindt als antwoord op hetschromelijktekortaangoedkopewoningen.
VerspreidingsgebiedBloemenwijk, tuinwijken Terdelt en Chômé, GeneraalWahislaan,ErnestCambierlaan…
CharlesRoulet,CitéTerdelt,rueduTilleul180-184,1922.CharlesRoulet,Terdeltwijk,Lindestraat180-184,1922.q
CottageCottage
J.VanderErg,maisondupeintreRenéMagritte,ruedesMimosas97,1924.J.VanderErg,huisvandeschilderRenéMagritte,Mimosasstraat97,1924.q
Photo/foto©Schaack-dePange.
10
Àpartirde1905,lesgrandsstylesfrançaisdesXVIIeetXVIIIesièclesconstituentunenouvellesourced’inspirationsousl’influencedel’EcoledesBeaux-ArtsdeParis.Cestyletouchelesgrandsmonuments-PalaisduCinquantenaire,MuséedeTervueren-maisestrapidementadoptéaussiparlamaisonparticulière.LesimmeublesBeaux-ArtssecaractérisentparungoûtprononcépourlapierredeFrance,souventimitéeaumoyend’enduitssimili.Lesfaçadess’ornentd’unrichedécorsculptéetsontgénéreusementajouréesdefenêtresauxélégantesdivisionsdepetits-bois.CestyleconnaîtraencoredebeauxjoursaprèslaPremièreGuerremondialedansledomainedelamaisonunifamiliale,maisaussidansceluidesimmeublesàappartementsquirencontrentunsuccèscroissantàpartirdesannées1920.
AiredediffusionAvenuesEugèneDemolder,EugènePlasky,Milcamps,HuartHamoir,boulevardLambermont…
Vanaf1905vormendegroteFransestijlenvande17deen18deeeuweennieuweinspiratiebrononderinvloedvandeEcoledesBeaux-ArtsdeParis.Dezestijlbereiktdegrotemonumenten-Jubelparkpaleis,MuseumvanTervuren-maarwordtooksnelovergenomendoordeparticulierewoning.DeBeaux-Artsgebouwenwordengekenmerkt door een uitgesproken smaak voor deFransesteen,vaakgeïmiteerddoormiddelvansimili-bepleistering. De gevels zijn ver fraaid met eenweelderiggesculpteerdeversieringenzijnrijkelijkopen-gewerkt met vensters met sierlijke verdelingen vanglasroeden.DezestijlzalnogmooiedagenkennennadeEersteWereldoorlogophetgebiedvandeeengezinswo-ning,maarookopdatvandeappartementsgebouwendievanafdejaren1920eentoenemendsucceskennen.
VerspreidingsgebiedEugèneDemolderlaan,EugènePlaskylaan,Milcamps-laan,HuartHamoirlaan,Lambermontlaan…
Beaux-ArtsBeaux-Arts
tLéonJanlet,rueArtan83.LéonJanlet,Artanstraat83.
13
DeExpositionUniverselledesArtsDéco-ratifsetIndustrielsteParijsin1925isgetuigevandeofficiëleerkenningvandeartdeco.Dezestijlmanifesteertzichinwerkelijkheidvanafhetbeginvandejaren 1920 en drukt gedurende eentientaljarenzijnstempelopduizendengevels van Brusselse huizen enappartementsgebouwen. Hij wordtgekenmerktdooreennieuwtypevanarchitecturaaldecor,gebaseerdopeensterk geometrisch karakter van demotieven.Dezekunnenabstract zijn(driehoeken,spiralen,golvingen...)ofinverbandstaanmetdewereldvanhetlevende: sterk gestileerde fruit-ofbloemenkorven,dierenfiguren...Deartdecoschenktinhetbijzonderaandachtaanhetspelvantexturenenkleurenvandematerialen.Hijcombineertdebaksteen,simili-bepleistering,granito(pleisterwerkopbasisvanvergruisd-marmer), c imorné-bepleis ter ing(op basis van gekleurde glaskorrels).De kleur van het buitenschrijnwerkdoetvaakeenberoepopuitgesprokenkleuren(rood,groen,zwart,geel…).Deartdecogeefteenbijzondereplaatsaanhetglasraamenhetsmeedijzer.
VerspreidingsgebiedDeschanellaan, Lambermontlaan,Bloemenwijk, Kerselarenlaan, Vergote-plein…
Art deco
pJeanCoppieters,rueHenryVillard17-19,1925.
JeanCoppieters,HenryVillardstraat17-19,1925.
tDécorfloral,avenuePaulDeschanel58.Bloemmotief,PaulDeschanellaan58.Photo/foto©Schaack-dePange.
Vitraux,avenueLatinis21.Glasramen,Latinislaan21.
q
12
L’ExpositionUniverselledesArtsDécoratifsetIndustrielsdeParisen1925voitlareconnaissanceofficielledel’ArtDéco.Cestylesemanifesteenréalitédèsledébutdesannées1920.Durantunedizained’années,ilmarquedesonempreintedesmilliersdefaçadesdemaisonsetd’immeublesàappartementsbruxellois.Ilsecaractériseparunnouveautypededécorarchitecturalbasésurunefortegéométrisationdesmotifs.Ceux-cipeuventêtreabstraits(triangles,spirales,ondu-lations…)ouserattacheraumondeduvivant:corbeillesdefruitsoudefleursfor-tementstylisées,figuresanimales...L’ArtDécoapprécieparticulièrement lesjeuxdetexturesetdecouleursdesmaté-riaux.Ilcombinelabrique,l’enduitsimili,le granito (enduit à base de marbreconcassé), lecimorné(enduitàbasedegrenailledeverrecoloré).Lacouleurdesmenuiseriesextérieuresfaitsouventappelà des tons af firmés (rouge, vert, noir,jaune…).L’ArtDécodonneuneplacepar-ticulièreauvitrailetauferforgé.
AiredediffusionAvenuePaulDeschanel,boulevardLam-bermont,quartierdesFleurs,avenuedesCerisiers,squareVergote…
Art Déco
uAvenuePaulDeschanel72.
PaulDeschanellaan72.
