1. Dr. sc IMRLIJE ALILI METODOLOGJIA E PUNS HULUMTUESE
SHKENCORE 2013
2. 1 KAPITULLI I METODOLOGJIA E PUNS HULUMTUESE SHKENCORE
Konceptet themelore t metodologjis: Metodologjia (koncepti) Shkenca
(Struktura e njohuris shkencore) Nocioni i metods shkencore Parimet
e njohurive shkencore Procedura metodologjike (fazat kryesore t
procesit t hulumtimit - shkurtimisht) Llojet e hulumtimit (kriteret
themelore pr dallimin midis llojeve t hulumtimit) Fusha dhe t dhnat
e hulumtimit n shkencat shoqrore Treguesit
3. 2 Metodologjia (nocioni dhe qllimi) Metodologjia (rrjedh nga
fjalt greke methodos - rrug dhe logos dije, shkenc) sht studimi i
metodave dhe mnyrave t fitimit t njohurive shkencore (materiale,
sociale dhe shpirtrore). Metodologjia sht shkenc pr shkencn. Ajo
sht meta-shkenc apo mendimi pr t menduarit. Qllimi i metodologjis
sht q t kuptohet thelbi i njohurive shkencore dhe t vendos parimet
themelore n prvetsimin e saj dhe shqyrtimin kritik. Prve ksaj,
metodologjia na mson se me cilat mjete duhet t shrbehemi q t arrijm
t njohim n mnyr m t vrtet (objektive) botn. Shkenca (struktur e
njohurive shkencore) Shkenca sht nj sistem i njohurive t realitetit
t prcaktuar n mnyr objektive dhe q i shrben njeriut pr t prmirsuar
jetn e tij dhe pr t studiuar at realitet. Struktura e njohurive
shkencore Ekzistojn nivele t ndryshme t dijes shkencore, duke
filluar nga t dhnat dhe faktet, prmes ligjeve dhe teorive deri n tr
sistemet shkencore. T dhnat. do pun hulumtuese-shkencore empirike
fillon me mbledhjen e t dhnave. T dhna shkencore relevante jan ato
t dhna q jan n funksion t hulumtimit, ose, t cilat jan t
specifikuara n qllimin e hulumtimit dhe q mund t lidhen me hipotezn
e parashtruar. Pastaj, kto jan t dhna t mbledhura me teknika dhe
procedura t standardizuara pr mbledhjen e t dhnave. Faktet
(dshmit). Paraqesin marrdhnie empirike t themeluara n mnyr
artificiale n natyr dhe n shoqri, p. sh. fakt sht q n dimr bie bor.
Faktet jan publike, t verifikuara dhe t testueshme dhe prfaqsojn
shtylln e par mbi bazn e t cilave mund t pretendojm dika n shkenc.
Ligjet jan pak a shum nj pasqyrim subjektiv i sakt i ligjshmrive
ekzistuese reale. Ligjshmria paraqet nj marrdhnie t caktuar n mes
sendeve dhe fenomeneve natyrore dhe shoqrore, t cilat ekzistojn
pavarsisht nga njohurit tona. Karakteristikat kryesore t ligjeve
shkencore jan: 1) Ligji gjithmon shpreh nj marrdhnie, pr shembull
lidhjen n mes dukurive t caktuara n natyr dhe n shoqri; 2) Ligjet
empirike shkencore paraqesin marrdhnie t prgjithshme, universale
dhe t vazhdueshme. Ligji shkencor ideal ka vler universale dhe
prandaj vlen pr t gjitha rastet e referuara; Pr dallim nga ligjet n
shkencat natyrore ku A i paraprin B, ligjet n shkencat shoqrore nuk
kan vler t till t prgjithshme dhe universale. N shkencat shoqrore,
A i paraprin B nse
4. 3 plotsohen kushtet a, b, c... Pr kt arsye, q n kto kushte
ligji t ket status t ligjit shkencor sht e nevojshme q saktsisht t
prcaktohen t gjitha kushtet relevante, d.m.th. t paraqitet se nn
far kushtesh dukuria (fenomeni) A sht e lidhur me dukurin B. Llojet
m t zakonshme t ligjeve n shkencat shoqrore jan: ligjet e temporale
(te ligjet temporale koha paraqitet si prcaktues i rndsishm i
ligjit, pr shembull, me kalimin e kohs procesi i t harruarit sht m
i ngadalshm); ligjet funksionale (tregojn lidhjen e fenomeneve t
caktuara q nuk jan n marrdhnie shkaksore, por t dyja jan funksion i
nj faktori t tret); ligjet kauzale (kan t bjn me shpjegimin e
lidhjeve shkaksore midis dukurive t caktuara) Teorit jan shpjegime
gjithprfshirse t fenomeneve t caktuara ose t grupeve t dukurive.
Edhe pse jan t bazuara n ndrtimin empirik (bashkojn nj numr t
ligjeve dhe prpiqen ti lidhin dhe ti shpjegojn), gjegjsisht, teorit
kryesisht jan hipotetike. Veanrisht, kjo sht karakteristik pr
shkencat shoqrore, ku do teori prbhet prej shum elementeve t
aspektit hipotetik (boshllqet mbushen me supozime, p.sh. pr
ekzistimin e nj fenomeni, ose lidhjen e nj fenomeni, ose me nxitjen
e nj fenomeni). Sistemet shkencore jan shpjegime t plota,
gjithprfshirse, multidisiplinare t fenomeneve natyrore ose shoqrore
q n vete integrojn faktet, ligjet dhe teorit. Koncepti i metods
shkencore Metoda paraqet mnyr t menduarit dhe hulumtimit n shkenc.
Metoda shkencore prdoret pr t fituar njohuri sa m reale. Metoda n
kuptimin e gjer prfshin tre komponent themelor: qasjen e
prgjithshme hulumtuese (Parimet e njohurive shkencore) procedurat
metodologjike hulumtuese (fazat e procedurs hulumtuese) metodat dhe
teknikat e hulumtimit. Qasja e prgjithshme (njohuri paraprake), sht
njohuria pr parimet e prgjithshme pr dijen shkencore
(objektiviteti, besueshmria, saktsia, etj.). N komponentin e dyt,
bhet fjal pr njohurit n lidhje me procedurat dhe proceset e dijes t
njohurive shkencore (fazat e hulumtimit shkencor). Komponentin e
tret t metods e prbn njohuria pr teknikat e hulumtimit dhe
mbledhjes t t dhnave Aplikimi i metods t njohurive shkencore
garanton objektivitet - q konkluzionet e fituara me hulumtimin t
jen t vrteta. Parimet e njohurive shkencore Ekzistojn disa parime q
karakterizojn shkencn, pr shembull, krahasuar me dijen racionale.
Disa nga parimet m t rndsishme jan:
5. 4 parimi i objektivitetit, parimi i besueshmris, parimi i
universalitetit, parimi sistematizimit sinteza e induksionit dhe
deduksionit, sinteza sasiore (kuantitative) dhe cilsore
(kualitative). Parimi i objektivitetit t njohuris shkencore Parimi
i objektivitetit ka disa rndsi themelore. E para, dhe m kryesorja
sht njohja dhe prdorimi i logjiks apo mnyrs shkencore t dijes
(aplikimi i procedurs metodologjike). N kuptimin e dyt
objektivitetit nnkupton paansin ndaj t dhnave dhe fakteve deri te t
cilat studiues vjen. Shkenctari informacioneve dhe fakteve u qaset
me duar sterile pa paragjykime personale, kulturore, ideologjike
dhe paragjykime t tjera. M n fund, objektiviteti prmbushet nse
ekziston miratim ndr subjektiv, nse ajo deri te e cila kemi arritur
sht e verifikueshme (nse studiues t tjer duke prdorur t njjtn
metodologji do t arrijn rezultate t njjta). Parimi i besueshmris s
njohurive shkencore Besueshmria sht e knaqur n qoft se rezultatet e
fituara n hulumtim jan relativisht t prhershme, nse n hulumtimin e
prsritur arrihen rezultate t njjta, nse n periudh relativisht t
gjat kohore rezultatet (gjetjet) themelore krkimore prballojn
kritikat, nse karakteristikat themelore t fenomenit mbeten t
pandryshuara (t qndrueshme, stabile). Parimi saktsis s njohurive
shkencore Parimi i saktsis m mir kuptohet n aplikimin e gjuhs.
Gjuha e shkencs sht e sakt deri n at mas sa q shtja e kuptimit t
nocioneve themelore nuk duhet t vij n pyetje. N punn shkencore
prdoren ato simbole q kan t prcaktuara t gjitha dimensionet
themelore, ndrsa nj simbol mund t ket vetm nj kuptim. Parimi i
prgjithsis (universalitetit) t njohurive shkencore Parimi i
prgjithsis. Shkenca synon t zbuloj at q sht e prgjithshme, q vlen
pr nj numr t rasteve individuale t caktuara. Prderisa te shkencat
natyrore parimi i prgjithsis kryesisht sht i prmbushur, n shkencat
shoqrore prgjithsia sht e kushtzuar. Ligjet shoqrore jan t vlefshme
nn kushte t caktuara. Q nj ligj n shkencat shoqrore t plotsoj
krkesat e vlers shkencore, prve vet ligjit duhet t prcaktoj edhe
kushtet nn t cilat ai ligj ushtrohet.
6. 5 Parimi sistematik i njohurive shkencore Parimi i
sistematizimit. Shkenca paraqet nj sistem t plot t njohurive q mund
t jen t lidhura n aspekt funksional ose t kauzalitetit (lidhja
shkak - pasoj). do fakt, ligj, teori, etj. Deri te t cilat
studiuesi arrin n hulumtim duhet t vendoset n lidhje me t gjitha
njohurit shkencore. Sinteza e induksionit dhe deduksionit Sinteza e
induksionit dhe deduksionit. Deduksioni, karakteristik e rrugs s
njohuris shkencore pr analiz racionale teorike. Piknisjen e ka n nj
qndrim prgjithsisht t pranuar dhe prfundon n raste individuale dhe
t veanta (prej lart posht). Induksioni, paraqet rrugn e kundrt t
dijes (prej posht - lart) dhe sht karakteristik e hulumtimit
empirik. Fillohet prej t dhnave t mbledhura (individuale) dhe
sillet konkluzion i prgjithshm, i cili pastaj vlen pr t gjitha
rastet. Shembull: Si sht dashur t mendohet n Mesjet? Edhe pse
mundsit e vzhgimit dhe konkludimit induktiv i kan qen gjithmon n
dispozicion njeriut, gjat shum viteve ka ndodhur q ai nuk ka besuar
n at q ka pa, dgjuar, q ka mund t nuhas, shijoj ose prek. Besimi n
Zot ka qen mbi besimin n vete. N nj prej shnimeve t tij, Francis
Bacon (1605) jep shembull t nj diskutimi skolastik (shkollor) pr
fenomenin natyror. Viti 1432 p.e.r. sht zhvilluar debat i nxeht
ndrmjet vllezrve murgj mbi numrin e dhmbve n gojn e kalit. Debati
ka zgjatur plot 13 dit. Jan nxjerr dhe shfrytzuar t gjith librat e
vjetra dhe kronikat dhe kjo siguroi nj erudicion (msim) kaq t madh
dhe t thell si kurr m par n kt fush. N fillim t dits s katrmbdhjet,
nj murg i ri me prejardhje nga nj familje me reputacion i pyeti
udhheqsit e tij t ditur q edhe ai t thot nj fjal, dhe pr udi t
diskutantve, menuria e thell e t cilve ishte shqetsuar shum - ai u
lut atyre q gjrat ti zgjedhin n mnyr vulgare dhe t papar:
gjegjsisht, t hapin gojn e nj kali, t numrojn dhmbt dhe t gjejn
zgjidhjen e problemit t tyre. Diskutuesit e tjer, duke u ndjer
thell t lnduar pr dinjitetin e tyre, me shum zhurm dhe duke brtitur
e detyruan q t dal jasht. Sepse, than ata, sht e sigurt q edhe vet
Satana (dreqi) ka hyr n t dhe sht mendur, pasi q ka prmendur rrugn
e egr dhe t prishur pr zbulimin e s vrtets, e cila sht n kundrshtim
me msimin e gjith Etrve t Kishs. Pas edhe m shum ditve me znka dhe
diskutime, pllumbi i paqes zbriti n grupin ton dhe t gjith si
deklaruan q problemi do t mbetet nj mister i prjetshm pr munges t
trishtuar t t dhnave historike dhe teologjike pr at, dhe urdhruan q
kjo t shnohet."
7. 6 Mnyra moderne e njohurive shkencore prfshin sintezn e
induksionit dhe deduksionit. N hulumtimet moderne niset prej
qndrimit t prgjithshm t hipotezs, e cila testohet (pranohet ose
refuzohet) bazuar n t dhnat e mbledhura empirike. Sinteza sasiore
dhe cilsore Sinteza e sasiore dhe cilsore. N periudha t ndryshme t
zhvillimit t metods shkencore, kan dominuar analiza cilsore ose
sasiore. Pr shembull, rruga e njohurive e Aristotelit konsistenca
deduktive nnkuptonte kryesisht analizn kualitative (cilsore)
logjike. Nga ana tjetr, pozitivistt kan tendenc krijimin e
marrdhnie sasiore q m pas nuk duhej interpretuar. Mnyra moderne e
njohurive shkencore prfshin sintezn sasiore dhe cilsore n analiz.
Analiza kuantitative nnkupton matjen (konstatimin e marrdhnieve,
lidhjes), dhe interpretim cilsor t ktyre marrdhnieve (lidhjeve,
raporteve). Procedura metodologjike (fazat kryesore t procesit t
hulumtimit) Procedura metodologjike prbhet nga disa faza t
caktuara, veprime nprmjet t cilave krkimi kalon dhe paraqesin nj
garanci t caktuar t objektivitetit (njohuri e vrtet shkencore).
