1. klassik stiftung weimar/herzogin anna amalia bibliothek Il.
1. Johann Wolfgang Goethe i Friedrich Schiller, Ra temperamentw,
luty 1799, akwarela i tusz na papierze
2. Olaf Mller goethe i zasady wiata barw J ohann Wolfgang
Goethe jest jedynym wycinka. W czci h i s t o r y c z n e j pisze
nym spostrzeeniom, jakich mona dokona poet na kuli ziemskiej, ktry
odway o dziejach myli naukowej dotyczcej barw chodnym okiem
empirycznego badacza. si dokona zamachu na ugruntowan od antyku po
pocztek XIX wieku. Chwali Podway natomiast zasadno wnioskw teori z
dziedziny nauk przyrodniczych. licznych prekursorw wasnych teorii i
opi- wysnuwanych z owych spostrzee. I chocia, W swoim
najobszerniejszym dziele Farbenleh- suje, jak niecnych sposobw
imali si zwolen- podobnie jak Newtona, Goethego interesoway re
(Nauka o barwach) z 1810 roku przeprowadza nicy szkoy Newtona, by
na si przekona do take farby z warsztatu malarskiego, kolory atak
na Optyk (1704) Isaaca Newtona. swojej teorii barw. powierzchni
przedmiotw, przede wszystkim koncentrowa si na przemijajcych, nie-
Farbenlehre skada si z trzech czci: w d y - Cho na rozpraw Goethego
ciskaj gromy trwaych barwach, ktre rejestruje wzrok: na d a k t y c
z n e j Goethe opisuje niezmie- rozzoszczeni fizycy, ignoruj j
mionicy bkicie nieba, zachodach soca, barwnych rzone bogactwo
zjawisk barwnych i eks- poezji, a psychoanalitycy najchtniej zoba-
cieniach, na tczy i kolorowych zjawiskach, perymentw z kolorami. Ju
w ten sposb czyliby jej autora u siebie na kozetce, on sam jakie
mona wyczarowa za pomoc szklanego pragnie podway teori Newtona,
poniewa uwaa Farbenlehre za waniejsze od wielu i wodnego pryzmatu.
zdaniem autora opiera si ona jedynie na swoich dramatw. Mia racj.
niewystarczajcym, wybirczym, jednostron- podstawowy eksperyment nym
podejciu do zjawisk kolorystycznych. Goethe nie by szalony. Co
prawda zgasza newtona W czci p o l e m i c z n e j zamieszcza
estetyczny, a nawet moralny sprzeciw wobec Zajrzyjmy Newtonowi
przez rami podczas tumaczenie najistotniejszej rozprawy New-
eksperymentw Newtona z biaym i barwnym jego pracy w laboratorium
(il. 2). W pikny tona, i to celowo jak najdrobniejszym drukiem,
wiatem; uwaa e mczenie natury, ktrego soneczny dzie zaciemnia on
pooony od po czym tu pod nim, du czcionk, tamten si w nich
dopuszcza, jest nie w po- poudnia pokj, wywierca w drewnianej
przedstawia wasn krytyk powyszego rzdku. Nie zaprzecza jednak
niepodwaal- okiennicy malek okrg dziurk, bezpo- autoportret [25-26]
2008-2009 | 5
3. oprac.: m. herder Dziki skrupulatnym pomiarom i obli- si z
niego i zaczyna przeprowadza wasne czeniom Newton odkrywa, e
szeroko dowiadczenia, rnicujc parametry Newto- Il. 2. Podstawowy
eksperyment Newtona (opracowanie pochwyconego widma zachowuje si w
prze- nowskiego eksperymentu. kolorystyczne na podstawie rysunku ze
szkicownika widywalny sposb, czyli daje si wyliczy Newtona) z
geometrycznych parametrw, takich jak Dokonuje przy tej okazji
zdumiewajcego wymiary Soca, promie przesony czy odkrycia: jeliby
konsekwentnie zamieni rednio za tak uzyskan przyson ustawia odlego
od tablicy. Dziwi go jedynie dugo pozycje wiata i ciemnoci w
eksperymencie szklany pryzmat i w odlegoci dwudziestu widma i jego
barwno. A jeliby przesun Newtona, czyli zamiast przez przeson do
dwch stp od niego bia tablic, na ktrej po nim oczyma wyobrani,
przespacero- ciemni (jak Newton) przepuci wiato so- w odpowiednim
miejscu stara si pochwy- wa si wzrokiem po przechodzcych jedne
neczne przez odwrotno przesony nazwij- ci wiato soneczne, ktre
przedostao si w drugie kolorowych obszarach, nasunie si my j
zacieniaczem pojawi si rnokolo- przez otwr i zgodnie z prawem
odbicia (pra- przypuszczenie, e rnokolorowe promienie rowe
spektrum, rwnie barwne i intensywne wo Snelliusa) zmienio kierunek
padania. musiay si wydosta z pryzmatu w nieco jak u fizyka, lecz w
odmiennych kolorach! Newton dostrzega dwie rzeczy: pochwycona
odmiennych kierunkach (il. 2). Precyzujc Goethe otrzymuje dokadne
wietlna plama nie jest biaa, lecz tczo- przeciwiestwo widma
Newtonowskiego, wobarwna, ponadto nie jest okrga, lecz Pryzmat
rozszczepia zatem bezbarwne jego negatyw. Zamiast spektrum w
kolorach: jej dugo staje si piciokrotnie wiksza wiato (promie soca
padajcy na przez od szerokoci. Na jednym kocu w pasek przeson) na
promienie wietlne o r- jest ciemnoniebieski, na drugim czerwony.
