AYMAR ARUX QALLTATPACH YATINTAÑAWA
“ El Idioma aymara se aprende desde el primer paso”
MODÚLO 1Facilitador
Lic. PORFIRIO TENORIO RAMOS
El Alto, La Paz Bolivia
2014
Índice general
UNIDAD I LA HISTORIA DE LA LENGUA AYMARA………………………………………………………………..…………………..Idioma indígena originario aymara…………………………………………………………Contacto de idioma………………………………………………………………………….
Colonización del idioma y préstamo lexical…………………………………………………Consonantes de Ludovico Bertonio………………………………………………………….Aprobación de los consonantes………………………………………………………………UNIDAD II ALFABETO……………………………………………………………..Clasificación de los sonidos………………………………………………………………..
Modos de articulación…………………………………………………………………Puntos de articulación………………………………………………………………………..Oclusivos……………………………………………………………………………………Africados…………………………………………………………………………………….Fricativos……………………………………………………………………………………Laterales…………………………………………………………………………………….Nasales……………………………………………………………………………………..Semi- consonantes…………………………………………………………………………Aparato fonador………………………………………………………………………………UNIDAD III LOS PARES MINIMOS (imágenes y fotografías que empiezan con las :Oclusivos P ph p’ t th t’ q qh q’……………………………………..Africados ch chh ch’ …………………………………………………………………Fricativos S j x…………………………………………………………..Laterales L ll m n ñ………………………………………………………Semiconsonantes W y r……………………………………………………………Vocales a i u………………………………………………………………Alargamiento vocálico……………………………………………………………………….
UNIDAD IV RELACION SEMANTICA………………………………………………...………………………………
Sinónimos………………………………………………….…………………………………Antonimos……………………………………………………………………………………Omonimos……………………………………………………………………………………Parónimos……………………………………………………………………………………UNIDAD IV LOS SALUDOS…………………………………………………………Saludos por la mañana………………………………………………………………………Saludos por la tarde………………………………………………………………………..Saludos por la noche………………………………………………………………………..Y otros tipos de saludos……………………………………………………………………..UNIDAD VLAS CONERSACIONES…………………………………………………..…Con variedad de personas y familias………………………………………………………
UNIDAD III NUMEROS…………………………………………………………………………………..Cardinales…………………………………………………………………………………….Ordinales……………………………………………………………………………………
UNIDAD IV EL TIEMPO………………………………………………………………Hora………………………………………………………………………………………….Meses…………………………………………………………………………………………Días de la semana……………………………………………………………………………Estaciones del año-…………………………………………………………………………...UNIDAD V LOS COLORES……………………………………………………….. Colores primarios……………………………….……………………………………………Colores secundarios…………………………………………..………………………………Colores de la wiphala…………………………...……………………………………………UNIDAD VI LA ROPA PARA VARONES Y MUJERES………..………………
Ropas originarias de aymara y quechua…………………………………………………….Ropas originarias de las 36 etnias de Bolivia……………………………………………… Ropas esxtrangeros…………………………………………………… ……………………UNIDAD VII CASAS………………………… ………………………………………Casas originarios…………………………………………………………………………….Casas extranjeros……………………………………………………………………………Casas actuales nuestra………………………….. …………………………………………. UNIDAD VIII PLATOS TIPICOS……………………………………………………...Platos originarios………………………………………………………………………….. Tipos de platos …………………………………….. …………………………………….. UNIDAD IX LOS PROEFESIONES…………………………………………..........Pregunta y respuesta con diferentes tipos de profesiones…………………………. ………UNIDAD X EL CUERPO HUMANO……………………………………………..Extremidades superiores ………………………………………………………………….. Extremidades inferiores …………………………………………………………………..UNIDAD XI LA FAMILIA………………………………………………………….. Padres………………………………………………………………………………………Hijos………………………………………………………………………………………..Nitos ……………………………………………………………………………………….Primos………………………………………………………………………………………UNIDAD XII LOS SUFIJOS EN LOS PRONOMBRES PERSONALESNaya…………………………………………………………………………………………Juma…………………………………………………………………………………………Jupa…………………………………………………………………………………………..Jiwasa………………………………………………………………………………………UNIDAD VIII LOS SUFIJOS EN LOS PRONOMBRES POSESIVOS………………………………………………………………………………Ja…………………………………………………………………………………………. Ma…………………………………………………………………………………………Pa……………………………………………………………………………………………
sa …………………………………………………………………………………………. UNIDAD IX LOS SUFIJOS EN LOS PRONOMBFRES DEMOSTRATIVOS……………………………………………………………………Aka………………………………………………………………………………………..Uka……………………………………………………………………………………...Khuri……………………………………………………………………………………..UNIDAD X LOS SUFIJOS EN LOS PRONOMBRES INTERROGATIVOS…………………………………………………………………… Ti………………………………………………………………………………………….. Sa……………………………………………………………………………………..…. Xa………………………………………………………………………………………...
LIBRO PARA ENSEÑAR AYMARA
QALLTA INTRODUCCION
Markasaxa armar arsusirin markapawa, kunalaykutix achachilanakasax aka uraqinpun utjasipxiritayna, ukax kunapachati khaysa Babilonia markan arunakax taqituqir saratatawayi ukatpachwa laxra arsunakax taqituqir saratatawäyi, ukat uksaruw kimsa tunk suxtan kawkintix jiwasan mallkusax kimsa tunk suxtan laxrax walikiw utjpan sistu taqi ukanakax aksa qullasuyu markan ananukutanxa, kamisatix mä awkix uraq waxt’asax waxt’apuniwa wiñayatakiw wawanakapas ukan qamantasipxatraki ukar uñtataw jiwas aymar jaqinakax qallta jaqaqitpach aka uraqin yuririrakiwa.
Aymar jaqjamax wakisirakiwa laxra arsuñ tuqinakat wali sum yatintañasa, ukjamat jan jank’ak kun lurirjamasas yaqha laxrat arurinakapis mäki aruskipt’apxaraksa, jan uñisisa, jan maysar aynachar lukhumukusa.
