1
M. Sikora-Gaca, Problematyka przywództwa politycznego w Republice Mołdawii w latach 1989-2009, [w:] Przywództwo polityczne w Polsce i na świecie, pod red. M. Hartlińskiego, seria wydawnicza "Forum Politologiczne", tom 15, Olsztyn 2013, s. 323-348. ISBN: 978-83-89559-24-1
dr Małgorzata Sikora-Gaca Instytut Polityki Społecznej i Stosunków Międzynarodowych Politechniki Koszalińskiej
Problematyka przywództwa
politycznego w Republice Mołdawii w
latach 1989-2009
1. Uwagi wstępne
Przywództwo polityczne traktować należy jako zjawisko interdyscyplinarne,
najmniej zrozumiałe i najlepiej zaobserwowane1. Wynika to z faktu, iż badania nad
nim, osadzone są w wielu paradygmatach i prowadzone z różnych perspektyw
naukowych2. W przypadku państw Europy Wschodniej i Południowo-Wschodniej
mamy do czynienia z osobliwym rodzajem przywództwa, którego nieustanna analiza
jest niezwykle ważna z punktu widzenia nauk politycznych. Społeczeństwa tych
regionów z jednej strony „tęsknią” za całkowitą odmianą, z drugiej wykazują poziom
mentalności i kultury politycznej sugerujący przywiązanie do „starego” systemu.
Takie zachowanie determinuje zapotrzebowanie na specyficzny rodzaj przywódców
politycznych, którzy nie istnieją bez swoich zwolenników.
Problematyka przywództwa wskazuje na pojęcie natury władzy, która staje
się coraz trudniejsza do uchwycenia3. Tradycyjne definicje skupiają się przede
wszystkim na stopniu realizacji publicznych zadań społeczno-ekonomicznych i
politycznych. Wydają się być niewystarczające4, ponieważ nabierają określonego
znaczenia kulturowego5. Wyróżniamy zatem polityków z powołania i „tylko”
1 J.M. Burns, Leadership, New York 1978, s. 2, 5.
2 T. Bodio, Przywództwo polityczne: wyzwania i badania, w: Przywództwo polityczne, pod red. T. Bodio, seria
„Studia Politologiczne”, Warszawa 2001, s. 27. 3 M. Sikora-Gaca, Przywództwo Partii Komunistów w Republice Mołdawii, w: Przywództwo polityczne a
przywództwo polonijne, pod. red. J. Knopka, Koszalin 2011, s. 59-68. 4 Zob. B. Szklarski, Symboliczne aspekty przywództwa prezydenckiego w demokracji amerykańskiej, Warszawa
2003. 5 P. Braud, Rozkosze demokracji, Warszawa 1995, s. 211-212.
2
polityków6. Przywódców wyłaniają rywalizacje wyborcze7, kreując na ich użytek
przymioty moralne i kwalifikacje intelektualne8. Na tej podstawie, tworzy się
hierarchia wartości i podział ról, który w okresie późniejszym kształtuje stopień
poparcia społecznego9. Rozumienie kwestii przywództwa, jest uzależnione od
kontekstu rozważań10, jego natura bowiem pozostaje często nieuchwytna11.
Zasadniczym celem niniejszego artykułu jest przedstawienie problematyki
przywództwa politycznego w Republice Mołdawii w latach 1989-2009 szczególnie w
kontekście jego relacji z otoczeniem. Uwzględnione zostaną zagadnienia związane z
dochodzeniem do władzy poszczególnych przywódców12 czy też procedura ich
selekcji. Z formalnego punktu widzenia istotne wydają się trzy zagadnienia.
Pierwszy z nich dotyczy lat 1989-1998 i obejmuje przywództwo polityczne Frontu
Narodowego, odzyskanie niepodległości oraz pierwsze wolne wybory i zwycięstwo
Agrarno-Demokratycznej Partii Mołdawii. Drugi, to lata 1998-2009, a więc okres
przywództwa politycznego prezydencko-partyjnego i osobowo-instytucjonalnego
Vladimira Voronina i Partii Komunistów Republiki Mołdawii. Trzeci obejmuje
moment dojścia do władzy Vlada Filata, konsekwencje dalszej liberalizacji i
demokratyzacji mołdawskiego systemu politycznego.
2. Przywództwo polityczne ruchu niepodległościowego i Frontu
Narodowego
Fakt położenia Republiki Mołdawii na styku kilku sfer wpływów13 i
podporzadkowanie tego państwa Związkowi Radzieckiemu14 wykształtował
charakterystyczny dla regionu model przywództwa politycznego. Nie było bowiem w
tym kraju odśrodkowych i samoistnych przesłanek, które doprowadziły do upadku
realnego socjalizmu15, a wpływ procesów cywilizacyjnych wyraźnie skomplikował
ewolucję mołdawskiego modelu przywództwa. Transformacja systemowa
6 M. Weber, Polityka jako zawód i powołanie, Warszawa 1989, s. 43.
7 A. Chodubski, Wybory jako wartość polityczna, „Czas Morza” 2002, nr 1, s. 37-39.
8 G. Ulicka, Wpływ marketingu politycznego na zmiany w życiu publicznym państw demokratycznych, w: Trudna
szkoła polityki. Szanse, Ryzyko, Błąd, pod. red. T. Klementowicza, Warszawa 1996, s. 164. 9 M. Urban, Mechanizmy legitymizacji przywódców, w: Przywództwo polityczne…, s. 280.
10 M. Chmaj, M. Zmigrodzki, Wprowadzenie do teorii polityki, Lublin 1995, s. 111.
11 J. Burns, Dwie cechy władzy, w: Władza i polityka – wybór tekstów ze współczesnej politologii zachodniej,
pod. red. M. Ankwicza, Warszawa 1988, s. 15. 12
Zob. J.J. Wiatr, Introduction: Political Leadership from a Comparative Perspective, „International Political
Science Review” 1998, nr 2, s. 91-94. 13
M. Kuczyński, Krwawiąca Europa-konflikty zbrojne i punkty zapalne w latach 1999- 2000. Tło historyczne i
stan obecny, Warszawa 2001, s. 151-170. 14
K. Cawford, East Central European Politics Today, Manchester 1996, s. 3. 15
S.P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, Warszawa 1995, s. 112-113.
3
zainicjowała przejście od „dowodzenia i zniewolenia” ku „przewodzeniu”16. Zmiany, o
których mowa stały się konsekwencją dążeń niepodległościowych17, które w
Mołdawii przybrały dość pokojowy charakter. Ich zasadniczym celem było przede
wszystkim odrodzenie narodowe czy odzyskanie świadomości historycznej18, co
wynika przede wszystkim z nikłej tradycji państwowo-twórczej19. Liberalizacja
reżimu komunistycznego, rozpoczęta przez Michaiła Gorbaczowa, dała impuls do
powstawania w państwach byłego bloku radzieckiego różnych struktur
społecznych20, stopniowego formowania sił społeczeństwa obywatelskiego, a także
uregulowania kwestii języka narodowego. To również moment, w którym zaczęły
formować się pierwsze struktury partyjne21, pojawiają się pierwsi liderzy i
prowizoryczni22 przywódcy.
Historia ruchu niepodległościowego w Republice Mołdawii rozpoczyna się pod
koniec lat 80. XX wieku. Przywództwo polityczne tego okresu nacechowane było
przede wszystkim nacjonalizmem mołdawskim, w którym występowała tendencja do
wyodrębniania Mołdawian jako nacji politycznej z tak zwanego narodu radzieckiego.
