Prof. Dr. Satimin Hadiwidjaja, dr., PAK, MARS
ANlyIA
,TOMI
ANAT
Editor:Hasan Doewes, dr., SU, MARS. PAK
/--\a*Xrhw
SEBE| S lr{ARET UNIVERSITY
erbuatandan aYat
1 (satu)
iah), atauanyak RP'
rkan atau
Hak CiPta
a denganranyak RP
Satimin Hadiwidjaja
NOMINA ANTOMICAsive
TERM I NOLOG IA ANATOM I CA
SEBELAS MARET UNIVERSITY PRESS
fo. UNS
KATA PENGANTAR
Puji syukur saya panjatkan kehadirat Allah Subhanahu Wata'ala karenaatas perkenannNya, penul isan buku NOMINA ANATOMICA ini dapatdiselesaikan. Penul isan buku ini didorong oleh munculnya kecenderunganuntuk t idak konsisten lagi dalam menggunakan istalah- ist i lah anatomi dikalangan medis baik di media cetak maupun dalam penggunaankesehariannya.
Nomina Anatomica atau Terminologia Anatomica merupakan ist i lah-ist i lah dasar anatomi yang bersi fat universal, dinodai oleh para pengguna-nya sendir i dengan mencampur adukkan dengan berbagai ist i lah yangbersi fat regional, sehingga makna universal i tas Nomina Anatomica menjadit idak sakral lagi . Dalam memaknai istalah anatomi melalui Nomina
omica t idak hanya bagaimana mengucapkan yang benar, tetapi jugauslah di tul is berdasarkan kaidah-kaidah penul isan anatomi yang benar
l a .
Banyak ist i lah- ist i lah anatomi di tul is dengan cara di ter jemahkan kem bahasa Indonesia (misalnya uterus digant i dengan rahim), sertaak ist i lah- ist i lah anatomi yang di tul is hanya berdasar pada kesamaaninya saja (misalnya pharynx digant i dengan far ing), yang justruukan oleh kalangan medis sendir i ; padahal seharusnya merekalah yang
untuk pengemban dalam menyelamatkan kaidah-kaidah pelafalanpenul isan is t i lah- is t i lah Nomina Anatomica in i . Kalau demik ian halnya,
mahasiswa kenal dengan Nomina Anatomica?.&'lerasa terpanggil untuk ikut bertanggungjawab dalam menyelamatkan
ist i lah- ist i lah dalam Nomina Anatomica ini , penul is menyaj ikanItomina Anatomica ini sebagai pegangan bagi penyelenggara
an Kedokteran dan Kesehatan pada umumnya serta para prakt is i
u ini masih banyak kekurangan dan kesalahan di-sana-sini , makarendah hat i saya siap menerima kr i t ik, saran dan pendapat lain demi
buku ini pada edisi berikutnya,
buku ini bermanfaat bagi para penggunanya.
Surakarta, Juni 20L1
Hormat saya,
Penu l is
Kata pengantar
Daftar isi
Bab 1 .
Bab 2 .
Bab 3 .
Bab 4 .
Bab 5 .
Bab 6 .
Bab 7 .
Bab 8 .
Bab 9 .
Bab 10.
Bab 11 .
Bab 12 .
Bab 13 .
Bab 14.
Bab 15 .
Bab 16 .
Bab 17 .
Bab L8 .
Bab 19 .
Bab 20.
DAFTAR ISI
P e n d a h u l u a n . . . . . . . . . . . . . . . . I
Termin igenera les . . . . : . . . . . . . . . . . . . . 3
Osteologia 11
Arthrologia 4t
Myologia 53
Sp lanchno log ia -1(Ang io log ia ,a r te r iae) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Sp lanchno log ia -1 (Ang io log ia , venae) . . . . . . . . . . 99
Sp lanchno log ia -1(Ang io log ia ,sys t . l ymphat ica) 113
Splanchnologia-2 (Systema respirator ium) 721
V
vi
Sp lanchno log ia -3 (Sys tema d iges tor ium) . . . . . . . . . .
Sp lanchno log ia -4 (Sys tema urogen i ta le ) , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sp lachno log ia -5 (G landu lae endocr ine) . . , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Systema nervosum (Meninges, medul la spinal is,rhombencepha lon dan mesencepha lon) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Systema nervosum (Prosencephalon-diencephalon) . . .
Systema nervosum ( Prosencepha lon-telencephalon) .
