Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
i
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
ii
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
1
Daging Majalah
Lawat-lawat
Alah Déning Bukti Sanunggal (IGA Dharma Putra) 2
Isin Lontar
Aksara Bali: Sangu Urip Rauhing Pati (Putu Éka Guna Yasa) 5
Tutur
F. Rahardi; Puisi Lawan Korupsi 11
Satua Cutet
Cakcakan (IBW Putu Adnyana) 17
Ni Brit Kuning (Wayan Wésta) 33
Pilbup (IDK Raka Kusuma) 38
Ulian Kasta (Ni Wayan Antari) 47
Prosa Liris
Gitanjali (Rabindranath Tagoré) 60
Puisi Bali
Puisi-puisi I Wayan Ésa Bhaskara 63
Puisi-puisi Ngakan Madé Kasub Sidan 69
Puisi-puisi Ni Kadék Juliantari 73
Puisi-puisi Mahasiswa STKIP Agama Hindu Amlapura 79
Artikel
Niténin Laksana di Aab Jagat Révolusi
Industri 4.0 (I Wayan Jatiyasa) 84
Siap Sambehin Injin (IDG Trinandita) 87
Satua Masambung
Lontar Kala Ireng (14)--I Madé Sugianto 89
Subali Sugriwa (7) 95
Geguritan
Bongkling 107
Gegonjakan Jokowi Nélpun (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 110
Kamus
Kamus 114
Kartun 120
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
2
Alah Déning
Bukti Sanunggal
IGA Darma Putra
an Balak tamak kasub orahanga bangké ngemu mirah. Sawiréh ada
ané ngaénang satua buka kéto. Adané dogén satua, sinah ia ada ulian
gaén-gaénan. Tusing karoan masih makejang satua ento seken pasajan
ada buka katuturané. Apa buin gumi cara jani, liu ada anak tusing kuangan
satua.
Satua ané anggona nyinggihang déwékné. Satua masih ané anggona
ngasorang anak lén. Iraga sujatiné suba masih pada nawang enyén ané buka
kéto. Nyén lénan tekén ukudan iragané padidi. Yén ngomong ajak anak, iraga
nuturang kaluungan padidi. Ngomongan kajelékan pisaga. Anak mulan saja
ada buka kéto. Wiréh ada masih sasimbing ngorahang, buka goaké ngadanin
P
Suara Saking Bali| Juli 2019 Lawat-lawat
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
3
iba. Tusing koné beneh iraga nuturang kajelékan padidi tekén anak lénan.
Apaké yén nuturang lung-luungné dogén, ento madan beneh?
Suba lumbrah anaké nawang jelé melah, selem putih, beneh pelih. Ento
kadanina rwa bhinéda. Dadua koné ané pangenahné malénan, sakéwala ia
tunggil. Apa saja kéto? Contoné yén ada lemah, ada masih peteng. Yén ada luh,
ada masih muani. Kéto matulis di buku-buku. Lemah koné malénan ngajak
peteng. Luh koné malénan ngajak muani.
Dija sujatiné tongos lemah petengé totonan? Nah kéto patakoné I
Bungkling. Ané ngorahang lemah ento lemah, tuah yén ada ai nyenter
nganenang sarwa ané ada, bakat baan ningalin. Kéto masih yén ada lampu
galang apadang, makejang ané mengkeb-mengkeb di petengé prajani ngenah.
Kéto madan lemah.
Apa madan peteng? Peteng ento yén ainé suba ilang, tur guminé dedet cara
tangkeb baan langit selem. Lampu tusing masih ada, awinan jeg seken-seken
selem badeng tepuk guminé. Tusing ada lénan tekén peteng ané tepuk. Koné
yén seken-sekenang nlektekang petengé ento, lakar bakat koné sarin petengé.
Yen apa kadén madan kéto, kondén tawang.
Eda malu moyanin peteng, ngadén peteng ento jelé. Sawiréh yén alih di
satua-satua ané tusing lumbrah, peteng ento nak paragayan Sang Hyang. Ida
kocap mapeséngan Sang Hyang Rohini. Yén beneh baan ngaci, lakar swéca
koné ida micayang waranugraha. Apa anggon ngaci peteng? Tusing ada lénan
tekén sirep.
Wiréh ento, apanga bisa koné iraga seken-seken sirep. Tusing dadi
narabang sawang. Apa buin undap-undap jaran. Musti seken baan ngidemang
paningalané. Suba kéto tusing masih dadi ngerok geris-geris. Sasubané
ngidang buka kéto, tusing bedik lontaré ngorahang lakar bakat koné sarin
petengé.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
4
Ada masih jalan lénan lakar ngalih sarin peteng. Jalané ento tusing masih
aluhan utawi kéwehan tekén jalan sirep. Jagra adan pajalané buin besik. Ri
kala peteng, tusing dadi sirep. Kéto pabratan anaké ngalih sarin-sarin peteng.
Liu ada tutur satua buka kéto. Liu ané sandang anggon tuladan, sakéwala
liu masih ané tusing patut gugu. Apa buin ané nyatua ento mulan dueg pesan
ngaé ékan-ékan, sinah jeg lengut baana nyatuang ané tusing ada.
Eda élah ngorahang satua ento tusing ada gunané. Kadén suba ada conto di
satua-satua barata yudané, Ida Bagawan Drona kaonang satua. Bhisma patuh
masih kalah baan satua misi naya wiwéka. Ento makejang ulian satua. Beneh
baan ngambekang satua, ngidang ngisi gumi. Yén pelih baan, bisa uug prajani.
Ané madan satua, enu dadi baan ngalahang, ané ngalahang satua liu cara
ketélan ujan bales ento tuah bukti. Bukti abesik, ngidang ngalahan tutur
agombang. Koné bukti abesik ngaonang tutur agumi. Apa ané madan bukti?
Pasaja. (*)
IGA Darma Putra
embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudang-
kudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali,
miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan
“Bulan Sisi Kauh”
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
5
AKSARA BALI:
SANGU URIP
RAUHING PATI
Putu Éka Guna Yasa
Aksara Bali luih suksma, angebek ring sukma bhuana agung mwang alit, surya
netra tengen, candra, netra kiwa…..
[Parama Tattwa Suksma]
ampénin panglimbak jagat, akéh basa daérah ring Indonesia sané
anumerta utawi punah. Pasadok Badan Pengembangan dan
Pembinaan Bahasa RI warsa 2017, saking 652 basa daerah ring
Indonesia wénten 11 basa daérah sané sampun nénten kaanggén malih pinaka
sarana mabebaosan, pamekas sané wénten ring wewidangan Maluku, Maluku
Utara miwah Papua. Sané ngresresin, makasami basa daérah punika nénten
maderbé aksara pinaka sarana masesuratan. Indiké inucap makacihna
N
Suara Saking Bali| Juli 2019 Isin Lontar
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
6
kawéntenan aksara sajroning nyaga kauripan basa daérahé mabuat pisan.
Mapangancan antuk kahanane punika taler, aksara Bali pinaka paragayan basa
Bali kaacepang prasida ngawinang basa Baliné langgeng kantos ka pungkur
wekas.
Yadiastun kalintang mautama pinaka silih tunggil sarana nglestariang basa
Bali, pikobet sajroning utsaha ngawerdiang aksara Bali tepengané mangkin
taler nénten akidik. Kawéntenan aksara Latin sané nglimbak sangkaning
kaajahin duk Welandané ngawasa-wasi jagat Bali ngawinang aksara Bali
druéné nyansan kidik kawacén tur kaanggén masasuratan. Tios punika,
program Buta Aksara Latin sané naenin kamargiang ring Bali duk masa Orde
Baru, makajalaran akéhan krama Baliné raris mlajahin aksara Latin. Daweg
punika, yadiastun waged ngwacén aksara Bali, kramané kaaudkelorang buta
aksara. Kantos mangkin, ring sekolah-sekolah para siswané akéhan
masesuratan nganggén aksara Latin, yadiastun sampun polih paplajahan basa
Bali.
Panglimbak aksara Latiné sujatinnyané nénten kaon, santukan mabuat taler
anggén sarana masesuratan ring wong dura Bali, Nasional, miwah
Internasional. Sané mawisya kaon, ri sampuné kramané mlajahin aksara Latin,
aksara Baliné katilarin pinaka aksara ibu sané sadurungnyané kaanggén
mapagubugan nyabran rahina. “Ada emas, slakane tan paguna”, sapunika
basita paribasané let mikélingin.
Saking i rika sampun wit pikobeté mentik, mapunya, tur gemuh
ngrempayak mawastu maprawesa kaon ring kawéntenan makudang-kudang
pustaka lontar maaksara Bali sané nénten naenin malih kawacén, kaselehin
dagingnyané, tur kaupapira cakepannyané. Penyuluh Basa Bali sané polih
amongan ring Désa-désa Pakraman maosang, saking 8.370 cakep lontar sané
sampun kaselehin, wénten 2.562 cakep lontar sané kakeniang usak tan kapiara.
Yéning pustaka-pustaka lontaré rusak sangkaning kawagedan ngwacén aksara
Bali sané kirang, pastika empehan pikayunan para leluhur druéné sané maguna
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
7
ring kauripan tan prasida kaanggén. Ical sampun ajah-ajah indik usada, wariga,
silpa sastra, niti, carcan, tenung, kawisésan, miwah sané lianan.
Midabdabin sakancan pikobeté ring ajeng, para penglingsir druéné
sujatinnyané nénten meneng. Makudang-kudang utsaha ngawit saking warsa
1957 majalaran Pesamuhan Agung Basa Bali kantos mangkin kadirasa nénten
naenin surud. Sané pinih anyar, pemrintah Provinsi Bali ngamedalang Pergub
No.80 warsa 2018 pamekas ngeninin indik papan nama maaksara Bali.
Kawéntenané puniki saksat ngawinang aksara Baliné polih sesirat marupa tirta
amerta. Sastra-sastrané maosang, tirta amerta prasida ngawinang sang sané
nunas prasida panjang yusa. Boya ja wantah sapunika, papan nama-papan
namané prasida taler ngawinang para yowana Baliné lapah nyingakin aksara
Bali. Sanistannyané, ring soang-soang banjar utawi désa wénten papan nama
sané nganggen aksara Bali. Kawéntenan aksara sané prasida nyusup rauhing
désa-désa pakraman saksat bayu sané ngebekin sarirané.