nych kolorach, przy czym ciemnoniebieski Pomidzy tymi dwoma
kolorami pojawia pokonuje dusz drog ni bkit, bkit ni
ciemnoniebieskim, bkitnym, zielonym, si bkit, ziele i . Oczywicie
przejcia zielony i tak dalej. W skrcie biae wiato tym, czerwonym
(il. 4 u gry i il. 12) midzy nimi s pynne, lecz aby nie wspomi-
soneczne okazuje si mieszanin promieni na za kadym razem rozmaitoci
odcieni, o rnych barwach, ktre po drodze przez Goethe uzyskuje
(przy zamianie pozycji wia- przyjmijmy, e schematycznie spektrum to
pryzmat zaamuj si na rne sposoby. Aby ta i ciemnoci) spektrum
komplementarne, wyglda nastpujco: sprawdzi t teori w praktyce,
Newton stara w kolorach: si z powrotem poczy rnorodne pro- mienie w
jeden, skupiajc je w mrocznych warunkach swej ciemni za pomoc
soczewki. Wynikiem jest biaa plamka wietlna, ktra tym, czerwonym,
purpurowym, ciemno- wobec tego musi stanowi mieszanin rozma-
niebieskim, bkitnym (il. 4 u dou i il. 13). cd. artykuu na s. 10
itych barw (jest to tak zwana synteza bieli). Tyle Newton. odwrotny
eksperyment goethego herzogin anna amalia bibliothek Non sequitur!
wykrzykuje Goethe. Lecz klassik stiftung weimar/ zamiast, niczym
wieczni sceptycy, narze- ka, siedzc w wygodnym fotelu, podrywa
fot.: i. nussbaumer Il. 4. U gry: spektrum Newtona, fragment
akwareli Il. 3. Spektrum Newtona Goethego (zob. il. 10). Poniej:
komplementarne spektrum Goethego, frag- ment akwareli Goethego
(zob. il. 10). autoportret [25-26] 2008-2009 | 6
4. oprac.: m. herder Il. 5. Powsta- wanie koa barw Newtona z
podunego widma barw- nego koo barw newtona okrna odpowied poety
Mimo redukcji podyktowanej konwencj, Autorem jednego z pierwszych k
barw jest Koo barwne Goethego (il. 7) zawiera z siedmiu do piciu
kolorw, Goethe pozwala Isaac Newton. W Optyce buduje koo z sied- o
jeden kolor mniej ni Newtonowskie, sobie wprowadzi swj wasny,
ulubiony, miu oddzielnych kolorw, ktre wybiera przy czym
przypatrzywszy mu si dokad- ktrego brak u Newtona purpur. To znacz-
z podunego pasa uzyskanego przez siebie nie, moemy stwierdzi, e
jest to tylko nie wicej ni przyjcie innej konwencji to widma.
Liczba barw, na ktre si zdecydowa kwestia podziaw; w istocie
roztacza ono rewolucja. Mona by rzec, e Goethe rozcina i granice
midzy nimi wydaj si wynikiem szersz palet barw. Goethe redukuje
licz- Newtonowskie koo kolorw, by zrobi w nim nieco apodyktycznej
decyzji (zob. ramka b kolorw do piciu, jako e w miejsce miejsce w
znajomym ju punkcie D (il. 8) Okrna odpowied poety). Newton stara
si trjki: ciemnoniebieski bkit fiolet swojemu pupilkowi: purpurze.