Systema nervosum periphericum
Systema nervosum autonomicum . . . . . . . . . . . . . . .
Organa sensuum (Organum v isus [v isua le ] ) . . . . . . . . . . . . . . . .
Organa sensuum (Organum ves t ibu lococh leare) . . . . . . . .
Organa sensuum (Organum olfactus, organum gustus,in tegumentum commune dan mamma) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Daftar pustaka
1 3 1
t45
161
163
177
183
791
207
2tt
219
229
232
vi
V
Vi
T
3
11,
41,
5 3
73
99
1 1 3
121,
L 3 1
t45
161_
163
1_77
183
t91,
207
211,
219
229
232
!,[omina Anatomica sipe'Iermino fo gia ]natomica
BAB 1PENDAHULUAN
llomino Anatomico
Nomina Anatomico (NAl adalah Badan resmi tata nama Anatomi,lhususnya yang telah direvisi oleh lnternationol AnotomicalAomencloture Committee yang di tunjuk oleh Kongres Internat ional Ahl iAnatomi ke-5 (Oxford, 1950) dan disetujui oleh Kongres lnternat ionalAhl i Anatomi ke-6 (Paris, 1955) yang direvisi dan disetujui oleh Kongresln:ernat ional Ahl i Anatomi ke-7 (New York, 1960), ke-8 (Wiesbaden,1.965), ke-9 (Leningrad, !9701, ke-10 (Tokyo,1975l, ke-11 (Mexico City,l -c80) dan ke-12 (London, L985). Pada tahun 1998, bersama Federat ive
ttee on Anatomical Terminology dan 56 Member Associotions oflnternotional Associotions of Anotornrsfs, badan ini resmi diganti
gan nama Terminologia Anatomico (TA)
Berdasarkan e t imo log i , i s t i lah anatomi d iambi l dar . i beberapa buku,da r i :
!"J. Field and R.J. Harrison, Anatomicol Terms. Their OriginandDerivot ion, Heffer, Cambridge,2nd ed . ,1957.
Fi.A. Skinner, The Origin of Medicat Terms, William and Wilkins,Ba l t imore , 2nd ed . , 1961.
H. Wain, The Story Behind the Word, Thomas, Springfield, ll l inois,1958.
Sampai men je lang akh i r abad ke-19 , d iperk i rakan te lah te rkumpul50.000 ist i lah anatomi yang dipakai untuk sekitar 5.000 struktur
manusia. Tetapi d i akhi r tahun 1895, terdapat sek i tar 4 .500 is t i lahi , yang d isepakat i d i Bas le ; s is tem nomenk la tu r yang d ipaka i
ian dikenal dengan Basle Nomino Anotomica (B.N.A.) dengann bahasa utama yang dipakai adalah bahasa lot in. Selanjutnya
Nomin a Anat o mi ca s iv e'le nnin o fo gia fl 'n at o mi c a
terjadi revisi yang di laksanakan di Britain, disebut kemudian denganBirmingham Revision atau BR di tahun 1933, dan di ierman pada tahun1935 dengan nama Jena Nomina Anatomico atau disingkat dengan J.N.A.
Terminologi yang pertama secara aklamasi telah diterima olehAnatomical Association of Great Britain and Ireland dan tetap mendasar-kan dengan bahasa Latin sebagai bahasa utama Anatomi, yangkemudian akhirnya dapat juga diterjemahkan ke dalam bahasa lnggrisberdasarkan amandemen di New York tahun 1960, meskipun masihtetap diharuskan mencantumkan synonim ke dalam bahasa Lotin. Dalam '
menyampaikan i lustrasi tertentu dibenarkan dengan memakai bahasanegara masing-masing untuk memudahkan proses pemahamannya,tetapi ist i lah akhir yang dipergunakan dalam konteks MedicalTerminology haruslah tetap mengacu kepada bahasa lotin.
Nomina Anatomica ini di awali dengan termini generales atauAnatomia generalis, adalah ist i lah-ist i lah anatomi dasar baik tentangnomina generalia, partes corporis humani maupun plana, l inea etregiones, selanjutnya disusul dengan anatomia systematica secarakeseluruhan.
Ada beberapa pelafalan huruf-huruf tertentu dalam bahasa Latinseperti tersebut di bawah ini yang harus dilafalkan dengan benar.