Nuestro pueblo es de los aymaras, nuestros abuelos son desendientes del mismo aymara, es la existencia desde lo mas antes en edades de la confusión de la lengua Bablonico, por los tanto,
UNIDAD II
HISTORIA DE LA LENGUA AYMARA AYMARANAKAN UTJASÏWIPA
Idioma indígena originario aymara Contacto de idiomaColonización del idioma y préstamo lexicalMarcapaillu jilatasti (2007), jupax (Albo, 1988 Bertonio 1612) uka qillaqrinakan qillqatanakapan akjam siw aymar arsusirinakax aka markanakanw arsupxaraki: Lupaqa, qhana, qanch, Pacajaqi, Qaranqa, Qhillaka, Charqa, Q’araq’ara Chicha, Chuwi, Qulla, Sura, Umasuyu, Qullawayu ukjam sat markanakanx aymaranakax ch’qitatatänwa sasarakiw arsu
Consonantes de Ludovico Bertonio
Aprobación de los consonanteDr. Teofilo Layme (2012), comenta sobre la aprobación de abecedario en Cochabamba en el año
9 de Mayo 1984 decreto supremo 20227 los siguientes: a, ch, chh, ch’ i, j, k, kh, k’ , l, ll, m, n, ñ, p, ph, p’, q, qh, q’ r, s, t, th, t’, u x, y. / ¨ /
´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´
INTRODUCCION.-
Se presenta de este libro de manera inédito y científica especialmente
pa los lingüistas, educadores y normalistas como también para otros
profesionales y no profesionales dentro de las clases sociales sea
media alta baja. El libro lleva el titulo: “aymara markas nayrar
chiqanchayañani”, el autor de este texto sugiere direccionar un
aprendizaje general para todo tipo de profesionales y diferentes
variedades en el estrato social y diastratico regionalizada.
Por ello menciona algunos autores necesarios de esta índole temáticas
coorporativas para el aprendizaje aymara; a partir de Ludovico Bertonio
1603, el idioma aymara sufrió con una aculturación de los españoles, en
aspectos de la trauma sociolcultural, geolectos en la región andina, de
ahí adelante empezó a tener la interferencia lingüística desde las zonas
amazónicas de Bolivia, como mencional ….
TEMA 1. Características culturales de la lengua aymara (Aymar sarawïmp arupampi
uñañcht’äwi)
1.1. Historia de la cultura aymara (Aymar markan sarawïpa)
1.2. Aspectos generales de la cultura aymara (Aymar marka
wakichawïpa)
1.3. Lugar de vivencia (Uraqipa)
1.4. Economía (Qullqinchawïpa)
1.5. Gente (Jaqipa)
Historia de la lengua aymara (Aymara arun sarawïpa
UNIDAD I I
1.2 Aymara arsunakaEL ALBFABETO AYMARA
Aymar arsuyänaka
Cuadro fonético del aymara
MODO DEARTICULACIÓN
PUNTO DE ARTICULACIÓNBilabial Alveolar Palatal Velar Post velar
OCLUSIVOSSimplesAspiradosGlobalizados
PPhP’
ttht’
s
chchhch’
kkhk’
j
qqhq’
x
AFRICADOSSimplesAspiradosGlobalizados
mw
ln
r
llñy
FRICATIVOSLateralesNasalesSemiconsonantesVibrante
VOCALES i uAAlargamiento vocálico ( ¨ )
Aparato fonadorsamsuñan laxra arunaka
1 nasa
phusa
fosas
nasales 8
2 laka
ñaqa
alveolar9
3
10
4
11
5
12
6
13
7
14
EL ABECEDARIO AYMARA CON SUS RESPECTIVOS IMÁGENES (AYMAR ARSUÑATAK UTJIRINAKA)
A -a - a,anu
PA-pa- pa
PHApha pha
P’A- p’a - p’a
MA -ma - ma
, WA-wa- wa
TA ta ta
THA tha tha
T’a t’a t’ a
SA sa, , I- i- i , LA- la- la
NA - na- na
RA,–ra, ra
, CHA-ch- cha
CHHA - chh -chha
, CH’A –ch’a- ch’ a
LLA -lla- lla
ÑA-ña- ña,
YA-ya- ya
, KA - ka -ka
, KHA -kha – kha
K’A- k’a- k’ a
JA –ja- ja,
, U –u- u,
, QA -qa –qa
QHA-qha- qha
Q’A q’a - q’ a
, XA -xa- xa
¨
ABECEDARIO DE LETRAMAYUSCULA JACH’A QILLQAKAMAKI
A PA PHA P’A- MA WATA THA T’A SA ILA-NA - RA,CHA-, CHHA -, CH’A –LLA -, ÑA-, YA, KA- , KHA -, K’A- , JA –, U –, QA -, QHA-, Q’A , XA,
EL ABECEDARIO DELETRA IMPRENTA T’IQIQIRIMP QILLQATA
a , -pa, pha , - p’a , -ma - , wa-, ta tha, t’a, sa i- la- na- ra, ch- chh -ch’a- lla- ña- ya- ka -kha – k’a- ja- u- qa –qha- q’a - xa
EL ABECEDARIO DE LETTRA MINUSCULA
a,- pa,pha , p’a, ma, wa, tatha, t’ sa, i , la, na, ra, cha, chh - ch’ a, lla, ña, ya, ka, kha, k’ a, ja, u, qa, qha, q’ a, xa
MALLQ’AWJ KHAKHT’AMP SALLA JAK’ALLANAKAMPI
CONSONANTES POST-VELARES Y LOS ALÓFONOS VOCÁLIVOS
Aymara laxranx kimsa salla arsunakakiwa
Las vocales de la lengua aymara solo son tres.
i UA
En el uso oral delante y después de las
consonantes q, qh, q’yx las vocales escritas
con ‘i’y ‘u’ se pronuncia demanera más
abiertas como ‘e’ y ‘o’ del castellano. A estos fenómenos lingüísticos se conoce de alófonos.
Ejemplos: p uq u t a
qha n a
p i q’ i
s ixi
A aruskipaña I ichutata U llaña
ALARGAMIENTO VOCALICO.-
Paya-pä jaqi mä awki mä awicha
UNIDAD III
LOS PARES MINIMOS EN AYMAYA (NIYA KIKPA QILLQA ARSU)
Niyakipka arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni /P, PH P’ ukampi
Puyu phuyu p’uyu
Putu phuch’u p’utuqraski
Punku phusaña p’usuta
Jichhax niyakipka arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni
Para frente phara seco
Pala variedad de papa phala soga
Piya contagio p’iya agujero
Pisi menos phisi gato
Kawkharus mä arunx aka ispillpur arsunakax qillqasi?
Nayraru taypirru
Paya supaya
Pichaña urpila
Puraka chimpuña
Phayaña lluphaña
Phisi jiphilla
Phukhu chhayphu
P’akita jamp’atu
P’isqi p’ap’i
P’uyu jump’uña
Niyakipkärunaka laka ch’akh ñaqawja t – th – t’
Pares mínimos con. T, th, t’
Tanta… thantha t’ant’a
Titi thithi t’it’i
Jichhax niyakipka laka ch’akh ñ55aqawja arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni
Tata padre, señor thatha calzado suelto, holgado
T’ant’a pan thantha ropa vieja, andrajo
Tapa nido thapa liviano, sin peso
Titi gato montes thithi renegón
Tisi palo de rueca t’isi moco seco
Suti nombre sut’i pulgón de los valles
Tulu motoso thulu mazorca
¿Kawkharus mä arunx aka arunakax qillqasi?