Yukti pibadbad nglimbakang aksara Bali maduluran antuk pergub puniki
kantun wénten kakirangan. Akidiknyané perusahaan-perusahaan sané
ngamanggehang aksara Bali sajroning papan namannyané, tamis-tamis
ngawinang nayaka praja druéné nedunang Satpol PP. Yadiastun durung
wénten pamindanda sané katiwakang ring lembaga-lembaga lekig punika,
pamargin Satpol PP-né prasida kasuksmayang pinaka utsaha nayaka praja
druéné sané sumeken nindihin pergub sané sampun kacumponin. Yéning
nénten wénten pamidanda, majanten Pergub punika pacang dados uger-uger
sané ketah kabaos olih krama Baliné sakadi macan tan pacaling!
Yéning selehin malih, makudang-kudang pasang aksara Bali sané
kaanggén ring papan-papan nama punika kantun akéh sané nénten anut ring
pasang aksara Bali. Pasang aksara sané nénten manut sakadi iwang nyalin
aksara Bali manut ucapannyané, nyurat panganggé aksara, aksara anceng,
kruna-kruna sané mawit saking basa tiosan, miwah sané lian-lianan.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
8
Yadiastun kantun wénten kakirangan, sujatinnyané amongan nglimbakang
aksara Bali nénten wantah dados tategenan sang angawa rat. Para jana Baliné
naler maderbé swadharma sané nénten mabinayanan. Nayaka praja druéné
sampun mautsaha maprawerti ngamargiang bayu brata mangda prasida aksara
Baliné nyusup rauhing pradésané sami. Sané mangkin, napi paenjuh kramané
mangda prasida nyokong pabuat pamrintah druéné? Boya ja nénten wénten,
sakéwanten kawéntenan baga-baga luiré Patik Bali, Bali Simbar Dj, Bali
Galang, Papan Ketik SMK, Wiki Basa Bali misah sané siosan patut
katincapang malih.
Wantah sangkaning pakilitan pantaraning pemrintah sareng para jana
Baliné sami, patitis ngurip aksara Bali mangda sayan nglimbak anut ring
pakibeh jagat prasida nekéng tuas [nadi]. Yéning nayaka prajané nirgamayang
sakadi kacang panjang, majanten para jana Baliné sané pinaka tungguhan. I
Kacang panjang nénten prasida mabuah nged nyurambyah, sakantuné awak
ipuné mapulisahan ring pretiwiné. Punika mawinan, ipun patut polih
tungguhan sané akas. Yéning pét pradé tungguhané latuh, ri sampuné
buahnyané akéh pastika tungguhané elung tur buahnyané tan sida kapuponin.
Malarapan antuk tungguhan sané akas punika raris, i kacang panjang saka
kidik ngelut, nekekang pakilitan, saha neguhang angen-angen mangda bungané
sida dados pucilan, tur pucilané nadi dados buah!
Sakancan program sané kamedalang olih sang nayaka prajané pateh sakadi
patapan I kacang panjang sané ngulati buah, pikayunan krama Baliné sané
pageh tan bina ring tungguhané sané akas. Prakanti sang kalih sané ngawinang
buahé nadi, tur prasida katunas anggén ngamretanin urip sakala-niskala.
Buah aksara Baliné yéning kantun sawates ring sarana masesuratan,
sujatinnyané wawu ring kulit. Boya ja kulit punika nénten mabuat. Sakadi
yasan i kulit taluh sané ngraksa putih tur sarin taluhé nyabran raihna. Tan
pakulit, putih tur sarin taluhé pastika mabrarakan. Pustaka-pustaka sané
maiketan ring tattwa taler maosang kulit pinaka genah lawang séwu [utawi
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
9
pori-pori yéning turah basa mangkiné]. Kabaos lawang sangkaning genah
ngranjing tur medal, kasengguh séwu krana kahanannyané akéh. Sira sané
ngranjing tur medal ring lawang séwu sariran manusané? Silih tunggilnyané
bayu utawi prana. Saking lawang séwuné, sakancan bayu nyusup ring angga
sarirané.
Yéning masuluh saking pratiwimbané punika, program-program marupa
papan nama puniki sampun patut pisan pinaka titi jalaran ngranjing ring sari-
sari kasuksman aksara Baliné, sané kocap jimbar nglikubin bhuwana agung tur
bhuwana alit manut Parama Tattwa Suksma ring ajeng. Ngranjing ring
kasuksman aksara Baliné, jenar pisan karasayang yéning aksara puniki saksat
sangu utawi bekel ngawit saking embas, urip, rauhing pati.
Tatkala wénten anak alit embas, ring ari-arinnyané madaging lontar sané
kasurat antuk aksara Bali. Pustaka Eka Pratama maosang, aksara sané kasurat
ring luhur kauné wantah aksara Ongkara tur sané ring sornyané aksara Ah.
Ring tengah kauné taler madaging lontar sané masuara Ong kswantawya
pukulun. Aksara sané kaanggén bekel sajroning mendem ari-ari puniki
makasami madaging sarining panunas ring Ida Sang Hyang Ibu Pertiwi
mangda ida lédang ngempu nyama paragayan niskala saking anaké alit. Ri
sampuné anaké alit sida truna, aksara Bali druéné taler kaanggén ri tatkala
upacara mapandes. Sadurung sanggingé natah, wénten makudang-kudang
aksara sané kaanggén ngrajah marupa aksara Ongkara ring selaning lelata,
aksara Ang ring caling giginé tengen, aksara Ah ring caling giginé kiwa,
Ongkara adumuka ring giginé duur miwah betén, Ongkara mreta ring lidah,
miwah sané lianan. Aksara Bali sajroning rajah punika madué suksma
ngicalang wisayan sad ripu sané wénten ring angga sarira. Tios ring upacara
matatah, sajroning upacara pangabénan taler akéh nganggén aksara Bali.
Pamekas rajah-rajah kajang anut ring kawangsan sang sané ngamargiang
upacara. Sajroning katattwan Aksarantaraprasada, rajah kajang puniki pinaka
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
10
wahana Sang Hyang Atma matunggilan ring Ida Sang Hyang Sangkan Paran ri
sampuné panca mahabuta sarirané mawali ka genahnyané soang-soang.
Napiké aksara Latin prasida ngentosin kawigunan aksara Baliné salantang
tuuh punika? Yéning panyawisnyané nénten, ngiring sareng-sareng werdiang
aksara Baliné, ngawit saking sukma bhuwana alit rauhing sukma bhuwana
agung.
Putu Éka Guna Yasa
embas ring Banjar Selat Tengah, Bangli, 6 Januari 1990. Mangkin dados dosén
ring Program Studi Bahasa Bali Unud. Nerjemahang makudang-kudang lontar,
jayanti Pemuda Pegiat Literasi widang jasa saking Paguyuban Duta Bahasa
Provinsi Bali 2018. Kakawiannyané kawedar ring makudang-kudang média
masa, wiadin ring cakepan luiré Bali Post, Pos Bali, Prabhajnana (I, II, III),
Angripta Rum.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
11
F. Rahardi
Puisi Lawan Korupsi
Suara Saking Bali| Juli 2019 Tutur
Foto Internet olih Komunitas Salihara
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
12
Floribertus Rahardi utawi F. Rahardi embas ring Ambarawa, 10 Juni 1950.
Wantah pangawi Indonesia sané sampung kaloktah antuk kakawiannyané tur
sampun polih akéh penghargaan minakadi Khatulistiwa Literaty Award 2019
antuk novelnyané sané mamurda Lembata. Cakepan dané luiré pupulan puisi
Sumpah WTS, Silsilah Garong, Menggugat Tuhan, Petani Berdasi, kantos
cakepan Bercocok Tanam dalam Pot. F. Rahardi sareng Martin Aleida dados
narawakia ring acara Ngobrol Sastra sane kalaksanayang olih Jatijagat
Kampung Puisi (JKP), Jalan Cok Agung Tresna, No.109 Renon, Dénpasar,
Wraspati Kliwon, 30 Méi 2019. Ring édisi XXXII sampun katelatarang indik
daging pabligbagan sareng Martin Aleida, lan sané mangkin indik F Rahardi.
Napi daging pabligbagan punika? Iriki Suara Saking Bali, ngolah daging
pabligbagan punika, tur katerjemahang ring basa Bali kepara sané kaanggén
sarahina-rahina.
***
Religius lan mbeling (puisi mbeling) ené mapaiketan ngajak tiang. Yéning
mbeling ené tuah gerakan rikala panguntat warsa 60-an kanti panyumu warsa
70-an. Sebenehné ené ulian ada kebuntuan, krana panguntat warsa 50-an sedek
liuna ané nulis puisi nganggon gaya Amir Hamzah nanging dugasé totonan
liunan dadi puisi-puisi gelap. Puisi-puisi gelap ento, asal suba basané lengut,
lantang malémad lan nganggon kruna-kruna lengut, nanging tusing nyak cara
puisi Nyanyi Sunyi, silih tunggil judul pupulan puisiné Amir Hamzah.
Ulian buntu cara kéto, rikala peteng, telung diri tokoh ané madan
Darmanto Yatman, Slamet Sukirnanto, muah Sutardji Calzoum Bachri, lan ada
buin besik Yudirman Sarninto, Yudirman dogén ané tusing dadi penyair. Ia
ajaka makejang majalan di rél di Kota Jogjakarta. Uli ditu laut ada idé ngaé
acara ané madan pengadilan puisi.
Lan acarané totonan kalaksanaang di Bandung lan pengadilané totonan
maan jawaban uli pengadilan ané kalaksanaang di Kampus Rawamangun.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
13
Sebenehné ené pengadilan ané absurd, masak puisi madilin lan ané kaadilin
dugasé ento yén sing pelih Majalah Horison, Goenawan Mohamad lan seniman
lénan, Umbu (Umbu Landu Paranggi) dadi saksi dugasé ento.
Sebenehné, yadiastun ené gerakan cara anak maplalian, nanging dadi seken
krana kaanggon ngawaliang roh puisiné uli puisi-puisi gelap dugasé ento.
Rikala ento ada tokoh ané madan Yapi Tambayong utawi ané ketah madan
Rémy Sylado dadi redaktur di Majalah Aktuil di Bandung.
Dugasé ento warsa 60-an 70-an sakadi kebangkitan sastra Indonésia, tanda
kutip kebangkitan ané salanturnyané. Krana ada éuforia kalahné Orde Lama
lan ada Orde Baru. Dugasé ento mula kaarepang pesan ada ané malénan lan
dugase ento ngawit ada Taman Ismail Marzuki, lantas Majalah Horison terbit
lan di Jogja ada majalah dadua ané madan Majalah Semangat, majalah truna
truni yén saihang ngajak Aktuil, ené lebih polos, cara majalah anak mami ané
polos. Yén Aktuil ené cara musik rock ané suba kedemenin di Indonesia
dugasé totonan. Lan ané buin besikan madan Majalah Basis lan ngetiban cepok
mesuang puisi dogén ané kaadanin semerbak sajak. Ento Majalah Basis ané
ada uli warsa 60-an. Remy Sylado di Bandung ngaé masi rubrik ané madan
rubrik puisi mbeling.