Również w tym czasie pojawiają się pierwsi liderzy polityczni wyodrębnieni spośród
krajowych intelektualistów. Powstają organizacje, które miały stanąć na czele ruchu
niepodległościowego. 27 maja 1988 roku na zebraniu generalnym Związku Pisarzy
Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej wystąpiono z inicjatywą
utworzenia Mołdawskiego Ruchu Demokratycznego w celu podtrzymania
restrukturyzacji, swobody wypowiedzi, stabilizacji i pluralizmu partyjnego,
wstąpienia na drogę przemian, wyjścia ze składu ZSRR, uzyskania całkowitej
suwerenności, przyjęcia ustawy dotyczącej funkcjonowania języków23.
Początek lat 90. XX wieku można uznać za drugi etap kształtowania ruchu
niepodległościowego. W tym czasie powstaje Front Polityczny Mołdawii, późniejszy
16
T. Bodio, Przywództwo polityczne w obliczu wyzwań transformacyjnych, w: Przywództwo polityczne…, s.
200-225. 17
G. Cojocaru, Ruch niepodległościowy i przemiany społeczno-polityczne w Mołdawii (Mołdowie), „Zeszyty
Naukowe Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków Międzynarodowych” 2003, nr 2, s. 7. 18
Tamże. 19
W. Paruch, K. Trembicka, Wspólnota czy rozbieżność doświadczeń. O historycznych zewnętrznych
uwarunkowaniach przebudowy w Europie Środkowo-Wschodniej po 1989 roku, w: Europa Środkowo-
Wschodnia. Region, państwa i społeczeństwa w czasie transformacji, pod. red. J. Rybczyńskiej, Lublin 2000, s.
17. W 1917 roku powołano Mołdawską Republikę Demokratyczną, którą w 1918 roku zjednoczono z Rumunią.
W 1940 roku ZSRR zaanektowało i przyłączyło Besarabię. Od tego momentu aż do początku ruchu
niepodległościowego (koniec lat 80. XX w.) kraj cechowały: brak własności prywatnej, rusyfikacja, deportacje,
komunizacja prowincji oraz nacjonalizacja. 20
V.V. Bakatin, Izbavlenie ot KGB, Moskwa 1992, s. 49. 21
W. Sokół, Kształtowanie się partii politycznych i systemów partyjnych w środkowoeuropejskich państwach
postkomunistycznych, „Atheneum” 1998, nr 2, s. 95-110. 22
E. Wnuk-Lipiński, Osobowość struktury monocentrycznego społeczeństwa masowego, w: Społeczeństwo
polskie u progu przemian, pod. red. J. Muchy i in., Wrocław 1991, s. 143-155. 23
G. Cojocaru, Ruch niepodległościowy i przemiany społeczno-polityczne w Mołdawi (Mołdowy)…, s. 6-9.
4
Front Narodowy24, który po delegalizacji partii komunistycznej w 1991 roku stał się
jedyną słuszną partią w kraju. Pojawia się tym samym idea reformatorskiego
przywództwa politycznego wyrażona koncepcją odzyskania wielu praw odebranych
w sposób przymuszony25, która przeważała nad ideami odrodzenia demokracji czy
budowy społeczeństwa obywatelskiego.
Republika Mołdawii ogłosiła suwerenność 27 sierpnia 1991 roku26. Przyjęto
ustawę o partiach i innych organizacjach społeczno-politycznych, a tym samym
pojawiły się podstawy instytucjonalne27 dla budowy demokratycznego stylu
przywództwa. Rok 1991 ujawnił słabość mołdawskiej elity, która nadal poszukiwała
własnej tożsamości. Destrukcyjny proces budowy przywództwa zainicjował
powołanie zupełnie nowych podmiotów, które uwzględniłyby zaszłości historyczne28
i mentalność mołdawskiego społeczeństwa. Istniała potrzeba powołania w kręgi
władzy przywódców demokratycznych, którzy głosiliby hasła reformatorskie.
Odejście od autorytarnego stylu przywództwa pchnęło elity władzy w stronę
prozachodniego kierunku polityki, co z kolei wywołało objęcie mołdawskiej
gospodarki29 rosyjską blokadą ekonomiczną. To zdarzenie stało się główną
przyczyną podziałów politycznych, które można było zaobserwować wśród polityków
Frontu Narodowego. Wyodrębniły się dwa style przywództwa: reformatorski i
konserwatywny. Reformiści dążyli do zjednoczenia z Rumunią30, konserwatyści
działali natomiast na korzyść interesów rosyjskich w regionie. Rosnący nacjonalizm
rumuński31 na początku lat 90. XX wieku stał się podstawową przyczyną wybuchu
konfliktów separatystycznych w Gagauzji i Naddniestrzu.
24
Front Narodowy działał w Republice Mołdowy w latach 1989-1992. Członkowie tego ugrupowania wraz z
Demokratycznym Ruchem Mołdowy z lat 1988-1989 i Chrześcijańsko-Narodowym Frontem Mołdowy (1992-
1999), utworzyli w latach późniejszych Chrześcijańsko-Ludowa Partię Demokratyczną, która w 1998 roku wraz
z Sojuszem dla Przekształceń i Reform i Demokratyczną Partią Mołdowy utworzyła Mołdawską Partię
Demokratyczną (2000). 25
G. Cojocaru, Ruch niepodległościowy i przemiany…, s. 7-9. 26
J. Wróbel, UE a Mołdowa, „Prace OSW” 2003, nr 13, s. 17. 27
M. Sikora-Gaca, Proces instytucjonalizacji partii politycznych w Republice Mołdawii, Koszalin 2012, s. 1 i n. 28
D.R. Kelley, The Democratic Revolution in the U.S.S.R.: Can the System Cope with Pluralism? „Midsouth
Political Science Journal” 1992, nr 13, s. 31. 29
Zob. J. Wróbel, UE a Mołdowa…, s. 1 i n. 30
Współcześnie uważa się, iż zbyt duże zaangażowanie państwa rumuńskiego w konflikt w Mołdowie oraz
wspieranie idei zjednoczenia, służy wyłącznie odwróceniu uwagi społeczeństwa od problemów wewnętrznych
kraju oraz stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa regionu; Por. B. Koszel, Mitelleuropa rediviva? Europa
Środkowo i Południowo-Wschodnia w polityce zjednoczonych Niemiec, Poznań 1999, s. 230. 31
S.J. Chinn, S. Ropers, Ethnic Mobilization and Reactive Nationalism: The Case of Moldova, „Nationalities
Papers” 1995, nr 23, s. 291-325; W. Crowther, Ethnic Politics and the Post-Communist Transition in Moldova,
„Nationalities Papers” 1998, nr 26, s. 147-64.
5
3. Przywódcy polityczni
Pierwsi przywódcy polityczni mołdawskiej republiki wywodzili się z aparatu
komunistycznego, podobnie jak ich współpracownicy. Już w latach 80. XX wieku
nie brakowało idei reformatorskich, natomiast przegrupowaniu ulegały przede
wszystkim cele. Styl i metody działania często nawiązywały do czasów radzieckich,
co sukcesywnie odbierało poparcie społeczne dla planowanych inicjatyw. Wśród
przywódców politycznych, którzy odegrali największą (co nie znaczy pozytywną) rolę
w kształtowaniu mołdawskiej państwowości można wymienić takich polityków jak:
Mirce Druc, Valeriu Muravski, Andrei Moshanu, Valeriu Matei, Mirce Snegur,
Andrei Sangeli, Ion Ciubuk, Ion Sturz, Petru Luczinski, Vladymir Voronin, Dymitru
Braghis, Vasile Tarlev, Zinadi Greceani, Marian Lupu czy Vlad Filat.