Nayraqataru taypiru
Tapa astaña
Tiwana tantiyu
Tupu katuña
Thantha lunthata
Thithi phuthiña
Thuqhuri khithuña
T’arwa jant’aku
T’imphu sunt’iña
T’ullu junt’ucha
Niyakipkärunaka lakañaqa ch – chh – ch’
Pares mínimos con: ch, chh, ch’
ch’ullu
chhulluch’alla chhalla
Jichhax niyakipka lakañaqamp arsutarunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni
Chaka puente chäka palo de quinua
Chhalla cáscaras de cereales ch’alla arena, acto de ch’allar
Chhaxwa montón de piedra ch’axwa conflicto
Pichaña escoba phichhaña atizar
Jacha lágrima jach’a grande
Chiñi murciélago ch’iñi liendre
Chiqa recto ch’iqa izquierdo
Chiji desgracia ch’iji césped
¿Kawkharus mä arunx aka lakañaqamparsunakax qillqasi?
Chacha juchani
Chiñi jachiri
Chuyma kachucha
Chhalla pichhaña
Chhijchhi khuchhi
Chhullu jichhüru
Ch’ankha jach’atata
Ch’ikhi muxch’iña
ch’uñu Juch’usa
Niyakipkärunaka mallq’a nayraxarsuta k – kh – k’
Pares mínimos con fonemas _ka, -kha,-k’
Kaya khaya k’ara
Kanka khankha k’ank’a
Jichhax niyakipka mallq’a nayraxarsunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni
K’ak’a cresta khakha ronco
Kanka asado k’ank’a suciedad de la piel
Jik’iña arrancar jikiña encontrar
Kutu buche k’utu hijo de soltería
K’umu encorvado khumu carga
¿Kawkharus mä arunx aka mallq’a nayrax arsunakax qillqasi?
Kayu wankara
Kimsa ikiña
Kutu tukuña
Khakha jikhani
Khirkhi mukhiña
Khunu nukhuña
K’awna suK’aña
K’isa jik’iña
K’usa lak’uña
kuka quqa qala q’alala
Niyakipkärunaka mallq’awja arsu q – qh – q’
Pares mínimos con: q, qh q’
Qara qhara q’ara p’iqi
Qhilla pata
Qhurukuta
Jichhax niyakipka arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni
Qäna red qhana claro
Qañu especie de pez q’añu suciedad
Qina quena q’ina disconformidad
Qhiwiña llevar al hombro palo qiwiña tomar otro rumbo
Qullu cerro q’ullu huevo en mal estado
Qulu grano en el cuerpo qhulu duro
Qutu montón q’uthu bocio
¿Kawkharus mä arunx aka ispillpura arunakax qillqasi?
Qala yuqalla
Qillqa qillqiri
Quta qunquri
Qhathu manqhancha
Qhiya luqhi
Qhuya lunqhu
Q’apha manq’aña
Q’illu junq’i
Q’uma janq’ulla
Jichhax niyakipka arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni, qillqañäni
Pares mínimos con fonemas m – n – ñ
Maya uno naya yo
Manqha adentro ñanqha maligno
Tama grupo taña estatura
Sanu peine sañu objeto de alfarería
Ch’imi lo menudo ch’iñi liendre
Ch’ama fueza ch’aña gorrión del altiplano
Khunu nieve khumu carga
Qhuna piedra para moler qhuña césped
Pares mínimos con fonemas laterales l – ll
Laphi hoja llaphi tibio
Ali planta alli cavar
Chhala cambio de productos challa cáscara de cereales
Ch’ulu /Ch’uru caracol ch’ullu gorro
Qulu grano qullu cerro
Llakiña penar lakiña separar
Paylla pago payla sin vergüenza
Pares mínimos con las fonemas j – x
Taxa que no contiene agua taja variedad de papa
Uju tos uxu ruido
Ch’iji césped ch’ixi mezcla de dos o más colores
Chhujuña mover al bebé chhuxuña bacín
Pares mínimos con fonemas r - w – y - s
Para frente paya dos
Uru día uyu corral
Mara año maya uno
Yapu chacra wapu enojado
Sapa solo yapa aumento
UNIDAD II
ARUNTANAKA
1.1 saludos
Mayx mayx aruntanaka
Diferentes formas de saludo
Pawlu! jay
Jila! jay
Aski urüpan täta
Aski urukipanay tata
Buen día señor
Buen día sea pues señor
Aski urukipanay tatanaka.
Buenos días señores.
Jumatakis ukhamarakipanay kullaka
Asimismo sea para usted hermana
Aski urupan jila
Askiurukipanay kullaka
Buen día hermano
A Kamisaki jila P. kamisaki kullaka
P. Waliki kullaka A. Waliki jila
Cómo estás hermano cómo estás hermana
Bien hermana Bien hermano
A. ki jayp’upan jila P. Aski arumapan kullaka
P. aski jayp’ukipanay kullaka A. Aski arumakipanay jila
Buenas tardes hermano Buenas noche hermana
Buenas tardes hermana Buenas noche herman
UNIDAD V
Diferentes momentos
Aski urupan aski jayp’upan aski arumapan
Aski urukipanay aski jayp’ukipanay aski arumakipanay
DIFERENCIACIONES POR EDAD
Sullka wirinakax aruntapuniw jilirinakaruxa, janisay tiyupakpan
El menor siempre saluda al mayor ‘tiyu’ aunque no lo sea
Tiyu jay waway
Tiya jay waway
Salla jiyt’a
Alargamiento vocálico
Sutinakana
Qäna red
Yänaka cosas
chäka puente
kurürmi arco iris
-ya chhaqhtayasa
Maya mä uno
Payapä dos
Khaya khä aquél
Salla mayachhthapi
Qhara + uru qharüru mañana
Chika + uru chiküru medio día
Qillqasarana
Sarä iré qhipa pacha (tiempo futuro)
Jutayäta venía (uñjata pacha) t. Pasado de conocimiento personal
Jutatäta había venido (jan uñjat pacha) T. pasado no testimonial
Warmïña ser mujer (aruchiri)
UNIDAD
2la familiaUta
21. MASIPURA
Achit’asiña Phuqhaña arunaka
ORDENES
Aski jayp’ukipan kullaka
Aski jayp’ukipanay jilata
Utar mantanim,
uka quña qunuñar qunt’asim, ampsuma
Walikiskaniwa,
Karulina, uka pankanak aptam, tiwanapatar ucham
Ukat, k’isa um waxt’anitam, mira ampsuma.
Kullaka, uka pankanak mayt’ita, ullañataki
Jila, Aka jamuqanak antis uñaram,
Uñxatt’ayitam ampsuma.
Aka k’isa um umt’asisim
Walikiskaniwa.
Karulina, punkut lik’isini, jist’aranim
Kullaka Jumay uñtasit uñtam
Tatayituwa, jank’ay jalam.