Fazat e procedurave krkimore n mnyra t ndryshme jan t prcaktuara n
literatur. Megjithat, n shumicn e rasteve kan t bjn me disa veprime
themelore: formulimi i problemit hulumtues (krkimor) definimi
teorik dhe operativ (punues) i dukuris q sht subjekt i hulumtimit
vendosja e supozimeve t mparshme hipotezat e krkimit mbledhja e t
dhnave shpjegim shkencor dhe verifikimi i hipotezave Faza e par e
hulumtimit paraqet identifikimi e lnds krkimore ose problemit
krkimor (hulumtues). Lnda e hulumtimit zakonisht sht nj marrdhnie
(lidhje) e caktuar n mes dukurive (fenomeneve), prandaj prcaktimi i
lnds prfshin s pari, prcaktimin e vet fenomeneve ndrmjet t cilave
lidhja sht prcaktuar, dhe pastaj prcaktimin e natyrs s vet
marrdhnies. Prkufizimi teorik i problemit krkimor paraqet operacion
logjik me t cilin prmes koncepteve abstrakte prcaktohet thelbi i
fenomenit q hulumtohet. Definimi operacional (punues) i problemit
qndron n prcaktimin e treguesve (indikatorve, koeficienteve) q mund
t ekzaminohen dhe testohen n mnyr empirike dhe t cilt prfaqsojn
manifestim t konceptit t jashtm abstrakt. Pr shembull, prkufizimi i
lumturis mund t jen pohimet e njerzve nse jan t lumtur apo jo. Pasi
t realizohet definimi i operativ, parashtrohen hipotezat
(supozimet) krkimore. Funksioni i tyre sht q t supozohet lidhja
midis dukurive q i hulumtojm dhe faktorve t tjer t cilt
8. 7 sipas supozimit mund t jen n ndonj far lloj lidhjeje
(p.sh. t shkaksis). Qllimi i hulumtimit sht q t verifikohet
realizueshmria e hipotezs s parashtruar. N fazn e ardhshme t
hulumtimit mblidhen dhe klasifikohen (prpunohen) t dhnat. Ktu, ve m
hyhet n fazn kritike t hulumtimit shkencor - faza e shpjegimit
shkencor dhe prcaktimit t lidhjeve, p.sh. korrelacionit (pr shkalln
e lidhjes midis dy ose m shum dukurive) ose marrdhnieve funksionale
(ligjet funksionale m shpesh thjesht prcaktojn lidhjen reciproke t
fenomeneve - kur ndryshon njra dukuri , ndryshon edhe tjetra), ose
marrdhniet shkakore (kur njra dukuri, variabli i pavarur, kusht i
mjaftueshm ,sht shkak i ndryshimeve t dukuris tjetr, variabl i
varur). Llojet e hulumtimit (kriteret themelore pr klasifikimin e
llojeve t hulumtimit) Ekzistojn kritere t ndryshme pr t br dallimin
midis llojeve t hulumtimit. I pari, sht i bazuar n dallimin midis
llojeve t krkimit sipas qllimit t tyre prfundimtar (sipas ktij
kriteri dallojm hulumtime eksploruese, shpjegues, prshkruese dhe
parashikuese); Kriteri i dyt bazohet n faktin se a bhet fjal pr nj
studim t vetm ose pr nj seri t studimeve t ndrlidhura (hulumtimet e
vetme dhe t zhvillimit); Kriteri i tret ka t bj me prcaktimin
ndrmjet hulumtimeve jo-eksperimentale (t sondazhit, anketimit) dhe
hulumtimeve eksperimentale. Dallimi i llojeve t hulumtimit n baz t
qllimit a) Qllimi i hulumtimit mund t jet nj zbulimi (eksplorim) i
dukuris (fenomenit). Qllimi i hulumtimit mund t jet nj studim apo
eksplorim, krkim i ri, e dukuris m shum ose m pak e panjohur dhe
rrethanat n t cilat ajo paraqitet. Hulumtimi eksplorues (zbulues)
krkimor sht i fokusuar n identifikimin e fenomeneve, ndarjen e tyre
reciproke, identifikimi i tipareve karakteristike t tyre,
shpeshtsin e ndodhjes (frekuencat e paraqitjes) etj. (me nj fjal,
njohjen e dukuris). b) Qllimi i hulumtimit mund t jet nj prshkrim
(deskripcion) i dukuris Objektivi i dyt mund t jet prshkrimi ekzakt
ose deskripcioni i fenomenit. Qllim i till vendoset kur bhet fjal
pr fenomen t rndsishm q duhet t njihet sakt dhe t prshkruhet
maksimalisht n mnyr objektive, t definohet ose ri definohet.
9. 8 c) Qllimi i hulumtimit mund t jet - nj shpjegim
(shtjellim) i dukuris Objektivi i tret mund t jet nj shpjegim apo
shtjellim i nj fenomeni. Hulumtimet shpjeguese merren me dukurit t
cilat kan qen t prshkruara m par, dhe tani ne duam q ata ti
shpjegojm. Te hulumtimet shpjeguese fillohet nga nj apo m shum
supozime rreth lidhjes midis fenomenit dhe ndonj dukurie tjetr.
Hulumtimi duhet t pohoj apo mohoj supozimet e tilla t parashtruara.
d) Qllimi i hulumtimit mund t jet nj parashikim i dukuris S katrti,
hulumtimi mund t organizohet me qllim q t siguroj nj parashikim t
dukuris n kuptimin e paraqitjes s fenomeneve t caktuara,
ndryshimeve n karakteristikat e tyre thelbsore. Hulumtimet
parashikuese jan vetm nj lloj i veant i hulumtimit eksplorues.
Hulumtimet e nj hershme ose krkimet zhvillimore Hulumtuesi
zakonisht planifikon krkime vetm t nj hershme, por nuk jan t rralla
rastet q hulumtimet t realizohen n seri (hulumtimet zhvillimore)
duke filluar nga eksplorimi (njohja e dukuris), prshkrimi i saj
(prshkrimi i sakt dhe prkufizimi), deri n shpjegimin dhe
parashikimin (parashikimi i fenomeneve t tjera t bazuara n t).
Hulumtimet eksperimentale dhe jo-eksperimentale N hartimin e
studimeve eksperimentale shtja kryesore lidhet me manipulimin
eksperimental t faktorit eksperimental dhe kontrollit t variablave
t tjera. Te hulumtimet jo-eksperimentale shtjet kryesore kan t bjn
me zgjedhjen e nj mostre prfaqsuese, prdorimi i procedurave
standarde pr mbledhjen dhe prpunimin e t dhnave. Lnda (subjekti)
dhe t dhnat n hulumtimin dukurive shoqrore Nocioni i lnds: Lnd sht
cilido element i realitetit, real apo imagjinar q sht me interes pr
ne ose shkencn. far mund t jet subjekt i hulumtimit n shkencat
shoqrore. N prgjithsi lnd e studimeve mund t jen dukurit shoqrore,
ngjarjet shoqrore ose proceset shoqrore. Dukuria shoqrore sht
gjithka q po ndodh ose ekziston n nj hapsir t veant fizike ose
sociale dhe n nj koh t dhn. N fenomene shoqrore mund t prfshijm do
gj q ndodh n marrdhniet midis njerzve dhe komuniteteve t tyre.
Fenomenet sociale jan, pr shembull jeta lagjet me varfri, sistemi
politik ose sistemi i vlerave n bashksi dhe kshtu me radh.
10. 9 Ngjarja paraqet nj grup t tr t ngjarjeve q ka fillimin e
tij, progresin dhe prfundimin, respektivisht rezultatin e tij. N
aspekt kohor sht i kufizuar dhe shpesh sht afatshkurtr. Ngjarje sht
nj loj futbolli, tubim politik, dit e Camellias, etj. Procesi
paraqet nj grup kompleks t ngjarjeve q kan nj drejtim t prbashkt t
zhvillimit. Proceset jan t zakonisht afatgjat dhe kohzgjatja e tyre
matet me vite apo dekada, pr shembull, urbanizimi ose pranimi i
internetit si nj medium ose globalizimi. Procese nuk jan aq t
thjesht si ngjarja dhe n vetvete mund bashkon nj mori t dukurive
dhe ngjarjeve shoqrore. Indikatort (Treguesit) Disa fenomene mund t
regjistrohen dhe t maten n mnyr t drejtprdrejt. Pr shembull, n qoft
se ne jemi t interesuar pr moshn, nivelin e t ardhurave, statusin
martesor, numrin e fmijve, etj. Megjithat, ekzistojn disa dukuri t
cilat nuk mund t vzhgohen n mnyr t drejtprdrejt apo t maten. Pr
shembull, knaqsia nga puna ose lumturia. LNDA E STUDIMIT Paraqitja
e lnds: Indikatort Qndrime Deklarata (me shkrim ose me goj);
procedura; t dhnat pr karakteristikat e dukurive t mjedisit natyror
dhe shoqror. Ndjenja Deklarata, gjeste, mimika, lvizje, objekte
materiale Sjellja Veprimet individuale dhe grupore; deklarata;
Informimi Deklarata q tregojn sasin e informacionit t sakt n lidhje
me dika, procedura t cilat jan tregues t ekzistimit (mos ) t
informacioneve pr dika; Media (publiku) Deklarata, sjellje (shikimi
TV, leximi i gazetave, dgjimi radios, prania n internet) Media
(prmbajtja) Prmbajtja e shkruar (tekste), Prmbajtje me imazh
(fotografi, postera, vizatime), prmbajtje audio-vizuale shnime t
filmuara Institucione /organizata / Komunitete dokumente (shnime me
shkrim, vizuale dhe audio- vizuale); Deklarata; sjellja e individve
dhe grupeve Norma dokumente (shnime me shkrim, vizuale dhe audio-
vizuale); Deklarata; sjellja e individve dhe grupeve Ngjarje
sjellja e individve dhe grupeve, deklarata, gjeste, mimika, lvizje,
objekte materiale, lloje t ndryshme t artefakteve, simbole
religjioze, gjsende t ndryshme, lloje t ndryshme t pajisjeve q
prdoren gjat nj ngjarjeje, vepra artistike UN lnd hulumtimi:
personaliteti Prvoja personale: prshtypjet personale (fotografi,
ndjenja), shfaqjet, nocionet, qndrimet, ndjenjat, ndrrat Ne si
studiues nuk kemi qasje t drejtprdrejt n mendimet, dshirat,
shpresat, vlersimet dhe pikpamjet (qndrimet) e njerzve t tjer, por
kjo nuk do t thot se ata nuk mund t maten.
11. 10 Mnyrat me t cilat regjistrojm dhe matim kto dukuri jan t
ndryshme nga mnyrat e regjistrimit dhe matjes s drejtprdrejt t
fenomeneve n dispozicion. N kt rast, mbshtetemi n manifestime t
jashtme (treguesit) e ktyre fenomeneve komplekse q nuk mund t
regjistrohen dhe maten n mnyr t drejtprdrejt. Kto tregues t jashtm
quhen indikator. Indikatort jan an e jashtzakonshme e nj lnde
(subjekti) t hulumtimit, ajo q u sht n dispozicion shqisave tona
(shikimit, prekjes, shijes, nuhatjes) dhe q mund t regjistrohet.
Duke prdorur indikatort e trthort n mnyr t drejtprdrejt formojm nj
pamje t fenomenit q na intereson. Bazuar n deklaratat e subjektit,
duke vzhguar gjestet e tij, mimikn e tij t fytyrs dhe kshtu me
radh. Pr normat t cilat vlejn n ndonj firm ne konkludojm n baz t
dokumenteve ose t sjelljes s puntorve. T dhnat jan indikatort q jan
vrejtur (regjistruar ), qoft me ndihmn e shqisave ose prmes
instrumenteve posarisht t projektuara (grumbullimit i t dhnave). T
dhnat e mbledhura analizohen dhe shrbejn si baz pr hartimin e
konkluzioneve n lidhje me dukurin q sht lnd e hulumtimit. Lloji i
indikatorit prcakton edhe mnyrn se si ata regjistrohen (mbledhja e
t dhnave). Kshtu, pr shembull, gjestet dhe shprehjet e fytyrs jan n
dispozicion gjat vzhgimit t drejtprdrejt. Deklaratat e subjektit pr
vlersimet e tija, dshirat, shpresat, etj. hulumtuesi i mbledh duke
u bazuar n intervista ose pr kt prdor pyetsor. Llojet e treguesve /
t dhnave Teknikat pr mbledhjen e t dhnave Deklarata (me shkrim dhe
me goj); Intervista/biseda; Pyetsor pr intervista t thelluara;
Fokus grupe Veprimet individuale dhe grupore; Vzhgim, Anketim,
intervist; Grupe t fokusit; Analiza e prmbajtjes T dhna pr
karakteristikat e mjedisit natyror dhe shoqror; Regjistrimet
statistikore; matje tjera statistikore (shporta e konsumatorit,
indeksi i mimeve me pakic, etj.) Gjeste, mimika, lvizje; Vzhgim
Sjellja (shikimi TV, leximi i gazetave, dgjimi radio, prania n
internet) Intervist; panele t mediave; grupet e fokusit Prmbajtje e
shkruar (tekst), prmbajtje me imazh (fotografi, postera, vizatime),
Prmbajtje audio- vizuale (shnime t filmuara) Analiza e prmbajtjes
Dokumente (me shkrim, me z, shnime audio- vizuale); Analiza e
prmbajtjes Llojet e ndryshme t artefakteve: simbole fetare, mjete t
ndryshme t prdorura gjat nj ngjarjeje, vepra artistike Vzhgim;
studime etnografike Prvoj personale: prshtypje shqisore (fotografi,
ndjenja), shfaqje, koncepte, qndrime, ndjenja, ndrra Analiz e
vetvetes; Diskutime n grup
12. 11 KAPITULLI II FAZAT E PROCESIT T HULUMTIMIT Procedura
metodologjike 1. Hulumtimi shkencor si proces komunikimi 2.