Rząd M. Druca został powołany w maju 1990 roku32. Współtworzyli go przede
wszystkim przedstawiciele Frontu Narodowego. Były to pierwsze struktury
Republiki w zakresie władzy wykonawczej. Większość elit politycznych terenowych
w obawie przed utratą przywództwa odmówiło współpracy z nowym parlamentem.
Druc próbował wprowadzić w Mołdawii dość „radykalne” reformy, których celem
była przede wszystkim demokratyzacja struktur państwowych i poprawne relacje z
Rumunią. Rosja nie była przychylna działaniom premiera, którego dość szybko
zdymisjonowano. Planowanych zmian nie rozumiało również społeczeństwo.
Przez mołdawskich politologów rząd M. Druca nie jest traktowany jako
pierwsza władza wykonawcza kraju. Oficjalnie za pierwszego premiera uznaje się V.
Muravskiego. M. Druc sprawował swoje stanowisko nieoficjalnie, mając
przyzwolenie ówczesnych elit radzieckich. Osobami, które wspomagały go w
kształtowaniu systemu politycznego kraju, byli: A. Moshanu i V. Matei. W roku
1990 M. Druc wraz ze swoimi współpracownikami stanowił trzon elity politycznej
kraju.
A. Moshanu był pracownikiem naukowym, cenionym specjalistą w zakresie
systemu politycznego, ale również byłym agentem rumuńskim. Jako historyk miał
dostęp do archiwów państwowych i ważnych dokumentów, które w postaci
mikrofilmów przewoził na teren Rumunii. V. Matei uważany był natomiast za
„człowieka sojuzu”. W Rosji zdobył też wykształcenie w zakresie administracji, przez
co cieszył się ogromnym uznaniem współpracowników.
V. Murawski został premierem w 1991 roku. Prowadził politykę
umiarkowaną, której głównym celem było uzyskanie pełnej suwerenności
32
V. Rusnak, G. Rusnak, Partijnaâ sistema Moldovy: suŝĉnoct’ i osobiennosti, Kiŝiniev 1993, s. 14-19.
6
państwowej. Dążył do przywództwa nad swoim własnym narodem33. Ogłaszając
Deklarację Niepodległości doprowadził jednak do konfrontacji na linii Kiszyniów –
Moskwa i pogłębienia narastającego konfliktu interesów. Parcie kolejnego
przywódcy politycznego w stronę Rumunii potęgowało konflikt naddniestrzański. V.
Murawski nie zdołał opanować narastających tendencji separatystycznych, w
skutek czego podał się do dymisji34. W tym czasie prezydentem Republiki został M.
Snegur.
A. Sangeli zastąpił V. Murawskiego na stanowisku premiera w 1992 roku.
W 1994 roku w Republice odbyły się wybory parlamentarne, które zwyciężyła
Agrarno-Demokratyczna Partia Mołdawii. W tym samym roku wyłoniono nowy rząd
wspierany przez M. Snegura tzw. „Sangeli 2”, przed którym stanęło wyzwanie
przeprowadzenia reform i dalszej demokratyzacji kraju. Przyjęto konstytucję,
uregulowano kwestie Gagauzji35. W efekcie wdrażania reform polityczno-
gospodarczych wzrosło niezadowolenie społeczne, a poparcie dla rządu znacznie
spadło. W 1997 roku premierem został I. Ciubuk, a w 1999 I. Sturza. Ten ostatni
należał do mołdawskiej elity biznesu. Dzięki licznym udziałom w przemyśle
państwowym był jednym z najbogatszych ludzi w kraju. Rządy Sturza doprowadziły
Mołdawię na skraj zapaści ekonomiczno-gospodarczej. Liczne przedsiębiorstwa nie
wypłacały pracownikom wynagrodzenia, ceny paliw wzrosły kilkakrotnie,
komunikacja została całkowicie sparaliżowana, a infrastruktura pozbawiona dostaw
energii. Społeczeństwo „odwróciło” się od demokracji, którą obwiniono za zaistniałą
sytuację. Komuniści wspierani przez Rosję prowadzili „czarny PR”, który wzmagał
nastroje antydemokratyczne w społeczeństwie.
W tym czasie prezydentem Republiki Mołdawii był P. Luczinski, który
odwołał rząd I. Sturza i powołał „przejściowy” gabinet pod przewodnictwem D.
Braghisa. W 2001 roku został on zastąpiony przez V. Tarleva (2 kadencje), a w 2008
roku przez Z. Greceani. Do wyborów w 2009 roku pozycja komunistów w Mołdawii
była praktycznie niezagrożona. Republika była jedynym państwem w Europie, w
którym sprawowali oni władzę dzięki legitymizacji społeczeństwa.
33
V. Moŝnâga, Âzyk, etnonaĉionalnaâ identiĉnost’ i yproĉenie nezavisimoj moldavskoj gosudarst’viennosti,
Kiŝiniev 1995, s. 4-82.
34 Tamże.
35 V. Moŝnâga, Partijno-politiĉeskoje razwitie Mołdavi za dziesiat ljet niezavisimosti, politologiĉeskij analiz,
Kiŝiniev 2002, s. 23-83.
7
4. Przywództwo partii politycznych w latach 1991-2009
Od momentu odzyskania niepodległości Republika Mołdawii przechodziła
różnorodne procesy gier politycznych i partyjnych. Duże rozwarstwienie systemu
partyjnego przypada na lata 1992 i 1999. Od momentu odzyskania niepodległości,
aż do roku 1994 w Republice Mołdawii nie było żadnych przedsięwzięć
zmierzających do ostatecznego kształtowania państwowości. Konstytucję przyjęto
dopiero po dojściu do władzy Agrarnej Partii Demokratycznej. Polityka, prowadzona
przez Front Narodowy w pierwszych latach po ogłoszeniu niepodległości, odbiła się
na i tak napiętej sytuacji w państwie, powodując powstanie kontrelity, która doszła
do władzy na fali ruchu niepodległościowego. W 1992 roku wraz z eskalacją
konfliktu w Naddniestrzu nastąpił upadek Frontu Narodowego, który obarczono
winą za zaistniałą sytuację. W tym też roku Republika Mołdawii wstąpiła do ONZ, a
w 1993 roku kraj wprowadził własną walutę – leja mołdawskiego. W 1994 roku, gdy
w wyborach parlamentarnych zwyciężyła Agrarna Partia Demokratyczna, idee ruchu
niepodległościowego nie miały już takiego powodzenia, jak pod koniec lat 80. i na
początku lat 90. XX wieku36.
Przyjęcie stylu przywództwa demokratycznego stało się niejako w tym okresie
ideą i wzorem37, do którego kształtujące się państwo mołdawskie usilnie dążyło.
Stopniowo pod wpływem ewolucji wzorców rywalizacji wyborczych i ustaw
prawnych, partie polityczne, które zaczęły powstawać w Republice Mołdawii,
przybierały formę coraz to bardziej profesjonalnych ugrupowań, posiadających
swoje elity i wpływy w społeczeństwie38. Rozwijające się prawodawstwo zaowocowało
zmiany, optymalizując tym samym życie polityczne w kraju39, kształtując proces
instytucjonalizacji partii politycznych Mołdawii poprzez wybory40.