Garde-corpsenferforgé.Smeedijzerenborstwering.q
15
Un patrimoine à dorloter…Een te koesteren erfgoed…
Lenettoyage,laremiseenpeintureetlespetitstravauxderéparationpermettentdeconserverdesélémentsdevenusirrem-plaçables aujourd’hui. La recherche dumatériau«sansentretien»etlavolontéd’adapter les immeubles anciens à denouvellesnormesproduisentsouventdes«faussesnotes»quitroublentnotreper-ception de la façade et de l’ensemblequ’elleformeavecsesvoisines.Ilestutilederappelerquelestravauxquimodifientl’aspect architectural d’un bâtimentnécessitentl’introductiond’unedemandedepermisd’urbanisme(voirp.31).
Schoonmaken, herschilderen en kleineherstellingswerkenmakenhetmogelijkom vandaag onvervangbaar gewordenonderdelentebehouden.Hetstrevennaar«onderhoudsvrije»materialenendewilomoudegebouwenaan tepassenaannieuwe normen leiden vaak tot «valsenoten»dieonzeperceptieverstorenvaneengevelenvanhetgeheeldathijvormtmetzijnburen.Belangrijkomtewetenisdatwerkendiehetarchitecturaleuitzichtvaneengebouwveranderendeaanvraagvaneenstedenbouwkundigevergunningvereisen(ziep.31).
Lafaçadedegaucheasubidestravauxderénovationinadéquats:miseenpeinturedesbriquesinitialementnon-peintes;remplace-mentdesmenuiseriesextérieurespardesmodèlesenaluminiumsansrapportavecl’aspectdesélémentsoriginaux.
Degevellinksheeftinadequaterenovatiewerkenondergaan:schilderenvandeoorspronkelijkniet-geschilderdebakstenen,vervangingvanhetbuitenschrijnwerkdoormodelleninaluminiumzonderverbandmethetuitzichtvandeoorspronkelijkeelementen.
Photo/foto©CRMS-PhilipedeGobert.
Votre façade a besoin d’entretien ?
Heeft uw gevel onderhoud nodig ?
14
L’architecturemodernistenaîtdanslesannées1920,àlamêmeépoquequel’ArtDéco.Lesarchitectesmodernistesprônentunrejetradicaldesréférencesauxstylesdupassé.Ilssefixentdesrèglesconstructivesnouvelles:toituresplates,fenêtreshorizontalespermisesparl’usagedubétonarmé,suppressiondel’ornement.Enpratique,lesprinci-pesdumodernismeserontrarementappliquésdanstouteleurrigueuràl’habitationprivéeàBruxelles.Laplupartdutemps,lafaçades’agrémentededétailsornementauxprin-cipalementd’inspirationArtDéco.Danslesannées1930lestendancesmodernistesgagnentduterrain.Lemouve-mentneconnaîtracependantréellementlesuccèsqu’aprèslaSecondeGuerremondialeetàBruxelles,enparticulier,aumomentdel’ExpositionUniversellede1958.
AiredediffusionAnnées20et30:quartierdesFleurs,quartierDiamant…Années50et60:abordsdesboulevardsLéopold IIIetReyers,quartierdesJardins…
Demodernistischearchitectuurontstaatindejaren1920,inhetzelfdetijdperkalsdeartdeco.Demodernistischearchi-tectenloveneenradicaleafwijzingvandeverwijzingennaardestijlenuithetverleden.Zeleggennieuweconstructieveregelsvast:platdak,horizontalevenstersmogelijkdoorhetgebruikvangewapendbeton,afschaffingvanhetornament.Indepraktijkzullendeprincipesvanhetmodernismezeldeninheelhunstriktheidwordentoegepastindeprivé-woninginBrussel.Meestalwordtdegevelversierdmetornementeledetailsdiehoofdzakelijkgeïnspireerdzijnopdeartdeco.Indejaren1930winnendemodernistischetendensenterrein.DebewegingzalevenwelmaarechtsucceskennennadeTweedeWereldoorlogeninBrussel,inhetbijzonder,tentijdevandeWereldtentoonstellingvan1958.
VerspreidingsgebiedJaren20en30:Bloemenwijk,Diamantwijk…Jaren50en60:omgevingvanLeopoldIII-laanenvandeReyerslaan,Tuinenwijk…
ModernismeModernisme
Photo/foto©Schaack-dePange.t AvenuedesJacinthes19,vers1930.Hyacintenlaan19,rond1930.
17
GEVELREINIGING:OPGELET,GEVOELIGEHUID!Hetiseenillusietedenkendateengevelzijnoorspronkelijkaanzichtkanherkrijgen,wantdetijdlaatzijnsporennaendematerialenzijnverweerd.Daarommoetdoordereinigingeenvoldoendestaatvannetheidwordenverkregen,waarbijeentegroteveranderingvandematerialenwordtverme-den.Dekeuzevaneenreinigingstechniekisdelicaatenzalvanmeerderefactorenafhangen:hettypevantereinigenmateriaal(poreusofeffen,hardofzacht…);degraadvanvervuiling van de gevel… Aangezien gevels dikwijlsverschillendematerialeninzichverenigen,kanhetnodigzijnverschillendereinigingsmethodestecombineren.
FAÇADESANETTOYER:ATTENTION,PEAUXFRAGILES!Ilestillusoiredecroirequ’unefaçadepeutretrouversonaspectd’origine,carletempsyalaissésamarqueetlesmatériauxontacquisunepatine.Aussilenettoyagedoit-ilpermettred’obtenirunétatsuffisantdepropretétoutenévitantunetropgrandealtérationdesmatériaux.Lechoixd’une technique de nettoyage appropriée est délicat. Ildépendradeplusieursfacteurs:letypedematériauxànet-toyer (poreux ou lisse, dur ou tendre); le degréd’encrassementdelafaçade…Commelesfaçadesasso-cientfréquemmentdesmatériauxdifférents, ilpeutêtrenécessairedecombinerplusieursméthodesdenettoyage.