Hulumtimi shkencor si proces pr zgjidhjen e problemeve 2.1 .
Prkufizimi i prafrt i problemit hulumtues 2.2 . Faza prgatitore e
hulumtimit 2.3 . Projektimi i hulumtimit 2.4 . Zhvillimi i
instrumenteve 2.5 . Realizimi i hulumtimit 2.6 . Prpunimi dhe
analizimi i t dhnave 2.7 . Shkrimi i raportit hulumtues
13. 12 Procedura metodologjike Hulumtimi shkencor paraqet nj
proces q prbhet nga zgjidhja e problemeve t shumllojshme
intelektuale, nder personale dhe praktike. Krkimi shkencor m shpesh
sht definuar si aktivitet q synon zgjidhjen e problemeve njohse
(qllimi sht arritja deri te dituria), por, n t njjtn koh, hulumtimi
sht edhe aktivitet social - proces komunikimi ndrmjet subjekteve t
ndryshme t prfshir n proces (procesin e krkimit). N kt kuptim,
hulumtimi shkencor mund t vshtrohet si: proces komunikimi, dhe si
proces i zgjidhjes s problemeve. 1. Hulumtimi shkencore si proces
komunikimi Studimet shkencore domosdoshmrish duhet t prfshijn nj
numr t aktorve (sidomos ato hulumtime q bazohen n mostrn krkimore)
dhe nnkuptojn zgjidhjen e shum problemeve praktike dhe ndr
personale. N hulumtim shkencor pjesmarrs jan: porositsi,
hulumtuesi, intervistuesi dhe i intervistuari. Nj aktor mund t ket
nj ose m shum role dhe secili rol mund t ket nj ose m shum aktor.
Pr efikasitetin e studimit vendimtar sht ndrveprimi (interaksioni),
d.m.th. komunikimi mes aktorve t ndryshm t cilt bartin
(interpretojn) rolet n hulumtim. Operacionet themelore t
komunikimit n krkimin shkencor: 1) Porositsi ja komunikon problemin
hulumtuesit (prcakton problematikn n baz t s cils hulumtuesi
prpilon nj skic ideore (konceptuale). 2) Hulumtuesi organizon punn
n kuptimin e planifikimit dhe organizimit t hulumtimit (prpilon
skicn ideore), zhvillon dhe teston instrumentet krkimore dhe
prgatitn ekzaminuesit pr punt me t anketuarit (p.sh. harton Manual
pr ekzaminuesin). 3) Ekzaminuesi vendosn kontakte me t anketuarit,
i motivon ata q t marrin pjes n hulumtim dhe jep udhzime (prpiqet t
siguroj procedur standarde t testimit). 4) I anketuari pranon
pjesmarrjen n studim dhe vepron sipas udhzimeve t marra nga
ekzaminuesi (plotson pyetsorin, zgjidh testin, etj.). 5)
Ekzaminuesi i dorzon materialin e mbledhur hulumtuesit (pyetsort e
mbushur, protokollet e intervistave, etj.)
14. 13 6) Hulumtuesi i prpunon t dhnat dhe porositsit i ja
komunikon gjetjet (rezultatet) dhe konkluzionet e hulumtimit, i
formulon rekomandimet pr zgjidhjen e problemit (Harton Raportin e
Hulumtimit). 7) Porositsi ndrmerr masat e rekomanduara dhe s bashku
me hulumtuesin shqyrton efektet e masave t ndrmarra. Hulumtuesi
fillon nga detyra e projektit, analizon t gjitha konsekuencat
(pasojat) e saja teorike, metodologjike dhe financiare pr t
prpiluar nj skic fillestare (draft fillestar). Skica fillestare
paraqet nj dokument i cili prcakton se t dyja palt bien dakord
(porositsi dhe hulumtuesi) mbi at se cili sht objekti i hulumtimit,
i cilit karakter do t jet hulumtimi, cilt jan efektet e pritshme,
koha, mimi i hulumtimit, etj. Prandaj, roli i skics ideore sht q t
mnjanoj do keqkuptim t mundshm n komunikim ndrmjet hulumtuesit dhe
porositsit (n lidhje me at se far sht objekt i hulumtimit, cili sht
afati i realizimit t hulumtimit, cili sht mimi, etj.). Projekti
hulumtimit prpilohet n baz t skics ideore dhe prfshin definimin e t
gjith elementeve m t rndsishme t hulumtimit: lnda e hulumtimit,
qllimet, detyrat, metodat dhe teknikat e hulumtimit, definimin e
mostrs, parashtrimin e hipotezave dhe kshtu me radh. 2. Hulumtimi
shkencore si proces pr zgjidhjen e problemit N esenc veprimtaria
krkimore sht aktivitet pr arritjen deri te njohurit e reja ose
zgjidhjen e problemeve teorike ose praktike. Par n kt mnyr,
hulumtimin mund ta definojm si proces pr zgjidhjen e problemeve
njohse dhe praktike. Ky proces ka faza t caktuara t prbashkta:
Fazat e procesit pr zgjidhjen e problemeve njohse dhe/ose praktike
(d.m.th. t hulumtimit) 1 Prcaktimi i kornizs s problemit t
hulumtimit Identifikimi i problemit dhe marrja e vendimit pr
hulumtim 2 Faza prgatitore Puna n bibliotek dhe n terren 3 Dizajni
(projektimi) i hulumtimit Formulimi i problemit dhe hipotezave,
specifikimi i metodave dhe teknikave (harton skicn ideore dhe
dizajnon projektin hulumtues) 4 Zhvillimi i instrumenteve Pyetsort,
shkallt matse, testet, protokollet... 5 Realizimi i hulumtimit
Organizimi i hulumtimit, sigurimi i kushteve standarde pr
regjistrimin e t dhnave prmes instrumenteve (Pyetsort, shkallt
matse, testet, etj.) 6 Prpunimi dhe analiza e t dhnave Rregullimi i
prgjigjeve t marra, prpunimi statistikor, analiza e t dhnat t
marra. 7 Shkrimi i Raportit hulumtues Interpretimi i rezultateve
(gjetjeve), nxjerrja e konkluzioneve, shkrimi i raportit,
rekomandimeve etj.
15. 14 2.1. Prkufizimi i kornizs s problemit hulumtues Kur
studiuesi gjendet prpara nj problemi kognitiv (njohs) ose praktik q
duhet t hulumtohet, ai prballet me pyetjen se cils fush shkencore m
t afrt problemi i takon. T prcaktohet korniza e problemit nnkuptojm
t identifikojm fushn shkencore brenda t cils problemi ka kuptim dhe
domethnie t caktuar. Kshtu q, fusha shkencore e afrt n t ciln sht i
vendosur problemi bhet kontekst teorik, konceptual dhe metodologjik
i hulumtimit t problemit. Pr shembull. Nse sht fjala pr sjelljen e
nj individi n pun, ajo (sjellja), mund t jet lnd (subjekt) e
hulumtimit e disiplinave t ndryshme shkencore: biologji, mjeksi,
sociologji, psikologji, etj. Nse bhet fjal pr sjellje konfliktuoze,
ather problemi ngushtohet n psikologji ose eventualisht n
Sociologji varsisht prej asaj nse nxitsin (shkakun) e ksaj sjellje
e krkojm te nj individ ose n rrethinn e tij. Nse pr shembull
shkaqet e sjelljes konfliktuoze i krkojm te nj individ ather
psikologjia do t jet konteksti yn teorik, konceptual dhe
metodologjik pr studimin e problemit t dhn. Me fjal t tjera,
gjithka q deri m tani ka dhn teoria e personalitetit bhet konteksti
teorik, konceptual dhe metodologjik n t ciln vendoset hulumtimi.
2.2. Faza prgatitore e hulumtimit Faza prgatitore e hulumtimit
prfshin njohjen e dukuris (fenomenit) q dshirohet t hulumtohet dhe
realizohet n tre drejtime kryesore: rishikimi i literaturs
relevante profesionale dhe shkencore; njohja e drejtprdrejt n
terren me llojet e ndryshme t fenomenit q sht objekt i hulumtimit;
prcaktimi i kushteve materiale t nevojshme pr realizimin e
hulumtimit. Me fjal t tjera, faza prgatitore prfshin: (1) pun n
biblioteka, (2) pun n terren, dhe (3) hartimi i skics ideore t
hulumtimit. 2.3. Puna n bibliotek Prfshin mbledhjen e
informacioneve mbi studimet e mparshme t problemeve t njjta ose t
ngjashme, rezultatet e ktyre studimeve, metodat dhe instrumentet e
prdorura t hulumtimit dhe ngjashm. Shkenca sht sistem i njohurive q
vazhdimisht mbi ndrtohet dhe prandaj, edhe hulumtimi yn duhet t
filloj nga ajo q shkenca tashm ka zbuluar dhe vrtetuar (shih
parimin: njohuri shkencore sistematike). Deri te literatura e
nevojshme sht m leht pr tu arritur duke prdorur: (a) katalogun e
biblioteks (n katalogun e biblioteks njsit e biblioteks s pari jan
t klasifikuara sipas fushs shkencore dhe n kuadr t tyre n deg dhe
fusha tematike), (b) Bibliografi (bibliografit prpilohen pr nj
periudh t caktuar, fusha dhe lnd shkencore), (c) revista me
referenc (zakonisht prmbajn prmbledhje q siguron qasje t shpejt n
prmbajtjen e punimit), (d) interneti, etj.
16. 15 Pr nga ajo se sa jan t drejtprdrejta burimet e
informacionit, mund ti klasifikojm n: 1) Burime t rendit t par
(burime primare) jan burimet m t drejtprdrejta t informacionit.
Shembuj t ktyre burimeve jan veprat origjinale, t cilat paraqesin
pasqyr t hulumtimit nga ana e vet autorit dhe ato botohen n revista
dhe anale shkencore. 2) Burime t rendit t dyt (burime sekondare)
jan m pak t drejtprdrejt nga burimet primare dhe jan t prgatitura
mbi bazn e tyre. Shembuj t ktyre burimeve jan analet, q mundsojn nj
pasqyr t shpejt n ndonj fush dhe sintez t punimeve primare. 3)
Burime t rendit t tret (burime terciare) jan burime t hartuara mbi
bazn e burimeve sekondare. Shembull i ktyre burimeve jan librat, q
paraqesin nj sintez si t burimeve primare ashtu edhe t atyre
sekondare t informacionit. Lexuesi prej librave shpesh merr
informacione t dors s tret, d.m.th. burimi primar sht "i filtruar"
nprmjet interpretimit t autorit t artikullit t shqyrtuar dhe
autorit t librit. 4) Burime t rendit t katrt. Pr shembull, artikujt
e revistave prmbajn pasqyr t prmbajtjes s librave. 5) Burime t
rendit t pest. Diskutimi i informacioneve t rendit t katrt, pr
shembull, diskutimi me nj koleg. 2.4. Puna n terren I mundson
hulumtuesit q t njoftohet n mnyr t drejtprdrejt me rrethanat
natyrore t manifestimit t fenomeneve q sht lnd e studimit. Puna n
terren mund t prfshij diskutime me ekspert (Ata q kan qasje t mir
mbi problemin), qasje n t dhnat lokale, shqyrtimi i dukuris n
kushtet natyrore dhe ngjashm. 2.5. Hartimi i skics ideore t
hulumtimit Skica ideore duhet t prgjigjet n tre pyetjet themelore:
(1) far do t jet lnd dhe problem i hulumtimit, (2) si do t
realizohet hulumtimi, (3) cilat jan supozimet materiale pr
realizimin e hulumtimit. Struktura e skics ideore (konceptuale)
Problemi, qllimi dhe detyrat e hulumtimit Hulumtuesi prcakton
problemin, qllimin dhe detyrat e hulumtimit dhe me kt tregon mnyrn
se si ai e ka kuptuar problemin q e ka theksuar porositsi, dhe si
duket ai problem kur formulohet me termat shkencore.
17. 16 Qasjet e mundshme metodologjike Prshkruhen metodat,
teknikat dhe instrumentet q duhet t ndrtohen dhe prdoren n
hulumtim. Parashikohet madhsia e mostrs dhe vllimi i hulumtimit
(popullimi). Koha, stafi dhe mjetet e nevojshme Parashikohen
aktivitetet themelore hulumtuese, korniza kohore e tyre dhe mjetet
e nevojshme pr realizimin e aktiviteteve. Duke pasur parasysh
qllimin e saj, q t largoj dykuptimsit potenciale n komunikim mes
porositsit dhe hulumtuesit, skica ideore duhet t jet e shkruar shum
qart, thjesht dhe n mnyr maksimale e qart. Skice ideore nuk duhet t
jet e detajuar, pasi ajo sht baz pr prpilimin e detajuar t
projektit krkimor. Pr shembull, kapitujt e skics ideore
(konceptuale). Instituti i Edukimit Republika e Kosovs Departamenti
pr Hulumtim dhe Zhvillim Hulumtimi i opinioneve, qndrimeve dhe
njohurive t studentve, profesorve dhe prindrve rreth shprndarjes
dhe formave t korrupsionit n institucionet arsimore (skic e
projektit me plan t veprimit dhe buxhetin e projektit - skica
ideore) Realizuesi i projektit: Me kt dokument projektohen
aktivitetet dhe Buxheti i hulumtimit t mendimeve, qndrimeve dhe
njohurive t studentve, profesorve dhe prindrit n lidhje me
shprndarjen dhe llojet e korrupsionit n institucionet arsimore. N
dokument sht e prcaktuar baza fillestare (Strategjia dhe Plani i
Veprimit pr Luftn kundr Korrupsionit n arsim), nocioni i
korrupsionit, si dhe aktivitetet metodologjike dhe praktike q duhet
t realizohen, si dhe nj pasqyr e mjeteve materiale t nevojshme pr
realizimin e suksesshm t projektit. 2.6. Dizajni i hulumtimit
Dizajni (projektimi) i hulumtimit sht nj proces gjat t cilit
studiuesi merr vendime pr t gjitha shtjet e rndsishme n lidhje me
realizimin e hulumtimit. do projekt n nj far
18. 17 mnyre sht unik, origjinal por edhe tipik, karakteristik
pr nj lloji t caktuar dhe lloj t hulumtimit. 2.7. Zhvillimi i
instrumenteve Pas projektimit t hulumtimit kalohet n krijimin e
instrumenteve t hulumtimit. Q t vzhgohet dhe regjistrohet nj dukuri
e caktuar sht e nevojshme q t zhvillohen apo t adoptohen
instrumentet ekzistuese pr grumbullimin e t dhnave (pyetsor, teste,
shkalla matse t vlersimit, protokolle t intervistimit etj.). 2.8.