Ada tokoh-tokoh ané dugasé ento dadi langganan ngisinin rubriké ento, ada
Yudhis (Yudhistira ANM Massardi) lan Noorca (Noorca M Massardi), lan
tiang tusing taén nulis di Aktuil. Tiang dugasé totonan pepesan nulis di
Majalah Semangat lan Basis, lan ento tusing ja nyelap, krana tiang lekad di
Kota Ambarawa lan tiang masekolah kanti kelas dua SMA krana tusing
nyidaang medaran. Yéning dugasé totonan tusing nyidaang mayah sekolah
mirib nu nyidaang kompromi ngajak sekolahé, yén sing ngelah buku nu dadi
nyilih, nanging tusing nyidaang medaran ané makada tiang musti magaé.
Tiang nongos di paak tongosné Mas Sigit (Sigit Susanto) di Limbangan dadi
guru lantas tiang nulis puisi ditu warsa 69 rikala maumur 19 tiban, nulis
nganggon lima. Yéning ada metakon kenapa tusing nulis satua cutet lan
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
14
mamilih nulis puisi, krana apang tet tekén kertas. Rikala meli kertas, kertas
mesin tik a lembar tiang majalan kuang lebih 6 km, bulak-balik 12 kilo,
majalan batis. Kénkén kadén unduké, warsa 70 71, tiang engsap pastiné, ada
timpal ané kuliah di Jogja di Sanatana Dharma teka ka tongos tiangé rikala
tiang liburan di Ambarawa ngaba Majalah Basis dadua lan amplop misi honor.
Gelu tiang dugasé totonan, krana honorné gedé dugasé ento. Duang edisi ené,
tiang nerima honor gedénan tekén gajih tiangé abulan. Lan kanti jani tiang sing
nawang nyén ané ngaba puisiné totonan ka Majalah Basis. Sainget tiangé ada
timpal ané nulungin ngetik lan kirima ka Semangat. Tiang nakonang unduké
totonan ka Warno, redaktur di Semangat lan Mas Marzuki, ngorahang tusing
nawang. Takonang tiang ka Sapardi (Sapardi Djoko Damono) masi ngorahang
tusing nawang, ‘dapetang suba ada di méjané, krana melah muat tiang’. Ada
Aktuil di Bandung ané ngelah rubrik puisi mbeling, nanging tiang nyumunin
uli Jogja lantas uli ditu tiang nulis di Horison.
Tiang sujatiné uli kulawarga Katolik, mémé bapa Katolik, umah tiangé di
Ambarawa, paak Geréja. Nanging uli cerik tiang kapiara olih dadong tiangé.
Ané ajahina boya ja ajah-ajah Katolik, dadong tiangé animis, ajah-ajah ané
baanga tuah di punyan kayuné totonan ada ané ngijengin adané i anu, di
klebutané totonan ada ngijengin. Pepes masi tiang aruaruina, yén alih benehné
uli cenik kanti masuk SD tiang animis. Mara nawang ajah-ajah Katolik rikala
masekolah lan mulai seken-seken malajah agama yadiastun suba ka-baptis uli
bayi. Ulian ento Katolik di awak tiangé tuah agama nomer dua boya ja
kapertama. Apabuin Geréja di Ambarawa malénan ngajak Geréja di
Kulonprogo. Di Kulonprogo rumasatang Geréja rakyat, nanging di Ambarawa
sebenehné boya ja Geréja rakyat, nanging Geréja krama Belanda lan Tionghoa
ané ngoyong di Ambarawa.
Tiang taén nulis di Kompas, dadong tiangé teramat sangat miskin, reraman
tiangé sangat miskin, lan tiang miskin. Yadiastun tiwas nanging ada perubahan
uli teramat sangat miskin, sangat miskin dadi miskin. Ada timpal tiangé ané uli
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
15
Sumatera Barat, ipidan sugih pesan, nanging disubané ka Jakarta dadi sanget
tiwas. Yadiastun pada-pada tiwas, tiang ada progres, ia nuunang. Baan idup
tiangé buka kéto, tiang marasa tusing sreg di geréjané ento, lan warsa 90-an
tiang nulis nganggon judul Menggugat Tuhan.
Ulian idup tiangé buka kéto, tiang boya ja nulis puisi mbeling dogén,
nanging yén orahang réligius nah réligius ngenénin indik i manusa ngajak
Tuhan, boya ja religius ané ada pakilitan ngajak Geréja Katolik. Nanging di
KTP matulis agama Katolik sing mungkin animis, lan tiang ngaba ajah-ajah
Katolik totonan ka ranah publik sekuler boya ja ajah-ajah ané kajunjungang.
Ada puisi-puisin tiangé di buku Sumpah WTS, dugasé totonan tiang sing
baanga ngajak PSK, Pekerja Séks Komérsial uli Bongkaran, uli Kramat
Tunggak lan uli Bokrek lakar maca puisi di TIM olih Déwan Kesenian Jakarta
lan ané nomer dua sing baanga tekén polisiné rikala lakar maca Catatan Harian
Sang Koruptor. Lan ditu tiang liu pesan ngritik Geréja ané manut tiang tusing
beneh. Krana manut agama, moralitas tuah ané penting. Rikala moralitas ené
lantas kajekjek utawi tusing kalaksanaang, sebenehné ia suba tusing satinut
tekén ajah-ajah agama. Krana di Indonésia, lembaga-lembaga keagamaan
resmi tusing ada ané bébas uli korupsi. Uli Kementerian Agama ané jani sedek
kaselidikin KPK. Tiang sing nawang di MUI utawi lembaga agama lénan,
nanging di KWI tiang nawang korupsiné gedé, lan ané korupsi boya ja anggota
biasa nanging imam-né masi milu.
Untungné jani suba ada utsaha ngilangang korupsiné ento lan ené patuh
cara di Vatikan. Di pemerintahan masi sedek kalawan lan kadang-kadang ada
ané tusing ngerti yéning kejahatan korupsi ento tuah kejahatan kemanusiaan
ané tusing ada tandingané. Yéning nuturang indik pembunuhan, nah dadi masi
orahang kejahatan ané gedé, nanging enu ngenah, nanging yéning korupsi
kéweh pesan ketara lan kéweh ngalahang. Dugasé ené rikala Bupati Talaud
ané jegég totonan tangkep KPK ia ngelah rasa lek, nguntul, nanging ané lénan
enu nyidaang makenyem, madadaan cara artis. Ené sebenehné masalah serius.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
16
Ditu sebenehné tiang maperang ngalawan ané manut tiang kejahatan
kemanusiaan luar biasa. Ento ngawit laksanaang tiang rikala timpal-timpal ané
lénan sedek demen-demené ngasanin Orda Baru, krana warsa 1985, Orde Baru
sedeng jaya lan tiang nulis Catatan Hatian Sang Koruptor lan tusing baanga
macaang tekén polisiné di TIM.
Yén selehin unduké totonan, ada dadua, sebenehné tiang lekad uli puisi
mbeling lan ada gerakan pengadilan puisi, nanging ulian tiang nyemak tema
réligiusitas utamané ngenénin indik tiang magama Katolik, pasti ané protés
tiang tuah kehidupan gereja ané tusing beneh. Nanging sagedé-gedéné korupsi
di Gereja Katolik, tetep gedénan korupsi di panegarané ené lan ento lantas
garap tiang.
Nanging jani krana suba sayan tua, suba pasti tusing enu cara dugas
matuwuh 20 30 tiban, tiang lekad warsa 1950, jani suba 69 tiban. Lan jani
tiang liunan nulis prosa ketimbang puisi. Puisi terakhir tiangé warsa 2009
muata di Kompas judulné Lumpur. Suud ento tiang masi maan nulis puisi,
nanging tusing kapublikasiang. Rencanané terbitang tiang baan judul Surat
Petani Singkong untuk Presiden, nanging kanti jani onden bani nerbitang. Nah
dumadak ja énggal terbit. (Supartika)
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
17
Cakcakan IBW Putu Adnyana
“Nah dong cicipin!”
“Bé apa né?”
“Siap.”
“Gédé-gédé tebihané. Pangina matampah?”
“Sing. Bé cundang,” sapunika pasaurné I Bancuk namiu I Buncah.
“Dadi liu maan?”
“Sekané ngadaang cak-cakan.”
“Oo.. né busan ada papas di pempatané mrérod mudeng poléng. Mabaju
slem mapontang barak. Baong bajuné borék, tundunné matulis ‘SEKEHE
DEMEN TAMAN SARI’ to ya sekané?”
“Aa.”
“Jak kuda masekaa?”
“Pitu likur. Milu?”
“Milu. Masekaa naar cundang. Kén-kén uwar-waran lan étanganné?”
“Amasa pang ba maan pada acepok ngedengang sekaa. Sabilang ada né
ngedengang, soang sekaa ngaba uran kurungan aukud. Yan sing payu madu,
kena dadosan duangdasa ringgit. Yan sing ngaba uran kena nemdasa ringgit.”
“Pih... brat gati masekaa. Yan kéto, ngabulan paling bdik pindo kena uran?”
Suara Saking Bali| Juli 2019 Satua Cutet
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
18
“Yan sekané pada marépotan acepok abulan. Bulan selanturné sabilang
redité.”
“Taji, bulang didian ngaba?”
“Sing, sekané ngelah. Ada pitung rimpi. Né duang rimpi tajin pitik.”
“Cundangné siap ané encén?”
“Ané kalah.”
“Yan sapih?”
“Makadadua dadi cundang.”
“Ęméh...sekané diketeteh tongosné?”
“Pada asah. Ngujungang demen.”
“Nyén dadi umbul-umbul lan saya?”
“Prajuruné.”
“Matohin aduané?”
“Aa. Kurungan mataji sing tohin, kapastu Sanghyang Lalandep.”
“Bbik..! kna pastu pra. Ah.., guyu né! Masatang?”
“Sing. Amung mabates goét.”
“Matangluk?”
“Masatang tosing apabuin ngaé tangluk.”
“Nyujukang sanggah cucuk Cuk?”
“Tuara.Tajén gedé, mundang-undangan babotoh mara nyujukang sanggah
cucuk. Ngadegang Bhatara Bagus Babotoh. Ida ngadegin pang sing klicur,
pang trepti, pang rames, pinunasé. Ada bani ngenténgin, tunasang tatumpur
polonné. Sakayanga lacur mapludutan tepukina. Dingeh-dingeh pangandikan
anak wikan, sastrané koné ngojarang, rajan jajudéné kinucap nguluk-uluk.”