Unnettoyageàl’aided’uneméthodeinadaptéepeutendommagerlesmatériaux
demanièreirréversible.Reinigingmetbehulpvaneenonaangepaste
methodekandematerialenonherroepelijkbeschadigen.
u
Lafaçadedegaucheaéténettoyéeàl’aided’uneméthodeadaptéequiaremisenvaleurlejeudescouleursdesmatériaux.Degevellinkswerdgereinigdmetbehulpvaneenaangepastemethodediehetkleurenspelvandematerialenterugtotzijnrechtheeftdoenkomen.q
Une petite astuce Avantledémarragedestravaux,demandezunessaidenettoyage
surunesurfacelimitéeafindedéterminerlesparamètres
detravail.
Een goede raad Vraagvooraleerdewerken
startenomeenreinigingstestopeenkleineoppervlakte,omdewerkparameterstebepalen.werkparameters te bepalen.
16
FAÇADESAPEINDRE:ANNONCERLACOULEUR…Les travaux de peinture concernent principalement lesfaçadesnéoclassiquesprotégéesparunenduitcomposédemortieràlachaux.Laqualitéetladurabilitédel’inter-vention dépendront du soin appor té aux travauxpréparatoires:grattage,dépoussiérage,réparationdesfis-sures. La remise en peinture d’une façade conduitinévitablementàs’interrogersurlechoixdelacouleur.LarèglequiprévautàBruxellesestl’emploidetonsclairsquioffrentl’avantagededonnerunegrandeluminositéauxenfiladesderues.Lechoixdecouleursquis’écartentdeceprincipenécessitel’obtentiond’unpermisd’urbanisme.
Les matériaux de parementParementmaterialen
GEVELBESCHILDERING:KLEURBEKENNEN…Deschilderwerkenhebbenvooralbetrekkingopdeneoklas-siekegevelsdiebeschermdwordendooreenbepleisteringsamengesteld uit kalkmortel. De kwaliteit en de duur-zaamheidvandeingreepzullenafhangenvandezorgvoorde voorbereidende werken: afkrabben, stofvrij maken,herstellenvanscheuren.Bijhetherschilderenvaneengevelmoetmenonvermijdelijknadenkenoverdekeuzevandekleur. De regel die in Brussel de overhand heeft, is hetgebruikvanhelderetonen,diehetvoordeelhebbendatzeaandehuizenrijeneengroteklaarheidverlenen.Kiestmenvoorkleurendieafwijkenvanditbasisprincipe,daniseenstedenbouwkundigevergunningvereist.
Une petite astuce Lechoixd’unepeintureprésentantune
bonneperméabilitéàlavapeurd’eaupermetuneconservationoptimaledesenduitsdefaçadetoutenlimitantlesrisquesdedécollementdelapeinture.
Een goede raadDoortekiezenvooreenverfmetgoede
doorlaatbaarheidvoorstoomiseenoptimalebewaringvandegevelbepleiste-ringmogelijk,waarbijhetrisicodatdeverf
losgaat,wordtbeperkt
Unéchafaudageposéausolpermetuntravaildemeilleurequalitéqu’un
échafaudagesuspendu.Meteensteigerconstructieopdegrondis
eenbeterekwaliteitvanhetwerkmogelijkdanmeteenhangstelling.
u
De houten voordeur
HETVISITEKAARTJEVANHETHUISDevoordeur,symboolvanbeschermingengastvrijheidiseenkleinmeesterwerkjewaarinallerhandedecoratievedetailsgeconcentreerdzijn:brievenbus,deurkruk,slot,deurklopper,bel,smeedijzerentraliewerk…Doorgaansbevindtzichbovendebewegendedeurvleugel,eenvastgedeeltemetglasin,datbovenlichtgenoemdwordtennatuurlijklichtindehalbrengt.Zezijnuiteikofgrenen,zijngevernistofgeverfdenbestaanuitverticalestijlenendwarsbalkenwaarinvanlijstwerkvoorzienepanelengevatzijn.Eenoudedeurmoetzeldenvervangenworden.Mitsregelmatigonderhoudkanzeeenhelelangelevensduurhebben.Zekanookhelemaaluiteengehaaldworden,waardoorverschillendereparatiesmogelijkzijn.Hetisookmogelijkomdethermischeenakoestischeisolatievaneenoorspronkelijkedeurteverbeterenenereenveiligheidsslotinteplaatsen.
Une petite astuceL’arrêtéministérieldu20avril2007fixecertaines
exigencesausujetdesboîtesauxlettres.Lesobligationsquiconcernentlesdimensionsde
l’ouverturenes’appliquentpasauxbâtimentsmisenserviceavantle31décembre2007.Lesjoliesentrées
deboîtesauxlettresanciennespeuventdoncêtreconservées!
Een goede raadHetministerieelbesluitvan20april2007stelt
bepaaldeeisenvastmetbetrekkingtotdebrievenbussen.Deverplichtingenaangaandede
afmetingenvandeopeningzijnnietvantoepassingopdegebouwendieingebruikzijngesteldvóór31december2007.Demooiekleppenvanoude
brievenbussenkunnendusbewaardblijven!
Réparationdeporteaumoyend’unegreffedeboispratiquéedanslemontantdestinéàrecevoirlaserrure(menuiserieCabay).Deurvleugelwaarineennieuwstukhoutisingezetindestijlwaarinhetslotkomt(schrijnwerkerijCabay).
q
Schaerbeek,ruedesPâquerettes62.Schaarbeek,Madeliefjesstraat62.
q
19
Une petite astuceUne petite astuceUne petite astuceUne petite astuceUne petite astuceUne petite astuce
18
La porte d’entrée en bois
LACARTEDEVISITEDELAMAISONSymbolisant à la fois l’accueil et la protection, la porteconstituesouventunpetitchef-d’oeuvrequiconcentredesdétailsdécoratifs:entréedeboîteauxlettres,poignéedeporte,serrure,heurtoir,sonnette,grilleenferronnerie…Habituellement,lapartieouvrantedelaporte,levantail,estsurmontéed’unepartiefixevitrée,appeléeimposte,quiéclairelehalld’entrée.Enchêneouensapin,peinteouver-nie,laportesecomposedemontantsetdetraversesquienserrentdespanneauxmoulurés.Uneporteanciennedoitrarementêtreremplacée.Unentretienrégulierluiconfèreunetrèsgrandelongévité.Lesassemblagespeuventêtreaisémentdémontés,cequipermetdifférentesréparations.Ilestégalementpossibled’améliorerl’isolationthermiqueet acoustique d’une porte d’origine et d’y placer uneserruredesécurité.
uSchaerbeek,rueJenatzy7.