Od momentu odzyskania niepodległości podziały i fuzje partyjne kształtowały
się dość dynamicznie41. Do 1991 roku na mołdawskiej scenie politycznej
funkcjonowało 14 ważniejszych ugrupowań politycznych. Pod koniec lat 90. XX w
było ich już 55 . W latach 1991-1998 odnotowano 22 podziały w partiach i 16 fuzji.
Po 1998 roku pozostało ok. 30 ugrupowań politycznych, w których odnotowano 9
fuzji partyjnych. Tak liczne procesy wewnątrz ugrupowań politycznych doprowadziły
36
A.U. Gabanyi, Moldova im Spannungsfeld zwischen Rußland, Rumänien und der Ukraine, „Berichte des
BIOSt” 1996, nr 16, s. 28. 37
C. Znamierowski, Szkoła prawa-rozważania o państwie, Warszawa 1988, s. 470-472. 38
D. Plaŝĉyk, Partijnye politiĉeskie elity v Respublike Molova: problemy formirovaniâ, Kiŝiniev 1995, s. 27-44. 39
J.E. Lane, S.O. Ersson, Politics and Society in Western Europe, London 1991, s. 113. 40
R. Rose, T.M. Mackie, Do Parties Persist or Fail? The Big Trade-Off Facing Organizations, w: When Parties
Fail: Emerging Alternative Organizations, pod. red. K. Lawson, P.H. Merkl, Princeton 1988, s. 536. 41
V. Moŝnâga, Partijno-politiĉeskoje razwitie Mołdavi za dziesiat ljet niezavisimosti, politologiĉeskij analiz,
Kiŝiniev 2002, s. 30.
8
do kolejnego kryzysu przywództwa. Osłabiły tym samym idee demokratyczne i
pomogły powrócić na scenę polityczną komunistom. W konsekwencji tych działań w
Republice Mołdawii w 2008 roku było zarejestrowanych i działało 15 partii
politycznych, wśród których tylko 8 przeszło proces instytucjonalizacji.
W okresie istnienia Socjalistycznej Republiki Mołdawskiej, praktyki
radzieckiego totalitaryzmu całkowicie zdominowały to państwo. Istniała tylko Partia
Komunistyczna42, pełniąca rolę kierowniczą politycznie i ideologiczne, co znalazło
swoje potwierdzenie w konstytucji43. Wraz z ogłoszeniem Deklaracji Niepodległość
komunistów zdelegalizowano, a władze w kraju przejęły ugrupowania, których
zasadniczym celem była demokratyzacja państwa. Wprowadzane reformy rynkowe
spowodowały narastanie niezadowolenia społecznego, co utorowało komunistom
drogę do powrotu na scenę polityczną.
Proces kształtowania przywództwa Partii Komunistów Republiki Mołdawii
(PKRM) przypada na lata 1994-2000. W tym czasie tworzą się również podstawowe
mechanizmy funkcjonowania systemu politycznego. To również moment, w którym
w państwie mołdawskim rodzą się liczne antagonizmy między poszczególnymi
aktorami sceny politycznej (próba scentralizowania władzy, wprowadzenia systemu
semiprezydenckiego). Zamiarem PKRM była kontynuacja socjalizmu pod
„płaszczem” reżimu demokratycznego. Po delegalizacji ugrupowania w 1991 roku
odrodziło się ono w „nowych” strukturach dwa lata później. W wyborach w 1998
roku zdobyło 40 ze 101 miejsc w parlamencie, w 2001 roku – 70, w 2005 roku – 56.
W 2007 roku PKRM zdobyła zaledwie 16 mandatów. To właśnie w tych wyborach
pojawiła się na scenie politycznej Partia Liberalna, która stopniowo odbierała
poparcie komunistom.
Systematyczne uczestnictwo PKRM w przetargach koalicyjnych, a także
istotny wpływ jaki wywarła na przebieg państwowego procesu decyzyjnego,
pozwalają podkreślić jej rolę w kształtowaniu przywództwa politycznego w
Republice. W rywalizacjach wyborczych w latach 1998-2001 ugrupowanie to było
właściwie bezkonkurencyjne44. Rządy komunistów opierały się na walce toczonej
wewnątrz społeczeństwa normatywnie politycznego45. Legitymizacja dla
42
Zob. M. Sikora-Gaca, Przywództwo Partii Komunistów w Republice Mołdawii…, s. 59-68. 43
Zob. Konstituĉiâ (Ležâ Fundamentale) a Repybliĉij Sovetiĉe Soĉialiste Moldoveneŝt’, Adoptate pa sesiâ a opta
a Sovetuluj Suprem al R.C.C.M de ležiclatura a noya la 15.04.1978, „Kartâ Moldovenâske”, Kiŝiniev 1984, art.
6. 44
K. Sobolewska- Myślik, Partie i systemy partyjne na świecie, Warszawa 2004, s. 9. 45
A. BesanÇon, Przekleństwo wieku. O kominizmie, narodowym socjalizmie i jedyności zagłady, przeł.: J. Guze,
Warszawa 2000, s. 56.
9
ugrupowania wyrażona była zatem jako legalność i akceptacja władzy46. Główną siłą
przywództwa PKRM była pozycja prezydenta – V. Voronina, który jako polityk cieszył
się znaczącym zaufaniem społecznym47. Fakt ten, jako jedyny łączył ugrupowania
opozycyjne, które skłócone „na zewnątrz” miały nikłe poparcie ze strony
społeczeństwa.
Okres przywództwa politycznego PKRM charakteryzował się częstą zmianą
reguł gry wyborczej. Zmieniano ordynacje, zwiększano klauzulę zaporową. Centrum
sceny politycznej znajdowało się w fazie ciągłego rozpadu. Ograniczono rolę
mniejszych ugrupowań, które nie mogły przekroczyć zawyżonego progu wyborczego.
Obserwatorzy mołdawskiej sceny politycznej wskazywali na potrzebę powołania
silnej i zjednoczonej opozycji, która mogłaby odebrać poparcie komunistom.
Orędownikiem podobnego przedsięwzięcia stał się V. Filat, który skutecznie
doprowadził do detronizacji komunistycznego modelu przywództwa w Republice
Mołdawii.
5. Nomenklaturowa demokracja czy miękki autorytaryzm?
W Republice Mołdawii po pierwszych latach euforycznych prób
demokratyzacji życia społecznego ujawnił się destrukcyjny proces budowania
przywództwa politycznego. Sytuacja nasiliła się zwłaszcza po 1998 roku i do chwili
obecnej przebiega w ciągłych starciach istniejących struktur politycznych. Wyraźny
przełom nastąpił w 2009 roku, kiedy do władzy doszły ugrupowania liberalne. To
również moment, w którym ujawnił się „systemowy kryzys państwowości
mołdawskiej”48, a instytucje polityczne straciły zaufanie społeczne. Okazały się
„nieefektywne i niezdolne do działania w ramach prawa”49. Wykształtowały się dwa
modele przywództwa politycznego: liberalno-demokratyczny i paternalistyczno-
korporacyjny. Symbolem pierwszego był V. Filat, drugiego natomiast V. Voronin.
Ten ostatni „budował system władzy osobistej, sprowadzający mechanizmy i
instytucje demokratyczne do roli fasady, zaś w polityce zagranicznej lawirował
między Rosją a Zachodem”50. Komunistów popierała przede wszystkim starsza część
społeczeństwa. Młodzi natomiast zdecydowanie wspierali V. Filata i ideę
demokratyzacji. Tendencje te nasiliły się szczególnie w 2007 roku, kiedy do UE
wstąpiła Rumunia i Bułgaria.