“Keto koné. Umbul-umbulé nganggo kemong, cobék, lan cééng kau?”
“Tajén gedé mara nganggo. Branangan ketékan manggo.”
“Kuda wates ketékané?”
“Naptapang kanti dasa. Yan mlaib silih tunggil ka luaring kalangan kanti
satus dasa ketékan.”
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
19
“Sing jeg bisa begig juru ketéké? Megancang-gamol ngetékang.”
“Katujuné, bisa dogénan. Di sekané tondén taén buka kéto.”
“Nganggo masi waneng bawak, waneng dawa?”
“Nu majalan, anut tingkah maluang siap.”
“Mruput, kranjang apa guungan manggo.”
“Ya guungan. Kranjang anggo selidan kikil sayané anggét taji,” kedék
makalihan.
“Jak akuda magaé dikalangané?”
“Pat. Jabaning juru kembar.” Sinambi I Bancuk ngebatang lima kébot. Inan
limanné tagelanga.
“Apa pada amonganné?”
“Juru keték, ngetékang wawanengan. Batu tumpeng, ngamenang-kalahang.
Mutusang kalah lan sapih. Sayané dadua dadi pengawas. Nudukang toh.
Mratiaksain pajuluk aduan. Nyambut siap tur ngatur babotohé pang trepti.”
“Ketut apa amongané?”
“Apa dogén nyakang. Sajaba batu tumpeng.”
“Apa kéwehné?”
“Kéweh dong tusing. Beg-beg kojarané kaon, sipat,pamuput palun siapé!
Sing ada masiar polih utawi menang. I batu tumpeng sing buungan to kar
nepék. Pipis dikantongné andupanga kaon kén sipat.”
“Misi kéto pra?”
“Kéto té malu.”
Itep mabaosan pakalihan. Kedusan ulam cundangé mambu bangkit durung
nudut manahnyané madaar. Lantur I Buncah mapitakén.
“Juru kembaré?”
“Ngobongang siap katengah. Nragiaang taji lan bulang, lantas med-bedang
taji.”
“Sasubané menang kalah, pipis manebusné nyén ngaba?”
“Prajurunné. Ada juru raksa ngumpulang panebus siapé.”
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
20
SSB/ Supartika
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
21
“Pih...ngelah prajuru. Anggo gena pis panebusé?”
“Ngrebahang céléng dugas panampahan galungané. Maan pada madasa
kiloan. Sisanné masumbangang, dadi ogoh-ogoh duk kasangané.”
“Pih...nyidaang mipuk-ipukan. Cundangné?”
“Né ngedengang maanang. Petengé musti namiu matuakan. Sekané
masukan-sukan, sakuata madaar lan matuakan. Pang ramia musti
macekepungan utawi magénjékan.”
“Pih...keto? Né ngedengang sekaa, sing bati bakatanga. Pocol mara ya.”
“Sekaa demen. Sing ngitungang bati apa buin pocol.”
“Di kén-kéné krama sekané dadi ngedengang?”
“Yan ngelah gaé nelu bulanin, ngotonin. Apa ja, yan ada merluang bé.”
“Nelu bulanin, ngotonin matamiu bé cundang. Dadinné ba ada
ngelanturang pajalan mamotoh.”
“To bakat itungang. Né jani ya jani. Né bin pidan cerik-ceriké dong
mitungan.”
“Mang Ama, I Tued, I Pusut, I Jantuk kén-kénanga makanda? Sing ngelah
gaginan.”
“Sing ba tawang. Nyak milu masekaa, mesti satinut uwar-uwaran.”
“Di sing nglah uran lan pipis ambat kéwehé!” Kituk-kituk I Buncah.
“Dadi masangké. Bin bulan nikel mayah.”
“Abulan, sabilang redité ngadaang cak-cakan. Sing ngelah uran, utawi sing
payu urané ambat liunné kena?”
“Kena matikel-tikelan.”
“Sekaa demen melotang timpal né Cuk! Tiang sing masekaa, dadi tiang
milu mabranangan?”
”Nyén dogen dadi, asal satinut uwar-uwar.”
Nekep bibih natakin jagut I Buncah ngamanahin. Tan anut kawéntenan
sekané. ‘Sekaa Demen’ ngawéntenang cak-cakan, kawiyaktianné sekaa
mamocol. Amung rasa bangga, jumbuh, abet sugih mapesel ring déwék. Kadi
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
22
bobok sayan untingang sayan ngabar, lalatu masepuk. Sisan lalatu pungpungan,
sisan danyuh mabrarakan.
Solas ulam cundangé pajlegidag. Néwék I Bancuk maridab-dabin. Mut-but
bulu, masangin, ngarya ragi. Sébet mékokan. Cundangé molah antuka
ngeraginin. Ulamé mabedel lunak gendis maégoh santen buket. Tasik, sera,
pedes mabejek. Peresan limo, lan makecir minyak maka dasar. Rajang mentah
maka ragi. Mawuwuh plalah magoréng lan emba. Seré lan daun jangan ulam
maka panubung. Atubraragianné. Wau ngrodok payuk timbungané, ambu
ulamé malimpugan nyluksuk irung. Durung rateng sampun macicipin. Kibul
sané dados pakecip.
Antuk waged ngeragi ipun kajudi dados ran banjar. Wadésané mébat I
Bancuk ngaepang. Ngepah basa, rajang, plalah, emba, molah pisan. Gindil
antuka ngwilangin. Bantas ngarya satus sela, agéan tamiu telungatak diri.
Rawing ngétangang pangarga, panelas jinahné tampiak antuka. Minakadi isen
tiga, jaé cekuh sami kakalih, kunyit asiki tengah. Tasik lalima, asem asiki,
gendis barak kakalih, limo asiki prapat, tingkih tigangprapat. Pedes krinyi
adasa lan pedes lombok tatiga. Bawang kalihdasa, kesuna papitu. Bawang
kasunané pah kaliha, sasigar dados emba, sasigar dados ragi. Langas selaé.
Sami takeh kiloan. Sera tigaolas bungkul. Minyak klapa nelasang selaé pucung,
daun jangan ulam, serélan bebek sakabuatan. Ngoréng emba, bakalan bawang
kesuna akilo maminyak apucung. Panelas kelapa bakalan santen selaé bungkul,
urab pasasur, penyaté adasa, pésan kalih bungkul. Katik sakéha lanying siu
limangatus, katik podol siu katih. Daun alepit asela. Semat, daun blingbing
jangkep. Bawi urip étanga akilo tengah dados asela. Asela sampun majajatah
nembelas katih. Beras ajengan akilo prapat. Jangkep wilangan patamiuan.
Ungguhan panelas jinah pébat molah taler ngétang.
“Madaar malu!” ngenjuhin I Buncah piring.
I Bancuk nyéndok ajengan lan tim. Sapunika taler I Buncah. Itep madaar
belen-belen pakalihan. Klukuh sajeng I Batu Lamak nyadédég. Polih numbas
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
23
ring Gumung désan sajengé. Bucun balé bengongé pajodog tatigaan waluh
sajeng mageng-mageng. Geras-geros nginem toyan timbungan lan sajeng.
Cékél asiki plegentosan ngunggahang. Usan madaar masadah milih-ilih. Pluh
nristis duur gidatné. I Buncah kecap-kecap ngrasaang jaen. Raragian ulam
cundangé anut pisan.
Nglanjar pakalihan saling arepin. Kurnan I Bancuké gangsar ngampilang
tatakan patamiuané. Wus makedas-kedas maktaang wédang mawadah cangkir.
“Nah kopiné malu. Kanggoang sing malépékan. Kopi manis apa kopi pait?”
“Patuh dogén. Asal kopi slem, kanggo.” I Buncah ngambil cangkir
wédangé, nampekanga ring aapné negak.
“Kopiné wanén.”
“Da...da ngitungang timpal kopi. Dija pejang, né ba lebihan ngidih nasi.”
Nginum wédang kalih siupan. “Cuk ada kar lantur takonang, né sumeken.
Meled nawang.”
“Indik apa katakonang.”
“Tata tatajian.”
“Hé..hé..hé... gna nakonang kakucah? Awak tuara babotoh! Guru sing dadi
nawang unduk né kéto.”
“Tuah saja buka kéto. Tiang nu nglanjutang masekolah. Mara ataun tengah.
Jani lakar nulisang parindikan budaya bali ané kampih. Jani tulis malu pang
ngatengahang.”
“Kampih, ngatengahang? Sing ngerti tiang unduk kéto. Mangsudné kén-
kén?”
“Budaya kampih cara sing ada ngrinsunang. Teler-teler liu nu ada
nglaksanaang. Ngatengahang, makabedog nyungkemin.”
“Tiang sing bisa maparilaksana budaya. Indikan tajén apanné katakonang?”
“Ngelah lontar pangayam-ayaman?”
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
24
“Salinan lontar matulis latin, ada. Jro Mangku Wayan Dresta ngelah
pakardiné. Dané sing san babotoh, nanging seneng munduhang salinan lontar.”
Ambilangan pangayam-ayaman tigang buku. Kawacénin antuk I Buncah.
Klau tlapakan kuning, nuju dina.....urip...mati....., ijo gading mbotan
pandan....., papak nyelem dimpil anéh, ...sa...., panyatusan carcan ayam
kunggahang. Nuju raina patut adu. Ayam sané kakaonang. Ayam jagi
ngaonang. Payar nglumbar. Tatikas nglumbar.
“Né pugeh, abulan mara maan ngadu siap.” panampén I Buncahé.
“Genaha kéto. Tajén, tata aji anut tutur pangayam-ayaman to patut titénin.”
Akéh ngebahang piuning, I Bancuk nlatarang indikan pangayam-ayaman.
“Mauger wariga Cuk?”
“Nganggo dina pati-urip. Umpami aduan menang dinané jani srawah
dimpil karo, dauh telu, léb uli kaja. Né patut kalahanga siap sa. Léb-léban sing
tepet, dauhné nyauh, musuhné sa kuning godég. Pepes kalah, sing nganutin
pangayam-ayamané. Di wariga ada masih pengalah, wawaran alah déning
wuku. Wuku alah déning tanggal panglong. Tanggal pangglong alah déning
sasih. Sasih alah déning dauh. Dauh alah Déning-Déning. Kéto masi ada siap
terehan, dina nyuang, megenep acem bin rerincian yang nganggo lontar
pangayam-ayaman. Sangkana kapah lakar maan galah ngadu siap. Sing anut,
da ba ngadu ubuan. Mamuuk ngadu, jeg makidihang cundang belegan nyen.”