Ponadto tak nawiza sidemk kolorw do harmonij- (Caeruleus, Indicus,
Violaceus) rozr- przekrca swoje koo, by znalaza si ona nych
proporcji siedmiu tonw z muzycznej nia tylko dwa: ciemnoniebieski i
fiolet, nie, jak u fizyka, na jakiej tam 10.40, lecz oktawy. Prcz
tego koo miao pomc mala- a w miejsce Newtonowskiej pary kolo- w
najwaniejszym punkcie zegarowej tarczy: rzom w mieszaniu farb. rw:
czerwony pomaraczowy (Rubeus, w samo poudnie, na godzinie 12.00. Z
pen Aureus), proponuje jeden: czerwonopoma- wiadomoci zwiecza swe
koo purpur. W jaki sposb Newton utworzy koo barw? raczowy. Miejsca
ci s jednak spraw U jej stp, te w wanym miejscu, plasuje si To
atwe: podune spektrum potraktowa umown; w przypadku tonw czerwonych
ziele. Aby zrozumie dlaczego, trzeba si niczym rozwakowane ciasto i
zlepi je i bkitnych badacze przystali na rnice nieco zagbi w Nauk o
barwach (zob. ram- zgrabnie w precel. Kraniec czerwonopoma- si
konwencje, natomiast przy ci i ziele- ka Koo barw Goethego w wietle
jego wasnej raczowy (Rubeus) poczy prawie na si ni na tak sam. o
barwach nauki). z niebieskofioletowym (Violaceus) w punkcie D (il.
5). Tam spotykaj si z sob kolory, j. w. goethe, die schriften zur
naturwissenschaft, leopoldina-ausgabe, weimar 1947 oprac.: m.
herder ktre wedug niego nie s sobie bliskie i tylko na pierwszy
rzut oka wydaj si bardziej spokrewnione ni w rzeczywistoci. W
schemacie zabrako miejsca na ulubion przez Goethego purpur co ma on
za ze obojtnemu fizykowi. Podobnie jak to, e w nie tylko ma j za
nic, ale take pozwala jej przepa w arbitralnie wyznaczonym punk-
cie D swego barwnego koa (jeli wyobrazi- my sobie je jako tarcz
zegarow, punkt D znajdzie si tam, gdzie krtka wskazwka o godzinie
10.40). Il. 6. Koo barw herzogin anna amalia bibliothek Newtona z
1704 klassik stiftung weimar/ roku Il. 7. Koo barw Goethego.
Rekonstrukcja: Rupprecht Matthaei, 1932 Il. 8. Aby stworzy z koa
barw Newtona (il. 6) koo Goethego (il. 7), naley je rozci w punkcie
D i roz- dzieli, uzyskujc miejsce na kolor purpurowy i. newton,
optics: or, a treatise of the reflections, refractions, inflections
and colours of light, 1704 [w:] opera quae extant omnia, stuttgart
1964
5. Il. 9. Omioczciowe koo barw Goethego, akwarela Goethego, 5
lutego 1829 wcale nie doprowadzi- koo barw goethego w wietle jego
oby go to do bankructwa. wasnej o barwach nauki By moe da si
wytuma- Goethe stworzy swe koo barw, by zaprowa- czy t decyzj
hipotez, dzi porzdek w chaosie wiata barw i czy- e nie chcia si
narazi telnie przedstawi wasne teorie. Ma ono wspczesnym sobie
niewiele wsplnego ze spektrum Newtona. malarzom, ktrzy wanie Po
prawej, na ilustracji 10 wida nieoficjal- rozsmakowali si w bardzo
n, prbn wersj koa z ilustracji 7. Rysu- oszczdnej, zredukowanej nek
nosi enigmatyczny tytu Symboliczne palecie? Newton poszuki-
przyblianie magnesu i sugeruje, e Goethe wa poplecznikw i mia stara
si przypisa barwom struktur dwu- nadziej znale ich wrd biegunow,
tak sam, jaka istnieje przy malarskiej braci, stoj- zjawiskach
magnetycznych zachodzcych cej znacznie bliej nauk w polu pomidzy
pnocnym a poudniowym klassik stiftung weimar/herzogin anna amalia
bibliothek przyrodniczych ni dzi. biegunem magnetycznym. Zaleao mu,
by zrobi wraenie, e jego teoria Dwa rwnorzdne bieguny, pomidzy
ktry- bazuje na zredukowanej mi zawiera si cay wiat barw, to dla
Goethe- liczbie kolorw podstawo- go biae wiato i czarna ciemno.