Schaarbeek,Jenatzystraat7.Vantaildeporteencoursderestauration(menuiserieCabay).Deurvleugelinrestauratie(schrijnwerkerijCabay).
q
21
DEBLIKVANEENGEVEL…Vensterslatenlichtbinnen,biedenuitzichtopdebui-tenomgeving, maken ver luchten mogelijk enbeschermentegenregen,wind,kouenlawaai.Maarafgezienvanhunpraktischefunctiesdragenzeookbijtotdecompositievandegevel,doorhunvormen,hunindelingenverdeling,devormvanhunprofielenendoordebijzondereeigenschappenvanhetglasdaterinzit:geblazenglas,glasmetgeslepenranden,gekleurdglas,bedruktglas,glas-in-lood…Binnenbepalendevenstersonzewaarnemingvandewereldrondomonsendragenzebijtotdesfeervandewoning.Erbestaateenhelewaaieraanmogelijkeingrepenombestaandevensterstebehoudenenerdethermischeenakoestis-cheprestatiesvanteverbeteren.
Het houten venster
uChâssisàguillotine,
Schaerbeek,avenuePaulDeschanel20,vers1920.Guillotineraam,
Schaarbeek,PaulDeschanellaan20,rond1920.
BPosed’unsecondchâssis.Plaatsenvaneentweederaam.
DPosed’undoublevitrage.Plaatsenvandubbelglas.
CPosed’unvitragefeuilleté àbasseémissivité. Plaatsenvangelaagdglas metlageemissie.
20
LEREGARDDELAFAÇADE…Lesfenêtresfontpénétrerlalumière,offrentdesvuesversl’extérieur,permettentl’aéra-tion,protègentdelapluie,duvent,dufroid,delachaleur,dubruit…Au-delàdecesfonc-tions pratiques, elles par ticipent à lacompositionde la façadepar leurs formes,leursdivisions,lamoulurationdeleursprofils,maiségalementparlesqualitésparticulièresdeleursvitrages:verresoufflé,glacebiseau-tée, verre coloré, verre imprimé, vitrail…Àl’intérieur, lesfenêtresdéterminentnotreperceptiondumondeenvironnantetpartici-pentàl’ambiancedel’habitation.Unelargepaletted’interventionspermetdeconserverlesfenêtresexistantestoutenaméliorantleursperformancesthermiquesetacoustiques.
Le châssis de fenêtre en bois
Fenêtresàdeuxouvrantssurmontésd’uneimpostefixe,Schaerbeek,ruedesPâquerettes60,vers1900.
Venstersmettweeopenslaandevleugelsenbovenlicht,Schaarbeek,Madeliefjesstraat60,rond1900.
p
Techniquesd’améliorationdesperformancesdesfenêtresexistantes:Techniekenomdeprestatiesvanbestaandevenstersteverbeteren:
u A u BTechniquesquipréserventlevitraged’origine.Techniekendiehetoorspronkelijkeglasbewaren.
u C u DTechniquesquientraînentleremplacementduvitraged’origine.Techniekendiedevervangingvanhetoorspronkelijkeglasmetzichmeebrengen.
APosed’unsurvitrage.Plaatsenvaneenvoorzetraam.
Dessin/tekening©PierreBertrand.
23
IJZERENGLASMetdeartnouveauverschijnendeeerstemetalendeurenindegevelsvanwoningen,maarvooraltijdenshetinter-bellumzaldemetalendeurinappartementsgebouweneenopmerkelijkebloeikennen.Hetstalenraam,indejaren1920uitEngelandgeïmporteerd,zalalgauweenvandeparade-paardjeswordenvandeBelgischemetaalindustrie.Hethorizontalevenstermetzijnfijneprofielen,draagtbijtotdesobere lijnvoering van de modernistische architectuur.Bestaandevensterskunnenvaakgerestaureerdworden.Detechniekenvoorhetverbeterenvandeprestatiesvanhou-tenvensterszijnooktoepasbaarbijstaal.
LEFERETLEVERREL’Artnouveauintroduitpourlapremièrefoislaportemétal-lique dans la façade de l’habitation, mais c’est surtoutpendant l’entre-deux-guerres qu’elle connaît un essorremarquabledansl’immeubleàappartements.Importéd’Angleterre dans les années 1920, le châssis en acierdevientrapidementundesfleuronsdel’industriemétal-lurgique belge. Associés à la fenêtre horizontale, sesmincesprofilscontribuentauxlignesépuréesdel’architec-ture moderniste. Ces éléments peuvent souvent êtrerestaurés.Lestechniquesd’améliorationdesperformancesprésentéespourlechâssisenboissontégalementappli-cablesauchâssisenacier.
Châssis de fenêtre et porte métalliquesMetalen vensters en deuren
Une petite astuceLafinessedesprofilsenaciernepeutêtre
obtenueàl’aided’unautrematériau.Ilexisteaujourd’huideschâssisenacieràcoupure
thermiqueetàdoublevitrage.
Een goede raadDergelijkefijneprofielenalsbijstaalzijnmetgeenenkelandermateriaaltebenaderen.Er
bestaanvandaagstalenvenstersmetthermischeisolatieendubbelglas.isolatie en dubbel glas.
p Saint-Gilles,avenuedelaJonction2,1937.Sint-Gillis,Verbindingslaan2,1937.
Lesportesetleschâssismétalliquesprésentent
unegrandedurabilitélorsqu’ilssontbien
entretenus.u
Metalenvenstersendeurenhebbenalsze
goedonderhoudenwordeneengrote
duurzaamheid.
22
p Remplacementd’unjetd’eau(atelierHenkLutjeharms).Vervangenvaneenwaterlijst(atelierHenkLutjeharms).
Une petite astuceUnmasticdéfectueuxdoitêtrerenouvelérapidementpour
éviterdesinfiltrationsd’eaudanslebois.