Contoh:ae diucapkan sepertioe diucapkan sepertiu diucapkan sepertic didepan a,o,u dan
di depan huruf konsonandiucapkan seperti
c didepan e, i , ydiucapkan seperti
ch diucapkan sepertig diucapkan sepertiv diucapkan seperti
e (dalam bea)oi(dalam oikumene)u (dalam udang)
k (dalam katak)
s (dalam susu)kh (dalam khusus)g (dalam gugur)v (dalam valuta)
denganr tahunn J.N.A.
ra olehadser--
YANB
InggrismasihDalamra hasaannya,ledicol
s atau-'ntangrea etsecara
r Latin
!,[omina flnato mic a s irt e'Te rmino b gia flnatomi c a
BAB 2Termini Generales
Termini generales atau Anatomia general is adalah ist i lah dasaranatomi, yang di dalamnya termasuk nomina general ia, partes corporishumani dan p lana, l inea e t reg iones .
Ada beberapa ha l pent ing yang per lu d iperha t ikan da lam memakna il , lomina Anatomica atau Terminologia Anatomica ini , yai tu:
1- lstilah yang terdapat dolam kurung kotok l--l berarti sinonim ataua l ternat i f
Misalnya: - a). arter ia dorsal is nasi [arter ia nasi externa]
- b). sulci arter iosi [arter iales]
- c). cavi tas [regio] abdominal is
Contoh b) dan c ) sebaga i a l te rna t i f hanya un tuk bag ian tubuh dengansebutan lengkap, atau "ful l term"
Untuk struktur yang si fatnya bi lateral , di lengkapi dengan dexter /srnister; misalnya pulmo dexter/ s inister.
Ha l yang hampi r sama, un tuk memband ingkan s t ruk tu r pada lak i - lak idan perempuan; misalnya, nervi scrotales / labiales poster iores
tstilah yang terletak dolom kurung bioso (*-J mempunyai beberapa
Menunjukkan struktur yang "inconstant"
Contoh: (ossa sutural ia); (sutura frontal is [sutura metopica])
i l4en unjukka n ist i lah alternatif penting lainnya
Contoh: tractus cort icopinalis (tractus pyramidalis) nucleus nervi
$#l'$'*i#p
t [omina lnatomica sirte ftrninotogia jnatomica
facial is (nucleus facial is)
c. Menunjukkan komponen penting tertentu yg sering dipakai
Termini generales atau Anatomia generalis
Vert ical is Frontal is
Superf ic ial is Horizontal is
Occipi tal is Profundus
Medianus SuPer io r
Proximal is Coronal is
lnfer ior Distal is
Sagit tal is Cranial is
Central is Dexter
Cauda l is Per iPhera l i sSinister Rostral isRadial is Transversal isAp ica l i s U lnar isMed ia l i s Basa l is
F ibu la r is T ib ia l i s
ln te rmed ius Bas i la r is
Lateral is Medius
Palmaris Volar is
Anter ior TransversusPoster ior Longitudinal is
Plantar is Flexor
Ventral is Axial is
Dorsal is Externus
Extensor Internus
Regiones et Partes CorPoris
Art i secara tepat dar i ist i lah regio t idak mudah untuk di-def inis ikan;
te rmasuk d i s in i ada lah un tuk suatu area d i permukaan tubuh, yang
disebut dengan Regiones Superficioles. Definisi dari suatu batasan regio
tertentu, misalnya abdomen, terdapat beberapa variasi secara universal;
o leh karena adanya beberapa konsep te ru tama ap l i kas inya da lam k l in ik
maka def inis i secara tepat t idak ter lalu pent ing untuk kesera8aman
dalam nomenklatur sepert i regio tersebut. Sebagian besar disebutkar
4
!,{o min a fln at o mi c a s ht e,le rmin o fo gi a,Anat o mi c a
BAB 3
OSTEOLOGIA
l s t i lah- is t i lah yang d ipaka i da lam hubungannya dengan sys temaske le ta le , seper t i yang d isebutkan d i bawah in i .