Realizimi i hulumtimit Te hulumtimet e mdha prpara realizimit final
kryhen hulumtime preliminare (paraprake). Hulumtimet paraprake
realizohen me nj mostr prej 5% deri n 10 % t madhsis s mostrs s
planifikuar pr hulumtimin prfundimtar dhe ka funksionet: (1) q te
testoj instrumentet krkimore, dhe (2) q t kontrolloj organizimin
hulumtues. 2.9. Prpunimi dhe analiza e t dhnave Pas realizimit t
hulumtimit, t dhnat futen n nj baz t dhnash t prgatitur
paraprakisht dhe fillimisht analizohen n mnyr statistikore dhe
pastaj analizohen n mnyr logjike. T dhnat e mbledhura vendosen n
raport me hipotezn e propozuar, me ciln gj ajo konfirmohet
(pranohet) ose refuzohet. Analiza statistikore dhe mnyrat e analizs
statistikore do t shqyrtohen n kapitujt e m vonshm. Raporti
zakonisht ka nj struktur t caktuar logjike t prmbajtjes: Emrtimi
(identifikimi) i raportit - titulli i raportit; emri dhe mbiemri i
hulumtuesve dhe i bashkpuntorve nse ka pas, emri i plot i
institucionit ku hulumtimi sht realizuar; Prmbledhje (Rezyme) prej
150 deri n 300 fjal; lista e fjalve kye; Hyrje korniza e definimit
t problemit; theksimi i qllimit t prbashkt dhe pritjet nga krkimi;
Lnda e hulumtimit - Prcaktimi i sakt i prmbajtjes s hulumtimit,
definimi i nocioneve themelore, parashtrimi i hipotezave krkimore;
Procedura e hulumtimit - shpjegimi i zgjedhjes s metodave dhe
teknikave hulumtuese t prdorura pr mbledhjen dhe prpunimi e t
dhnave; Prfundimet e hulumtimit - Pjesa m e madhe prfshin nj
paraqitje sistematike dhe analiz t rezultateve t hulumtimit;
diskutimi dhe interpretimi i gjetjeve (rezultateve); Gjetjet e
hulumtimit - pjes n t ciln paraqiten dhe diskutohen konkluzionet e
prgjithshme dhe specifike krkimore; Literatura; Shtojca
(Anekse).
19. 18 KAPITULLI III PROJEKTI I HULUMTIMIT Projekti i
hulumtimit kryesisht prbhet nga tre pjes kryesore: (1) pjesa
teorike, (2) pjesa metodologjike dhe (3) pjesa financiare e
projektit. 1. Pjesa teorike e projektit 1.1. Formulimi i problemit
1.2. Prkufizimi i koncepteve themelore 1.3. Definimi i qllimit t
hulumtimit 1.4. Formulimi i hipotezs s prgjithshme dhe hipotezave t
veanta 2. Metodologjia e projektit 2.1. Przgjedhja e metodave t
prgjithshme t krkimit 2.2. Prkufizim i variablave operacionale 2.3.
Zgjedhja e tekniks pr mbledhjen e t dhnave 2.4. Mostra 2.5. Plani
pr prpunimin e t dhnave 2.6. Plani i realizimit t hulumtimit 3.
Pjesa materiale e projektit
20. 19 1. Pjesa teorike e projektit Aktivitetet kryesore pr
zhvillimin e pjess teorike t projektit jan: (1) formulimi i
problemit krkimor, (2) vendosja e qllimit krkimor, (3) formulimi i
hipotezs s prgjithshme dhe t hipotezave t veanta dhe detyrave
krkimore, (4) analiza e nocioneve kye (klasifikimi dhe prkufizimi i
variablave). 1.1. Formulimi i problemit Pika kritike e do hulumtimi
sht zbulimi i boshllqeve, paqartsive, vshtirsive, problemit q duhet
t zgjidhet. Njohurit e mparshme dhe prvoja luajn nj rol t madh n
identifikimin dhe prcaktimin e problemit. Prandaj, prej hulumtuesit
pritet q s pari, n mnyr teorike t analizoj problemin dhe pastaj n
mnyr t qart ta formuloj. Analiza teorike e problemit nnkupton n
mnyr sistematike t ekspozohen mnyrat se si jan qasur ktij problemi
hulumtuesit n studimet e mparshme, cila procedur metodologjike sht
aplikuar, cilat rezultate jan arritur, cilat pyetje kan mbetur t
hapura. Me fjal t tjera, hulumtuesi analizon, vlerson dhe
sintetizon (prmbledh) t gjitha informatat dhe njohurit n lidhje me
problemin q ai hulumton. Problemi formuluar shkencrisht shpreh nj
raport (lidhje) n mes dy apo m shum dukurive. Problemi mund t
formulohet n formn e nj pyetje apo deklarate pr at se cilt dukuri
jan objekt i hulumtimit. Pr shembull: Sa sht i prhapur korrupsioni
n institucionet arsimore sipas mendimit t studentve, profesorve dhe
prindrve dhe cilt jan llojet kryesore t manifestimit t tij. N t
vrtet, i gjith hulumtimi sht zgjidhje t problemit t vendosur, apo
prgjigje n pyetjen e parashtruar. 1. Prkufizimi i koncepteve
themelore N hulumtime, veanrisht n ato empirike, sht e nevojshme q
t prcaktohen saktsisht fenomenet q hulumtohen. Shpesh n prcaktimin
e disa prej fenomeneve komplekse ekzistojn dallimet n mes t
shkollave, autorve dhe qasjeve t ndryshme. T fillohet hulumtimi pa
definicione t qarta t nocioneve mund t shkaktoj konfuzion t madh.
Pr kt arsye, studiuesit jan t detyruar q t: (1) t theksojn qasjet
themelore n prcaktimin e nocioneve themelore, (2) t theksojn
prcaktimin e vet, ose t japin definicionin e tyre i cili ndryshon
nga ato ekzistuese; (3) t arsyetojn zgjedhjen e tyre. Pr shembull,
ne mund t prcaktojm klasn shoqrore si nj grup i njerzve i cili
ndryshon pr nga pozita n shoqri, pr nga shuma e pasuris materiale,
sipas lartsis s t ardhurave, pr nga stili i jetess dhe ndikimit
social i antarve t saj.
21. 20 1.3. Vendosja e qllimit t hulumtimit Hapi i ardhshm n
konkretizimin e problemit paraqet prcaktimi i qllimeve t
hulumtimit. Qllim i hulumtimit sht q t zbulohet ajo q sht lnd e
hulumtimit. Shembull, i prcaktimit t qllimit t hulumtimit. Qllim i
prgjithshm i hulumtimit sht q t prcaktohen qndrimet, mendimet dhe
njohurit e studentve, profesorve dhe prindrve n institucionet
arsimore pr: sa sht i pranishm korrupsioni n shoqrin ton (n Kosov);
n cilat veprimtari dhe profesione korrupsioni sht veanrisht i
pranishm; sa sht i prhapur korrupsioni n institucionet arsimore
(kolegje, universitete); vlersimi prirjes s grupeve t ndryshme n
arsim ndaj korrupsionit; cilat jan veprimet m t shpeshta t
korrupsionit n institucionet arsimore; cili sht qndrimi yn personal
ndaj korrupsionit dhe sa jemi t gatshm pr t raportuar korrupsionin;
cilave autoritetet duhet tua raportojm korrupsionin; prfshirja e
vet n korrupsion; prfaqsimi i problemit (korrupsionit) n publik dhe
plan programin shkollor; n ciln shkall sht e mundur q t zvoglohet
korrupsioni, me cilat masa dhe kush sht m prgjegjs pr t. Lnd e
hulumtimit jan mendimet, qndrimet dhe njohurit e studentve,
profesorve dhe prindrve n lidhje me shtrirjen dhe format e
korrupsionit n institucionet arsimore. 1.4. Formulimi i hipotezave
t prgjithshme dhe t veanta N hapin tjetr t prpunimit t problemit
paraqitet ideja pr zgjidhjen e problemit (hipoteza e hulumtimit).
Hipoteza paraqet supozim pr marrdhniet midis elementeve t fenomenit
t hulumtuar, ose pr lidhjen n mes asaj dukurie dhe nj dukurie
tjetr. Funksioni i hipotezs sht q t hulumtimin ta drejtoj n krkim t
asaj nse ndrmjet elementeve t dukuris, ose n mes t dukuris dhe nj
dukurve tjetr ekziston lloji i rregullsis q ajo (hipoteza)
specifikon (Cohen dhe Nagel, 221). Detyr e hulumtimit sht q t
vrtetoj nse ai lloj specifik i marrdhnieve midis fakteve prgjigjet
n pyetjen e parashtruar, nse kjo sht zgjidhje e problemit (Cohen
dhe Nagel, 221). Hipotezat pr shembull mund t jen si n vijim:
22. 21 prvojat nga fmijria e hershme prcaktojn disa
karakteristika t individit n moshn e rritur, statusi social i
njerzve prcakton interesat dhe vlerat e tyre, efikasiteti i grupit
kontribuon n kohezionin e tij, shprblimi ndikon n sjelljen e
vazhdueshme t shprblyer Me hipotez nnkuptojm supozimin t bazuar
shkencrisht pr tiparet ende t panjohura t lnds (subjektit) s
hulumtimi. Ky supozim (hipoteza) vrtetohet gjat hulumtimit dhe n
varsi t rezultateve pranohet, pjesrisht pranohet ose refuzohet.
Hipotezat mund t klasifikohen sipas karakteristikave t tyre n:
Hipoteza t thjeshta dhe komplekse Sipas numrit t ndryshoreve
(variablave) marrdhnia e t cilve n to supozohet q mund t ndahet n
hipoteza t thjeshta dhe komplekse. T thjeshta jan ato q supozojn
raportin (lidhjen) n mes dy variablave (p.sh. niveli m i lart i
arsimit do t thot nivel m i ult i pranimit t botkuptimeve
radikale); hipotezat komplekse supozojn marrdhniet n mes t nj numri
m t madh t variablave ( p.sh. me rritjen e moshs dhe uljen e viteve
t shkollimit rritet shkalla e pranimit t botkuptimin radikal).
Hipotezat prshkruese, t lidhjes dhe hipotezat shkaksore Sipas
llojeve t qllimeve q jan t vendosura, hipotezat mund ti klasifikojm
n prshkruese, hipoteza q flasin pr lidhshmrin dhe hipoteza pr
marrdhnie shkak-pasoj. Hipotezat prshkruese supozojn se cilat jan
vetit, respektivisht karakteristikat e nj dukurie (p.sh. pr rolin e
pritur t shtetit n mbrojtjen e t varfrve, ose, si njerzit i shohin
t drejtat e grave); hipoteza pr lidhshmrin e disa dukurive te t
cilat nuk mund t provohet nj marrdhnie shkaksore (p.sh. ekzistimi i
lidhjes n mes numrit t maceve t zeza dhe aksidenteve n
komunikacion, ose t majtt radikal dhe t djathtt radikal kan
pikpamje t ngjashme pr marrdhniet ideale n shoqri). Hipoteza pr
marrdhniet shkak-pasoj (kauzale, shkaksore) supozon q nj dukuri
shkakton nj dukuri tjetr (p.sh. sa m i madh t jet presioni i jashtm
aq m i madh sht kohezioni i grupit). Hipoteza zero dhe hipoteza
krkimore (alternative) N anketat statistikore zakonisht testohet e
a. q. hipoteza zero. Pr shembull, nse hulumtojm lidhjen n mes dy
variablave (mosha dhe periudha n shrbim) do t nisemi nga supozimi q
n mes variablave nuk ka asnj lidhje. Ky supozim do t refuzohet vetm
n qoft se jemi t sigurt (me probabilitet m t lart se 95 % ose 99 %)
se supozimi sht i gabuar. Hipoteza e hulumtimit (hipoteza
alternative) q ne fakt ne e hulumtojm dhe duam q t provoj me
23. 22 hedhjen (mos pranimin) e hipotezs zero n kt rast sht se
me rritjen e moshs, rriten edhe vitet e shrbimit. Hipotezat teorike
dhe empirike N varsi t mnyrs s verifikimit (metods s hulumtimit)
dallojm hipotez teorike dhe empirike. Hipotezn teorike e testojm me
analiz teorike, me analiz logjike t argumenteve pr ose kundr saj,
ndrsa hipoteza empirike pranohet ose refuzohet n baz t provave
mbledhura empirike. Hipoteza t prgjithshme dhe t veanta N kuadr t
nj hulumtimi zakonisht vendoset nj numr m i madh t hipotezave q jan
me shkall t ndryshme t parimit t prgjithsis. Hipoteza e prgjithshme
ka t bj me tr lndn e hulumtimit dhe prfshin t gjith aspektet e saj.