Een goede raadEenbeschadigdestopverfmoetsnelvervangenwordenom
waterinsijpelinginhethouttevermijden.waterinsijpeling
Châssisréalisésselonlestechniquesactuelles,maisdontl’aspectextérieurestprochedeceluideschâssisanciens,Forest,avenueMolière.tVenstersuitgevoerdvolgensdehuidigetechniekenmaarwaarvanhetbuitenaanzichtnauwaansluitbijdatvandeoudevensters,Vorst,Molièrelaan.
Une petite astuceLorsquevouspeignezunchâssis,donnez
unecoucheenplusàl’intérieurqu’àl’extérieuretoptezpourunepeinture
perméableàlavapeurd’eau.
Een goede raadWanneerueenraamverft,geefeen
extralaagjezowelaandebinnenkantalsaandebuitenkant,enkiesvooreen
waterdampdoorlaatbareverf.waterdampdoorlaatbare
Photo/foto©AAC-FredericHossey.
Legonflementdumétalsousl’effetdelarouille,combinéaugel,provoquedescassuresdansl’assiseen
pierre.Undéfautdefixationdugarde-corpsreprésenteundangerpotentiel.
uDoorhetopzwellenvanhetmetaalonderinvloedvan
roest,incombinatiemetheteffectvandevorst,zalhetmetaalloskomenop
deplaatswaarhetindesteenverankerd
is.Eenslechtebevestiginghoudt
eenpotentieelgevaarin.
25
BORSTWERINGINGIETIJZEROFINSMEEDIJZER?Dankzijhetsuccesvandeindustriëleproductievandecoratiefgietijzerverschijnenrond1850aandemeesteBrusselsegevelsbalkonsmeteenmetalenborstwering.Gietijzerdatineenvormgegotenwordtmaaktdeserieproductiemogelijkvandecoratieveelementen.Hetmateriaalheeftweléénnadeel:hetisbreekbaar.Degietijzerenpanelenwordendaaromgeassembleerdineenijzerenraamwerkdatdestevigheidvandeborstweringmoetgaranderen.Tegenheteindevande19deeeuwdoenhetmiddeleeuwsgeïnspireerdeeclecticismeenvervolgensdeartnouveaudeambachtelijkeproductievansmeedijzerheropleven.Hetgebruiktemateriaaliseenzeerzuiverijzerdatzichleenttotallerhandewarmeenkoudebewerkingen,zoalsbuigenendraaien…
Lamaincouranteenboisparticipeàlaprotectiondelaferronnerieetàlasécuritédubalcon.Aprèsunepériodesansentretien,sonremplacementestsouventindispensable.tDehoutenleuningdraagtbijtotdebeschermingvanhetijzerwerkendeveiligheidvanhetbalkon.Naeenperiodezonderonderhoudzalzichmeestaleenvervangingopdringen.
Legarde-corpsenfontepossèdepeuderésistanceauchoc.Ilestdoncabsolumentdéconseillédel’utilisercommesupportàunéchafaudageouàunélévateurextérieur.t Degietijzerenborstweringisnieterggoedbestandtegenschokken.Hetisdaaromabsoluutafgeradenomersteigersofeengoederenliftaantebevestigen.
Het balkon
24
GARDE-CORPSENFONTEOUENFERFORGÉ?Vers1850,grâceà l’essorde laproduction industriellede la fontedécorative,desbalconsàgarde-corpsenmétalcommencentàapparaîtresurlaplupartdesfaçadesbruxelloises.Couléedansunmoule,lafontepermetlaproductionenséried’élémentsornementaux.Lematériauprésentecependantuninconvénient:ilestcassant.Lespanneauxenfontesontdoncassemblésdansunbâtienferquiassurelasoliditédugarde-corps.ÀlafinduXIXesiècle,l’éclectismed’inspirationmédiévaleetensuitel’Artnouveauremettentàl’honneurlaproductionartisanaleduferforgé.Lemétalutiliséestunfertrèspurquiseprêteàtoutessortesd’opérationsdefaçonnageàchaudetàfroid:cintrage,torsade…
FonderieNestorMartin,AlbumdesArticlesdeBâtimentsetdeJardins,1911.
Col.AAM,Bruxelles.u
GieterijNestorMartin,AlbumdesArticlesdeBâtimentsetdeJardins,1911.
Col.AAM,Brussel.
Détaild’ungarde-corpsenferforgé,Schaerbeek,rueJenatzy5.tDetailvaneensmeedijzerenborstwering,Schaarbeek,Jenatzystraat5.
Une petite astuceProtégeztoutparticulièrementlespartiesenfer
quisontfixéesdansladalledepierrebleue.
Een goede raadBeschermvooraldeijzerendelendiezijn
vastgezetindenatuursteen.vastgezet de natuursteen.
Le balcon
27
Le sgraffiteHet sgraffito
Symboledel’architecture«1900»àBruxelles,lesgraffiteestcomposéd’unecouchedefondenmortierdecouleursombresurlaquelleestappliquéeunecouched’enduitdecouleurclaire.Lescontoursdudessinsontgravésdansl’épaisseurdelacouchesupérieurelorsqu’elleestencorefraîchedemanièreàcequ’apparaisseletonfoncédelacouchedefond.Lescouleurssontensuiteappliquées,soitselonlatechniquedelafresque,soitaprèsséchagedel’en-duit.Touteinterventionsurunsgraffitedoitêtreconfiéeàunspécialistedelaconservation-restaurationdespeintu-resmurales.Tropde«restaurations»maladroitesonteneffetaboutiàl’effetopposéàceluirecherché:remiseenpeinturedétruisantlapolychromieoriginale,applicationdeproduitsdeprotectionoudeconsolidationinadéquatsprovoquantledécollementdel’enduit…
pSgraffiteencoursderestauration.Sgraffitiinrestauratiefase.