Zjawiska wych, z ktrych wynika caa kolorystyczne bior w nich swj
pocztek, reszta, podczas gdy tak na- powstajc w obecnoci elementw
przymie- prawd jeli wolno si tak wajcych, tak jak mleczne szko,
mga, mtna wyrazi drobnym drukiem woda, cienki papier. Czynniki te
utrudniaj postuluje nieskoczon przepyw wiata, jednoczenie go nie
bloku- liczb podstawowych barw. jc. Goethe proponuje dwa sposoby
wyczaro- o nieskoczonoci odcieni w koach wywania kolorw: patrze w
ciemno przez barw Nie inaczej podchodzi do nich Goethe, i to
pprzeroczyst, podwietlon substancj, Trudno jest wydrukowa bogactwo
odcieni; nie tylko w teorii. W swoim wydrukowanym aby zobaczy
niebiesko; patrze w wiato za czasw Goethego i Newtona byo to prak-
w kolorze kole barwnym nie mg przedsta- przez niepodwietlon
pprzeroczyst tycznie niemoliwe. Czy fakt ten tumaczy, wi cigego
przechodzenia jednej barwy substancj by zobaczy . dlaczego koa obu
badaczy s zredukowane w drug. Zrobi to natomiast na rysunku od- do
szeciu czy siedmiu barw? Nie. Newton rcznym. Ilustracja 9
przedstawia akwarel, To pierwsze zdarza si choby w grach po- w ogle
nie opublikowa swego koa dru- ktr osiemdziesicioletni Goethe
namalo- ronitych ciemnym lasem, ktry w dni o nie- kiem, by na to o
wiele za, hmm... oszczd- wa 5 lutego 1829 roku. Archiwici w Weima-
wielkiej przejrzystoci powietrza z dala wyda- ny. Przynajmniej w
czarno-biaym, ktre rze mylnie nazwali j Omioczciowe koo je si
niebieski. W tym wypadku potrzebnym opublikowa, mg przecie sobie
pozwoli barwne. Prosz policzy: ile kolorw chcia elementem jest
powietrze, ktre staje na na bardziej szczegowy podzia i sza barw
pokaza nam Goethe? drodze midzy patrzcym a ciemnoci lasu.
autoportret [25-26] 2008-2009 | 8
6. Il. 10. Symboliczne przyblienie magnesu. Akwarela Goethego,
Jena, 15 listopada 1798 Kiedy patrzcy zwikszy dystans, zwikszy si
te nieprzejrzysto substancji, w wyni- ku czego gry zbledn,
pojaniej, cho nie utrac bkitnawego odcienia. Jeli natomiast
substancja si rozrzedzi, bkit nasyci si, zmieniajc w jak mwi poeta
przepikny fiolet. Po prawej stronie akwareli Goethego (il. 10) wida
barwny pasek, na ktrym rozgry- waj si opisane wyej efekty
kolorystyczne: od jasnobkitnego na grze, a po nasyco- ny fiolet na
dole. Czy Goethe ma racj? Kto widzia fioletowe gry? Czy niebo nie
powinno, jeli poeta si nie myli, w wyjtkowo pogodne klassik
stiftung weimar/herzogin anna amalia bibliothek dni wydawa si
fiokowe? A zwaszcza gdy patrze na nie z Mount Everestu? Nie bdmy
jednak dla Goethego zbyt surowi; Newton nie znalaz odpowiedzi nawet
na pytanie, dlaczego w soneczne poudnie niebo jest niebieskie. Obok
Goethe przedstawi kolejny przypa- dek: wraenie barwne, jakie
powstaje, kiedy patrzymy poprzez element przymiewajcy na wiato biae
(czyli soneczne). W cigu dnia, przy zamglonym powietrzu Soce wydaje
si bladote, wieczorem natomiast pomara- postrzegane przez element
przymiewajcy. intensywne, a przechodz w upragnio- czowe (kiedy stoi
nisko, dziel nas od niego Goethe ustawi go tak, e nasilajce si zja-
n purpur. Na dole dzieje si podobnie: dodatkowe warstwy powietrza,
czyli nieprze- wiska barwne (fiolet lub rubinowa czerwie)
jasnobkitny i bladoty cz si w kolor, roczysto substancji wzrasta).