UNIDAD V
2.2 WILAMASI
El árbol genealógico
Jach’atata jach’amama
Allchhin / allchhi
Pirmu pirma (primo/a)
Jila jila kullaka
tullqa Jilata kullakita cuñados yuxch’a
chachawarmi (tata, mama)
jach’atata (achila) awicha) jach’amama
laq’a achilanaka, awichunaka
2.3 phamill uñt’ayasiña
Kullaka, phamillaman sutinakapay yatiyita waliki, yatiyamaw lilata
¿Kuna sutinis tatamaja? Tatajax Pawlu Pirqa satawa
¿Mamamasti? Mamajan sutipax Asunta Tinkuta satawa
Jilir jilajan sutipax Wili Pirqa
sullka kullakajax Karulina Pirqa satawa
sullka sullkirix philipi Pirqa satawa
¿Jumansti tatamax kuna sutinisa? Kullaka, tatajan sutipax Ruwirtu Chuyma satawa.
Mamajan sutipax Marsila Chuqi
Kullakajan sutipax Lusila Chuymawa
Jach’atatamasti kuna sutinisa? Jach’atatajan sutipax Nikulas Pirqawa
Jach’amamajax Ramuna Tintaya sutiniwa.
2.4 jak’a phamilla jaya phamilla
ichu tata ichumama
tata lasi mamalasi
jaqi masi uta jak’a marka masi
masi munata
qhusi lulu
ijma wajcha
tutiri (wayna, tawaqu)
sullka jiliri
kullaka ¿khitis jumar sutiyatatam? Nayarux Mariya Ichumamajaw sutiyitutu
¿Uta jak’amakiti? Jisa, Ichutatajan utapax utaja jak’ankiwa
Tataman markamasipati? Jisa, tatajan marka masipawa
¿Kunats wali llakita arsta? Ichutatajax sapakiw qhiparxi, jupax ijmaxiwa.
Jan walisä Jisa, ukat llakista.
Jilir jilamax jaqichataxiti? Jisa, panixapxiwa, awch’ip thiyan jakxi
Jumax munatanixtati? Janiw, nayax tutiriw qhiparaya
Rusi, khitis jutatayna
Ruphinu masijaw jutatayna
Khitimpisa
Jupa sapakiwa
Aaa ayllunxa ut utaw jakasitaxa
Aka markan wali ch’allqhuntataw jakasitaraki
2.5 Wiñanaka
Edades
Asu wawa lala q’axu maxt’a wayna tawaqu
Chacha warmi jach’atatajach’amama chuymani
Achila awichu
Conversación
Jila kullaka
Kuna sutinis mamamaxa?
Mamajax Philipa satawa juman mamamasti kuna sutinisa?
Mamajax Maruja satawa, Tataman jilapax kuna sutinisa?
Tatajan jilapax Pawlu satawa jach’atatasasti kuna sutinisa?
Jach’atatasax Tumasi satawawa.
Tatajawa mamajawa
Presentación ante el público (markachir nayraxar uñstaña)
Nayax Asunta Mamani satatwa
Jupax jilir irpiriwa Injiñiru Winitu Tintaya
Jupax yanapirijawa, Jasintu Achu Satawa.
Jupax kullakajawa, Mariya Mamaniw sutipaxa
Jupax awtu apiriwa, sutipax Justinu Qhisphiwa
Jupax masijawa, Yini satawa
UNIDAD VII
TAQI KASTA IRNAQIRINAKA
3. ocupaciones y profesiones
Yapuchiri awatiri sawuriutachiri
P’itiri yatiri mururich’ukuri
Ocupaciones
3.1 Uñaqasaki irnaqiri
Jupax yatichiriwa jupax challwakaturiwa jupax yapuchiriwa jupax p’itiriwa jupax sawuriwa
jupax manq’aphayawa jupax uywa awatiriwa jupax utachiriwa jupax mañasuwa alakipa uywachiriwa
3.2 yatsusa irnaqiri
Awtu apiriwa jupax qulliriwa jupax phusiriwa jupax jaylliriwa
Jupax phayiriwa jupax qullt’iriwa jupax t’ant’iriwa, jupax qillqaqamani
Mamajax manq’aphayawa
Tatajax ch’ukuriwa
Kullakajax yanat irnaqi
Nayax yatiqiritwa
Jilajax pulisiyawa
Prácticas
Jupax kun luririsa? Mostrando el dibujo
Entre dos personas desconocidas.
R. Jila kamisaki
F. Jay, Nayax waliki, Jumasti
R. Nayax walikiraki, Sutijax Ruphinuwa,
jumasti kuna sutinitasa
F. Nayan sutijax Siskuwa, Nayax Wila Jaqitatwa
Jumasti kawkhatarakita
P. Nayax Lawa chakatatwa, uniwirsitatan yatiqiritwa
Jupasti khitiraki
F. Jupax kullakajawa, sutipax Asuntawa, jupax qulliriñatakiw yatiqaski.
khayana qutusipki jupanakax yatiqiri masijanakawa
P. Waliki kullaka Asunta, jichhuruta uksaru uñt’asiñaniwa.
A. Waliki Pawlinu, ukhamachiniya
P. Nayanxa paniwa kullakajaxa, jiliri kullakajan sutipax Mariyawa, sullka kullakajaxa
Rita satawa..
F. Nanakaxa pä jila mä kullakapxtwa
P. Waliki uñt’astanxa, yaqhüruw jikisipxañani
A. Waliki jikisiñkama
F. Walikipanay jikisiñkama.
4 Procedencia
P’AJALLIWISA
Nuestro origen e identidad
3.1 Kawkhatatansa
Nayax Qarqa markatatwa
Jasintux Kimsachata ayllutawa
Mariyax Qarqa markatawa
Justinux Janq’uqala markatawa.
Rusix Pukaranitawa
Ruphinux Pukaranitawa
Siskux waña jawiratawa
Jupax tawantinsuyutatwa, siway.
3.2 Maynit yatxatañäni AVERIGUAR
Kullaka Susi, juman khitimpis jakasta?
Aka Altupat markan nayax tiyajampiw jakasta
Tatama tamamasti?
Tataja mamajax Pukaranin jakasipxi
Jilama, kullakamasti?
Jupanakax sullkajanakawa, tatajamp mamajamp chikaw Pukaranin jakasipxi
Ay kullaka yaqha urasay jikisiñäni
Waliki jikisiñkama.
Jikisiñkamapanay kullaka
3.3 Jiskt’as thaqañäni
BUSCAR
Kullaka aski urukipan
Aski urukipanay jilata.
Kullaka mayay jiskt’asima
Kunacha jilata
Ruphinu Chuyma sat jilat thaqta, ¿kawkhans jakasi?
¿Kunatakirak thaqta?
Wali jank’apuniw thaqta. Jupampi aruskipañ munta
Khayiri sarnaqan (calle) Ruphinu jilatax jaki.
Tatapasti?
Tatapax pukaranin jaki, yaqhipa pachakiw juti, inas ukankaskchi.
Sart’askakim.