46
T. Biernat, Legitymizacja władzy politycznej. Elementy teorii, Toruń 2000, s. 5. 47
M. Tobolewski, Czerwone gwiazdy Europy, „Tygodnik Powszechny” 2005, nr 10, s. 7. 48
W. Rodkiewicz, Od demokracji wirtualnej ku europejskiej: Geneza i konsekwencje przełomu politycznego w
Mołdawii, „Prace OSW” 2009, nr 32, s. 5. 49
Tamże. 50
Tamże.
10
Liczne protesty doprowadziły do powołania w 2009 proeuropejskiego rządu V.
Filata. Zatem datę 25 września tegoż roku można uznać za moment, w którym w
Mołdawii zatrzymano autorytaryzm i pojawiła się szansa modernizacji struktur
państwowych i zacieśnienia kontaktów z Unią Europejską51. Należy jednak
pamiętać, iż w tym temacie Rosja „nie powiedziała jeszcze ostatniego słowa”.
6. Proces budowania przywództwa politycznego
Analizując problematykę przywództwa politycznego w Republice Mołdawii
należy zwrócić uwagę na kilka zasadniczych zmiennych, które je kształtują.
Podobną metodykę można przyjąć w stosunku do państw Kaukazu Południowego
czy Azji Centralnej, które posiadają charakterystyczną dla regionu specyfikę
tranzycji. Omawiając proces budowania przywództwa politycznego, należy
uwzględnić: kwestie związane z tożsamością narodową i państwową; poziom kultury
politycznej i mentalność danego społeczeństwa; pozycję „starej” nomenklatury i jej
rolę w zmieniającej się rzeczywistości politycznej; siłę i poziom dojrzałości opozycji
politycznej; uwarunkowania międzynarodowe; znaczenie elit politycznych i
biznesowych. Są to zasadnicze czynniki, które generują jakość przywództwa
politycznego każdego podmiotu państwowego.
6.1. Mołdawskie trudności z tożsamością narodową i państwową
Dzieje państwa mołdawskiego ściśle związane są z historią Imperiów, które w
przeszłości kontrolowały ten region. Tylko ten fakt sprawia, iż tożsamość
Mołdawian52 staje się niejednorodna. Istotna problematyka procesu
państwowotwórczego sprawia, że terytorium Republiki Mołdawii oprócz świadomości
obywateli, kształtuje również ich życie w kontekście zbiorowości53. Ewolucji
kulturowo-etnicznej poddane zostały wszystkie poziomy struktur społecznych.
Doświadczenie komunizmu spowodowało natomiast silne zakorzenienie tej ideologii
w strukturze myślowej narodu.
Mołdawianie mówią po rumuńsku i praktycznie są tożsami z Rumunami,
choć silne jest ich przywiązanie do własnej odrębności54. Tożsamość narodową
Mołdawian należy rozpatrywać w aspekcie wielowymiarowych sprzeczności, co jest
charakterystyczne dla wszystkich byłych republik radzieckich. W tym kontekście na
51
Tamże, s. 6. 52
Ch. King, The Moldovans: Romania, Russian, and the Politics of Culture, Stanford 2000, s. 12. 53
S. Ossowski, Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny, w: S. Ossowski, O ojczyźnie i narodzie, Warszawa 1984,
s. 16-46; S. Ossowski, Ziemia i naród, w: O ojczyźnie i narodzie… s. 48. 54
Zob. V. Moŝnâga, Partijno-politiĉeskoje razwitie ..., s. 31 i n.
11
scenie politycznej pojawiają się różne ideologie. Istnieją opcje polityczne wspierające
próby zjednoczenia z Rumunią, jak i te, które są temu stanowczo przeciwne.
6.2. Kultura i mentalność polityczna
W Mołdawii zauważalny jest wschodnioeuropejski typ kultury politycznej.
Posiada on specyficzne uwarunkowania korporacyjne, którym bliżej w kierunku
Kaukazu Południowego niż Europy Środkowo-Wschodniej. Społeczeństwo
mołdawskie posiada charakter przede wszystkim nomenklaturowy, jest niedojrzałe
do przyjęcia pełnego „zakresu” demokracji. Dużym poparciem społecznym cieszą się
prawa, jakie gwarantuje konstytucja, szczególnie wszelkiego rodzaju wolności.
Krytykowane są natomiast obowiązki obywatela względem struktur państwowych.
Jest to efekt niskiego poziomu kultury politycznej i świadomości narodu. Rozwój
obu zjawisk hamowany jest przez wzorce zachowań przeważające w sferze polityki
czy powszechne typy działań politycznych. Procesy te kształtują osobowość
polityczną obywateli kraju, tworząc jednocześnie katalog wartości, wzory
postępowania czy modele zachowań społecznych istotnie kształtujące proces
budowy przywództwa politycznego.
6.3. Pozycja nomenklatury a demokratyzacja
W roku 2009 w Republice Mołdawii nastąpił przełom, a mianowicie typ
przywództwa nomenklaturowego zastąpiono liberalnym. Nie znaczy to, że pozycja
nomenklatury osłabła. W państwie, którego „być albo nie być” zależy od innego
podmiotu międzynarodowego – Rosji – należy uwzględnić czynniki geopolityczne
jako te, które mogą zachwiać systemem politycznym odradzającego się państwa.
Wcześniejsze podziały polityczne i obserwowany w latach 1991-2009 poziom
afirmacji pokazują, że rola „starej” nomenklatury nadal jest silna. Pierwszy raz
natomiast w historii republiki można mówić o tendencjach odśrodkowych, które
przyczyniły się do upadku rządów. Społeczeństwo mołdawskie genetycznie
nauczone jest posłuszeństwa, dlatego też dopiero rewolucja pokoleniowa osłabi
wpływy ekipy V. Voronina. Wśród młodszej części społeczeństwa zauważalne są
poglądy zdecydowanie bardziej radyklane. To one dały „zielone światło” V. Filatowi
do kontynuowania rozpoczętej idei liberalizacji życia politycznego i budowania
nowego modelu przywództwa.
12
6.4. Siła i poziom dojrzałości opozycji politycznej
Mołdawska opozycja podobnie jak obywatele poszukuje swojej tożsamości. Do
2009 roku konflikty lokowały się zawsze na jednej osi „opozycja – partia
komunistyczna”. Animozje te wynikały z nieporozumień wokół polityki państwa.
Opozycja mołdawska przyjęła rolę lokalną w stosunku do władzy centralnej55.
Podstawowym celem działalności był sprzeciw wobec systemu politycznego i kultury
wykształtowanej przez PKRM. Większość przetargów politycznych w ugrupowaniach
opozycyjnych sprowadzało się do globalizacji interesów w skali całego kraju.
Opozycja mołdawska nie potrafiła skupić się na działaniu ani wzajemnej
współpracy, była słaba i politycznie niedojrzała. Bazowano na postulatach i ogólnym
sprzeciwie wobec rządu. Po 2009 roku oba podmioty zamieniły się rolami. Opozycja
„przeszła” do władzy, a władza do opozycji. Zauważalne są działania konstruktywne
choć czasami radyklane.
Układ mołdawskiej sceny politycznej na osi partia rządząca – opozycja
można określić słowami Ralpha Dahrendorfa: rywalizacja pomiędzy tymi, którym
powodzi się lepiej, z tymi, którym powodzi się lepiej56. Tłumaczy to powód, dla
którego opozycja stała się wyróżnikiem rozwijających się demokracji, przyjmując
formę kooperacji w rywalizacji57. Podkreśla konkurencyjność, warunkując istotę
działania systemu partyjnego58, w sferze stosunków sił rządzących i stylu wyrażania
interesów59.