Kjo hipotez e prgjithshme zakonisht ndahet n hipoteza t veanta
(specifike) q prfshijn aspekte t ndryshme t problemit t hulumtimit.
Hipotezat specifike jan konkrete dhe mund t testohen, d.m.th. mund
t vrtetohet (provohet) saktsia e tyre. Pr shembull, prkatsia n nj
klas sociale sht e lidhur me pamjen e ndryshme n shtjet m t
rndsishme shoqrore dhe politike dhe n pranimin e vlerave t caktuara
shoqrore (Kjo hipotez e prgjithshme sht e prpunuar m tej n hipoteza
t veanta). n mes antarve t klasave t ndryshme shoqrore, ekziston
dallim i rndsishm statistikor n shkalln e pranimit t mendimit se
shteti duhet t kujdeset q do individi ti siguroj mjete pr jet. mes
antarve t klasave t ndryshme shoqrore ekziston dallim i rndsishm n
shkalln e pranimit t mendimit se disa individ munden pakufi t
pasurohen dhe shteti nuk duhet t przihet. Etj. 2. Pjesa
metodologjike e projektit Pas formulimit t problemit, vendosjes s
qllimeve dhe hipotezave, dhe pas definimit t nocioneve dhe
variablave, kalohet n pjesn e metodologjis s projektit, i cili
prfshin: (1) przgjedhjen e metods s prgjithshme t organizimit t
hulumtimit, (2) definimi operacional i variablave, (3) zgjedhja e
teknikave pr mbledhjen e t dhnave, (4) prcaktimi i mostrs
(kampionit), (5) zhvillimi i planit pr prpunimin e t dhnave; (6)
zhvillimi i planit pr realizimin e hulumtimit.
24. 23 2.1. Przgjedhja e metods s prgjithshme t hulumtimit Nse
lm anash hulumtimin teorik, hulumtuesit mund t zgjedhin nj nga dy
mnyrat e prgjithshme empirike metodologjike. Gjegjsisht, ato mund t
vendosin pr realizim t hulumtimit eksperimental ose
jo-eksperimental. Brenda kategoris s hulumtimeve eksperimentale
llojet kryesore jan eksperimenti laboratorik dhe eksperimenti n
kushte natyrore. Hulumtimet jo-eksperimentale mund t klasifikohen n
anketime t popullats dhe hulumtime n terren n komunitetet lokale.
Pr metodat e hulumtimit m gjer do t flitet n kapitujt n vijim. 2.2.
Prkufizim operacional i ndryshoreve (variablave) Vetm prkufizimi
(definimi) teorik i dukurive n hulumtimet empirike nuk sht i
mjaftueshm. N hulumtimet empirike dukurit duhet t maten. Matja sht
qllimi i do shkence dhe q ajo t realizohet sht e nevojshme q
variablat t prgatiten dhe t jen n dispozicion pr matje. Pr
shembull, si t maten ndjenjat e dikujt, knaqsia nga puna, apo nga
stili i jetess. Detyr (funksion) i prkufizimit operacional sht q t
prcaktoj ndryshoret n mnyr q mundson zgjedhjen ose prpilimin e
teknikave t prshtatshme pr nxitjen, vzhgimin dhe matjen e saj. Pr
shembull, stili i jets (si prcaktues i klass shoqrore) q t mund t
matet duhet t definohet n mnyr operative, pr shembull si: a) mnyra
se si njerzit e prdorin kohn e lir (n mnyr aktive, duke u marr me
sport, me lexim apo pasive duke shikuar TV, duke fjetur, b) mnyra
se si ata vishen, c) lloj i muziks q e dgjojn, filmat i shohin... N
kt mnyr konkrete t definuar stilet e jets mundsojn q prmes pyetjeve
prkatse nga pyetsori t anketuarit t klasifikohen n klasa. do tipar
q manifestohet n shkall t ndryshme, secila madhsi e cila rrite ose
ulet n terminologjin hulumtuese quhet ndryshore ose variabl. N
shembullin ton, n nivel t hipotezave specifike kemi dy dukuri q
mund t prfaqsohen n mnyr t qart si ndryshore dhe lidhja reciproke e
t cilave mund t matet me saktsi statistikore. pr shembull: n mes
antarve t klasave t ndryshme shoqrore, ekziston dallim i rndsishm n
shkalln e pranimit t mendimit se shteti duhet t kujdeset q do
individi ti siguroj mjete pr jet. Operacionalizimi i lnds s
hulumtimit nnkupton q pr do variabl n hipotez t prcaktohen
indikatort, d.m.th. llojet e t dhnave deri te t cilat me hulumtim
mund t arrihet. Me opreacionalizimin e variablave, krijohet mundsi
pr regjistrimin dhe matjen e tyre. Pr shembull n baz t prkufizimit
operacional t nocionit klas (sasia e pasuris materiale,
25. 24 lartsia e t ardhurave, ndikimi shoqror ...) t anketuarit
mund t klasifikohen n shkall shoqrore (klasa e lart, e lart e
mesme, e mesme, e mesme e ult dhe klasa e ult). N ann tjetr, t
anketuarit mund ti radhisim sipas shkalls s pajtimit ose t qenit
dakord me pretendimin se shteti duhet t kujdeset q do individi ti
siguroj mjete pr jetes (nj ato q plotsisht pajtohen, pjesrisht
pajtohen, jan neutral, nuk pajtohen, plotsisht nuk pajtohen). 2.3.
Zgjedhja e teknikave pr mbledhjen e t dhnave N shkencat shoqrore
shfrytzohen tre grupe kryesore t mnyrave ose teknikave t
hulumtimit. Pr teknikat e hulumtimit n detaje do t diskutohet n
kapitujt e mvonshm. N grupin e par bjn pjes teknikat e ndryshme t
vzhgimit t drejtprdrejt. Grupi i dyt prbhet nga teknikat e bazuara
n komunikimin verbal me goj me ose me shkrim (intervist, pyetsor,
shkall vlersimi). N grupin e tret prfshihen teknikat pr analiz t
prmbajtjes (porosive, dokumenteve, ligjeve, komunikimeve, mediave,
etj.). N varsi t prkufizimit operacional t ndryshoreve, d.m.th.
prej indikatorve t prcaktuar vendosemi pr nj lloj t caktuar tekniks
pr mbledhjen e t dhnave. Llojet e treguesve Teknikat pr mbledhjen e
t dhnave Deklarata (me shkrim dhe me goj); Intervista/biseda;
Pyetsori pr intervist t thelluar, Grupet e fokusit Sjellja e
individve dhe grupeve Vzhgim, anket, intervist, grupe t fokusit,
analiza e prmbajtjes T dhna pr rrethinn natyrore dhe shoqrore
Regjistrime statistikore, matje tjera statistikore (shporta e
konsumatorit, indeksi i mimeve t shitjes me pakic, etj.) Gjeste,
mimika, lvizje Vzhgim Sjellja (shikimi n televizor, leximi i
gazetave, dgjimi i radios, kyja n internet) Intervist, panelet n
media, grupet e fokusit Prmbajtja e shkruar (tekst) prmbajtje n
fotografi (fotografi, postera, vizatime), prmbajtje audio-vizuale
(t dhna filmike) Analiza e prmbajtjes Dokumente (me shkrim, audio
dhe audio - vizuale); Analiza e prmbajtjes Lloje t ndryshme t
artefakteve: simbole fetare, objekte rituale, lloje t ndryshme t
mjeteve t prdorura gjat nj ngjarjeje, vepra arti Vzhgim, studime
etnografike Prvoja personale: prshtypje shqisore (fotografi,
ndjenja), shfaqje, koncepte, qndrime, ndjenja, ndrra Analiz e
vetvetes, diskutime n grup
26. 25 2.4. Prcaktimi i mostrs krkimore Prcaktimi i mostrs
krkimore paraqet nj shtje q sht veanrisht e rndsishme pr hulumtime
q kan pr qllim t studiojn fenomenin n popullimin e prgjithshme apo
n segmente t veanta t saj. N hulumtimet eksperimentale n prgjithsi
shfrytzohen grupe t vogla t t anketuarve homogjen pr t gjith
karakteristikat themelore (gjinia, mosha, niveli arsimi, etj.). N
hulumtimet jo-eksperimentale shtjet e popullimit dhe mostrs jan t
rndsis thelbsore dhe pr kt arsye pr ato mendohet si pr detyra t
veanta krkimore. Pr popullimin dhe mostrn do t bhet fjal n kapitujt
n vijim. 2.5. Plani pr prpunimin e t dhnave Nnkupton zgjedhjen e
teknikave dhe procedurave statistikore pr prpunimin e t dhnave.
Pyetja m e rndsishme q duhet br ktu sht se me ciln metod
statistikore mund (duhet) t prpunohen t dhnat e mbledhura. Zgjedhja
e metodave statistikore varet nga niveli i matjes q kemi arritur n
hulumtim. Pr nivelet e matjes do t shpjegohet n kapitujt e mvonshm.
2.6. Plani pr realizimin e hulumtimit Prfshin krijimin e kalendarit
t hulumtimit dhe specifikimin e aktiviteteve t caktuara n hulumtim.
(Kush, kur ...). 2. Pjesa materiale e projektit Prfshin
planifikimin e burimeve financiare pr realizimin e hulumtimit
(pajisje, instrumente, puna n terren...). Buxheti i projektit sht
shum i rndsishm, sepse nse ne nuk parashikohen sakt mjetet, i tr
hulumtimi mund t vihet n dyshim. Shembull: buxheti i projektit
Aktivitetet Prshkrimi i aktiviteteve Euro Analiza e rezultateve t
hulumtimeve t kaluara n Kosov Analiza e literaturs dhe burimeve t
tjera n mnyr q t identifikohen hulumtimet pr korrupsionin n arsim
Analiza e hulumtimeve t realizuara deri m tani Projektimi i
hulumtimit Prcaktimi i qllimit t hulumtimit Definimi i lnds s
hulumtimit Analiza e burimeve dhe prcaktimi i popullimit krkimor
(numri i studentve, profesorve... Kosov) Prkufizimi i sakt i mostrs
krkimore 300 Konsulenti
27. 26 Prcaktimi i metodave statistikore pr analizn e t dhnave
700 Hartimi dhe para testimi i pyetsorve (anketave) Hartimi i nj
serie t pyetjeve n prputhje me qllimet dhe lndn e hulumtimit
Hartimi i pyetsorit pr studentt Hartimi i pyetsorit pr profesort
Hartimi i pyetsorit pr prindrit Para testimi i pyetsorit n mostr
prej 50+50+50 t anketuarve Prgatitja (shtypja) e versionit final t
pyetsorit 500 Konstatimi i kalendarit t hulumtimit Hartimi i
Kalendarit t hulumtimit 100 Trajnimi anketuesve T realizohen
konsultime nj-ditore me anketuesit 300 Realizimi i hulumtimit
Vizita n shkolla nga anketuesit Organizimi i plotsimit t pyetsorve
Dorzimi i pyetsorve t plotsuar 1800 Regjistrimi i t dhnave Hapja e
bazs s t dhnave n SPSS Futja e t dhnave n bazn e t dhnave 500
Analiza statistikore e t dhnave analiz statistikore sipas
parametrave t krkuara 500 Analiza logjike e t dhnave Analiza
logjike e t dhnave Analiza kohore e t dhnave Analiza relative e t
dhnave 500 Hartimi i raportit Shkrimi i raportit Lektori Prpunimi i
tekstit Shtypja e raportit 500 100 500 100 Prezantimi i raportit
tryez t rrumbullakt me tem pr korrupsionin n arsim (rreth 50
pjesmarrs) Organizimi dhe administrimi i projektit 300 400 Gjithsej
7500
28. 27 KAPITULLI IV SI T SHKRUHET PUNIMI SEMINARIK Punimi
seminarik (ang. term paper) paraqet pun individuale t studentit,
gjat s cils, nn udhheqjen e mentorit prpunohet tema e dhn ose e
zgjedhur nga vet studenti. Tema mund t jet teorike ose praktike.
Qllimi primar i hartimit t punimit seminarik sht q t vrtetohet
aftsia e studentit pr zgjidhjen e pavarur t problemeve praktike ose
teorike t cilat domosdo nuk kan nevoj t ken karakter origjinal.
D.m.th. punimi nuk duhet t paraqes arritje origjinale shkencore,
por, vetm sht e nevojshme q t tregohet aftsi t aplikimit t nj
teorie t caktuar, aparatit analitik ose leximit analitik t tekstit.
Punimet mund t sjellin edhe pasqyr t teorive dhe doktrinave
shkencore. Me kt rast, duhet theksuar q sht shum e rndsishme q nga
ana e studentve t mbizotrohen rregullat e shkrimit akademik dhe t
shtjellimit t problematiks, bashk me citimin e burimeve. Gjat t
shkruarit t punimit seminarik studenti duhet t ket parasysh
inkorporimin e dijes s tij praktike dhe teorike lidhur me temn
konkrete si dhe dhnien e prfundimeve dhe rekomandimeve individuale
pr zgjidhjen e shtjes q e hulumton. Punimi seminarik duhet t
bazohet n leximin paraprak t temave nga burime t ndryshme (m s paku
pes 5 burime). Shfrytzimi i literaturs nacionale dhe literaturs s
huaj, luan nj rol t rndsishm gjat citimeve t profesorve, autorve si
dhe shkenctarve t vendeve t ndryshme, gj q tregon aftsin e
studentit pr nj krkim m t thell rreth shtjes dhe problematiks q e
analizon. PO ashtu, sht i mundshm dhe i lejuar shfrytzimi i
burimeve shkencore nga resurset e internetit, por, duke i
respektuar rregullat etike pr citim dhe prshkrim t sakt t burimit.