Systema skeletale
Pars ossea: - per iosteum
- endosteum- substant ia cort ical is- substant ia compacta- substant ia spongiosa;
Pars car t i lag inea:- per ichondr ium
Ske le ton ax ia le
Ske le ton append icu la re
Os longum
Os breve
Os p lanum
substant ia trabecular is
Os pneumat icum
Os sesamoideum
Os irregulare
Epiphysis
Diaphysis
#'ifiil'ffi
aphys is
1 1
lfomina An ato mica shte'lermin o [o gia flnatomica
- cart i lago ePiPhYsial is- l inea ePiPhYsial is
Tuber
Tuberculum
Tuberositas
Eminent ia
Processus
Condylus
EpicondYlus
Crista
Linea
lncisura
Fossa
Sulcus
Facies art icularis
Cavitas medullaris
Medulla ossium flava
Medul la oss ium rubra
Foramen nutriciurn (nutriens)
Canalis nutricius (nutriens)
Punctum (centrum) ossif icationis:pr imar ium
secundum
SKETETON AXIATE
I. CRANIUM:
Cavitas crani i
- per icranium
- lamina externa
- diPloe- canal is diPloici
- lamina interna
- sulcus sinus sagit tal is superior is
- foveolae granulares
L2
ltomina Anatomica shte terminohgia lnatomicn
BAB 4ARTHROLOGIA
h-ist i lah yang dipakai dalam arthrologia adalah sepert i tersebut dit n t .
ARTICULATIONES FIBROSAE
SYNDESMOSIS
Ligamentum pterygospinale
Ligamentum stylohyoideum
l- iga menta interspina l ia
Ligamenta f lava
Liga menta i ntertra nsversa r ia
[- igamenta supraspinal ia
[- igamentum nuchae
Syndesmosis [art iculat io] radio-ulnaris- membrana interossea antebrachi i- chorda ob l iqua
Syndesmosis [art iculat io] t ib iof ibular is- membrana interossea crur is- l igamentum t ibiof ibulare anter ius- l igamentum t ibiof ibulare poster ius
Sutura serrata
$ltura squamosa
a p lana
4 T
SVomina Fnatonnca sive (eftxnoh1rn ftnatomtca
Schindylesis
Sutura cranii [cranialqs]- sutura coronalis- sutura sagittal is- sutura lambdoidea- sutura occipitomastoidea- sutura sphenofrontal is- sutura spheno-ethmoidalis- sutura sphenosquamosa- sutura sphenoparietal is- sutura squamosa- (sutura frontal is [sutura metopica])- sutura parietomastoidea- (sutura squamosomastoidea)- sutura frontonasalis- sutura fronto-ethmoidalis- sutura frontomaxil laris- sutura frontolacrimalis- sutu ra frontozygomatica- sutura zygomaticomaxil laris- sutura ethmoidomaxi l lar is- sutura ethmoidolacr imal is- sutura sphenovomeriana- sutura sphenozygomatica- sutura sphenomaxi l lar is- sutura temporozygomatica- sutura internasalis- sutura nasomaxi l lar is- sutura lacrimomaxil laris- sutura lacrimoconchalis- sutura intermaxil laris- sutura palatomaxi l lar is- sutura palato-ethmoidalis
42
I[omina fi.natomica s i'u e'Iennin o fo gia flnatomica
BAB 5MYOLOGIA
di bawah ini sangat famil ier dengan myologia'
musculus
caput
venter
musculus fusiformis
musculus quadratus
musculus tr iangularis
musculus unipennatus
musculus bipennatus
musculus mult ipennatus
musculus sphincter
musculus orbicularis
musculus cruciatus
musculus cutaneus
tendo
vagina tendinis
stratum fibrosum
stratum synoviale- vagina synovial is tendinis
mesotendineumperitendineum
aponeurosis
53
$fomina Anatomica s iue'lc nnin o[ogia.Anatomica
epimysium
perimysium
endomysium
fascia: - superficialis- profunda
intersectic tendinea
trochlea muscularis
bursa synovialis
MUSCULICAPITIS,J.. MUSCULI BULBI
- musculus orbital is- musculus rectus superior- musculus rectus inferior- musculus rectus medial is- musculus rectus lateral is
- lacertus musculi recti lateral is- annulus [anulus] tendineus communis- musculus obl iquus super ior
- trohlea- vagina tendinis musculi obl iqui superioris
- musculus obliquus inferior- musculus levator palpebrae superioris
- lamina superf ici l is- lamina profunda
2. MUSCULT OSSTCULORUM AUDTTORTORUM [AUDTTUS]- musculus tensor tympani- musculus stapedius