Waliki kullaka, jikisiñkama
Jikisinkamay jilata.
3.4 Masisar suyañäni
UBICAR
Jilata Ruphinu aski jayp’ukipan
Askijayp’ukipanay, jilata
¿Jumax khititasa?
Nayax Yuni Machaqatwa
Tatama wali jank’apuniw thaqta
¡Kunatakis tatajar thaqta?
Tatajaw kayu qhaqhsusitayna
Jupaw qhaqhantiri sat yatta, ukat jutta
Ay ampi tatajax janiw akankiti, Purarani markankiwa, ¿janit sarasma?
Iyaw jila, Pukarankamaw sarä
Walikiy sarawayakimaya
Jikisiñkama jila
Jikisiñkamay jilata.
6. todo tiene nombre
Nombres propios (iñawa suti)
Nombres comunes (ina suti)
Interrogativo kuna
El pluralizador -naka
Aymaralización de los nombres
8. las ropas
Vestimenta para mujeres
Vestimenta para varones
Diferencias en los colores
7. los animales domésticos (contar, uso de números)
Animales domésticos
En la feria
Productos
Número (dinero)
9. los objetos en la casa
Por su tamaño
Por su estado de uso
Por su forma
Pronombres demostrativos
10. Comidas y platos típicos
Apthapi
Sabores
Diferentes regiones
12. anatomía humana
13 pacha
Los días de la semana
phaxsüru lunes
ñanqhüru martes
warüru miércoles
illapüru jueves
saxrüru viernes
kurmüru sábado
willküru
Maran phaxsinakapa
Los meses del año
chinuqa Enero
anata Febrero
achuqa Marzo
qasawi Abril
llamayuMayo
mara t’aqa junio
willka kuti Julio
llump’aqa Agosto
sata qallta Septiembre
taypisata Octubre
lapaka Noviembre
jallu qallta Diciembre
Pachanaka = Tiempos
mara Año
tirsu Semestre
phaxsi Mes
pachana Semana
uru Día
urasa Hora
k’atha Minuto
ch’ipxtaSegundo
jichhüru Hoy
MasüruAyer
Walüru Anteayer
Qharüru Mañana
JurpüruPasado mañana
Willjta Madrugada
akulli = saxra urasa Media mañana
chika uru Medio día
jayp’u Tarde
chhapthapi Atardecer
aruma Noche
chikäruma Media noche
kumi década
Externos
Interno
Enfermedades
13. Compromisos a cumplir
Qillqañajawa
1,.k’isimira 3 alma p’qi Rafael 2.-lukhu lukhu
LA SEGUNDA PARTE
PRÁCTICAS Y COMPLEMENTOS EN AYMARA
LIBRO PARA ENSEÑAR AYMARA
LECCION No 1
1.3 Aymara arsunaka Fonemas del aymara
Aymar arsuyänaka
Cuadro fonético del aymara
MODO DEARTICULACIÓN
PUNTO DE ARTICULACIÓNBilabial Alveolar Palatal Velar Post velar
OCLUSIVOSSimplesAspiradosGlobalizados
PPhP’
mw
ttht’
sln
r
chchhch’
llñy
kkhk’
j
qqhq’
x
AFRICADOSSimplesAspiradosGlobalizadosFRICATIVOSLateralesNasalesSemiconsonantesVibranteVOCALES i u AAlargamiento vocálico ( ¨ )
PRIMER FORMA DEL ABECEDARIO
A Pa Ta Ka Qa PHa THa KH QHa P’a T’a K’a Q’a CHa CHHa CH’a Sa Ja Xa 1 U La LLa Ma
Na Ña Wa Ya Ra
SEGUNDO FORMA DEL ABECEDARIO
A Pa PHa P’a Ma Wa Ta THa T’a Sa I La Na Ra CHa CHHa CH’a LLa Ña Ya Ka KHa K’a Ja U Qa QHa Q’a Xa
Foto Aparato fonador
ahora escribamos con tres vocales las consonantes de fricativo, alveolar, velar y postvelar oral sorda con los tres vocales s, j, x.
Puyu phuyu p’uyu
Jichhax niyakipka arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni
Para frente phara seco
Pala variedad de papa phala soga
Piya contagio p’iya agujero
Pisi menos phisi gato
Kawkharus mä arunx aka ispillpur arsunakax qillqasi?
Nayraru taypirru
Paya supaya
Pichaña urpila
Puraka chimpuña
Phayaña lluphaña
Phisi jiphilla
Phukhu chhayphu
P’akita jamp’atu
P’isqi p’ap’i
P’uyu jump’uña
Niyakipkärunaka laka ch’akh ñaqawja t – th – t’
Pares mínimos con. T, th, t’
Tanta… thantha t’ant’a
Titi thithi t’it’i
Jichhax niyakipka laka ch’akh ñaqawja arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni
Tata padre, señor thatha calzado suelto, holgado
T’ant’a pan thantha ropa vieja, andrajo
Tapa nido thapa liviano, sin peso
Titi gato montes thithi renegón
Tisi palo de rueca t’isi moco seco
Suti nombre sut’i pulgón de los valles
Tulu motoso thulu mazorca
¿Kawkharus mä arunx aka arunakax qillqasi?
Nayraqataru taypiru
Tapa astaña
Tiwana tantiyu
Tupu katuña
Thantha lunthata
Thithi phuthiña
Thuqhuri khithuña
T’arwa jant’aku
T’imphu sunt’iña
T’ullu junt’ucha
Niyakipkärunaka lakañaqa ch – chh – ch’
Pares mínimos con: ch, chh, ch’
ch’ullu
chhulluch’alla chhalla
Jichhax niyakipka lakañaqamp arsut arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni
Chaka puente chäka palo de quinua
Chhalla cáscaras de cereales ch’alla arena, acto de ch’allar
Chhaxwa montón de piedra ch’axwa conflicto
Pichaña escoba phichhaña atizar
Jacha lágrima jach’a grande
Chiñi murciélago ch’iñi liendre
Chiqa recto ch’iqa izquierdo
Chiji desgracia ch’iji césped
¿Kawkharus mä arunx aka lakañaqamp arsunakax qillqasi?
Chacha juchani
Chiñi jachiri
Chuyma kachucha
Chhalla pichhaña
Chhijchhi khuchhi
Chhullu jichhüru
Ch’ankha jach’atata
Ch’ikhi muxch’iña
ch’uñu Juch’usa
Niyakipkärunaka mallq’a nayrax arsuta k – kh – k’
Pares mínimos con fonemas _ka, -kha,-k’
Kaya khaya k’aya
Kanka khankha k’ank’a
Jichhax niyakipka mallq’a nayrax arsunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni
K’ak’a cresta khakha ronco
Kanka asado k’ank’a suciedad de la piel
Jik’iña arrancar jikiña encontrar
Kutu buche k’utu hijo de soltería
K’umu encorvado khumu carga
¿Kawkharus mä arunx aka mallq’a nayrax arsunakax qillqasi?