Zdarza si, e znajduj si na grze, a sabnce na dole ktry wedug
Goethego pochodzi z miesza- ten pomaraczowy przechodzi a w
rubinowo- (jasnobkitny lub bladoty). Ukad ten od- nia, a wedug
Newtona wystpuje tylko jako czerwony, jak wida u gry barwnego
paska. powiada kolorystycznym preferencjom poety: podstawowy:
ziele. (Z punktu widzenia wspczesnej fizyki wyja- im adniejszy, tym
wyej. nienie Goethego jest absurdalne, preferuje Skoro tylko zdoamy
choby raz przeledzi ona posugiwanie si teori Newtona). Dalej Goethe
czy obydwa oddzielne opisane powyej procesy, przerwy w owa-
zjawiska: wygina i ukada obok siebie lu zasklepi si i otrzymamy
rozcignite Przyjrzyjmy si teraz czterokrotnie prze- koce kolorowych
rzdw. Na grze miesza koo kolorw o analogicznym porzdku jak rwanemu
owalowi. Jego dwa dusze boki nasycone barwy: fiolet i rubinow
czerwie, oficjalne koo Goethego (il. 7). ju poznalimy: to ciemno
lub wiato, co sprawia, e staj si one jeszcze bardziej autoportret
[25-26] 2008-2009 | 9
7. Newtonowskie pary kolorw: czerwony Goethe z trudem ukrywa
uczucie tryumfu, remis teorii i ty, tudzie ciemnoniebieski i bkitny
po- kiedy komentuje przebieg swojego dowiad- Mamy zatem dwie teorie
kolorw. Wedug jawiaj si w obu widmach, cho na rnych czenia:
Zjawiska te zachodziy u mnie do- Newtona barwy spektralne s zawarte
w wie- pozycjach. Zielony w ogle nie wystpuje kadnie tak samo. To,
co susznym byo w wy- tle sonecznym, wedug Goethego mona w drugim
widmie, zamiast niego pojawia si janieniu pierwszego, wydao si
waciwe zaobserwowa co cakiem przeciwnego i za- nowy kolor, ktrego u
Newtona brak i ktry i przy drugim. Std wycignem konkluzj, ryzykowa
stwierdzenie, e wszystkie barwy wedug niego nie mg istnie jako
kolor e jeli [Newtonowska O. M.] szkoa skon- (spektrum
komplementarnego) s zawarte podstawowy purpura. I by to, nawiasem
na bya twierdzi, e biay obraz na czarnym w ciemnoci. Aby sprawdzi t
teori w prak- mwic, ulubiony kolor Goethego. tle poprzez refrakcj
zostaje rozniesiony, tyce, moemy, analogicznie jak Newton, pocity,
rozbity na barwy, przyzna musiaa- skupi kolory widma
komplementarnego na by i przyzna miaaby powinno, e czarny biaym
tle. Uzyskamy czarn plam (synteza obraz poprzez zaamanie na sposb
podobny czerni). Ciemno i czer s zatem zoone, rozproszy si,
podzieli, roztrzaska1. zgodnie z teori, z promieni o rnych kolo-
Il. 11. Purpura ulubiony kolor Goethego. Nie pojawia rach. si w
spektrum Newtonowskim; powstaje dopiero przy jakby to wyrazi
wspudziale ludzkiego ducha. U Newtona moemy zakada wystpowanie
purpury 1 J. W. Goethe, Die Schriften zur Naturwissenschaft, cz. I,
t. 7, Goethe nie podpisuje si pod t tez, pro- pomidzy czerwonym a
ciemnoniebieskim, natomiast Weimar 1947, s. 86, przekad tum. ponuje
j jedynie na uytek argumentu, by u Goethego zajmuje ona centralne
miejsce spektrum. przez prezentacj rwnorzdnej alternatywy podway
absolutne panowanie teorii New- tona. Nie uwaa obu teorii za rwnie
dobre, lecz rwnie nietrafione. W jego mniemaniu oprac.: m. herder
kolory nie powstaj ani ze wiata biaego, ani z czerni, lecz z p r z
e n i k a n i a s i , z gry ciemnoci i wiata przy obecnoci elementu
przymiewajcego. (Trudno dzi sprecyzowa, co dokadnie mia w tym wy-
padku na myli). Podstawowy eksperyment Newtona (il. 12) i przeciw-
ny eksperyment Goethego (il. 13) pojawianie si kolorw po zaamaniu
wiata w pryzmacie, zalene od odlegoci midzy pryzmatem a tablic.
Rysunki s oparte na ilustracjach Goethego, lecz jako e oryginay
wyblaky, musielimy odtworzy kolory na nowo. Inte- resujca jest
pozycja czci ta (tablicy), na ktre pada rozszczepiona wizka wiata
miejsce zaznaczone owalem. To punkt, w ktrym Newton zarejestrowa
swoje spektrum; w nim w obu przypadkach szczegl- nie wyranie s
widoczne niuanse barwne. Il. 12 Il. 13 autoportret [25-26]
2008-2009 | 10
8. i. nussbaumer, zur farbenlehre, wien 2008, s. 130-131 Il.