Hetsgraffito,symboolvandeBrusselsearchitectuurvan«1900», bestaat uit een donkere grondlaag mortelwaarovereenlaaghelderebepeisteringisaangebracht.Deomtrekkenvandetekeningenwordenindediktevandebovenstelaaggegraveerdwanneerdezenogversis,zodatde donkere laag van de ondergrond uitkomt. Daarnawordendekleurennueensvolgensdefrescotechniek,danweernadatdebepleisteringdroogis,aangebracht.Elkeingreepopeensgraffitomoetaaneenspecialistvanhetbehoudenderestauratievanmuurschilderingen,wordentoevertrouwd.Teveelonhandige«restauraties»hebbengeleid tot het tegenovergestelde effect van wat werdbeoogd: herschilderingen die de originele polychromievernielen, aanbrengen van ongeschikte beschermings-ofverstevigingsproductenwaardoordebepleisteringloslaat…
Une petite astuceLorsd’uneopérationdenettoyagedefaçade,les
sgraffitesdoiventêtreprotégésavecsoin.Lapose
depanneauxrigidescomplétésparunjoint
étancheestlatechniquelaplusefficace.
Een goede raadBijeengevelreinigingsope-
ratiemoetendesgraffitizorgvuldigbeschermd
worden.Hetplaatsenvanstijvepanelenvervolledigd
meteendichtevoegisdemeestefficiëntetechniek.
Photo/Foto©BTA,NV-Antwerpen.
26
La bretèche en boisDe Erker in hout
Autourde 1900,lavoguedesbretèches,bow-windowsetorielsestétroitementliéeàlarecherched’animationetd’individualisationdesfaçadesquicaractérisel’éclec-tisme puis l’Ar t nouveau. Sor te de petit édif ice enminiature, labretècheconcentreàelleseuledenom-breux problèmes d’entretien et de conservation quinécessitentlerecoursàdescorpsdemétiersdif férents.Dupointdevuethermiqueetacoustique, labretècheprésentedesfaiblessesparticulièresliéesàl’importancedessurfacesvitréesetpanneauxlégers.Cesdif ficultésconduisenttropsouventàdessolutionsderemplace-ment à l’aide d’éléments standards dont l’aspect esttotalementinadéquat,alorsqu’unebretècheestpres-que toujours réparable à un coût inférieur à celui duremplacement. Dif férentes interventions permettentaussi de renforcer les per formances thermiques etacoustiques.
Rond 1900 is de mode van erkers en bow-windowsnauwverbondenmethetzoekennaarlevendigheidenindividualiseringvangevelsdatkenmerkendisvoorhetEclecticisme en later de ar t nouveau. Als een soortminiatuurgebouwconcentreertdeerkeropzijneentjevele problemen op het gebied van onderhoud enbewaring, die vereisen dat beroep wordt gedaan opverschillendevakgroepen.Vanuitthermischenakoestischstandpuntvertoontdeerkerspecifiekezwakkepuntendieverbandhoudenmetdeomvangvanglasoppervlakkenenlichtepanelen.Dezeproblemenleidenaltevaaktotdevervangingmetbehulpvanstandaardelementenwaar-vanhetuitzichttotaalongeschikt is, terwijleenerkerbijnaaltijdhersteldkanwordenaanlagerekostendandie van een vervanging. Met verschillende ingrepenkunnen ook de thermische en akoestische prestatiesversterktworden.
Une petite astuceUnesolutionapplicabledanscertainscaspour
renforcerl’isolationdubâtimentconsisteàséparerlabretècheduvolumechaufféenplaçantune
porte-fenêtredansleplandelafaçade.
Een goede raadEenoplossingdieinsommigegevallenkanworden
gebruiktomdeisolatievanhetgebouwteverstevigen,ishetaanbrengenvaneenscheidingtussendeerkerenhetverwarmdevolume,doorinhetvlakvandegeveleenvensterdeurteplaatsen.
tSchaerbeek,rueVanOost68,vers1900.Schaarbeek,VanOoststraat68,rond1900.
29
ALTEVAAKVERGETEN…Dekroonlijstdraagtdedakgootdiehetregenwatervanhetdakopvangtenbeschermtdebovenkantvandegeveltegenzwareregenval.InBrusselisvaneenveralgemeendgebruikvandekroonlijstmaarsprakein de loop van de 18de eeuw. Het is een periodegekenmerktdoorhetclassicismeenzeinspireertzichdanooknogalsterkopdearchitectuuruitdeoud-heid.Hetklassiekemodelblijftgebruikelijktothetbeginvande20steeeuw.Rond1900gaanbepaaldeart-nouveau-architectendevormvandekroonlijstherinterpreteren:zevormteenbredeoverstekbovendegevel,isonregelmatigvanvormenrustsomsopsmeedijzerenconsoles…Omdatzezichbuitenonsgezichtsveldbevindtenniettoegankelijkis,wordtdekroonlijstnietaltijdgenoegonderhouden.
De kroonlijst
pL’habillagedelacornichepardeslattesdePVCappauvritlafaçadeetfavoriselepourrissementdubois.HetbekledenvaneenkroonlijstmetPVC-lattenverarmteengevel.Doordeslechteverluchtinggaathethoutsnellerrotten.
Ledécapagepermetunepréparationdequalitédesmenuiseriesàremettreenpeinture.t Decaperengarandeerteenvoorbereidingvangoedekwaliteitvoorhetteherschilderenschrijnwerk.28
La corniche
UNEGRANDEOUBLIÉE…Lacornichesupporte lechéneauquirecueille leseauxpluvialesdelatoitureetprotègelehautdelafaçaded’unehumi-dificationexcessive.ÀBruxelles,l’usagedelacornichenesegénéralisequ’auXVIIIesiècle.Durantcettepériodemarquéeparleclassicisme,elles’inspireétroitementdel’architectureantique.Lemodèleclassiquedemeureenusagejusqu’audébutduXXesiècle.Autourde1900,certainsarchitectesArtnouveauréinterprètentcomplètementlaformedelacorni-che:elleformeunelargesaillieau-dessusdelafaçade,adopteundessinondoyantetreposeparfoissurdesconsolesenferforgé…Éloignéeduregardetpeuaccessible,lacornichesouffresouventd’unmanqued’entretien.
p Saint-Gilles,rueduMont-Blanc31.Sint-Gillis,WitteBergstraat31.
p GustaveStrauven,Bruxelles,rueSaint-Quentin30et32.GustaveStrauven,Brussel,Saint-Quentinstraat30en32.