Kayu wankara
Kimsa ikiña
Kutu tukuña
Khakha jikhani
Khirkhi mukhiña
Khunu nukhuña
K’awna suK’aña
K’isa jik’iña
K’usa lak’uña
kuka quqa qala q’ala
Niyakipkärunaka mallq’awja arsu q – qh – q’
Pares mínimos con: q, qh q’
Qara qhara q’ara
Jichhax niyakipka arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni
Qäna red qhana claro
Qañu especie de pez q’añu suciedad
Qina quena q’ina disconformidad
Qhiwiña llevar al hombro palo qiwiña tomar otro rumbo
Qullu cerro q’ullu huevo en mal estado
Qulu grano en el cuerpo qhulu duro
Qutu montón q’uthu bocio
¿Kawkharus mä arunx aka ispillpura arunakax qillqasi?
Qala yuqalla
Qillqa qillqiri
Quta qunquri
Qhathu manqhancha
Qhiya luqhi
Qhuya lunqhu
Q’apha manq’aña
Q’illu junq’i
Q’uma janq’ulla
Jichhax niyakipka arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni, qillqañäni
Pares mínimos con fonemas m – n – ñ
Maya uno naya yo
Manqha adentro ñanqha maligno
Tama grupo taña estatura
Sanu peine sañu objeto de alfarería
Ch’imi lo menudo ch’iñi liendre
Ch’ama fueza ch’aña gorrión del altiplano
Khunu nieve khumu carga
Qhuna piedra para moler qhuña césped
Pares mínimos con fonemas laterales l – ll
Laphi hoja llaphi tibio
Ali planta alli cavar
Chhala cambio de productos challa cáscara de cereales
Ch’ulu /Ch’uru caracol ch’ullu gorro
Qulu grano qullu cerro
Llakiña penar lakiña separar
Paylla pago payla sin vergüenza
Pares mínimos con las fonemas j – x
Taxa que no contiene agua taja variedad de papa
Uju tos uxu ruido
Ch’iji césped ch’ixi mezcla de dos o más colores
Chhujuña mover al bebé chhuxuña bacín
Pares mínimos con fonemas r - w – y - s
Para frente paya dos
Uru día uyu corral
Mara año maya uno
Yapu chacra wapu enojado
Sapa solo yapa aumento
MALLQ’AWJ KHAKHT’AMP SALLA JAK’ALLANAKAMPI
CONSONANTES POSTVELARES Y LOS ALÓFONOS VOCÁLIVOS
ARUNTANAKA
1.1 saludos
Mayx mayx aruntanaka
Aymara laxranx kimsa salla arsunakakiwa
Las vocales de la lengua aymara solo son tres.
i uA
En el uso oral delante y después de las
consonantes q, qh, q’yx las vocales escritas
con ‘i’y ‘u’ se pronuncia demanera más
abiertas como ‘e’ y ‘o’ del castellano. A estos fenómenos lingüísticos se conoce de alófonos.
Ejemplos: p uq u t a
qha n a
p i q’ i
s ixi
Diferentes formas de saludo
Pawlu! jay
Jila! jay
Aski urüpan täta
Aski urukipanay tata
Buen día señor
Buen día sea pues señor
Aski urukipanay tatanaka, mamanaka.
Jumatakis ukhamarakipanay tata
Buenos días señoras y señores.
Asimismo sea para usted señor
Aski urupan jila
Askiurukipanay kullaka
Buen día hermano
A Kamisaki jila P. kamisaki kullaka
P. Waliki kullaka A. Waliki jila
Cómo estás hermano cómo estás hermana
Bien hermana Bien hermano
A. Aski jayp’upan jila P. Aski arumapan kullaka
P. aski jayp’ukipanay kullaka A. Aski arumakipanay jila
Buen tardes hermano Buen noche hermana
Buen tardes hermana Buen noche hermano
Diferentes momentos
Aski urupan aski jayp’upan aski arumapan
Aski urukipanay aski jayp’ukipanay aski arumakipanay
DIFERENCIACIONES POR EDAD
Sullka wirinakax aruntapuniw jilirinakaruxa, janisay tiyupakpan
El menor siempre saluda al mayor ‘tiyu’ aunque no lo sea
Tiyu jay waway
Tiya jay waway
Salla jiyt’a
Alargamiento vocálico
Sutinakana
Qäna red
Yänaka cosas
chäka puente
kurürmi arco iris
-ya chhaqhtayasa
Maya mä uno
Payapä dos
Khaya khä aquél
Salla mayachhthapi
Qhara + uru qharüru mañana
Chika + uru chiküru medio día
Qillqasarana
Sarä iré qhipa pacha (tiempo futuro)
Jutayäta venía (uñjata pacha) t. Pasado de conocimiento personal
Jutatäta había venido (jan uñjat pacha) T. pasado no testimonial
Warmïña ser mujer (aruchiri)
2 la familia Uta
21. MASIPURA
Achit’asiña Phuqhaña arunaka
ORDENES
Aski jayp’ukipan kullaka
Aski jayp’ukipanay jilata
Utar mantanim,
uka quña qunuñar qunt’asim, ampsuma
Walikiskaniwa,
Karulina, uka pankanak aptam, tiwanapatar ucham
Ukat, k’isa um waxt’anitam, mira ampsuma.
Kullaka, uka pankanak mayt’ita, ullañataki
Jila, Aka jamuqanak antis uñaram,
Uñxatt’ayitam ampsuma.
Aka k’isa um umt’asisim
Walikiskaniwa.
Karulina, punkut lik’isini, jist’aranim
Kullaka Jumay uñtasit uñtam
Tatayituwa, jank’ay jalam.
2.2 WILAMASI
El árbol genealógico
Jach’atata jach’amama
Allchhin / allchhi
Pirmu pirma (primo/a)
Jila jila kullaka
tullqa Jilata kullakita cuñados yuxch’a
chachawarmi (tata, mama)
jach’atata (achila) awicha) jach’amama
laq’a achilanaka, awichunaka
2.3 phamill uñt’ayasiña
Kullaka, phamillaman sutinakapay yatiyita waliki, yatiyamaw lilata
¿Kuna sutinis tatamaja? Tatajax Pawlu Pirqa satawa
¿Mamamasti? Mamajan sutipax Asunta Tinkuta satawa
Jilir jilajan sutipax Wili Pirqa
sullka kullakajax Karulina Pirqa satawa
sullka sullkirix philipi Pirqa satawa
¿Jumansti tatamax kuna sutinisa? Kullaka, tatajan sutipax Ruwirtu Chuyma satawa.
Mamajan sutipax Marsila Chuqi
Kullakajan sutipax Lusila Chuymawa
Jach’atatamasti kuna sutinisa? Jach’atatajan sutipax Nikulas Pirqawa
Jach’amamajax Ramuna Tintaya sutiniwa.