“Mamotoh?”
“Momo tohin. Asal aduan mataji malumbar ancog-ancog pipisé. Saléban
siap matoh. Kabenengan dina tiwas mamuuk, jagiran dibadana paid sudagar.Di
liuné ngelas pipis lan kurungan, sadina magocékan. Misi mamuuk to mamotoh
adana.”
“Yan malaksana toh, kén-kén?”
“Suba maep juru kembaré naptapang aduan, alih siuran munyin babaotohé
malu. Kén siapé kebut utawi begeh lakar ngetohin. To artinné siap ngungkulin
utawi beduuran. Babotohé beténan ngojarang, apit, tluda utawi nigain, cok,
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
25
gasal, enemin, dapang, pada.Toh dadi ngajak balu. Anut keneh soang
babotohé.”
“Apa madan kéto?”
“Apit toh dadua musuh abesik. Tluda utawi tigain, tlu musuh dadua. Cok
pat musuh telu. Gasal lima musuh pat.Ngenemin, nem musuh lima. Dapang
dasa musuh sia. Pada, patuh liun pabuaté.”
“Nyén ngisiang toh né bedikan?”
“Ané beténan.”
“Umpaminné tiang metoh gasal.. gasal..!”
“Tiang ngasal, pat limané gisin tiang. Kéto masih Buncah.”
“Sing kresep ben.”
“Contonné kéné, ada maep biing nglawan ijo. Ané kebut siap ijo. Buncah
‘gasal..gasal’ artinné ngetohin ané biing. Tiang ngasal, tiang ngetohin né ijo.”
“Oo.. kéto indikan betén baduuran. Apa oraang tiang?”
“Ba pada cumpu jak tiang metoh, upami nyadokang satus ringgit. Tiang
cumpu, payu suba.”
“Pipis jani rupiahan, dadi metoh ringgit? Iraga nak Bali, sing ja uli
malaisia.” Kenyem I Buncah.
“Di tajén pipis siu ringgit to duangtali limangatus rupiah.”
“Yan ngoraang satus ringgit?”
“Satakséket tali rupiah.”
“Biih..,” anggut-anggut I Buncah mandingang jinah ringgit lan rupiah.
“Lanturang patakon tiangé, yan kalah né biing, akuda tiang ngayah?”
“Ulungdasa ringgit. Pipis barak duang lembar.”
“Yan menang siap né tohin tiang?”
“Nrima ukupan satus ringgit bentet.”
“Satakséket tali rupiah tiang maan ukupan.”
“Aa.”
“Kojaran toh né lénan kéto masi?”
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
26
“Patuh, among kna-ngukup pipisné mabegehan-mabedikan.”
“Toh balu? Baluan tohang. Sing magrudugan nglawan, baluan pisagané
tohang!”
“Yan metoh balu pradéné sapih siapé, né metoh beténan maan ukupan.
Sing ja baluan pisagané katengahang.” Engkel-engkel pakalihan.
“Pang aluhan mitungan, sing dadi metoh nganggo rupiahan?”
“Dadi. Ngojarang ribuan.”
“Aluh ben meték pipis.”
“Aluh, kala pipisné bégak an.”
“Mangsudné Cuk?”
“Umpami tiang metoh, nyadokang metoh seribu. Pipisné sing ja pipis né
gadang.”
“Pis apa anggo! Pis bolong?”
“Yan seribu ditajén artinné metoh ayuta rupiah. Lima ribu sambat, artinné
limang yuta rupiah.”
“Nyén ngrag-rag artin tohé buka kéto?”
“Pada bebotoh nyungkemin. Mirib uli mara ada orta nayaka prajané
masasobyah. Pipisé ané satus tali rupiah lakar mapangaji siu rupiah. Maluan
bebotohé cumpu, tur suba nganggo matoh-tohan. Kayang jani tondén ada orta
biin ngindikang pipis kilangan nol tateluan.”
Kripit-kripit I Buncah ngamedalang buku alit lan pulpén. Nyatet sané
baosanga ring I Bancuk. Sahananing pula pali jajudén lan étangan jinah toh.
Demen atinné miragiang. Ririh anaké bali ngrincikang, akalangan sumakuta
nyumpuin.
“Cuk, upamiyang tiang ngelah aduan menang. Ada milu patitip ngetohin
katengah satus ringgit. Akuda baang ané milu ngetohin?”
“Ané milu maan ulungdasa ringgit.”
“Dadi medikang ukupan anaké?”
“Apah dasaan patedun siap, apahdasaan panebus kalangan.”
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
27
“Toh tiangé patuh masi kéto?”
“Begehan biin makoangin. Anggon nebus kalangan, anggon ngupahin
pakembar, anggon ngupahin ngelés taji. Dikén-kéné masi ngupahin juru mut-
butin cundang.”
“Mi..mih.. liu kna panebus.”
“Mula kéto. Botoh menang, udengan kenjir nyiriang wibuh mawibawa.
Pipis gebuh uyak peluh, telah aluh pamuput nuuh.”
“Ané ngelah tajiné, pah kudana maan pipis pamenang?” ngeng I Buncah.
“Sing maan pipis. Uba pukangan puponina.”
Nyiup wédang. Krasa ayub wédangé santukan rangkungan nyem. Malih I
Buncah mapitakén,
“Indayang tuturin tiang adan tatajiané.”
“Luir tatajian madan pada baret, ngisor, jaba-jero, nemérang, mretik,
mangléng, nyelekin lan ngepé. Anut tongos tajiné dijrijin batis siapé.” Akéh I
Bancuk maosang genah taji ring buntut ayamé. Anut ungguhan lan anut wastan
tajiané. Taler sikut muncuk taji sareng entud ayamé mangda pangus.
“To tepuk uli semengan, kurungan tengah krépé pal-palané
magantung.Kaok-kaok, siap apa to Cuk?”
“Totonan adan siapé wangkas wok sandeh jambul, bang karna, sangkur
godeg drupa. Dimpil karo. Suba menang ping roras”.
“Oo..jani nganti pamenang ping tlulasné. Dadi batisné makedadua
gantungin tebihan bata?”
“Pang kenyatan. Kereng pamantegné. Tur kuat ngaba taji. Cara petinjuné,
kenyang jaguranné. Kar adu nyanjaang”.
“Tajiné maslobétang disung-sungané. Dadi muncukné mabor-borin?”
“Pang baahan. Bedik béréd musuhé mrebuak, nylubsubin tangluk. Ulian
pedih. Ketol-ketolan lengis, to wisa lalipi awan. Bakat bajeg surya, dina kajeng
kliwon uudan. Nemu tilem kesanga. Sedeng bhuta kalané mamurti nadah isin
caruné. Pang ketawang adan wisan tajiné Kala Tadah Murti.”
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
28
“Aéng san adan wisané. Kala Nyengangal adanin.” I Buncah midénin.
“Da campah. Wisané to ngamenangang kanti ping roras.”
Akéh polih tutur ngindikang ayam, taji, saseeb, panglumbar miwah
tiosan.Nulis ring lempiran kertasé. Jagi gorétanga jumahné mangda dados
kriya patra. ‘Tajén budaya Bali kapinggirang, patut kalestariang, duaning
ngemanggehang tata titi aji pawilangan lan madasar lontar pangayam-ayaman’.
Murdan kriya patrané.
“Cuk, suksma dogén. Suba liwat tengai tepet, tiang mulih malu. Buku
pangayam-ayamané kasilih malu.”
“Nah dong kema. Alon-alon dijalané.”
Marangkadan pakalihan. I Buncah medal ka marginé. I Bancuk ngunebang
kuri metén. Marebahan. Kesiuran anginé ngawinang tis. Umah makereb
ambengan nuju panes ngawinang tis, dumalada panesé. Sasih maga anget
jeroning umah. Lintang amatra lep-lep pulesné I Bancuk.
Rauh ring pacanggahanné I Buncah negakin korsi besi. Duur méjané
ngebatang tika padéwasan. Ngétang urip wawaran, ngétang patemon déwasa
ala-ayu. Genahnya masekolah polih papelajahan wariga. Awinan waged malih
gelis antuka ngadungang patemon raina pancawara, saptawara, urip sasih lan
tanggal pangglong mawerdi ala-ayuning déwasa.
Ngupak pangayam-ayaman. Itep nuréksa daging buku prémbon lan
ngadungang piuning. Akéh kaguritang ring buku tulisnyané. Katemu ayam
sané kinucap jaya rainané mangkin. Wangkas jambul. Bang karna, godeg.
Dimpil tengen. Lumbar ri kalaning ainé ngrorokang saking klodkangin menjuh
uri.
Pih.. kendel pisan manahné I Buncah. Galah sampun neduhang, mamanah-
manah ipun. Meled muktiang daging lontar pangayam-ayamané. Ayam inucap
padruwén I Bancuk. Senjata nyayap lan baah kacumawis. Napi malih!.
Ngambil kompék jinah, talin kompéké kasanglotang ring palanné. Jang-jang
tayungané, matadah ngungkulin anak tiosan. Medal kamarginé nyujur umahné
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
29
I Bancuk. Rauh jumah I Bancuké suung kenyeng. Kauk-kauk nénten wénten
nyagjagin. Rawing asu lumbaranné nguas-nguis, caket macekéngan.
Tedunanga ayamé saking krépéné. Talin buntutné kembusin. Ambilanga toya,
sap-sapina. Makruyuk lan galak solah ayamé. Ambilanga tatedaan mawadah
rontong. Wéhina jagung limolasbatu. Tengah rontongé, botol malit madaging
pil untal-untalan. Kasukén untalan kalihbatu. Toyan inem mawarna kuning,
mawadah pucung. Usan nginem ayamé sayan nyegerang lan kruyukanné
ngangobin. Ngab-kab muk-pukang kampid. Katimbalin kruyukan olih
kurungan tiosan. Ranjinganga ka krépé entalé. Taji lan rimpiné sampun
kakadut. Pondonga ayamé mawadah krépé.
Tembé I Buncah ka kalangan tajéné. Ipun pati kipek, mréngang dengang.
Babotohé nolih, katarka babotoh pendonan. Makta pabuat akompék. Nénten
wénten nyapatin. Ayamné tan pegatan makruyuk. Jag-jagina ring Dék Oleh
pisaganné. Pakaryanné among dados juru kembar.
“Tumbén Lik kagocékan. Ngaba siap lan taji. Kar ngadu?”
“Ngadu. Alihang tanding. Maan tanding ijo, lautang bed-bed. Né
senjatanné!”