Opozycja mołdawska do 2009 roku silnie akcentowała integralność z
przemianami demokratycznymi60, tworząc programową bliskość w stosunku do tych
idei, która warunkuje trwałe współdziałanie61. Również z tego powodu w państwach
takich jak Mołdawia, rządy określane są często mianem kombinacji, a nie koalicji62.
55
Z. Machelski, Opozycja w systemie demokracji parlamentarnej Wielka Brytania, Niemcy, Włochy, Warszawa
2001, s. 61; Zob.: J. Stefanowicz, Chrześcijańska demokracja, Warszawa 1991; A. Stępień, Współczesna Rosja,
Łódź 1999; J. Zakrzewska, Włochy. Zarys ustroju, Warszawa 1974; E. Zieliński, Współczesna Rosja. Studium
polityczno-ustrojowe, Warszawa 1995; A. Zięba, Współczesny konserwatyzm brytyjski, Warszawa 1990. 56
R. Dahrendorf, Nowoczesny konflikt społeczny, tłum. B. Orłowski, Warszawa 1993, s. 174. 57
A. Dumała, Mechanizmy decyzyjne w demokracji konstytucyjnej, Lublin 1998, s. 23. 58
Z. Machelski, Opozycja w systemie demokracji parlamentarnej…, s. 36; Zob.: S. Kaliciuk, Systemy partyjne
Europy Zachodniej, Warszawa 1991; Z. Kiełmiński, Koalicje rządzące w systemie parlamentarnym, Warszawa
1986; K. Kik, Komunistyczna Partia Hiszpanii. Ewolucja programowa i polityka w latach 1939-1985, Warszawa
1986. 59
G. Smith, Życie polityczne w Europie Zachodniej, tłum. L. Dorn, Warszawa 1992, s. 132. 60
G. Sartori, Teoria demokracji, Warszawa 1994, s. 194. 61
A. Jamróz, System partyjny współczesnej Francji, Warszawa 1990, s. 351; Zob.: K. Kik, Międzynarodówka
Socjalistyczna 1951-1992. Zarys działalności, Warszawa 1994; S.G. Kozłowski, Współczesna Ameryka, Lublin
2001; K. Krzywicka, Chrześcijańska demokracja we współczesnym świecie, Warszawa 1999; I. Rusinowa, Z
dziejów amerykańskich partii politycznych, Warszawa 1994; F. Ryszka, Państwo stanu wyjątkowego, Wrocław
1985. 62
M. Grzybowska, A. Zięba, Współczesne systemy partyjne wybranych państw europejskich, Kraków 1996, s.
85.
13
6.5. Uwarunkowania międzynarodowe
Konflikt w Naddniestrzu i zaangażowanie Rosji w regionie czyni Mołdawię
ważnym partnerem geopolitycznym. Po przystąpieniu Rumunii i Bułgarii do UE,
granica z Mołdawią stała się wschodnią granicą Wspólnoty. Ta sytuacja zwróciła
uwagę podmiotów międzynarodowych na stan systemu politycznego Republiki, a
przede wszystkim ujawniła destrukcyjny wpływ interesów rosyjskich na jakość
przywództwa w tym państwie.
Nie bez znaczenia pozostaje rola Unii Europejskiej i Wspólnotowej Polityki
Sąsiedztwa. Związana jest ona z trzecim etapem procesu transformacji, który
rozpoczął się wraz z wejściem w życie Umowy o Partnerstwie i Współpracy między
Unią Europejską i Mołdawią (1998), podpisaniem deklaracji w sprawie integracji
europejskiej przez większość sił politycznych w Mołdawii (1999), wspólną deklaracją
frakcji parlamentarnych w sprawie przystąpienia Mołdawii do Unii Europejskiej
(2003), koncepcją integracji Mołdawii z Unią Europejską (2003) oraz Indywidualnym
planem działania Unia Europejska – Mołdawia (2004).
To jednak Rosja pozostaje nadal głównym gwarantem przetrwania dla
Mołdawii, przede wszystkim w kwestiach ekonomicznych. Mołdawię i Rosję łączą
głęboko zakorzenione w systemach obu państw wartości, powodujące odwrót od
reform, które udało się przeprowadzić w latach 90. XX wieku. Współczesna Rosja
używa bowiem bardzo silnych argumentów w polityce zagranicznej, wykorzystując
do mediacji broń paliwową. Republika Mołdawii posiadając zadłużenie zagraniczne
przekraczające 82% PKB stała się bezsilnym partnerem w dialogu energetycznym.
Mołdawska gospodarka63 jest w ten sposób całkowicie uzależniona od Rosji, która
jest też największym rynkiem eksportowym dla Mołdawii. Ten fakt doceniał nawet
umiarkowanie prozachodni były prezydent Petru Luczinski. Spytany o przyszłość
stosunków z Rosją, odpowiedział: „Ponad 13% obywateli to Rosjanie, ponad półtora
miliona – spośród 4,5 mln obywateli – posługuje się rosyjskim. Rosja jest naszym
najważniejszym rynkiem eksportowym. Dobre z nią stosunki mogą rozwiązać nasze
problemy gospodarcze”64. Nie bez znaczenia jest też fakt, że ok. 300-600 tys.
Mołdawian pracuje nielegalnie w Rosji65.
63
Z. Cierpiński, Szanse na odbudowę i zachowanie terytorialnej integralności Mołdowy do 2006 r. (Prognoza),
„Zeszyty Naukowe Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków Międzynarodowych” 2003, nr 2, s. 58. 64
Cz. Mojsiewicz, Leksykon problemów międzynarodowych i konfliktów zbrojnych, Warszawa 1998, s. 137. 65
K. Strachota, Raport 2001 CZĘŚĆ IV – Mołdowa, www.osw.waw.pl, dostęp dnia: 13.04.2008. Zob. również:
M. Sikora-Gaca, Unia europejska – Rosja. Dylematy mołdawskiej polityki, w: Unia Europejska jako współczesny
aktor stosunków międzynarodowych, pod. red. J. Knopek, Toruń 2009, s. 273-286.
14
6.6. Znaczenie elit politycznych i biznesowych
Niewątpliwie napór elit politycznych i gospodarczych na proces kształtowania
przywództwa politycznego jest znaczący. Do 2009 roku zauważalna była wyraźna
oligarchizacja systemu politycznego. Lobby biznesowe tworzyły partie polityczne
celem forsowania partykularnych interesów. Podmioty sceny politycznej były
skłócone i strukturalnie słabe, w niemałym stopniu skorumpowane i powiązane z
„szarą strefą”.
Transformacja gospodarcza postawiła przed Mołdawią wiele wyzwań
społecznych, ekonomicznych i politycznych. Przemiany ekonomiczne balansowały
między korporacjonizmem klanowym a solidarnością społeczną. Funkcjonowanie
quasi-demokracji utrudniało realizację wielu reform66. Wpływ elit biznesu na
społeczeństwo jest zauważalny praktycznie w każdym państwie. Dyskusyjny
pozostaje rodzaj tego odziaływania: pozytywny lub negatywny i jego wpływ na proces
kształtowania przywództwa.