Respektimi i rregullave pr t shkruar nj punim, leximi i
literaturave t ndryshme lidhur me temn e zgjedhur si dhe shfrytzimi
i metodologjis pr shkrimin e nj punimi, do t ndikoj q ne studentt t
prfitojm nj prvoj pr shkrimin e punimeve krkimore dhe shkencore, t
kemi nj qndrim kritik dhe nj analiz deri diku t bazuar, si dhe gjat
leximit t literaturs do t jemi t ndihmuar q t pasurohemi me t dhna
m t thukta pr problematikn q hulumtohet. Pra, edhe pse, qllimi i nj
punimi seminarik sht q studenti t ket: Aftsi individuale t
shfrytzimit t literaturs, Pjekuri n prpunimin serioz t tems, d.m.th
aftsi n zgjedhjen e problemit nga sfera t ndryshme q jan objekt
krkimi (hulumtimi), n veanti kujdes t posam duhet treguar n
respektimin e forms s punimit. Punimi seminarik (varsisht prej
kritereve t profesorit t lnds) mund t punohet nga nj student ose
nga nj grup studentsh (maksimum deri 3 student). Qllimi i hartimit
t punimit seminarik n grup mundson t msuarit e studentve pr pun n
grup dhe diskutime m t thelluara n mes studentve antar t grupit. N
kt mnyr gjenerohen rezultate m t theksuara, prfundime dhe
konkluzione m koncize.
29. 28 1. Zgjedhja e tems pr punim seminarik Gjat zgjedhjes s
tems sht e rndsishme q nga ana e studentit t zgjidhet materie e
cila sht n prputhje me interesat dhe njohurit e tij. Sigurisht q do
t zgjas m gjat n qoft se zgjidhet nj prmbajtje pr t ciln nuk ka
shum njohuri, sepse, me at rast, duhet t fillohet t studiohet vet
baza e asaj lmie ose problematike. Por, kjo assesi nuk duhet t jet
penges pr t studiuar at shtje dhe n fund t fundit krijimin e
punimit. sht gjithashtu e kshillueshme q t zgjidhet nj tem pr t
ciln studenti shfaq interes t madh dhe q do ti ofroj knaqsi t plot.
Ky sht kushti m i rndsishm q t ket vullnet dhe t jet i gatshm t
ndaj koh pr t shkruar nj punim cilsor. Pr arsye se t pasurit koh
sht nj nga komponentt kryesor. Shpesh vet profesort e lndve
prcaktojn dhe ndajn tituj t punimeve t seminarit, por, ndonjher ka
mundsi q studenti t krkoj nga profesori nj tem pr t ciln ka interes
t caktuar. Prandaj, zgjedhja e tems sht ndoshta parakushti m i
rndsishm pr t shkruar nj punim seminarik t mir, pr shkak se nga
niveli i interesit varet edhe sasia e mundit dhe prpjekjes q do t
jepet nga studenti pr hartimin e punimit seminarik. 2. Aktivitetet
prgatitore Edhe pse zakonisht mendohet q koha e nevojshme pr
hartimin e punimit seminarik sht e shkurt, prsri, kjo detyr e
studentit krkon planifikim t realizimit t gjitha aktiviteteve q do
t rezultojn me hartimin e punimit seminarik. Aktivitetet prgatitore
kryesisht jan t lidhura me leximin e literaturs dhe marrjen e
shnimeve. 2.1 . Leximi i literaturs: Prej njohurive t mparshme t
studentit do t varet se sa literatur duhet t konsultoj me qllim q t
jet n gjendje t filloj me punimin. Sigurisht, n qoft sht i njohur
mir me temn e tij, do t ishte mir q fillimisht vetm t prsris bazn
dhe me kt t ndrtoj njohuri t reja. Megjithat, n qoft se studenti ka
przgjedh tem pr t ciln nuk din shum, sht e dshirueshme q t krkoj
kshilla prej mentorit apo ndonj t punsuari n bibliotek, q ti
rekomandojn artikuj apo libra q do ti shrbejn si hyrje n kt
problematik. Bashkrisht me pyetjen se far duhet lexuar, n kt rast,
sht po aq e rndsishme edhe pyetja si duhet lexuar. Sot n burime t
shumta teorike jan t theksuara shum rregulla t prgjithshme pr mnyrn
e leximit t literaturs akademike, dhe ato mund t prmblidhen si n
vijim: Rregulla 1: T investohet koh pr lexim. do prmbajtje s pari
duhet t shqyrtohet mir. Studim i mir do t thot t investohet koh q t
zotrohet prmbajtja e tems. Nuk sht e mundur q pr koh t shkurtr t
lexohen disa libra ose artikuj dhe t kemi pasqyr t qart pr t gjitha
pikat e rndsishme t tems. Prandaj, rregulli i par dhe kryesor sht q
t investohet koh pr t arritur nj kuptim m t mir dhe n mnyr m
cilsore t shrbehemi me t gjitha
30. 29 informacionet e fituara. Natyrisht, kuptohet q t gjith
studentt kan numr t madh t angazhimeve n universitet, angazhime t
cilat reduktojn mundsin e leximit t literaturs, por me prqendrim
dhe organizim t mir mund t zvoglohet koha e nevojshme pr tu njohur
me shtjet e nj teme t veant. Rregulla 2: T jesh i hapur ndaj
tekstit. Me fjal tjera, gjat leximit t literaturs s nevojshme,
studenti duhet t jet neutral (i paanshm) ndaj tekstit q e lexon.
Kjo pr arsye se gjat leximit intensiv t literaturs haset n m shum
autor q mbrojn pozicione t ndryshme, kshtu q lexuesit shpesh do t
ndeshen me mendime, argumente dhe prfundime t ndryshme. sht e mir q
nga ana e studentit t mbahet nj pozicion neutral, t paktn deri n
kohn kur ai me t vrtet do t jet i njohur me shtjet q i ka n fokus
ose deri sa t bhet i aft q t shpreh mendimin ose konkluzionin e tij
pr nj tem t caktuar. Qndrimi neutral, gjithashtu nnkupton edhe
rregulln themelore n vijim: Rregulla 3: Lexim aktiv dhe kritik.
Qasja aktive do t thot q studenti duhet t jet n gjendje t njoh
vlefshmrin, besueshmrin dhe vrtetsin e argumenteve t parashtruara n
tekst. Leximi aktiv gjithashtu supozon edhe kushte prkatse, pr
shkak se nuk sht e njjt t lexohet nj tekst n tramvaj apo n tavolin,
pr arsye t fitimit t prqendrimit dhe kushteve prkatse pr t shkruar
shnimet e nevojshme duhet qetsi dhe atmosfer pune pr rreth lexuesit
(studentit). Po ashtu, sht e dshirueshme q gjithmon me nj doz
mosbesimi ti qaset tekstit (edhe n qoft se autori sht autoritet i
madh n at fush). Kritika e till do ta drejtoj q vet t vij deri te
argumentet dhe konkluzionet e tija, q realisht sht edhe qllimi i
vrtet i do teksti akademik. 2.3. Marrja e shnimeve sht shum e
rndsishme q studenti pas shqyrtimit t literaturs t jet n gjendje q
t mbaj mend dhe t riprodhoj at q e ka lexuar. Metoda m e mir dhe m
efektive sht t mbajturit e shnimeve. Nj nga mnyrat m t preferuara
sht q t merret nj flet letre me format A4, pastaj fleta t ndahet me
nj linj vertikale n at mnyr q n ann e majt t ngel 2/3 e flets ndrsa
n ann e djatht pjesa tjetr. N ann e majt do t regjistrojm
argumentet m t rndsishme dhe gjith at q ne mendojm se duhet t
regjistrohet, ndrsa n ann e djatht (ana m e vogl) do t shrbej pr ti
regjistruar vrejtjet, mendimet, shqetsimet, pyetje, shtesa... Me
fjal t tjera, do gj q e nnkuptohet si lexim aktiv dhe kritik. Me kt
rast, pr qartsi t shnimeve, do artikull apo kapitull libri duhet t
regjistrohet n nj flet t re. Rezultati prfundimtar do t jet shnime
t qarta dhe me cilsi dhe vrojtime brenda tekstit t lexuar. 3.
Shkrimi i punimit Shkrimi i punimit prbhet prej pjesve t
ashtuquajtura: projektimi i punimit dhe strukturimi i tij.
31. 30 3.1. Projektimi i punimit Me projektimin e punimit
nnkuptohet faza e zhvillimit t prmbajtjes s punimit. Prmbajtja
fillon t formulohet q n momentin e zgjedhjes s tems. Gjat kohs s
leximit t literaturs ngadal fillohet edhe t hartohet koncepti i
punimit. Prandaj, pikrisht n kto momente sht e kshillueshme q t
hartohet edhe plani i puns. Ky plan paraqet skeletin e puns, q
prbhet nga prmbajtja e prgjithshme e punimit dhe sht ndar n disa
trsi logjike. Skeleti ka t bj vetm me pjesn qendrore t tekstit.
Funksioni m i rndsishm i ktij plani sht q t lehtsoj fillimin e
shkrimit t punimit t plot. Nga kjo kuptojm q punimi do t ndrtohet
mbi shnimet e planit t puns. do shnim duhet t jet i prgjithshm n
mnyr q ai vetm t zgjerohet dhe n kt mnyr t fitojm punimin e plot.
Prandaj shkrimi i nj plani pune sht i nevojshm pr shkak se i njjti
shrben: a) si udhrrfyes pr at se si duhet t duket punimi, b ) si
baz pr t filluar shkrimin e punimit. Sa m shum q sht lexuar dhe
prpunuar literatur aq m shum informacione jan pranuar, m shum
konkluzione jan br dhe m shum ide jan krijuar. Pr t ruajtur idet
dhe konkluzionet para vet konceptimit dhe krijimit t planit t puns,
rekomandohet e a.q. metoda Brainstorming (Stuhi idesh). E cila
nnkupton q pr t gjitha idet, gjetjet dhe mendimet t mbahen shnime t
shkruara. Me pak fjal, t gjith ajo q n at moment vin n mendje, pa
marr parasysh se sht e palogjikshme si ide pr momentin, e
pavlefshme ose e rreme, duhet t vihet n letr. Pasi t kemi prfunduar
me brainstorming-un, sht e nevojshme q gjithka q sht shkruar t
filtrohet dhe t mbahen vetm idet m t pjekura dhe m t mir. Kto ide
duhet t radhiten n planin e shpjeguar m lart (planin e puns). 3.2 .
Strukturimi i punimit Pas dizajnimit t prmbajtjes, respektivisht
projektimit (konceptimit) vijon strukturimi i punimit faz q paraqet
konceptimin e forms. Kur konceptojm prmbajtjen, at duhet ta
paraqesim n form t ciln e ndjekin shumica e teksteve akademike, e
cila sht si n vijim: Hyrje Pjes qendrore (analiz, argumentim)
Ankesat Prfundim Hyrja, paraqet pjesn e par n ciln shpjegohen lnda,
objektivat dhe metodat e puns. Hyrja nuk duhet t jet e gjat, por sa
m e shkurt dhe m prmbledhse. Hyrja duhet, si edhe vet fjala thot t
hyje n prmbajtjen e punimit. Prandaj, hyrja domosdoshmrish (n mnyr
eksplicite) duhet t formuloj tezn kryesore, dhe gjithashtu mund t
shtohet dhe sfondi
32. 31 (prapaskena) e tij: kuptimi i tezs dhe pse sht e
rndsishme teza, implikimet e saj, kush e ka prfaqsuar deri tani kt
tez, kush e ka prfaqsuar tezn kundrthnse. sht e dshirueshme q t
shpjegohen metodat e puns, respektivisht, me far jemi shrbyer gjat
hulumtimit (t dhna statistikore ose anketa), ose thjesht t
shpjegojm se far mjetesh t mendimit kemi zgjedhur q t na oj deri te
n rezultatet (njohurit) prfundimtare, si p.sh. metoda induktive -
prmes shembujve (rasteve) t caktuara vijm n konkluzionin e
prgjithshm (gjetjet). Pr shkak t shkurtsis s hyrjes, ekzistojn disa
gjra q duhet shmangur kur dizajnohet hyrja: Kto jan kryesisht
klishet q nuk kontribuojn n prshtypjen se puna sht e natyrs
shkencore, pastaj, fjalt dhe frazat q nuk kontribuojn n prezantimin
e tezs kryesore dhe sfondin e saj, t cilat gjithashtu mund t jen
klishet, prgjithsime t panevojshme, si disa informacione
enciklopedike, gjithashtu, nuk ka nevoj edhe pr fusnota n hyrje.
Pjesa qendrore e punimit,sht pjesa m e gjat dhe m e rndsishme e
gjith punimit. At e prbn prpunimi (elaborimi, shtjellimi) i shtjes
(problematiks) n t ciln sht hy n pjesn fillestare, d.m.th. n Hyrje.
sht veanrisht e rndsishme q t paraqiten qndrimet e sakta t autorit
pr kt shtje. Pr m tepr, argumentimi si kontribut personal duhet
zakonisht t vijoj pasi q jan analizuar trsisht tezat e autorve t
tjer. Nj argument, apo sipas fjalorit t logjiks nj prfundim
(konkluzion) prbhet nga premisat e tij. Premisat jan deklarata
logjike q mbshtesin ose provojn argumentin. Premisat mund t jen: a)
Logjike: pr shembull nj prkufizim (definicion), implikim (shpesh
prdoret n shkencat humane, t tilla si etnologji, filozofi apo
teorin e letrsis) b) empirike: premisat e tilla zakonisht gjenden n
punimet e shkencave shoqrore, si jan drejtsia, ekonomia etj. Ato
prfshijn shembuj t llojllojshm, citate, t dhna statistikore...