Medalanga ayamé saking krépéné. Ayam bagus mabulu samah, bayu
ngrepet. Gecelina, uat ayamé makeretan tur ood buntut ayamé kenyat. Makejit
ping tiga sareng saingné. Saingné, I Rungin taler nyawis antuk kejitan.
Ngambilang kurungan bangkokan, mabaong lag-lag kantos katendas. Bulu li-
lig tuna ules. Ijo alab batis gadang klindengné barak. Ijo bayem utawi
pajukutan, kabaos. Katandingang ayamé olih pakembaré. Paduanga ayamé
pateh ageng, bina ules. Pada cumpu kadurusang. Ngaud sanjata tengah rimpiné.
Muncuk tajiné kagométang ring kuku inan limanné. Gul-gul ibul. Usan med-
bed sanjata matakén Dék Oleh,
“Akuda tohin Lik?”
“Samaana.”
Sayané geti nakénang toh bangkokané.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
30
“Pitu ribu Lik.”
“Alihang bin.”
“Dasa,”
“Alihang.”
“Molas,”
“Bin.”
Makejit Dék Oleh ring sayané. Gai malih nudukang toh pabuat ayam
doglagané.
“Maan telungdasa ribu Lik, kanggo?!”
“Nah kanggoang, lebang uli klodkangin menjuh uri. Da katengah satangé!
Tohang bin limang ribu disisi.” Pituduhné I Buncah. Dék Oleh manggutan
naptapang ayam. Ngobongang sareng mesehné. Kebut ayam wangkasé. Saing
sayané ngambeng muatin aduan ijo pajukutan, muatin ayam bangkok doglagan.
Sayak sampun pabuaté. Malumbar ayamé. Ęep suaran babotohé. Nyureng
katengah kalangané. Ngébét polah ayamé wangkas, tan prarapan nrejak meseh.
Bangkokané ngangkepin. Mapalu duuring patala. Breet..breet...breet! Wangkas
nal-talin. Gitikanné mrasa telek nyuduk lambung bangkokané. Tiwas tan
mintulin. Bangkokané makiles nylubsub batan tangluké. Masuryak babotohé,
bangkokané sinengguh jerih. Sambuta antuk sayané. Enjuhina juru kembaré.
Ĕgar i juru kembar naptapang, ngoncongang waneng bawak. Juru keték
ngwilang sa, dwa, tlu.....dasa.
“Léb!” kaputus olih i batu tumpeng.
Matumpyak ayamé. Saling tambungin, saling singsé, saling amplekang,
saling gitik. Kuugan babaotohé nganjekang wangkasé tan kadi-kadi.
Makekalih durung binglak. Malih makiles bangkokané. Kasambut, ngambil
genah waneng dawa. I Buncah kenyem-kenyem ngeton aduanné kantun seger
oger. Ayam bangkokané majunjat kadi jerih. Tap-tapanga alon-alon. Keprusina
poos suk-suk ayamé. Ngengkedang ayam ngelak.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
31
Juru ketéké itep ngetékang. Jriji limanné nunjuk munggah. Sa, dwa, tlu,
pat...dasa.
“Léb!” titah i batu tumpeng.
Galak ayamé madu tan kadi-kadi. Lumbaran ayamé wangkas, saking doh
matang. Angkepa ring mesehné. Magatik sami sanjata. Senjatané ngetih.
Kepuk tugel anyari tengah muncuk sanjatanné sané wangkas. Makoog
babotohé.
Ayamé saling pal-pal, maruket maleleh-lelehan. Tan dumadé ayam
bangkokané ngitik ngéncélang taji. Leb tajiné nuek lambung. Makéokan,
ngasék-sék padem sané wangkas.
“Saya...saya...!” ngembul juru kembar ayam ijoné.
Tugages sayané nyambut. Melasang tur ngabut tajiné ngéncél. Ngenjuhang
ring i juru kembar. Makekalih ngrereh genah waneng dawa. Juru ketéké itep
ngetekékang wilangan padasaan.
“Tuun!,” juru kembar nedunang ayam. Ayamé wangkas mabungklek.
“Kaon!” Pamutus i batu tumpeng. Pluh pidit ngecah I Buncah ngerégang,
nog-togang, nyerahang daging kompék.
Tan prarapan kapupungan I Bancuk saking pasarén. Kajabaan ngetonin
ayamné. Krépé pal-palané nylekétak batan buluané mateteh bata. Taji lan
rimpiné taler tan kantun. Ngelisang mamargi kagenah tajéné. Saking doh
kapiragi anjekan babotohé mombakan saling tumpurin.
“Pah. Nyén ya ngaba siapé? To payu jeg kar ngaé bigena,” ngrémon I
Bancuk.
Nyual babatohé katengah kalangané. Dapetanga buntut ayamné sampun
magetep. Babotohé akéh uning ring ayamé wangkas, padruwéan I Bancuk.
Santukan sering menang. Bengong mapangenan I Bancuk pinggir tangluké.
Kadi tuduhang magurudugan babotohé nrajag. Kapepenga matolihan, sagét
padog-dag gemelan tekek nibénin tendas, bibih, pipi, péléngan, bongkol
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
32
kuping, tued baong, gidat né I Bancuk. Tan jangkaan babotohé ngaplokin.
Sembir cribikné, mabrusbrasan ngamedalanag rah. Makété-kétéan nekep mua.
“Kén-kén kénan né! Kén-kén kénan né!” nangkis gemelan sambil ngelur.
“Sing kapok-kapoké ngaé blulong!” wénten masaur.
“Botoh mamoco cai Cuk!”, katambungin gedeg basang sang mapajar.
“Guru tuon anggon ci baneh. Sing nawang klus siap, orain ci nylupsupang
blulong. Iba botoh beler Cuk,” malih mambanan gemelané mok-pokin bun-
bunanné I Bancuk.
“Aduh..aduh,” makyayangan nekep bun-bunan.
“Suud..suud!” cukong gocékané nemalangin babotohé sané wirosa.
Geduh-geduh angkihanné I Bancuk nahen sakit. Memanah nyontok gidatné
I Buncah.
“Cah!! cai ngaé biur. Sing mataros nyemak ubuwan. Kai sing nawang
pundukan, kabayang-bayang gemelan buka kéné!” Muanné I Bancuk
makotogan. Beseh coblag-coblag pelung ngemu getih padem.
I Buncah maket-ketan, nyengkeet masédér ring palang tangluké. Kancutné
anggéna panyad-sadan peluh. Lima batisné ngetor ngijik babuyuten. Mua
acum seming létég. Cribik putih mlesit, gigi tuh gaing. Mili toya paningalanné,
lek-jengahné tan kodag.
“Plih.. cang Cuk, plih..! Pipis pawangun kakus sekolah, pipis BOS, pipis
tabungan murid, pipis dagangan, lan gajih tiangé témboh kawangkas. Paid
blulong cainé! Rag-ragan usak patempungang cai,” klieb-klieb nrawang
paliatné.
Sayan medal peluh dingin. Pianak somahné pastika makenta.
IBW Putu Adnyana,
embas ring Karangasem , 31 Désémber 1961, mangkin makarya dados
Pengawas SD ring Karagasem.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
33
Ni Brit
Kuning Wayan Wésta
Ujan ngribis nemonin Sasih Kenem, matan ainé ngrorokong di Pasisi
Klotok. Saking Bukit Abahé katon muncuk méru Pura Bukit Buluhé ngalik.
Ada mirib telung bulan Ni Tuntung Tangis tuara taén tangkil ka pura kawitan.
Panataran Dalem Mangori saking nguni. Bayuné ngrumang, ngenehang
tetagon tuara taén teka. Kadundun muyin kedis engkik-engkik, nadaksara Ni
Tungtung Tangis inget tekén satuan I Jayendria satondené ngumbara,
ngindikang pamargin Ni Brit Kuning, okan Prabu Erlangga duké kalunta-lunta
ring Alas Keling, nyigidang raga wit pisang sabané.
Kéné Blin tiang nyatua, nuturang daging pamancangahé di Bukit Buluh.
Dugas ento, tiang negak padaduanan di betén Kepuhé, di Sema Kangin,
kampehang angin carik nedeng padi kuning-kuning. I kedis titiran ngengkik,
Suara Saking Bali| Juli 2019 Satua Cutet
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
34
buka ngantosang tetagon uling makelo tuara taén teka. “Nah padingehang adi,
kene katuturanné nguni saindik Ki Mantri Tutuan manut prasasti di Bukit
Buluh. Ané malu Ida Dalem Seganing, maraga suci mapasraman ring Gunung
Agung. Suwéning-asuwé mantuk ida ngungsi sunia loka. Nyentanaang putra
adiri mapeséngan Dalem Mangori. Risampuné jejaka ida ngungsi panegara
Keling, irika ida ngambil rabi, kapernah putu antuk Ida Mpu Galuh, ratuning
Keling mapaséngan Mpu Hati. Dalem Mangori raris abiséka nata ring Keling.
Ngwetuang putra lanang adiri mabiseka Ratu Mangori.”
“Yé to ngudiang adi kiap dumara Bli nyatua kéto,” I Jayéndria nyulik
bangkiangné Ni Tungtung Tangis. “Tiang tusing ja kiap Bli, ningeh satua
Bliné keneh tiangé buka bareng ngumbara ka alas Keling, namtamin kerasmin
pangumbara kasemaran, rérad-rérod ngajak tetagon. Maliang-liang ka kuta
negara, panggih para istri ayu nyuaraang rebab di Karang Pagaluhan.Tabuh,
gong beri nguncang, kasanggra kidung Rara Kadiri, Palu Gangsa. Bungan
sandaté aas di natar puri, gadung kasturi malegohan, sarikonta, tangi
makacakan kakuca tamulilingan. Yéh telagané ning maklenyir buka perak
masepuh, sarwa bé légad-légod asih-kumasih. Nyuh dantané mabuah nged,
tabah ngedengin truna sedek kasemaran,” kéto Ni Tungtung Tangis masaut
buka ngrumrum I Jayendria. Kaaras pipiné Ni Tungtung Tangis, semuné
prajani galak. “Nah dong lanturang satuan Bliné, tiang sadia madingehang,” Ni
Tungtung Tangis masaut bawak saha kenyem madu juruh, sledétné buka tatit.
Nah né jani adi, katuturan di Kadiri, Ida Prabu Ѐrlangga banget kosekan.
Jagaté rusak keni gering agung, grubug tan papegatan, peteng lemah ka setra
makajang sawa. Sedekan grubug, ada okan ida istri adiri ninggal keraton
kantun alit. Biangé trehan anak utama. Kalunta-lunta anaké alit masusupan
ring Alas Keling. Lesu, mapulisahan anaké alit di bongkol biyu sabané sedek
ngrembun, busanané sit-sit suranting.