2.4 jak’a phamilla jaya phamilla
ichu tata ichumama
tata lasi mamalasi
jaqi masi uta jak’a marka masi
masi munata
qhusi lulu
ijma wajcha
tutiri (wayna, tawaqu)
sullka jiliri
kullaka ¿khitis jumar sutiyatatam? Nayarux Mariya Ichumamajaw sutiyitutu
¿Uta jak’amakiti? Jisa, Ichutatajan utapax utaja jak’ankiwa
Tataman markamasipati? Jisa, tatajan marka masipawa
¿Kunats wali llakita arsta? Ichutatajax sapakiw qhiparxi, jupax ijmaxiwa.
Jan walisä Jisa, ukat llakista.
Jilir jilamax jaqichataxiti? Jisa, panixapxiwa, awch’ip thiyan jakxi
Jumax munatanixtati? Janiw, nayax tutiriw qhiparaya
Rusi, khitis jutatayna
Ruphinu masijaw jutatayna
Khitimpisa
Jupa sapakiwa
Aaa ayllunxa ut utaw jakasitaxa
Aka markan wali ch’allqhuntataw jakasitaraki
2.5 Wiñanaka
Edades
Asu wawa lala q’axu maxt’a wayna tawaqu
Chacha warmi jach’atatajach’amama chuymani
Achila awichu
Conversación
Jila kullaka
Kuna sutinis mamamaxa?
Mamajax Philipa satawa juman mamamasti kuna sutinisa?
Mamajax Maruja satawa, Tataman jilapax kuna sutinisa?
Tatajan jilapax Pawlu satawa jach’atatasasti kuna sutinisa?
Jach’atatasax Tumasi satawawa.
Tatajawa mamajawa
Presentación ante el público (markachir nayraxar uñstaña)
Nayax Asunta Mamani satatwa
Jupax jilir irpiriwa Injiñiru Winitu Tintaya
Jupax yanapirijawa, Jasintu Achu Satawa.
Jupax kullakajawa, Mariya Mamaniw sutipaxa
Jupax awtu apiriwa, sutipax Justinu Qhisphiwa
Jupax masijawa, Yini satawa
3. ocupaciones y profesiones
Yapuchiri awatiri sawuriutachiri
P’itiri yatiri mururich’ukuri
Ocupaciones
3.1 Uñaqasaki irnaqiri
Jupax yatichiriwa jupax challwakaturiwa jupax yapuchiriwa jupax p’itiriwa jupax sawuriwa
jupax manq’aphayawa jupax uywa awatiriwa jupax utachiriwa jupax mañasuwa alakipa uywachiriwa
3.2 yatsusa irnaqiri
Awtu apiriwa jupax qulliriwa jupax phusiriwa jupax jaylliriwa
Jupax phayiriwa jupax qullt’iriwa jupax t’ant’iriwa, jupax qillqaqamani
Mamajax manq’aphayawa
Tatajax ch’ukuriwa
Kullakajax yanat irnaqi
Nayax yatiqiritwa
Jilajax pulisiyawa
Prácticas
Jupax kun luririsa? Mostrando el dibujo
Entre dos personas desconocidas.
R. Jila kamisaki
F. Jay, Nayax waliki, Jumasti
R. Nayax walikiraki, Sutijax Ruphinuwa,
jumasti kuna sutinitasa
F. Nayan sutijax Siskuwa, Nayax Wila Jaqitatwa
Jumasti kawkhatarakita
P. Nayax Lawa chakatatwa, uniwirsitatan yatiqiritwa
Jupasti khitiraki
F. Jupax kullakajawa, sutipax Asuntawa, jupax qulliriñatakiw yatiqaski.
khayana qutusipki jupanakax yatiqiri masijanakawa
P. Waliki kullaka Asunta, jichhuruta uksaru uñt’asiñaniwa.
A. Waliki Pawlinu, ukhamachiniya
P. Nayanxa paniwa kullakajaxa, jiliri kullakajan sutipax Mariyawa, sullka kullakajaxa
Rita satawa..
F. Nanakaxa pä jila mä kullakapxtwa
P. Waliki uñt’astanxa, yaqhüruw jikisipxañani
A. Waliki jikisiñkama
F. Walikipanay jikisiñkama.
4 Procedencia
P’AJALLIWISA
Nuestro origen e identidad
3.1 Kawkhatatansa
Nayax Qarqa markatatwa
Jasintux Kimsachata ayllutawa
Mariyax Qarqa markatawa
Justinux Janq’uqala markatawa.
Rusix Pukaranitawa
Ruphinux Pukaranitawa
Siskux waña jawiratawa
Jupax tawantinsuyutatwa, siway.
3.2 Maynit yatxatañäni AVERIGUAR
Kullaka Susi, juman khitimpis jakasta?
Aka Altupat markan nayax tiyajampiw jakasta
Tatama tamamasti?
Tataja mamajax Pukaranin jakasipxi
Jilama, kullakamasti?
Jupanakax sullkajanakawa, tatajamp mamajamp chikaw Pukaranin jakasipxi
Ay kullaka yaqha urasay jikisiñäni
Waliki jikisiñkama.
Jikisiñkamapanay kullaka
3.3 Jiskt’as thaqañäni
BUSCAR
Kullaka aski urukipan
Aski urukipanay jilata.
Kullaka mayay jiskt’asima
Kunacha jilata
Ruphinu Chuyma sat jilat thaqta, ¿kawkhans jakasi?
¿Kunatakirak thaqta?
Wali jank’apuniw thaqta. Jupampi aruskipañ munta
Khayiri sarnaqan (calle) Ruphinu jilatax jaki.
Tatapasti?
Tatapax pukaranin jaki, yaqhipa pachakiw juti, inas ukankaskchi.
Sart’askakim.
Waliki kullaka, jikisiñkama
Jikisinkamay jilata.
3.4 Masisar suyañäni
UBICAR
Jilata Ruphinu aski jayp’ukipan
Askijayp’ukipanay, jilata
¿Jumax khititasa?
Nayax Yuni Machaqatwa
Tatama wali jank’apuniw thaqta
¡Kunatakis tatajar thaqta?
Tatajaw kayu qhaqhsusitayna
Jupaw qhaqhantiri sat yatta, ukat jutta
Ay ampi tatajax janiw akankiti, Purarani markankiwa, ¿janit sarasma?
Iyaw jila, Pukarankamaw sarä
Walikiy sarawayakimaya
Jikisiñkama jila
Jikisiñkamay jilata.