14. Pojawianie si barw w widmie Newtona (tabl. A) i w widmie
Goethego (tabl. B). Barwy z szeciu ekspe- rymentw Ingo Nussbaumera
(tabl. C, D, E, F, G, H). Na kadej tablicy wida w grnej czci: punkt
wyjciowy (na przykad dla tabl. A biaa plama wietlna w czar- nym
otoczeniu). W rzdach poniej znajduj si widma powstajce po refrakcji
w pryzmacie, dostrzeone lub sfotografowane. W grnych rzdach wida
spektra klasyczne, powstajce przy niewielkiej odlegoci od pryzmatu,
poniej ich rozwijanie si w miar oddalania si od pryzmatu. Trzeci
rzd przedstawia spektrum uzyskane przy odlegoci stosowanej w ciemni
przez Newtona. Jeli jednak do wyjaniania eksperymentw sze nowych
widm z rozszczepianiem wiata moemy si posu- Wyniki serii
eksperymentw Nussbaumera y a dwiema rwnoprawnymi teoriami, co
zapieraj dech. Przy kadym z podjtych do- biaym, purpurowym,
czerwonym, czarnym, bdzie, jeli okae si, e moe by ich jeszcze
wiadcze powstaj widma barwne, zawsze zielonym. wicej? inne i za
kadym razem pojawia si w nich nowy kolor biay albo czarny. Podobne
zjawisko wystpuje przy uyciu Aby to sprawdzi, wiedeski malarz i
ekspe- innych par kolorw komplementarnych. Oto rymentator Ingo
Nussbaumer przeprowadzi Wizka tego wiata tworzy na ciemno- cztery
inne widma barwne, ktre otrzyma niedawno szereg dowiadcze,
radykalizu- niebieskim tle spektrum w nastpujcych malarz: cd.
artykuu na s. 14 jc tok mylenia Goethego. Jak widzielimy, kolorach:
Goethe zamieni rolami wiato i ciemno Nussbaumer prbuje rozpostrze
ca palet kolorw. Interesuje go pytanie: co si stanie, jeli zastpimy
wiato biae tym, czarnym, zielonym, bkitnym, biaym, pur- a czer
ciemnoniebieskim jego kolorem purowym. komplementarnym? I co, jeli
nastpnie za- mienimy je rolami? I jakie wyniki uzyska-
Ciemnoniebieska wizka na tym tle two- my, posugujc si innymi parami
kolorw rzy widmo w kolorach: komplementarnych? autoportret [25-26]
2008-2009 | 11
9. Il. 15. Wodny pryzmat Goethego klassik stiftung
weimar/herzogin anna amalia bibliothek pryzmat wodny goethego
tablice goethego jako cz sprztu ko temu udrczony wydawca. Tym
usilniej Ilustracja 15 przedstawia pusty pryzmat o wy- do
eksperymentw nalega Goethe na swych czytelnikw, by sokoci 34
centymetrw. Goethe sam zleci Liczne eksperymenty Goethego kocz si
zechcieli si osobicie zapozna z wtpli- jego wykonanie i uywa go do
swych ekspe- na przygldaniu si okrelonym tablicom wymi
eksperymentami. Prosz sprbowa rymentw. Takie pryzmaty napeniano
wod; przez pryzmat. Goethe musia go dugo samemu wystarczy rozebra
jak nieuy- niesychanie uatwiay one dowiadczenia, szlifowa, zanim
uzna za odpowiadajcy wan lornetk lub stary mikroskop, ktrych
zastpujc niewielkie pryzmaty szklane. jego przedstawieniu (patrz na
przykad i tak Pastwo od dawna nie uywaj, i wyj Przy subiektywnych
eksperymentach mona tablice 2a i 3, il. 16). Za ich pomoc mona z
nich jeden z pryzmatw. Prosz spojrze przeze patrze obojgiem oczu,
co decyduje obserwowa sytuacje optyczne w upo- przez pryzmat na
praw czerwono-niebiesk o dokadnoci i komforcie ogldu (nie trzeba,
rzdkowanej, systematycznej kolejnoci. smug na czarnym tle w
ilustracji 16. Jeli jak przy maym szklanym pryzmacie, zmruy Goethe
nie zwaa na koszty druku, byleby Pastwo trzymaj pryzmat tak, by
pola chro- jednego oka). Dodatkowo, przy obiektywnych dostarczy
swoim czytelnikom materiaw matyczne przesuwawy si pionowo, widz
eksperymentach mona pozwoli sobie na dla wasnych eksperymentw. Jak
wyobra- Pastwo dokadnie to, co zakada Newton znacznie wiksze
optyczne konstelacje. Dla- a to sobie, pokazuje ilustracja 16
(tablica w swojej teorii: niebieska smuga jest o wiele czego nie
produkowano wwczas szklanych z edycji Farbenlehre i ta sama, ju
wyblaka silniej przesunita ni czerwona. Teraz pryzmatw w tak duych
rozmiarach? Byyby tablica bdca integraln czci ekspery- prosz
spojrze na lew czerwono-niebiesk za cikie, za mtne i za drogie.
Newton, mentalnego sprztu Goethego). Pierwotnie smug na biaym tle.