Kacarita Ida Dalem Mangori, kairing rencang, para jurit jagi maburu ka
Alas Keling. Pamarginé doh, menék jurang tuun panggkung, alas angker
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
35
madurgama, banget ngulangunin, panggih Gunung Pawitra rawit pisan,
patirtan maharaja nguni, candi, prasada luwih tan patandingan. Doh ida
manyusup ka tangahing alas, kalunta-lunta pamarginé. Ayat masandekkan,
manggih ida wit pisang bawah. Kabas wit pisangé antuk pedang, tastas pegat
sami, tan maha nengok anaké alit saha semu jengis. Ayu kawéntenannyané,
carmané kuning gading, rambuté demdem mulayag. Punika awinan anaké alit
kawastanin Ni Brit Kuning, anut ring kawéntenané, ayu kadi Dewi Sasih ring
jagaté. Diastu kantun alit, pracihna pewayangan utama makanten pisan.
Manggih anaké alit, Ida Dalem Mangori edalem pisan, raris kambil, kajak
ngapuriang ka Panagara Keling.
Suwening-asuwe, Ni Brit Kuning sampun bajang. Ayuné tan bina bungan
puri. Saktsat Déwi Sasi nyalentara di guminé. Kenyemé ngemu madu. Para
lanang, anom-lingsir, bekel, patih, mantri pada katuridan. Kinasihin Dalem,
tuara purun anak bani nglemesin. Ni Brit Kuning ngawinang Dalem Mangori
lempor, kesemaran ngeton kajegégan sang wau menék bajang, kenyem dané
sakadi numbak ulun angen Ida Dalem, sledét dané kadi pedang nyap-nyap
anyuled dada, aturé manis kadi madu gendis.
Nyoréang, ujan ngribis sedekan sasih Kartika, Ni Brit Kuning mahias-hias
ring pakoleman sang nata. Ngaturang sekar, wajik tangan, riantuk Dalem ayat
maboga. Makamben gringsing kuning, senteng tenun matrawang merak. Ni
Brit Kuning ngasabang raga nangkilin sang nata. “Swasti prabu, puniki boga,
ngiring hyun dumun. Ulam kijang, anyang isi, magoh paku. Sayur anget, undis
saking Madura, rumbah gile anget-anget. Rarisang Ratu, titiang sadia
mangaturang ayah.”
Dalem katuridan, ngaksi pangrumrum Ni Brit Kuning. Nadak ngeka upaya,
“Aduuuh, rahayu Brit Kuning, manira tuara kaluwen, cokor manirané nduk,
olas amecik cokor manira. Dini di penangkilan liu ada parekan, iring ja gelah
ka pakoleman, agia amiji-mijit cokor,” Dalem ngandika alon.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
36
SSB/ Ni Wayan Widhi Setianingsih
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
37
“Singgih Dalem, titiang sairing,” Ni Brit Kuning sumaur cutet. Sabehé
nyasan malesang, kadi bagia i bungan sarikonta molih ujan sasih kapat. Saget
rauh panyeroan mangempok. Sarinyané ulung makacagan ring natar. Tanguran
rebabé ring pagaluhan angalik-alik, angidung panji prakosa. Ni Brit Kuning
amecik-mecik cokor ring pakoleman. Dalem kasemaran, kalukar sinjangipun
Ni Brit Kuning, bangkiangé kaplekur. “Tulung gelah Brit Kuning, mai
namtamin karasmin, gelahang apa ané ada di puri,” Dalem angreremih. Peteng
dedet, sang kalih nunggalang semara. Angisep sarining kama tantra. Tanganné
rikala nguca susu satmaka mudra. Lambéné rikala angguli prawésa satmaka
puja pangaradan Hyang Semara. Sakadi pamargin prayoga, pradana mulih
maring purusa. I Brit Kuning lan Dalem Mangori awor, nguncarang puja smara,
saget sampun lesu, tilam sariné maura, Ni Brit Kuning tan rumasa ring déwék,
katon pupuné putih gading tanpa busana. Ida Dalem nylémpang tanpa bayu.
Wénten kama nrébés ring selagan pupu, masawang bang, cihna Ni Brit Kuning
nembé keni panah amor.
Tan asuwé mobot Ni Brit Kuning, ngembasang putra maparab
Satriawangsa, bagus genjing, lanjar langsing, carmané putih gading, semuné
mulan murnama, yukti-yukti ngédanin, mulaning totos satria dalem, kapredana
saking Prabu Erlangga.
Catetan: kaketus saking novél mabasa Bali, mamurda Bhasa Tungtung Tangis
Wayan Westa
Ngamolihang hadiah Sastra Rancagé warsa 2014 antuk cakepannyané sané
mamurda “Tutur Bali” (2013). Dané embas ring Klungkung, 27 Januari 1965.
Naanin dados redaktur Majalah Gumi Bali SARAD warsa 2000-2009, lan
warsa 2010-2012 dados Pemimpin Redaksi Majalah SABDA. Sampun
ngamedalang cakepan “Tutur Bali” lan “Bali Spirit”.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
38
Pilbup IDK Raka Kusuma
Sanja. Di ampiké. Pang kuda Luh Wirati ngorahin pianakné, Gdé Ariana,
apang naptarang awak satondén macentok kayang Pilbupé utawi pemilihan
bupati, sig parténé ané ngawinang déwékné pindo dadi bupati, pang monto
Gdé Ariana sing nyak. Pang monto masi ngorahang sig parténé ento liu ada
jalema adigang adigung adiguna, liu ada jalema nyapa kadi aku, liu ada
préman ané ngora tur ngaé uug, liu ada koruptor. Liu ada calég magandong, liu
ada jalema nyalanang money politic apang nyidaang kuasa, liu jalema ngalih
angkuhan.
Luh Wirati mabudi nyelag, sakéwala Gdé Ariana sing maang selah lan
galah. Parténé ténénan, kéto Gdé Ariana nyambat, parté misi provokator sing
Suara Saking Bali| Juli 2019 Satua Cutet
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
39
dadi kalahang. Mabukti, dugas kalah pemilihan gubernuré atiban ané liwat,
provokator sig parténé ento mrovokatorin krama parténé. Krama perténé
ngamuk. Kantor bupati uuga. Punyan-punyanan di sisin rurungé balbala,
kantor parténé ané ngalahang seduta.
“Parténé ené parté endas bedag. Ngudiang mémé ngorahin tiang naftarang
déwék dini
Ningeh parté ané ngranaang déwékné kanti pindo dadi bupati sambat parté
endas bedag tekén Gdé Ariana, basangné Luh Wirati merantaban. Isin
basangné rasaanga mauntaban ka sirahné. Apang sing saling tembungin raos
dengkak dengkik, Luh Wirati ngaukin panyeroané ané iteh nyampat di natah
umahné. Satondén panyeroané matakon dugasé majujuk di arepné, Luh Wirati
ngorahin nyemak pulpen miwah kertas di tasé ané abana magaé sabilang wai.
“Yén sing nyidaang ngagah tasé, di sampingné ada kertas putih puyung
lelima lan pulpen di durrné, to aba mai,” Luh Wirati ngorahin panyeroané.
Luh Wirati nulis aji pulpén di kertasé kéné: yén Gdé sing nyak naftar sig
parté ané ngranaang mémé pindo dadi bupati, mémé pasti kasengguh
penghianat parté.
Tulisané ento gaéna, di subanv ia sasidan-sidan nales basang gedeg apang
sing nulis ané ngranaang Gdé Ariana salah tampi.
Tulisané ento laut serahanga tekén Gdé Ariana. Gdé Ariana nampi saha
maca. Gdé Ariana nagih pulpén lan kertas ané gisina tekén Luh Wirati. Luh
Wirati nyerahang. Gdé Ariana nyemak kertas lan pulpéné. Di subané mejang
tulisan ané gaéna tekén Luh Wirati di batarané, Gdé Ariana nulis. Kéné ia
nulis:
Yén mémé ngorahin tiang apang naftarang déwék ja sig parté ténénan,
mémé sing bisa mapolitik. Jelék baan tiang nyambat, mémé belog mapolitik.
Sangkal tiang bani langgia nyambat kéto, musuh politik méméné lakar
ngedékin mémé. Suud ngedékin guar-guar dija-dija apang sida ngalahang tiang
kayang pilbupé. Ané guar-guaranga, pangawit, parténé ené parté usak.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
40
Bupatiné pasti bupati usak. Kaping dua, di guminé ané madasar republic ada
jalema madan Luh Wirati ngrajegang dinasti. Nirdon ia dadi krama parté ané
ngaku-aku ngrajegang démokrasi yén laksanané mamurug démokrasi. Kaping
telu, musuh politik méméné masang baliho dija-dija. Balihoné mamunyi: dakin
gumi, da ngrengkain korsi bupati. Korsi bupatiné sing gelah kaki kléwaran
ibané. Tiang mastikaang unduké ané tatelu ené ngranaang tiang aluh kalahanga
tekén parté ané lawan macentok. Ada buin, ané makada tiang aluh kalahanga.
Nyoman Suplir ané orahin mémé nyacarang pipis dugas mémé macentok dadi
bupati pitung tiban ané liwat dadi krama parté ané lakar dadi satru kayang
tiangé macentok. Sing buungan ia guar-guar kema-mai ngorahang taén orahin
mémé nyacarang pipis. Lénan tekén Nyoman Suplir, Madé Widi lan Ketut
Parna ané orahin mémé marengin Nyoman Suplir nyacarang pipis, masi dadi
krama parté satru kayangé tiang macentok.
Gdé Ariana nyerahang ané tulisa tekén Luh Wirati. Luh Wirati nampi laut
maca. Sarwi maca, Luh Wirati ngarasaang getihné mauntaban ka sirahné. Suud
maca, Luh Wirati sing nyidaang nales gedegné. Apa buin, kala ento, ia inget
tekén pasadu timpalné ané ngorahang, pianakné naftar dadi bakal calon bupati,
sakéwala, sig parté ané tan mari ngritik déwékné. Unduké ené ngranaang ia
mesuang raos. Adéng pesu raosné, nanging tabuh raosé nyinahang gedeg tan
kadi.
“Sautin patakon méméné aji pasaut, jujur. Sautin….”
“Lautang mémé matakon,” Gdé Ariana nyelag.
“Gdé ngisinin apa tusing pangidih méméné apang naftar sig parté ané
makada mémé kanti pindo dadi bupati?”