7. Podsumowanie
Wśród zmian, jakie dokonały się w Republice Mołdawii od momentu
odzyskania niepodległości, fakt wprowadzenia demokratycznych zasad ustrojowych,
na których opiera ona swoją działalność jest niezaprzeczalny. Mówiąc o
problematyce przywództwa politycznego w latach 1991-2009, należy wskazać
celowość i etapy kolejnych zmian, wyrażone przede wszystkim poziomem rozwoju
elit politycznych i wyborami parlamentarnymi67. Po roku 1989, nastąpił całkowity
upadek światopoglądowego monopolu ZSRR, nie tylko w Mołdawii, ale i w
pozostałych krajach socjalistycznych68, kształtując tym samym nowe reguły dla
przywództwa politycznego. Zmiany systemowe, które nastąpiły w Republice
Mołdowy, powinny być traktowane, jako wynik działania następujących czynników:
kształtowania się ruchu niepodległościowego69 i Frontu Narodowego w latach 1988-
66
Zob. V. Papava, The Essence of Economic Reforms in Post-Revolutionary Georgia: What about the European
Choice?, „Georgian International Journal of Science and Technology” 2008, nr 1, s. 8-9. 67
M. Sikora-Gaca, Unia – Europejska – Rosja. Dylematy…, s. 280. 68
Ścieżki transformacji. Ujęcia teoretyczne i opisy empiryczne, pod red. K. Brzechczyna, Poznań 2003, s. 64. 69
03.06.1988 r., powstał Ruch na Rzecz Demokratyzacji Republiki Mołdowy, który był polem działalności
intelektualistów mołdawskich. Ruch został zainicjowany po reformach M. Gorbaczowa – otwartości i
restrukturyzacji, był odpowiedzią na XIX konferencję członków Rady Związku Radzieckiego i rezolucję „o
przejrzystości”. Ruch na Rzecz Demokracji, stanowi pierwsze wewnętrzne wsparcie dla restrukturyzacji i
demokratyzacji struktur państwowych Republiki Mołdowy. Jego działania ukierunkowane były na zniesienie
monopolu politycznego, gospodarczego i społeczno-kulturalnego nałożonego przez KC ZSRR. W rezultacie
działalności RRD – 23.11.1989 r., Najwyższa Rada MSRR, przyjęła nowa ustawę w sprawie wyboru na miejsce
bolszewików obywateli RM – wybory odbyły się 25.02.1990, a całkowita liczba zarejestrowanych kandydatów
wyniosła 39.636. W następstwie wyborów, 25.10.1990 Prezydium KC MSRR podjęło decyzję o prawie
15
1990, globalnego i logistycznego wsparcia instytucji międzynarodowych na rzecz
umacniania państwowości i społecznej afirmacji w kraju70.
Rozwój państwowości mołdawskiej i aktorów sceny politycznej wynika z
próby i koncepcji rozwiązania powstających problemów społeczno-gospodarczych.
System partyjny Republiki Mołdawii był w omawianym czasie źródłem
ekstremalnego pluralizmu politycznego, w którym partie polityczne z założenia
przyjmowały pozycję przeciwników, dążąc do zminimalizowania wpływu politycznego
centrum. Strategie koalicyjne partii w mniejszym stopniu uwzględniały styczność
ideologiczną koalicji gabinetowych71, w większym zaś kierowały się zasadą „podziału
łupów”72. Problematyka przywództwa podobnie jak transformacji w kontekście
Republiki Mołdawii przyjmuje wymiar terytorialny73.
W Republice Mołdawii od momentu odzyskania niepodległości toczy się
nieustanna walka o ustrój państwa i przyszły model przywództwa politycznego. W
latach 1991-2009 widoczne było przewodzenie o cechach autorytarnych i
autokratycznych. Elity polityczne cechowała „niemoc” w stosunku do roli Rosji w
regionie. Stan ten jest zauważalny po dzień dzisiejszy mimo licznych reform, które
zostały wprowadzone. Instytucja przywództwa politycznego w Republice Mołdawii w
latach 1989-2009 pozbawiona była autorytetu społecznego, co w konsekwencji
uczyniło system polityczny tego kraju nieskonsolidowanym.
Bibliografia
Bodio T., Przywództwo polityczne w obliczu wyzwań transformacyjnych, w:
Przywództwo polityczne, pod red. Bodio T., seria „Studia Politologiczne”, Warszawa
2001
BesanÇon A., Przekleństwo wieku. O kominizmie, narodowym socjalizmie i
jedyności zagłady, przeł.: Guze J., Warszawa 2000
Biernat T., Legitymizacja władzy politycznej. Elementy teorii, Toruń 2000
Bodio T., Przywództwo polityczne: wyzwania i badania, w: Przywództwo
polityczne, pod red. Bodio T., seria „Studia Politologiczne”, Warszawa 2001
obywateli do organizowania się w organizacje społeczno-polityczne. Za: V. Popa, I. Munteanu, V. Mocanu, De
la Centralism Spre Descentralizare , Chişinău 1998, s. 62. 70
M. Cernencu, Gh. Rusnac, A. Galben, C. Solomon, Republica Moldova: Istoria Politică (1989-2000),
Documente şi materiale, Volumul II, USM, Chişinău 2000, s.5-6. 71
A. Lijphart, Patterns of Democracy. Government Forms and Performance in Thirty-Six Democracies, New
Haven 1999, s. 95. 72
W. Jednaka, Gabinety koalicyjne w III RP, Wrocław 2004, s. 37-38. 73
Rozróżnienie w zakresie terytorialnego i przedmiotowego zasięgu przywództwa prezentuje M. Hartliński.
Zob. M. Hartliński, Przywództwo partyjne w Polsce, Toruń 2011, s. 21.
16
Braud P., Rozkosze demokracji, Warszawa 1995
Burns J., Dwie cechy władzy, w: Władza i polityka – wybór tekstów ze
współczesnej politologii zachodniej, pod. red. Ankwicza M., Warszawa 1988
Burns J.M., Leadership, New York 1978
Cawford K., East Central European Politics Today, Manchester 1996
Cernencu M., Rusnac Gh., Galben A., Solomon C., Republica Moldova: Istoria
Politică (1989-2000), Documente şi materiale, Volumul II, USM, Chişinău 2000
Chinn S.J., Ropers S., Ethnic Mobilization and Reactive Nationalism: The Case
of Moldova, „Nationalities Papers” 1995, nr 23
Chmaj M., Żmigrodzki M., Wprowadzenie do teorii polityki, Lublin 1995
Chodubski A., Wybory jako wartość polityczna, „Czas Morza” 2002, nr 1
Cierpiński Z., Szanse na odbudowę i zachowanie terytorialnej integralności
Mołdowy do 2006 r. (Prognoza), „Zeszyty Naukowe Koła Wschodnioeuropejskiego
Stosunków Międzynarodowych” 2003, nr 2
Cojocaru G., Ruch niepodległościowy i przemiany społeczno-polityczne w
Mołdawii (Mołdowie), „Zeszyty Naukowe Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków
Międzynarodowych” 2003, nr 2
Crowther W., Ethnic Politics and the Post-Communist Transition in Moldova,
„Nationalities Papers” 1998, nr 26
Dahrendorf R., Nowoczesny konflikt społeczny, tłum. Orłowski B., Warszawa
1993, s. 174.