6. todo tiene nombre
Nombres propios (iñawa suti)
Nombres comunes (ina suti)
Interrogativo kuna
El pluralizador -naka
Aymaralización de los nombres
8. las ropas
Vestimenta para mujeres
Vestimenta para varones
Diferencias en los colores
7. los animales domésticos (contar, uso de números)
Animales domésticos
En la feria
Productos
Número (dinero)
9. los objetos en la casa
Por su tamaño
Por su estado de uso
Por su forma
Pronombres demostrativos
10. Comidas y platos típicos
Apthapi
Sabores
Diferentes regiones
12. anatomía humana
13 pacha
Los días de la semana
phaxsüru lunes
ñanqhüru martes
warüru miércoles
illapüru jueves
saxrüru viernes
kurmüru sábado
willküru
Maran phaxsinakapa
Los meses del año
chinuqa Enero
anata Febrero
achuqa Marzo
qasawi Abril
llamayuMayo
mara t’aqa junio
willka kuti Julio
llump’aqa Agosto
sata qallta Septiembre
taypisata Octubre
lapaka Noviembre
jallu qallta Diciembre
Pachanaka = Tiempos
mara Año
tirsu Semestre
phaxsi Mes
pachana Semana
uru Día
urasa Hora
k’atha Minuto
ch’ipxtaSegundo
jichhüru Hoy
MasüruAyer
Walüru Anteayer
Qharüru Mañana
JurpüruPasado mañana
Willjta Madrugada
akulli = saxra urasa Media mañana
chika uru Medio día
jayp’u Tarde
chhapthapi Atardecer
aruma Noche
chikäruma Media noche
kumi década
Externos
Interno
Enfermedades
13. Compromisos a cumplir
Qillqañajawa
TEMA 1. Características culturales de la lengua aymara (Aymar sarawïmp arupampi
uñañcht’äwi)
1.6. Historia de la cultura aymara (Aymar markan sarawïpa)
1.7. Aspectos generales de la cultura aymara (Aymar marka
wakichawïpa)
1.8. Lugar de vivencia (Uraqipa)
1.9. Economía (Qullqinchawïpa)
1.10. Gente (Jaqipa)
1.11. Historia de la lengua aymara (Aymara arun sarawïpa)
TEMA 2. Cuadro signográfico del idioma aymara (Aymar arun qillqanakapa)
2.1. El cuadro signográfico aymara (aymar arun qillqañanaka)
2.2. Cuadro de fonemas consonánticos (26 qillqanaka)
2.3. Cuadro de fonemas vocálicos (Arsunaka)
2.4. El alargamiento vocálico (Arsuyïri)
2.5. Los pronombres personales (Sutilantinaka)
TEMA 3. Saludarse encontrarse (Aruntasiña jikthaptasiña)
3.1. Saludo en el día (Urun aruntasiña)
3.2. Saludo en la tarde (Jayp’un aruntasiña)
3.3. Saludo en la noche (Aruman aruntasiña)
3.4. Introducción al sufijo -ru (Arktiri -ru)
3.5. Introducción al sufijo -kama (Arktiri -kama)
3.6. Otras formas de saludo (Yaqha aruntasiñanaka)
TEMA 4. Los números (jakhunaka)
4.1. Los números cardinales (Jakhunaka)
4.2. Los números ordinales (Sarïr jakhunaka)
4.3. Introducción al sufijo -naka (Arktiri -naka)
4.4. Palabras importantes (Wakiskir arunaka)
4.5. Cuántos años tienes (Qhawqha maranitäsa)
4.6. Otras preguntas con los números (Yaqha jiskt’awinaka)
TEMA 5. Los colores (Saminaka)
5.1. Colores primarios (nayrïr saminaka)
5.2. Los colores de las banderas (Wiphalanakan saminakapa)
5.3. Los colores de los animales (Uywanakan saminakapa)
5.4. Sufijos posesivos (Jaqinka yirinaka)
5.5. Sufijos demostrativos (Uñjir arkirinaka)
TEMA 6. Los animales (Uywanaka)
1.1. La fauna andina (Uywanaka/ kunayman laq’unaka)
1.2. Animales domésticos (Jaqi jak’ankirinak uywanaka)
1.3. Animales acuáticos (Umankirinaka)
1.4. Animales salvajes (Jayankir jaqin laq’unaka)
1.5. Aves (chhiqhaninaka/jamach’inaka)
1.6. Reptiles (Jisknaqtirinaka)
1.7. Insectos (Qapurinaka/laq’unaka)
TEMA 7. Los alimentos (Manq’añanaka)
7.1. Las frutas (Muxsachunaka)
7.2. Vegetales y verduras (Achunaka)
7.3. Otros alimentos (Yaqha achunaka)
7.4. Sobre la tradición oral (Aymar arun siwsawinakapa)
7.5. Introducción al sufijo -taki (Arktiri -taki)
7.6. Introducción al sufijo -mpi (Arktiri -mpi)
TEMA 8. La familia (Wila masi)
8.1. Relaciones de parentesco (Wila masi, jaya familia-jak’a familia)
8.2. En la casa (Utana, jak’a familia)
8.3. Introducción a lo sufijos de pertenencia (Nayankirin arktirinaka)
8.4. Cancionero (Jallt’awïri)
8.5. Actividades andinas (Aymaranakan sarawinakapa)
8.6. Introducción al sufijo -iri (Arktiri -iri)
TEMA 9. Las ocupaciones (Irnaqawinaka)
9.1. Trabajos (Lurawïnaka/irnaqawinaka)
9.2. Vestimenta andina (Aymar markachirinakan isinakapa)
9.3. Estructura social andina (Aymar markachirinaka)
9.4. Descripción de festividades y costumbres (Aymar phunchawinaka)
9.5. Formaciones oracionales simples (Jasa aru tamakaka)
9.6. Introducción a los sufijos interpersonales (Arktirinaka -sma, -ista, -itu, -
-tam, -situ)
TEMA 10. El cuerpo humano (Jaqi janchi sutinakapa)
10.1. Las partes del cuerpo humano (Jaqi janchi sutinakapa)
10.2. El cuerpo del varón (Chachan janchi sutinakapa)
10.3. El cuerpo de la mujer (Warmi janchi sutinakapa)
10.4. Órganos internos (Manqha janchin sutinakapa)
10.5. Algunas enfermedades (Usunaka)
10.6. Canción y traducción (jallt’äwi-atimi)
2. BIBLIOGRAFÍA
ALBO, X. y LAYME, F. (1992). El renacimiento de la literatura aymara. CIPCA, UMSA. La Paz.
BARNADAS, J. (1978) Apuntes para una historia aymara. CIPCA, cuadernos de investigación 6. La Paz.
ESPINOZA M., G. (2011). Aymar arux yatintañäni. El Alto-La Paz.
ESPINOZA, G. (2012). El aymara de El Alto: actitudes lingüísticas en la enseñanza de esta lengua en colegios de nivel secundario. MUSEF, 26 RAE. La Paz.
KÜPER, W. (compilador). (1993). Pedagogía Intercultural Bilingüe: experiencias de la región andina. Quito. P.EBI, (MEC-GTZ), Abya-Yala.
LAYME, P., F. (2000). Manual de la lengua aymara (intensivo). ICB. La Paz.