Une petite astuceL’étatdelapenteetdel’étanchéitéduchéneaudoitêtrevérifiérégulièrement.Lesdébrisobstruantles
descentesd’eaudoiventêtreéliminés.
Een goede raadDeafwateringendewaterdichtheidvandedakgoot
dienenregelmatiggecontroleerdteworden.Afvaldatderegenpijpverstoptdientverwijderdteworden.
Photo/foto©AAM-EricHennaut.
31
Permis ou pas permis ?Les règles d’urbanisme
Lalégislationrégionale-CodeBruxelloisdel’AménagementduTerritoire(CoBAT)conditionnelaréalisationdetravauxquimodifientl’aspectextérieurd’uneconstructionàl’obtentionpréa-labled’unpermisd’urbanisme.Parexemple,repeindreunefaçadecôtéruedansunecouleurdif férentedecelled’origine,remplacerdeschâssisdefenêtre,uneported’entrée,ungarde-corpsdebalcon,unecornicheparunmodèledifférentdeceluid’originenécessitedonctoujoursunpermisd’urbanisme.Certainstravauxdeminimeimportancepeuventêtredispensésdepermis,pourautantqu’ilsres-pectentdesrèglesbienprécises(ArrêtéduGouvernementdelaRégiondeBruxelles-Capitaledu13novembre2008),saufsil’immeublebénéficiedemesuresdeprotectionouestsoumisàdesprescriptionsplusprécisesviaunpland’affectationdusolouunrèglementd’urbanisme.Lacom-munedeSchaerbeekadopteratrèsprochainementunnouveaurèglementd’urbanismeetplusieursrèglementsd’urbanismezonésquimettrontl’accentsurlaconservationdu«petitpatrimoine».Alors,saufs’ils’agitdesimplestravauxd’entretien,mieuxvauttoujoursserenseignerauprèsduserviced’urbanismecommunalavantd’intervenirsurunefaçade!
Wel of geen vergunning ? De stedenbouwkundige regels
Degewestelijkewetgeving-BrusselsWetboekvanRuimtelijkeOrdening(BWRO)conditioneertde uitvoering van werken die het buitenaanzicht wijzigen van een bouwwerk tot hetvoorafgaandverkrijgenvaneenstedenbouwkundigevergunning.Bijvoorbeeld,eengevelaandestraatkantherschilderen ineenanderekleurdandeoorspronkelijke,hetvervangenvanvensterramen,eeningangsdeur,eenborstweringvaneenbalkonofeendaklijst,dooreenmodeldatverschillendisvanhetorigineel,vereistdusaltijdeenstedenbouwkundigevergunning.Sommigewerkenvangeringeomvangkunnenwordenvrijgesteldvanvergunning,voorzoverze precieze voorschrif ten naleven (Besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering van13november 2008), behalve indien het gebouw beschermingsmaatregelen geniet ofonderworpenisaanmeerpreciezevoorschriftenviaeengrondbestemmingsplanofeensteden-bouwkundige verordening. De gemeente Schaarbeek zal heel binnenkort een nieuwestedenbouwkundigeverordeningenverschillendestedenbouwkundigeverordeningenperzoneaannemen,diedenadrukzullenleggenophetbehoudvanhet«kleineerfgoed».Hetisdusbeterzichteinformerenbijdedienststedenbouwvandegemeentevooraleeropeengevelintegrijpen,behalveindienhetgaatomeenvoudigeonderhoudswerken!30
Le jardinet de façadeHet geveltuintje
Héritageprécieuxdel’urbanismepaysagerquiaprésidéaudéveloppementdelacommuneautourdu1900,leszonesdereculoccupéespardesjardinetsdefaçadesontnom-breusesàSchaerbeek.Engénérald’unmodèletrèssimple,lagrilledeclôturedujardinetpeutêtreagrémentéedemotifsdécoratifsdontlestyles’accordeavecceluidesfer-ronneriesde la façade.Tropsouvent, les jardinetssontvictimesdumanqued’entretiendelagrilleetdesplanta-tionsoudeleurtransformationsauvageenemplacementdestationnementautomobile.Aujourd’hui,uneréglemen-tation appliquée avec rigueur impose le maintien desjardinetsdefaçade.Uneprimecommunalestimulelares-taurationdesanciennesgrillesdeclôtureetlaréalisationdeplantationsdequalité.
Deachteruitbouwstrokenmetgeveltuintjes,kostbareerfe-nisvandelandschapsstedenbouwdiebepalendwasvoorde ontwikkeling van de gemeente rond 1900, zijn inSchaarbeektalrijk.Deomheiningvanhettuintje,meestaleenzeereenvoudigmodel,kanversierdzijnmetdecora-tievemotievenwaarvandestijlharmonieertmetdievanhetsiersmeedwerkvandegevel.Detuintjeszijnaltevaakhet slachtoffer van een gebrek aan onderhoud van deomheiningendebeplantingenofvanhunongecontro-leerde transformatie in een parkeerplaats voor auto’s.Vandaagschrijfteenstrikttoegepastereglementeringhetonderhoudvoorvandegeveltuintjes.Eengemeentelijkepremiestimuleertderestauratievandeoudeomheiningenenderealisatievankwaliteitsvollebeplantingen.
Lemaintienenbonétatdelagrilledépenddusoinaccordéàl’entretiendesancragesmétalliquesetàlaprotectiondespierres.tHetvlotteonderhoudvandeomheininghangtafvandezorgbesteedaanhetonderhoudvandemetalenverankeringenendebeschermingvandestenen.
Lesjardinetsdefaçadeembellissentlesruesetrenforcentl’intimitédeshabitations,Schaerbeek,avenueClays.Degeveltuintjesverfraaiendestratenenversterkenhetintiemekaraktervandewoningen,Schaarbeek,Clayslaan.q
Une petite astuceSivousenvisagezderéaménagerlesalléesdu
jardinet,optezpourdesmatériauxperméablesàl’eaudepluie.
Een goede raadIndienuvanplanbentomdelanenvanhettuintje
teherinrichten,kiesdanvoormaterialendieregenwaterdichtzijn.regenwaterdicht zijn.
32
Bibliographie
BERTRAND,Jérôme,LeBalcon,Lesoupirail,Lacorniche(…),dépliantsInfoPatrimoine,LeCentreUrbain,Bruxelles,1991-2009.