Niespodzianka: nagle nawiasem mwic, take posugiwa si pry- Goethe
planowa kademu nabywcy swojej odwracaj si relacje! (Zadanie domowe
dla zmatem wodnym. Farbenlehre dostarczy wraz z dzieem pilnych
czytelnikw: jak Newton wyjaniby take pryzmat, ale zbuntowa si
przeciw- ten fenomen?) Il. 16. Od lewej: Tablica 2a Goethego;
Tablica 3 Goethego; Tablica 2a Goethego jako cz ekspery- j. w.
goethe, die schriften zur naturwissenschaft, leopoldina-ausgabe,
weimar 1947 klassik stiftung weimar/herzogin anna amalia bibliothek
mentu
10. klassik stiftung weimar/herzogin anna amalia bibliothek Il.
17. Optyczne karty do gry, 1790/1791, au- tor nieznany, wasno
Goethego
11. Il. 18. Dwa znane i sze nowych sposobw mieszania mieszania
substraktywnego s z reguy ciemniejsze i. nussbaumer, zur
farbenlehre, wien 2008, s.133 (nakadania) barw. W wypadku mieszania
addytywne- ni poszczeglne uyte skadniki (tabl. 2). Bkit i ty go
rnobarwne promienie wietlne zostaj naoone mieszane substraktywnie
dadz ziele; rezultatem na siebie. W ten sposb, dysponujc wiatem w
kolo- poczenia bkitu, tego i purpury bdzie czer. Ten rze czerwonym,
tym i ciemnoniebieskim, moemy rodzaj mieszania jest dokadnym
przeciwiestwem stworzy wszystkie inne kolory (tabl. 1). Nakadajc
addytywnego, jego negatywem kolorystycznym. Od- czerwie na ziele,
uzyskamy kolor ty; dodajc krycie Goethego bierze si z faktu, e
wynik mieszania ziele do ciemnoniebieskiego bkit. Biel otrzymamy
substraktywnego mona uzyska nie tylko przez jako sum czerwieni,
zieleni i ciemnoniebieskiego. Na- zastosowanie pigmentw, ale take
przez nakadanie wiasem mwic, na podstawie kompozycji addytywnej
barwnego wiata ze spektrum Goethego. Podczas mie- funkcjonuj
kolorowe monitory. szania kolorowego wiata spoza porzdkowych widm
Mieszanie substraktywne jest nam znane z malarstwa. Nussbaumera
uzyskujemy sze kolejnych sposobw Tu mamy do czynienia z czeniem
pigmentw, ktre mieszania barw (tabl. 3-8). jakby odbieraj sobie
wzajemnie wiato. Std wyniki nowe reguy mieszania kolorw gii zmysw.
Do odkrycia tych zadziwiajcych Wyej opisane wyniki znajduj
zastosowanie struktur nie byy potrzebne adne skompli- nie tylko w
teorii. S w stanie zrewolucjo- kowane urzdzenia. Wystarczy
najdosko- nizowa nasze pojcie o mieszaniu barw. nalszy instrument,
jaki wedug Goethego Dotychczas znane nam s dwa schematy posiadamy:
oczy. mieszania barw: addytywny i substraktywny. Ten pierwszy
opiera si na spektrum Newto- Szczliwym zbiegiem okolicznoci kto
nowskim, a drugi na widmie Goethego (il. 18, potraktowa powanie
rozwaania Goethego tabl. 1 i 2). i za ich pomoc kontynuuje badania
to szczcie i zarazem niewielka sensacja. Co si stanie, jeli
wykorzystamy do miesza- Wszystkie nowo odkryte widma Nussbaumer nia
sze innych widm? Wyprbowa to Ingo Tumaczenie z niemieckiego: Sylwia
Trzaska okrela jako pozaporzdkowe, chocia tworz Nussbaumer.
Wywietli barwy swych poza- one przecie zadziwiajcy porzdek (il. 14,
porzdkowych widm i zmiesza w odpowied- tablice C do H). nich
warunkach kolorystycznych otoczenia. Syntezy cieni i
ciemnoniebieskiego, o kt- Ten, kto przyzna racj pierwotnemu dowo-
rych bya wczeniej mowa, s tylko pierwszy- wybrana literatura: dowi
Newtona, musi pj za jego logicznym mi wynikami owych
nieortodoksyjnych regu J. W. Goethe, Farbenlehre [w:] tego, Die
Schriften zur tokiem rozumowania i stwierdzi, e na mieszania
kolorw, a zarazem czubkiem Naturwissenschaft, H. I, Bd. 4-7, Weimar
1947. przykad wiato te albo ciemnoniebieskie tczowobarwnej gry
lodowej. O. Mller, Goethes philosophisches Unbehagen beim Blick
durchs Prisma, [w:] Farben, hrsg. S. Glasauer, J. Stein- zawiera
wszystkie inne kolory swojego wid- brenner, Frankfurt 2007, s.