Dumała A., Mechanizmy decyzyjne w demokracji konstytucyjnej, Lublin 1998
Gabanyi A.U., Moldova im Spannungsfeld zwischen Rußland, Rumänien und
der Ukraine, „Berichte des BIOSt” 1996, nr 16
Grzybowska M., Zięba A., Współczesne systemy partyjne wybranych państw
europejskich, Kraków 1996
Hartliński M., Przywództwo partyjne w Polsce, Toruń 2011
Huntington S.P., Trzecia fala demokratyzacji, Warszawa 1995
Jamróz A., System partyjny współczesnej Francji, Warszawa 1990
Jednaka W., Gabinety koalicyjne w III RP, Wrocław 2004
Kaliciuk S., Systemy partyjne Europy Zachodniej, Warszawa 1991
Kelley D.R., The Democratic Revolution in the U.S.S.R.: Can the System Cope
with Pluralism? „Midsouth Political Science Journal” 1992, nr 13
Kiełmiński Z., Koalicje rządzące w systemie parlamentarnym, Warszawa 1986
Kik K., Komunistyczna Partia Hiszpanii. Ewolucja programowa i polityka w
latach 1939-1985, Warszawa 1986
17
Kik K., Międzynarodówka Socjalistyczna 1951-1992. Zarys działalności,
Warszawa 1994
King Ch., The Moldovans: Romania, Russian, and the Politics of Culture,
Stanford 2000
Koszel B., Mitelleuropa rediviva? Europa Środkowo i Południowo-Wschodnia
w polityce zjednoczonych Niemiec, Poznań 1999
Kozłowski S.G., Współczesna Ameryka, Lublin 2001
Krzywicka K., Chrześcijańska demokracja we współczesnym świecie,
Warszawa 1999
Kuczyński M., Krwawiąca Europa-konflikty zbrojne i punkty zapalne w latach
1999- 2000. Tło historyczne i stan obecny, Warszawa 2001
Lane J.E., Ersson S.O., Politics and Society in Western Europe, London 1991
Lijphart A., Patterns of Democracy. Government Forms and Performance in
Thirty-Six Democracies, New Haven 1999
Machelski Z., Opozycja w systemie demokracji parlamentarnej Wielka
Brytania, Niemcy, Włochy, Warszawa 2001
Mojsiewicz Cz., Leksykon problemów międzynarodowych i konfliktów
zbrojnych, Warszawa 1998
Moszniaga W., Partijno-politiczeskoje razwitie Mołdawii za dziesiat ljet
niezawisimosti, politołogiczeskij analiz, Chisinau 2002
Ossowski S., Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny, w: Ossowski S.,
O ojczyźnie i narodzie, Warszawa 1984
Papava V., The Essence of Economic Reforms in Post-Revolutionary Georgia:
What about the European Choice?, „Georgian International Journal of Science and
Technology” 2008, nr 1
Paruch W., Trembicka K., Wspólnota czy rozbieżność doświadczeń. O
historycznych zewnętrznych uwarunkowaniach przebudowy w Europie Środkowo-
Wschodniej po 1989 roku, w: Europa Środkowo-Wschodnia. Region, państwa i
społeczeństwa w czasie transformacji, pod. red. Rybczyńskiej J., Lublin 2000
Popa V., Munteanu I., Mocanu V., De la Centralism Spre Descentralizare ,
Chişinău 1998
Rodkiewicz W., Od demokracji wirtualnej ku europejskiej: Geneza i
konsekwencje przełomu politycznego w Mołdawii, „Prace OSW” 2009, nr 32
Rose R., Mackie T.M., Do Parties Persist or Fail? The Big Trade-Off Facing Or-
ganizations, w: When Parties Fail: Emerging Alternative Organizations, pod. red. K.
Lawson, P.H. Merkl, Princeton 1988
18
Rusinowa I., Z dziejów amerykańskich partii politycznych, Warszawa 1994
Ryszka F., Państwo stanu wyjątkowego, Wrocław 1985
Sartori G., Teoria demokracji, Warszawa 1994
Ścieżki transformacji. Ujęcia teoretyczne i opisy empiryczne, pod red.
Brzechczyna K., Poznań 2003
Sikora-Gaca M., Proces instytucjonalizacji partii politycznych w Republice
Mołdawii, Koszalin 2013, s. 1 i n.
Sikora-Gaca M., Przywództwo Partii Komunistów w Republice Mołdawii, w:
Przywództwo polityczne a przywództwo polonijne, pod. red. Knopka J., Koszalin
2011
Sikora-Gaca M., Unia europejska – Rosja. Dylematy mołdawskiej polityki, w:
Unia Europejska jako współczesny aktor stosunków międzynarodowych, pod. red.
Knopek J., Toruń 2009
Smith G., Życie polityczne w Europie Zachodniej, tłum. L. Dorn, Warszawa
1992
Sobolewska- Myślik K., Partie i systemy partyjne na świecie, Warszawa 2004
Sokół W., Kształtowanie się partii politycznych i systemów partyjnych w
środkowoeuropejskich państwach postkomunistycznych, „Atheneum” 1998, nr 2
Stefanowicz J., Chrześcijańska demokracja, Warszawa 1991
Stępień A., Współczesna Rosja, Łódź 1999
Strachota K., Raport 2001 CZĘŚĆ IV – Mołdowa, www.osw.waw.pl, dostęp
dnia: 13.04.2008.
Szklarski B., Symboliczne aspekty przywództwa prezydenckiego w demokracji
amerykańskiej, Warszawa 2003
Tobolewski M., Czerwone gwiazdy Europy, „Tygodnik Powszechny” 2005, nr
10
Ulicka G., Wpływ marketingu politycznego na zmiany w życiu publicznym
państw demokratycznych, w: Trudna szkoła polityki. Szanse, Ryzyko, Błąd, pod.
red. Klementowicza T., Warszawa 1996
Urban M., Mechanizmy legitymizacji przywódców, w: Przywództwo polityczne,
pod red. Bodio T., seria „Studia Politologiczne”, Warszawa 2001
Weber M., Polityka jako zawód i powołanie, Warszawa 1989
Wiatr J.J., Introduction: Political Leadership from a Comparative Perspective,
„International Political Science Review” 1998, nr 2
19
Wnuk-Lipiński E., Osobowość struktury monocentrycznego społeczeństwa
masowego, w: Społeczeństwo polskie u progu przemian, pod. red. Muchy J. i in.,
Wrocław 1991
Wróbel J., UE a Mołdowa, „Prace OSW” 2003, nr 13
Zakrzewska J., Włochy. Zarys ustroju, Warszawa 1974
Zięba A., Współczesny konserwatyzm brytyjski, Warszawa 1990
Zieliński E., Współczesna Rosja. Studium polityczno-ustrojowe, Warszawa
1995
Znamierowski C., Szkoła prawa-rozważania o państwie, Warszawa 1988
Бакатин В.В., Избавление от КГБ, Москва 1992
Илащук Д., Партийные политические элиты в Республике Молдова: проб-
лемы формирования, MOLDOSCOPIE (Проблемы политического анализа), Часть
V, Молд.ГУ, Кишинев, 1995
Конституция (Лежя Фундаменталэ) а Републичий Советиче Сочиалисте
Молдовенешть, Адоптатэ ла сесия а опта а Советулуй Супрем ал Р.С.С.М. де
лежислатура а ноуа ла 15 априлие 1978, “Картя Молдовеняскэ”, Кишинэу,
1984, арт. 6
Мошняга В., Партийно-политическое развитие Молдовы за десять лет
независимости: политологический анализ, Moldoskopie, partea XIX, Chisinau
2002
Мошняга В., Язык, этнонациональная идентичность и упрочение
независимой молдавской государственности, MOLDOSCOPIE (Проблемы
политического анализа), Часть VII, Молд.ГУ. Кишинев, 1995
Руснак В., Руснак Г., Партийная система Молдовы: сущность и
особенности, MOLDOSCOPIE (ПроблемIы политического анализа), Часть III,
Молд.ГУ, Кишинев, 1993