Premisat duhet t jen t kuptueshme, respektivisht t shprehura qart,
t definuara dhe vetm me nj kuptim. Qartsia e premisave i lehtson
lexuesit q n mnyr m t mir dhe m t shpejt t informohet n lidhje me
idet e autorit. Dihet se gjithmon preferohen tekstet e qarta, te t
cilat leht mund t thithim t gjith argumentin e autorit. Sigurisht q
premisat duhet t jen t bazuara, gjegjsisht, t mbshtetura n logjik
ose n mnyr empirike. Pr shembull, n qoft se theksohet nj e dhn
statistikore, duhet t paraqitet edhe mbshtetja (vrtetimi) e tyre,
zakonisht nprmjet nj reference - n qoft se paraqesim t dhna pr
numrin e shkurorzimeve n vitin 2012, burim (mbshtetje) mund t jet
referimi n Byron Qendrore t Statistikave apo librin e t drejts
familjare. Pas premisave t cilat duhet t jen t lidhura logjikisht
vijon argumenti. Ai duhet gjithashtu t jet i paraqitur n mnyr t
qart dhe i lidhur qart me tezn kryesore. Nuk ekziston numr i
caktuar i argumenteve deri te t cilat duhet t arrihet. Kjo varet
nga teza kryesore. Ndonjher nj argument i qndrueshm, i besueshm dhe
i fort sht i mjaftueshm q t mbrohet teza kryesore, por e gjitha
varet nga titulli i punimit dhe teza e vendosur.
33. 32 Kufizimet nganjher jan pjes integrale e pjess qendrore,
megjithat, mund t jen t ndara si pjes e veant e strukturs s
punimit. N kt pjes paraqiten vshtirsit potenciale apo aktuale pr
tezn kryesore, argumentet apo premisat. Kufizimet e tilla duhet t
jen t plota dhe objektive. Shpesh, sidomos n nivel t studimeve deri
diplomike, studentt pr shkak t mungess s prvojs dhe kohs u jan t
nnshtruar kufizimeve dhe vshtirsive. Te ato gjithmon duhet kthyer
dhe n qoft se vshtirsit jan me t vrtet t mdha, dhe pr kt arsye vjen
n pyetje besueshmria dhe korrektsia e punimit, ather duhet patjetr
t konsultohet mentori i cili mund t kthej studentin n rrugn e
duhur, d.m.th. t ja tregoj gjrat e pa logjikshme (mosprputhjet).
Kshillat e mentorit jan me siguri ndihma m e madhe n situata t
tilla. N prgjithsi, ankesat e referuara nga mentori, profesort,
kolegt student dhe t tjert duhet gjithmon t merren n konsiderat.
Kundrshtimeve t tilla duhet prgjigjur, respektivisht, t jepen
prpjekje q t tregohet q kundrshtimi nuk qndron ose duhet t
rregullohen pjest e paqarta t punimit. Nse kundrshtimet me t vrtet
qndrojn (mbajn), ather, ose duhet t provohet se ata vetm
relativizojn tezn, por jo aq shum sa q t duhet t braktiset, ose
duhet t tregohet se cila sht mnyra e nevojshme q t modifikohet teza
q ajo t jet imune ndaj kritikave. Prfundimi, sht pjesa e fundit e
do punimi, i ngjashm me pjesn fillestare, hyrjen. Prfundimi prsri
duhet t prmbaj formulimin e tezs kryesore. sht e dshirueshme q po
ashtu t theksohet rndsia e tezs kryesore, t prmbaj prmbledhjen e
punimit, bile, edhe t theksoj pyetjet e lna t hapura. Qllimi i
prfundimit sht q t prmbledh at q sht trajtuar dhe deri te e cila
sht arritur si prfundim, duke i dhn komentet e fundit. N prfundim,
nuk sht e dshirueshme q t paraqiten argumente t reja, pr shkak se
vetm do t nxis mosbesim dhe paqartsi te i gjith punimi seminarik.
4. Rekomandime se cilave elemente duhet kushtuar vmendje t veant: Q
puna e hartimit t punimit seminarik t jet akademike dhe me cilsi t
lart, e plot, e besueshme, profesionale/shkencore, etj. sht e
nevojshme q gjat hartimit t punimit tu kushtohet vmendje pes
karakteristikave n vijim: qartsis, saktsis, shkurtsis, logjiks dhe
strukturimit. Qartsia: sht virtyti themelor i do aktiviteti t
shkruar, veanrisht e shkrimit akademik, sepse pa t mbetemi pa
funksionin baz t do punimi - prshkrim i rrugs q on n njohuri t reja
apo hedhjen drit mbi nj tem t re. Parashtrohet pyetja sht se si t
arrihet qartsia: kushti themelor sht prdorimi i gjuhs
standarde/gjuhs letrare, sht e dshirueshme q t shmanget
terminologjia teprt profesionale (Natyrisht, kjo nuk do t thot se
terminologjia profesionale nuk duhet t prdoret, por e kundrta, jo n
vendet ku do t ishte e panevojshme dhe ku krijon dyshime tek
lexuesit pr prmbajtjen e punimit), pr shkak t qartsis, sht e
kshillueshme q
34. 33 shpesh t jepen shembuj, t cilt n mnyr figurative
pasqyrojn argumentet, prfundimet dhe shrbejn si mbshtetje,
gjegjsisht, e lehtsojn leximin e tekstit, n fund t fundit, shpesh
stili i t shkruarit prcakton edhe shkalln e qartsis s nj teksti,
kshtu q qartsia nnkupton stil t qndrueshm t t shkruarit. Saktsia:
sht gjithashtu nj tipar jashtzakonisht i rndsishm i cili shum
bazohet n kt t fundit. Prandaj, saktsia, n fakt sht nj aspekt i
veant i qartsis s tekstit. Me fjal t tjera, me saktsi nnkuptojm
mnyrn se si prdoret nj fjal e zgjedhur ose term (nocion) n tekst. T
jesh i sakt, nnkupton shmangien e shum kuptimeve t prkufizimeve
(definicioneve), pastaj, ti kushtohet vmendje prdorimit t premrave,
dhe n fund t fundit t qenit gjithmon n prputhje (konsistent) n
formulim. Shkurtsia: Element q lindn nga dy t mparshmit sigurisht q
sht shkurtsia ose ngjeshja (konciz). Me kt nnkuptojm aftsin q
mendimi apo informacioni t prcillet n form sa m t shkurtr t jet e
mundur ose n mnyrn sa m ekonomike n formn e saj t plot. Arsyet pr
kt jan q t arrihet qartsi, saktsi dhe lehtsim pr lexuesin gjat
rrugtimit n tekstin ton. Ngjeshja (koncize) mund t arrihet duke
shmangur fjalit e panevojshme t gjata, ose heqjen e fjalve t
panevojshme, d.m.th. fjalt q nuk kontribuojn n paraqitjen e
mendimeve ose informacioneve. Logjika: paraqet lidhshmrin e menduar
t nocioneve n fjali, ndrmjet fjalive dhe paragrafve. Pr realizimin
e logjiks, mendimet duhet t shfaqen nj nga nj ose si nj trsi e
mendimeve pas nj tjetr trsie. Pr t arritur kt, duhet t shfrytzojm t
a. q. fjal udhzuese, si jan: n fillim (fillimisht), pastaj (m pas),
n fund ... Strukturimi i tekstit: paraqet element jashtzakonisht t
rndsishm i cili tashm sht prshkruar n detaje. Me strukturim
nnkuptojm lidhjen e njsive m t mdha brenda punimit. Kjo arrihet me
ndarjen e punimit n paragraf. Pas ksaj ndarjeje, t gjith paragraft
i ndajm n trsi me nnkapituj (propozohen shenja t titujve dhe
nntitujve, si 1,2,3 ... a , b , c ...). Pr t qen sa m t qart sht e
dshirueshme q t theksojm at q do t bjm n nj trsi t caktuar dhe t
vendosim fjalt udhzuese. 5. Gabimet n argumentim: do pun akademike
duhet gjithmon t lexohet t korrigjohet, ndonjher edhe sht e
shqyrtuar (recenzuar) nga persona prkats. Deklarata e ktill supozon
ekzistimin e personit (profesor, mentor) i cili do t lexoj punimin.
Ai person i zgjedhur ose i caktuar gjithmon sht mjaft t arsimuar
dhe i prgatitur pr tematikn e punimit dhe q sht n gjendje t
analizoj n mnyr kritike punimin. Leximi i till kritik sht i ndjeshm
ndaj gabimeve n argumentim. do lexues i informuar do t jet n
gjendje t identifikoj jo logjikn dhe gabimet n
35. 34 argumentim, e cila do t krijoj prshtypjen e paaftsis (jo
profesionalizmit) t autorit dhe mungesn e seriozitetit t punimit.
Ekzistojn disa lloje themelore t gabimeve n t cilat duhet t
kushtojm vmendje dhe me siguri q ti eliminojm: a. Shpesh
pretendimin e dikujt q ne duam ta kontestojm apo kundrshtojm me
qllim e paraqesim n mnyr jo t drejt me qllim q t rrnohet leht. Kjo
zakonisht ndodhn kur at deklarat e thjeshtojm ose e ndrlikojm
(komplikojm). Mentori, recensuesi apo lexuesi i cili ka njohuri pr
lndn shum leht do t njoh nj gabim t till. b. Pastaj, me t a.q.
Argumentum ad hominem sht nj gabim q ndodh kur nj deklarat sulmohet
me diskreditimin e atij q e ka shpalosur at. Pr shembull, sulmojm
autorin pr shkak t jets s tij private, duke mos u prqendruar n
vlefshmrin dhe vrtetsin e pretendimeve t tij. c. Gabimet n
referimin e burimeve ndodhin kur nj pretendim specifik hidhet posht
duke sulmuar ose diskredituar grupin, organizatn, ideologjin q ajo
deklarat ka shpalosur. Pr shembull, zvoglojm saktsin dhe vlefshmrin
e t gjitha pretendimeve q kan qen t paraqitura nga marksistt sepse
ideologjia marksiste e interpretuar ashpr ka ndikuar n krijimin e
nj nga format m t rnda t totalitarizmit. d. Dykuptimsia (shum
kuptime) sht nj nga gabimet m t zakonshme n punimet akademike,
veanrisht n ato q autort e t cilve jan student me pak prvoj. N dy
pohime t lidhura, nj fjal apo fraz prdoret n dy kuptime t ndryshme.
Ndonjher sht e mir q t shqyrtohet fjalori ose n ndonj mnyr tjetr t
kontrollohet dhe krahasohet kuptimi i disa frazave ose nocioneve
nga autor t ndryshm. 6. Referimi dhe citimi: Qllimi kryesor i
referimit sht q t tregohet q ideja apo argumenti i caktuar nuk sht
shpikur nga vet autori i punimit. Gjithashtu, qllimi i referimit
sht q t informohen lexuesit pr burimin e ideve apo argumenteve.
Ekzistojn tre mnyra pr referim: citimi, parafrazimi dhe paraqitja.
6.1 . Citimi Citimi nnkupton paraqitjen e sakt t formulimit
origjinal t autorve t tjer n punim. Ka tre mnyra pr t cituar: a)
citim i pes ose m shum rreshtave, b) citim i 3 deri n 5 reshta, dhe
c) citim deri n 3 reshta. Ekzistojn rregulla t caktuara n lidhje me
citimin:
36. 35 Nse n punim nga burimi i cituar lshojm nj pjes, ajo
duhet t tregohet me (...) N qoft se pr qllim t citimit ndryshojm
shkronjn e par t madhe n t vogl, apo anasjelltas, kt e paraqesim me
kllapa t mesme, Nse teksti i cituar sht vendosur n thonjza, dhe ai
vet i prmban ato, ather, thonjzat n citat i ndryshojm n apostrofa t
nj anshme - . 6.2 . Parafrazimi: Parafrazimi paraqet shprehjen e
ideve dhe argumenteve t autorve t tjer n form t prmbledhur apo t
shpjeguar nga vet autori i punimit seminarik (n kt rast, studenti).
Gjja m e rndsishme sht q parafrazimi i ideve dhe dokumenteve duhet
patjetr t jet i sakt. Parafrazimi nuk duhet t vendoset n thonjza.