3. MUSCULI SUBOCCIPITALES- m. rectus capit is anterior- m. rectus capit is posterior major- m. rectus capit is posterior minor
54
Nomirc flnatomicc sise terminohgia Arctonica
BAB 6SPLANCHNOLOGIA .1
ANGTOLOGTA (ARTERIAE)
h yang berhubungan dengan angiologia, terutama arteriaer, seperti terlihat di bawah ini.- anastomosis arteriolovenularis
[arteriovenosaJrteria
erteria nutricia Inutrienslerteriola
irulus arteriosus
vasculosus
lymphaticus fiymphonodusl
Ifolliculus] lymphaticus
lymphaticus
vasculosus
venosus
arteriosurn
mirabile
vasculosum articulare
v€nosum
venosus
externa
!'{o mina fln at o mi c a s iv e (e rmin o fo g ia' fl nlat o mi c a
- tunica int ima- tunica media
- valva- valvula lymphatica- valvula venosa- vas anastomoticum- vas capil lare- vas collaterale- vas lymphaticum- vas sinusoideum- vasa vasorum- vena- vena comitans- vena cutanea- vena emissaria- vena profunda- vena superf icial is- venula
PERICARDIUM- pericardium fibrosum
- l igamentum sternopericardiaca- pericardium serosum
- lamina parietal is- lamina visceral is (epicardium)
- cavitas pericardial is- sinus transversus pericardi- sinus obliquus pericardi i
coR- basis cordis- facies sternocostalis (anterior)- facies diaphragmatica ( inferior)
74
Nomina Anatomica shte,Termino fogia flnatomica
Bab 7SPLANCHNOLOGIA -1
d i tubuh, te rsebut d i bawah in i
ANGTOLOGTA (VENAE)
hubungannnya dengan venaeis t i lah- is t i lah yang d ipaka i .
PULMONALES
NAE PULMONALES DEXTRAE
puimonal is dextra superior- r . ap ica l i s
- pars intrasegmental is- pars intersegmental is
- r. anterior- pars in t rasegmenta l is- pars intersegmental is
r- posterior- pars infralobaris- pars intralobaris
( intersegmental is)
l o b i m e d i i
- pars lateral is- pars med ia l i s
99
Nomina Anatomica sipe terminotogia irutomica
Vena pulmonalis dextra inferior- r. superior
- pars intrasegmentalis- pars intersegmentalis
- v. basalis communis- v. basalis superior
- radix basalis anterior- pars intrasegmental is- pars intersegmental is
- v. basalis inferior
2. VENAE PULMONALES SINISTRAE
Vena pulmonalis sinistra superior- r. apicoposterior
- pars intrasegmental is- pars intersegmental is
- r. anterior- pars intrasegmental is- pars intersegmental is
- r. l ingualis- pars superior- pars inferior
Vena pulmonalis sinistra inferior- r. superior
- pa rs intrasegmentalis- pa rs intersegmentalis
- v. basalis communis- v. basalis superior
- r. basalis anterior- pars intrasegmentalis- pars intersegmentalis
100
Nomina Anatomica siue Iermin o[ogia fl'aatomi ca
Bab 8SPLANCHNOLOGIA -1
ANGTOLOGIA (SYSTEMA LYMPHATICUM)
tema lymphatica di tubuh sepert i yang tersebut di bawah ini .
TYMPHATICA- vas lymphocapi l lare- rete lymphocapi l lare- vas lymphaticum
- plexus lymphaticus- vas lymphaticum superf ic iale
- vas lymphaticum profundum
NCI LYMPHATICI- t runcus lumbal is dexter/sinister- t runci intest inales- truncus bronchomediast inal is dexter/sinister
- t runcus subclavius dexter/sinister
- t runcus jugular is dexter/sinister
LYMPHATICI- ductus lymphaticus dexter (ductus thoracicus dexter)
- ductus thoracicus- arcus ductus thoracici- pars cervical is
113
!r[o mina Anat o mi c a s ht e'le nnin o fo gia,4n at o mi c a
- pars thoracica
pars abdomina l i s
- c isterna chyl i
NODI REGIONALES
(CAPUT et COLLUM)- nodi lymphatic i
- occipi tales- masto ide i- parot idei superf ic iales- parot idei profundae
- p reaur icu la res
- in f ra aur icu la res- in t rag landu lares
- faciales
(nodus bucc ina tor ius- naso lab ia l i s- ma lar is- mand ibu la r is )
- submenta les- submand ibu la res- cervicales anter iores
- super f i c ia les- profundi
- prelaryngeales
- thyroidei- pretracheales
- para t rachea les
- cervicales laterales- superf ic iales- profundi
tt4
jugulares laterales