BERTRAND,Jérôme,Lechâssisdefenêtreenbois,concilierpatrimoineetconfort,carnetd’entretien,DirectiondesMonumentsetdesSitesdelaRégiondeBruxelles-Capitale,Bruxelles,2005,réédition2008.
dePANGE,IsabelleetvanPRAET-SCHAACK,Cécile,Schaerbeekàlacarte,DirectiondesMonumentsetdesSitesdelaRégiondeBruxelles-Capitale,Bruxelles,2009.
HENNAUT,EricetDEMANET,Marie,BoisetmétaldanslesfaçadesàBruxelles,FondationRoiBaudouinetArchivesd’ArchitectureModerne,Bruxelles,1997.
JACQMIN,Yves,Schaerbeek,GuidesdescommunesdelaRégionbruxelloise,CFC-Editions,Bruxelles,2009.
Bibliografie
BERTRAND,Jérôme,HetBalkon,Hetkelderraam,Dedaklijst(…),foldersInfoPatrimonium,DeStadswinkel,Brussel,1991-2009.
BERTRAND,Jérôme,Houtenschrijnwerk,erfgoedencomfortverenigen,onderhoudsboekje,DirectieMonumentenenLandschappenvanhetBrusselsHoofdstedelijkGewest,Brussel,2005,heruitgave2008.
dePANGE,IsabelleenvanPRAET-SCHAACK,Cécile,Schaarbeekàlacarte,DirectieMonumentenenLandschappenvanhetBrusselsHoofdstedelijkGewest,Brussel,2009.
HENNAUT,Eric,DEMANET,Marie,HoutenmetaalindeBrusselsegevel,KoningBoudewijnstichtingenArchivesd’ArchitectureModerne,Brussel,1997.
JACQMIN,Yves,Schaerbeek,GuidesdescommunesdelaRégionbruxelloise,CFC-Editions,Bruxelles,2009.
Colophon
Une initiative de Cécile JODOGNE, Bourgmestre ff, Échevine de l’Urbanisme, du Patrimoine et du Tourisme
Rédaction : Jérôme BERTRAND Traduction : Karin BRySENSLe Centre Urbain - ABEA.
Conception graphique : Pierre BERTRAND.
Crédits photographiques : Le Centre Urbain - Jérôme BERTRAND, sauf autres mentions.
Carte de Schaerbeek : Atelier Perspective.
Editeur responsable : Collège des Bourgmestre et Echevins de Schaerbeek.
Cette publication a été réalisée suite à la présentation à Schaerbeek de l’exposition itinérante « Des ensembles architecturaux à préserver » du 15 novembre 2009 au 15 février 2010, conçue par Le Centre Urbain avec le soutien de la Direction des Monuments et des Sites de la Région de Bruxelles-Capitale.
Remerciements :
Colofon
Op initiatief van Cécile JODOGNE, Burgemeester wnd, Schepen van Stedenbouw, Erfgoed en Toerisme
Redactie : Jérôme BERTRAND Vertaling : Karin BRySENSDe Stadswinkel - ABEA.
Grafische vormgeving : Pierre BERTRAND.
Fotoverantwoording : De Stadswinkel - Jérôme BERTRAND, behalve indien anders vermeld.
Kaart van Schaarbeek : Atelier Perspective.
Verantwoordelijke uitgever : College van Burgemeester en Schepenen van Schaarbeek.
Deze publicatie werd gerealiseerd naar aanleiding van de voorstelling van de reizende tentoonstelling « Te bewaren architecturale gehelen » in Schaarbeek van 15 november 2009 tot 15 februari 2010, ontworpen door de Stadswinkel met de steun van de Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.
Met dank aan :Pierre Bertrand, Romain Bertrand, Karin Brysens, Céline Cheron, Isabelle de Pange, Patrick Herregods, Anne Lernout, Anne-Cécile Maréchal, Cécile Podziemski, Marguerite Van Overbeke, Benoît Velghe.
production
produktie
Adresses utiles
Pour toute information sur les permis d’urbanisme, sur les réglementations en vigueur ou pour la consultation des archives :
LeserviceUrbanismedelacommunedeSchaerbeekHôtel communal Place Colignon 1030 BruxellesTél. : 02/244 71 50 ou 02/244 71 12www.schaerbeek.irisnet.be
Pour toute information sur les primes à la rénovation ou pour obtenir des conseils techniques :
LeConseilenrénovationdel’asblRenovaS Place Colignon 41 1030 BruxellesTél. : 02/215 85 16 ou 02/246 91 62 [email protected]
LeCentreUrbainasbl-ABEA Halles Saint-Géry Place Saint-Géry 1 1000 Bruxelles Tél. : 02/219 40 60 [email protected]
Pour toute information concernant un bien protégé :
LaDirectiondesMonumentsetdesSitesdelaRégiondeBruxelles-Capitale Rue du Progrès 80 1035 Bruxelles Tél. : 02/204 25 75 www.monument.irisnet.be
Nuttige adressen
Voor alle informatie over de stedenbouwkundige vergunningen en de reglementatie, of voor de raadpleging van de archieven, kunt u terecht bij :
DedienstStedenbouwvandegemeenteSchaarbeekGemeentehuis Colignonplein 1030 BrusselTel. : 02/244 71 50 of 02/244 71 12www.schaarbeek.irisnet.be
Voor alle informatie over de premies of voor technisch advies kunt u terecht bij :
HetrenovatieadviesvandevzwRenovaSColignonplein 41 1030 BrusselTel. : 02/215 85 16 of 02/246 91 62 [email protected]
DeStadswinkelvzw-ABEASint-Gorikshallen Sint-Goriksplein 1 1000 Brussel Tel. : 02/219 40 60 [email protected] www.curbain.be
Voor alle informatie met betrekking tot een beschermd gebouw :
DeDirectieMonumentenenLandschappenvanhetBrusselsHoofdstedelijkGewestVooruitgangstraat 80 1035 Brussel Tel. : 02/204 25 75 www.monument.irisnet.be
LE CENTRE URBAIN ASBL - DE STADSWINKEL VZW