Pas perifrazs zakonisht vijon referenca, por ekziston situat e
veant nse nga e qart konteksti i cilit autor apo tekst sht
parafrazuar. 6.3. Paraqitja Me paraqitje nnkuptojm shnimin e
punimeve q tregojm se ku mund t gjendet nj ide e ose argument i
veant q sht prmendur n punim. Paraqitja duhet t shoqrohet me
referenc, dhe n referenc m shpesh prdoret fraza shih, krahaso ose
kshtu. 6.4 . Stilet e referimit: Gjithashtu sht e rndsishme t
theksohet se titujt e librave zakonisht shkruhen n font italik,
ndrsa artikujt ose revistat vendosen n thonjza. N fund, pr qartsi
vjen lista e referencave q prfshin t dhna t plota bibliografike t
librave, artikujve dhe revistave q jan prdorur n punim pa numrat e
faqeve. Dallimi n mes t emrit bibliografi dhe literatur sht fakti
se n bibliografi jan prfshir edhe libra q nuk jan prmendur n
referenca, ndrsa n literatur radhiten vetm ato libra, artikuj dhe
revista q jan theksuar si referenc. Shnimet e burimeve sipas
praktiks s deritanishme shnohen n dy mnyra: fusnot n margjinn e
fundit t faqes; shnohet me numra rendor prej 1 e tutje. endnot n
faqen e fundit; shnohet me numrin rendor 1 e tutje. Se si do t
shnohen dhe cila teknik do t prdoret, kjo varet nga kandidati. Nse
kandidati sht prcaktuar pr mnyrn b), ai sht i detyruar q faqen ta
shnoj me kt titull REGJISTRI I BURIMEVE. Kjo faqe vendoset para
shtojcs (nse nuk e ka kt, ather shnohet para faqes s literaturs),
por lexuesin duhet ta njoftoni me prmbajtjen e punimit. Fusnotat
dhe endnotat shfrytzohen pr t dokumentuar:
37. 36 - pr do citim t drejtprdrejt (n shenjn e thonjzave,
..........) n tekst; - pr t dhn do fakt q nuk sht i njohur shum,
kur autori i atyre fakteve sht nj person i caktuar. N rastin e par
mund t jet nj tekst m i gjat dhe t parafrazohet me fjalt tuaja, por
sht e domosdoshme t shnohet burimi nga jan marr t dhnat. Nse punimi
shtypet n kompjuter, puna sht m e leht, sepse ka komand t caktuar
pr fusnotat dhe endnotat. P.sh. (CTR+ALT+F). Fusnotat dhe endnotat
shnohen si shnimi i literaturs, por n fund duhet ta shnoni edhe
numrin e faqeve ku gjendet citati n literaturn e dhn. Pr shembull:
1. Mishkin, Walter: Economics, McGraw-Hill, New York, 1977, fq. 24.
Nse n punim njher e keni cituar nj vepr t autorit t njjt dhe
dshironi ta citoni prsri, tani nuk duhet t`i jepni prsri t gjitha t
dhnat pr autorin, por shnojeni vetm mbiemrin-emrin dhe shkruani op.
cit., fq. Pr shembull: 3. Mishkin, Walter: op. cit., fq. 55. Nse
shfrytzohet citati nga nj vepr q sht cituar m par n fusnot ose
endnot n faqen e njjt t tekstit, para fusnots duhet t shkruani ibid
dhe faqen nga sht marr citati. Pr shembull: 4. Ibid., fq. 83. Nse
shfrytzohet ndonj artikull ose ndonj e dhn nga interneti (duhet t
shkruhet viti kur sht shkruar artikulli, e jo viti kur sht lexuar
ose sht paraqitur n internet, apo kur sht lexuar, edhe pse shumica
e metodologve krkojn q t shkruhet edhe paraqitja e artikullit n
internet), ather duhet ta shnoni n kt mnyr: n artikuj s pari
shnohet emri i autorit, pastaj titulli i artikullit, adresa e
internetit n t ciln gjendet artikulli dhe n fund shkruhet viti kur
sht botuar artikulli. Pr shembull: 1. Brown, B. N.: Leading-For All
Your Followers. http:/www.worldweb.org/bzdigest/leading.html, 1996.
Nse t dhnat q jan shfrytzuar nuk jan pjes e artikullit t paraqitur
n internet, por gjenden n nj faqe t internetit, sht e udhs q t
shkruhet emri dhe adresa e faqes s internetit q e keni shfrytzuar n
punn tuaj. P.sh. http://www.dol.gov/dol/wb//???
38. 37 Pr m tepr, ekzistojn rregulla t veanta q duhet t ndiqen:
Titulli i librit, prmbledhja e punimeve, emri i revists gjithmon
shkruhen me shkronja italik, Titulli i artikullit n revist apo
artikujve n prmbledhje gjithmon sht n thonjza, T dhnat
bibliografike gjithmon duhet do her t prmbajn shnim pr vitin e
publikimit, Librat dhe prmbledhjet gjithmon duhet t prmbajn emrin e
botimit, Te prmbledhjet gjithmon duhet t specifikohet emri i
redaktorit dhe shtoni shenjn - (red.) 7. Pasi t jet shkruar punimi
Pasi t kalohen t gjitha procedurat pr realizimin e punimit
seminarik vijon korrigjimi i gabimeve gramatikore dhe fjalive t
paqarta, paragraft ... Korrigjimi i gabimeve gramatikore mund t
bhet me prfshirjen e t a. q. Opsione pr kontroll t drejtshkrimit n
programet pr shkrim (Microsoft word). Por pothuajse gjithmon ndodh
q t prvidhen disa gabime drejtshkrimore ose sintaksore, dhe mnyra m
e mir pr t ri korrigjim t sigurt sht q t shtypet nj kopje e punimit
n letr dhe t kontrollohet prsri, sepse nga prvoja dihet q punimi n
letr sht gjithmon m mir t lexohet se n monitor. Megjithat, sht shum
e vshtir q t gjenden mosprputhjet (jo logjika) dhe paqartsit n
punim, kryesisht pr shkak se vet autori e ka shkruar. Autorit t
punimit shumica e pohimeve t shkruara dhe t paraqitura i jan t
kuptueshme, por kjo n asnj mnyr nuk do t thot se edhe lexuesit t
punimit kto pohime (pretendime) do ti jen t qarta. Shpesh ndodh q
disa pjes t tekstit jan me t vrtet e pakuptueshme dhe e
palogjikshme, dhe q vet autori nuk mund ta vrej kt. Rekomandimi pr
t hequr gabime t tilla sht q gjithmon tu jepet kolegve, miqve apo t
afrmve nga nj kopje t punimit q ta lexojn dhe ti kushtojn vmendje
asaj nse autori sht i shprehur qart dhe n mnyr logjike. Vlersim i
till objektiv pr korrektsin e deklaratave dhe fjalive do t ndihmoj
n mas t madhe pr t kaprcyer vshtirsit e fundit n hartimin e
punimit. Pas ktyre kontrolleve t fundit, punimi duhet t prfundoj
dhe ti dorzohet mentorit ose recensuesit, me t cilt npr t gjitha
fazat e krijimit t punimit ka ekzistuar detyrimi pr konsultime dhe
t pranohen sugjerimet dhe kritikat qllim-mira t mentorit.
41. 40 PUNIMET FINALE Doktrina dhe praktika msimore aktuale
pedagogjike prfshin q n nivelet e arsimit t lart t zbatohen metoda
specifike t msimdhnies - prgatitja e punimit prfundimtar. Punimet
finale si form e msimdhnies jan t prfaqsuara edhe n shumicn e
programeve t huaja arsimore, kshtu q ata t mund t konsiderohen si
metod q n prgjithsi sht e pranuar. N varsi prej natyrs dhe nivelit
t programit msimor pjes e t cilit ata jan edhe punimet finale
parashikojn prmbajtje dhe kompleksitet t duhur. Ato lvizin n
diapazon prej punimeve t thjeshta shkollore pr nj tem t dhn deri te
projektet e plota hulumtuese shkencore teorike, me t gjith faktort
dhe atributet q projektet e ktij lloji i prfshijn. Si metod msimore
punimet finale kan dy funksione kryesore: arsimore, dhe verifikuese
Funksioni arsimor i punimit final sht jo vetm segment i fundit i
msimdhnies s organizuar, por, kurora e gjith angazhimit (mundit). N
at sistemohen dhe lidhen njohurit e fituara nga fusha e lnds n nj
njsi koherente njohse. Elementet, e trsis s ngusht dhe t gjer t
njsive msimore kristalizojn vendin e tyre dhe marrdhniet e
ndrsjella. Me punimin final veanrisht theksohet rndsia e prmbajtjes
s studimit konkret dhe vlera e tij e prdorimit. Me at sigurohet nj
vzhgim dhe kuptim i plot i prmbajtjes s paraqitur dhe vendi i tij n
sistemin e fondit t gjer hulumtues shkencor. Funksioni verifikues i
punimit final dallohet nga metodat e zakonshme t msimdhnies dhe
paraqet nj lloj t veant t verifikimit t njohurive t fituara. Ai nuk
sht vetm pjes e msimit q ka pr qllim marrjen e njohurive t reja,
por edhe nj lloj testi me t cilin kandidati provon nj nivel t
caktuar t zotrimit t prmbajtjes s caktuar. Me kt kandidati tregon
njohjen e elementeve t prmbajtjes s kursit, lidhjen e tyre me
njri-tjetrin dhe kapacitetin e vet pr prdorim t mtejshm t pavarur t
asaj dije. Prandaj, tradicionalisht, punimet finale konsiderohen si
dshmi e pjekuris dhe arritjes s maturimit t kandidatit me t ciln ai
arrin formn e fundit e personalitetit aktiv njohs i gatshm pr
edukim n nivelin e ardhshm m t lart ose ushtrimin e pavarur t nj
profesioni t caktuar. Pr shkak t rndsis s tij t veant n msimdhnie
punimet finale konsiderohen nj lloj shkalle e zhvillimit
psikologjik dhe jetsor, me t cilat jan prcaktuar biografit
profesionale dhe jetsore t shumics s njerzve. Kjo vendos detyrimin
pr t gjith pjesmarrsit n krijimin e tyre, prpjekje maksimale q kto
prova t aftsimit dhe pjekuris t jen sa m mir t realizuara.
Pavarsisht rndsis s jashtzakonshme reale dhe simbolike punimeve
finale shpesh nuk u jepet vendi t cilin duhet ta ken. Kjo veanrisht
vlen pr prgatitjen e kandidatve pr kryerjen e ksaj pune komplekse
dhe gjithprfshirse. Kandidatt shpesh nuk kan udhzime t mjaftueshme
pr at se si ti kryejn kto detyra, pr shkak se konsultimet me
msimdhnsit jan zakonisht siprfaqsore dhe t prgjithsuara dhe si
rregull realizohen n grupe, kshtu q nuk prfshijn specifikat e
mundshme t problemeve t veanta. Literatura prkatse pr kt lloj pune
n kushtet tona zakonisht mungon, kshtu q kandidatt zakonisht
prdorin prvojn e paraardhsve t tyre. Prandaj, si rregull, paraqitet
numr m i madh ose m i vogl kopjeve m pak t suksesshme t punimeve t
mparshme.
42. 41 Ky kapitull ka pr qllim q kandidatve q i pret puna e
hartimit t punimit final tu ofroj disa kshilla baz dhe orientimi n
kt detyr. Kshillat, jan dhn parimisht dhe nuk mund t jen t plota pr
do rast konkret, e cila duhet t zgjidhet n kontaktet ndrmjet
msimdhnsit dhe kandidatit. 2. Llojet e punimeve finale Punimet
finale si procedura msimore dhe t testimit dukshm ndryshojn, para
se gjithash, pr nga qllimi i tyre, pastaj pr nga kompleksiteti,
thellsia e prfshir, vllimi, kushteve materiale dhe teknike n
dispozicion dhe kushteve tjera. T gjitha ato kritere t klasifikimit
t zbatueshme pr projektet e krkimit, si jan kriteret e qllimeve,
prmbajtjes, fushs shkencore, funksionet, mund t aplikohen edhe te
projektet e punimeve finale. Sigurisht, do t ishte pritje e
ekzagjeruar q kontributi i puns s pavarur t studentit t jet i
barabart me punn e nj ekipi t projektit hulumtues. Kjo nuk e
prjashton mundsin q edhe te kto veprimtari t hasen rezultate q kan
rndsi pr zhvillimin e disiplins shkencore t cils i prkasin. Rregull
sht q autort e shklqyer shkencor radhiten n radht e ktij lloji. N
praktikn ton msimore universitare hasen kryesisht katr lloje t
punimeve finale t sistematizuara sipas dedikimit. Kto jan: punime
seminarike, punime t diploms, punime t magjistraturs, dhe punime t
doktorats. Cili do lloj i punimit final q t jet n pyetje, nnkupton
dy (ose m shum) pjesmarrs aktiv. Dhe ato jan, studenti dhe
msimdhnsi, t cilt n kt form t msimdhnies kan rolin e: kandidatit,
dhe mentorit. Komunikimi ndrmjet kandidatit dhe mentorit sht i
dyanshm, ndrsa bashkpunimi realizohet n mnyr aktive q nga
przgjedhja e tems, prmes prgatitjes dhe hartimit t punimit deri n
mbrojtjen e saj. Kjo marrdhnie bashkpunuese sipas intensitetit t
tij i tejkalon t gjitha llojet e tjera t bashkpunimit, kshtu q mund
t flasim pr nj bashk-autorsi t pjesmarrsve n punimin final. Punimi
final i suksesshm ose jo i suksesshm nuk sht vetm dshmi e aftsis
prkatse e kandidatit, por edhe e angazhimit t mentorit,
respektivisht, e shkalls t suksesit t bashkpunimit t tyre. 2.1.
Punimi i diploms Punimi i diploms paraqet nj lloj konsiderueshm m
kompleks dhe m t gjer t punimeve finale, n krahasim me punimin
seminarik. Paraqiten si forma t fundit t msimdhnies q sistemojn dhe
vrtetojn kualifikimet e kandidatve pr pun t m tejshme t pavarur.
Kandidati me temn e diploms duhet t fitoj nj pasqyr t qart dhe t
plot pr rndsin dhe nevojat e prmbajtjes s plan programit n t cilin
ai ka punuar dhe t bhet i vetdijshm pr vlern e tij t prdorimit.
Roli i tij nuk sht protokollar, por ajo sht nj nga format m aktive
dhe m reale t kyjes s studentit n proceset arsimore.
43. 42 Vllimi, prmbajtja dhe mnyra e hartimit t tems varet nga
fusha msimore-shkencore me t cilat tema sht e lidhur. Punimet e
mira t ktij lloji realizohen n vllim prej 40 deri n 50 faqe, n
varsi t prmbajtjes, mnyrs t t shkruarit dhe kontributit. sht e qart
se puna n fushn e shkencave shoqrore dhe humanitare, sipas
rregulls, sht tekstualisht m e pasur se punimet nga fusha e
tekniks, informatiks apo matematik. Raporti ndaj punimit t diploms
varet nga tradita e institucionit shkencor n t ciln ai do t
realizohet. N disa fakultet, atyre u jepet rnd