64-101. ma. Sprawdzenie teorii w praktyce przebiega Szczegy
przedstawiaj tablice 3-6 na il. 18. I. Newton, A New Theory About
Light and Colours, Philo- dokadnie tak samo jak w wypadku ekspe-
Kto si im przyjrzy, popadnie w zdumienie: sophical Transactions of
the Royal Society 1671/72, rymentu Newtona i przeciweksperymentu
wiatem naszych barw rzdzi skomplikowa- no. 80. Goethego. (Jego
wynikiem bdzie synteza ny, systematyczny porzdek o niezwykej I.
Newton, Optics: or A Treatise of the Reflections, Refractions and
Colours of Light [w:] tego, Opera quae extant omnia, cieni albo
ciemnoniebieskiego oczywi- urodzie. Jakimi sposobami nasza
percepcja Stuttgart 1964. cie w wypadku wybrania do eksperymentu i
mzg tworz te cudowne struktury nie I. Nussbaumer, Zur Farbenlehre.
Entdeckung der unordentli- wymienionych powyej barw). wiemy. To
przedmiot bada z zakresu fizjolo- cher Spektren, Wien 2008.
autoportret [25-26] 2008-2009 | 14
12. karo, kier, pik i trefl a do tego gzy Powodem tego jest
rozpraszalno heteroge- barwnych pl, poniewa w tym wypadku, newtona
nicznego wiata, ktre na nie pada i w duej poeta, mimo e dobrze zna
wskazwki New- Ilustracja 19 przedstawia pierwotn wersj czci zostaje
przez nie odbite. Goethe po- tona, zagra troch za wysoko. Z gr o
wysok dwunastej tablicy Goethego. Autor polemizu- wtarza w
eksperyment i umieszcza rysunki stawk kojarz si symbole, ktrych uy:
pik, je ni z czternast prb z pierwszej czci much na szeciu
planszach barwnych. Popa- karo, kier i trefl by to prawdopodobnie
ar- pierwszej ksigi Optyki, w ktrej Newton trzymy na nie poprzez
pryzmat, a rozmyj si tobliwy ukon w stron warsztatu, w ktrym
przyglda si muchom i inszym malekim kontury i kanty triumfuje
poeta. Czy przy drukowa tablice, syncego z produkcji kart
przedmiotom poprzez pryzmat, to przy okazji odrobin nie oszukuje?
Newton w opi- do gry. heterogenicznym wietle sonecznym, to przy sie
dowiadczenia wyranie tumaczy, w jak jednorodnym. Newton spostrzeg,
e przy skomplikowany sposb uzyskujemy wiato Symbole te maj
przewanie inne kolory wietle homogenicznym nawet najdrobniej-
homogeniczne; potrzebne s przesony, ni w kartach. Dziki temu tworz
si nowe sze szczegy nie trac ostroci, podczas gdy lustro, soczewki,
pryzmaty i tak dalej (il. 18). konstelacje barwne, ktre, widziane
przez przy sonecznym krawdzie si zacieraj. Nie wystarczy, jak
Goethe, namalowa sze pryzmat, prezentuj najrozmaitsze widma widma p
o z a p o r z d k o w e! Chociaby: ciemnoniebieski kier na tym tle
w grnej lewej czci daje ten sam rezultat, co drugi eksperyment
Nussbaumera (s. 11, i tablica F na il. 14). Podobnie zielony trefl
na tle purpu- rowym (tablica D na il. 14). Czy Goethe w swoich
obserwacjach antycy- puje pozaporzdkowe widma Nussbaumera? Trudno
powiedzie, bo nic o tym nie napisa, jednak przynajmniej ilustracja
19 wskazuje, e mia ku temu przesanki, i to takie, ktre fikunoci
ksztatw bij na gow powci- gliwe prostokty malarza. philosophical
transactions of the royal academy, 1716 Powyej: Il. 18. Newton
uzyskuje promie wiata jed- norodnego: przez otwr w okiennicy H
wpada wiato klassik stiftung weimar/herzogin anna amalia bibliothek
soneczne Si odbija si w lustrze L, przechodzi przez otwr w
przesonie h, pada na soczewk EF, potem przechodzi przez pryzmat A i
stamtd rozprasza si na wizki homogeniczne. Skomplikowane! Po lewej:
Il. 19. Gzy Newtona i wiata jednorodne. Tablica nr 12 Goethego,
prbnie pokolorowana odbitka (grafika: J. C. E. Mueller, kolor K. F.
C. Steiner)