“Cutetné, tiang sing ngisinin pangidih méméné.das Luh Wirati matbat Gdé
Ariana. Aget nadaksara ia inget tekén pabesen kurenané dugasé nu idup.
Pabesen ané kisi-kisianga di kopingné: amul encén ja pelih pianaké da pesan
kanti matbat, apa buin nundung. Da pesan mesuang raos kanti ngranaang pegat
mapianak.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
41
Sapatilar Gdé Ariana, ujané nu bales. Patutné ujan bales ngranaang keneh
tis. Sakéwala ujan bales ané tlektekanga tekén Luh Wirati, ngranaang kenhné
buka misi api ngendih ngabar abar tan mari siamin bénsin utawi lengis gas.
Kebus, kebus tan kadi-kadi.
Patutné negak pedidi rikala ujan bales di ampiké, ngranaang kenehné Luh
Wirati degdeg. Kenehné kala ento, rasaanga buka ombak magaburan tur
magulungan.
Kapin kéto, Luh Wirati nyidaang nglawanin apang sing ngeling. Nirdon,
percuma, sesai tur dueg nuturin timpal apang sing ngeling amul apa kéwehé
nepén tur nepes. Nirdon, percuma, sesai tur dueg ngraos ajak timpal apang sing
blengih yén tepén pakéwuh, yén iba jani ngeling. Kéto di keneh ia nuturin
déwékné.
Sarwi nlektekang ujan ané sayan bales, Luh Wirati mecikin lengenné ané
kenawan aji limané ané kébot. Dugas limané ané kenawan ngusap pipinné ané
di kébot, nadaksara raos pesu uli kenehné: I Gdé uli ipidan sing taén sing
ngisinin pangidih déwéké, dadi jani sing nyak ngisinin buin bani nglawan?
Lénan tekén bani nglawan, langsot ngorahang idéwék belog mapolitik. Dibi
puané sing taén ia kakéné. Apa ya makada? Apa ya ngranaang?
Dugas ujané ending, nadak sara maklebeh buin raos di kenehné: selidikin I
Gdé. Unduké ento ngranaang ia inget tekén Nyoman Ambara, keponakané ané
dadi intél polisi. Tur ngranaang ia mageluran ngaukin adan supirné. Supirné
ané sedek nyusutin mobil dines ané sesai anggona di garasané éncol nyagjag.
Ya teked sopirné di arepné, Luh Wirati mesuang titah.
“Alih keponakan iange, Nyoman Ambara.”
“Sané makarya ring BRI napi sane dados intél polisi?”
“Ané dadi intél polisi.”
“Yén ten wénten ring jeronné?”
“Jani Redité, biasané ia sing kija-kija.”
“Inggih Ibu, titiang mangkin marika.”
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
42
SSB/ Manik Sudra
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
43
Ngantiang supirné teka, Luh Wirati nlektekang punyan plawané ané
majajar di tanggu pinih kelod umahné. Punyan plawané ané majajar ento done
maoyagan ampehang angin. Luh Wirati, ngrasaang kenehné maoyagan masi.
Sing ulian ampehang angin. Sakéwala ulian inget tekén raosné Gdé Ariana ané
ngorahang déwékné belog mapolitik di kertasé ané tulisa. Rupan tulisané ané
merawat, ngranaang kenehné sayan maoyagan rasaanga. Ngranaang sing
marasa ia ngretekang giginné. Ngranaang sing marasa sanget mesuang
angkihan.
Ningeh gerungan mobil ané abana tekén supirné ngalih Nyoman Ambara,
Luh Wirati sasidan-sidan negtegang keneh. Sasidan-sidan negdegang bayu.
Sasidan-sidan apang prasida ngilangang sebengné ané jengis sapisanan
ngantinin aji sebeng bingar.
Tekén Nyoman Ambara, Luh Wirati ngidih tulung apang nyelidikin Gdé
Ariana. Luh Wirati nelatarang apa ané makada ia ngorahin Nyoman Ambara
kéto. Ditu, Nyoman Ambara mapangidih apang Luh Wirati apa ané selidikina.
“Sa,” Luh Wirati ngraos, “Selidikin apa ané ngranaang I Gdé sing nyak
naptarang déwékné dadi bakal calon bupati sig parténé ané ngranaang bibin
pindo dadi bupati.”
“Ada buin?”
“Ada. Selidikin, nyén ané ngranaang ia sing nyak.”
“Di subané tiang prasida nyelidikin buin pidan tiang ngorahang tekén bibi?”
“Yén nyidaang buin duang bulan satondén pemilihan bupatiné ané lakar
teka.”
Ukana Nyoman Ambara mesuang patakon, sakéwala Luh Wirati ngamaluin.
“Utsahayang apang pajalan Nyomané nyelidikin sing ada nawang.”
Ukana Nyoman Ambara lakar nakonang yén suba prasida nyelidikin
ngorahang mai, ka kantor bupati utawi ketemu di tongosé lénan. Sépanan.
Raos ané suba néngél di muncuk layahné buung pesuanga. Sawiréh Luh Wirati
ngelurin supirné. Gagéson supirné nyagjag. Luh Wirati ngorahin supirné
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
44
nyemak sinalih tunggil amplop soklat di tengah korog-korogan laci-laci paak
duur ané ada di méjané di kamar tamu.
Amplopé totonan serahanga tekén Nyoman Ambara.
“Amplop apa né bibi?”
“Anggon meli lengis.”
“Péh, ngudiang bibi misi makéné-kénéan. Cara ajak nyén dogén.”
“Nah té. Jemak amplopé ené. Bibi sing biasa ngorahin anak sing maang
bekel anggona majalan.”
“Suksma bibi. Tiang mapamit.”
“Nah. Tekedang salam bibiné tekén pianak somah Nyomané. Tekén bapan
Nyomané pada.”
Nyoman Ambara nyautin aji anggutan matimpal kenyem.
Sedek maca édaran Menteri Keuangan, sékretaris pribadinné nogdog kori
tongosné magaé. Laut ngampakang tur ngeinebang di subané ada di tengah.
nawang sékretaris pribadiné teka, Luh Wirati nyekolang édaran Menteri
Keuangané di duur méjané. Teked di arepné, sékretaris pribadinné ngeed saha
matur.
“Bapak sekretaris DPC-né wau rauh.”
“Dadi sing macelep.”
“Ragané nganikaang magelis-gelisan. Ragané mapétang baos ring titiang.”
“Apa nikaanga?”
“Mangda ibuk rauh ka kantor DPC. Derika sampun jantosa ring ketua
DPD-né miwah utusang saking DPP.”
“Jam kuda nikaina kema?”
“Mangda mangkin ugi.”
Raos asisten pribadinné ané ngorahang mapamit sing sautina. Wiréh
nadaksara Luh Wirati inget, abulan ané liwat sekretaris DPC-né nekain
déwékné. Kala ento, ia orahina apa ngongkon pianakné dadi bakal calon bupati
tur apang naftar di parténé ané ngranaang ia kanti pindo dadi bupati. Parté
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
45
tongos sekretaris DPC-né dadi krama. Ia baanga tempo telung dasa lemeng.
Dugasé ningalin kalénder ia ngeh. Unduké ento suba abulan liwat. Ia inget
masi, ia ngorahang pianakné pasti nyak.
Di duur mobile ané ngaba déwékné ka kantor DPC, Luh Wirati lebihan
tekén pang dasa ngunjal lan mesuang angkihan. Ané makada, kéweh ia
ngrincikang pasaut di pét pradéné takonina, pianakné nyak apa tusing. Pang
kuda ia ngutsahayang apang sida maan pasaut, pang monto ané aptianga
macliek ilang. Baan inguhné, kidemanga paningalané. Sléléganga awakné di
korsi mobilé.
Ngenjek natah kantor DPC-né, Luh Wirati ngrasaang tanahné génjong.
Kapin kéto, sasidan-sidan ia ngutsahayang apang sing srayang-sruyung
matindakan. Sasidan-sidan ia ngutsahayang apang sebengné sing ngenah cara
anak nyeh kadalih bogbog. Idéwék, aidupan tondén taén ia mogbog, pinih sing
demen mogbogin tur bogbogina, buin jebos laut kadalih bogbog, jelék pesan
rasané. Kéto Luh Wirati ngraos di keneh. Bogbogé jani laut kasobiahang kija-
kija tekén parténé ené. Yén suba kasobiahang pastika makejang anaké nawang.
Pastika unduké ené anggona ngwalék tur malikin isin balihoné ané ngorahang
idéwék bupati sing taén bogbog. Ané ngwalék parténé ané gedeg tekén idéwék
uli pidan. Ané malikin masi parténé ento. Waléka miwah balikina aji baliho
matulis gedé-gedé: bupati ané kasub bogbog kasujatiané bupati mauk buin
bobab. Krunané ené mlesbes uli kenehné sing sida Luh Wirati nambakin.
Unduké né lakar ngranaang dadi mal-malan. Sing ja atiban makelonné.
Aidupan, aidupan makelonné. Buin blesbesan krunané ento sing sida Luh
Wirati nambakin.
Suud nutur kangin kauh, ketua DPC-nV matengkém saha ngraos.
“Sapuniki Ibuk,” mendep ajebos, maangkihan, “Tiang, bapak ketua DPD,
miwah utusan DPP pacang wénten takénang ring ibuk. Sakéwanten tiang sane
ngawitin.”
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
46
Mapapas liat ajak ketua DPC-né, Luh Wirati sing sida ngengkebang gelip
di muané. Suud matengkém ketua DPD-né nyelag ketua DPC-né ané lakar
ngraos, “Puniki ibuk. Sane dibi okan ibuké rauh ka kantor DPD. Ring arep
titiangé, ring ajeng utusan sakéng DPP puniki nganikaang jagi dados bakal
calon bupati. Naptar ring partén iragané. Kocap ibuk sampun ngicén. Indiké
puniki mangkin jagi takénang. Jakti napi nénten?”
Baan legan kenehné, Luh Wirati sing bisa mesuang pasaut.
Amlapura, 2019
IDK Raka Kusuma
embas ring Getakan, Klungkung, 21 Novémber 1957. Dané nyurat makudang-
kudang puisi mabasa Bali, satua bawak, esai basa Bali, miwah novélét mabasa
Bali. Lianan ring punika, dané taler nyurat puisi, cerpén, lan ésai mabasa
Indonésia. Kakawian-kakawian danéné sané mabasa Bali kawedar ring Bali
Orti (Bali Post), Médiaswari (Pos Bali), Bali Aga, Jurnal Kawi, miwah Canang
Sari. Lan kakawian dané sané mabasa Indonésia kawedar ring Bali Post, Nusa
Tenggara, Karya Bakti, Warta Bali, Nafiri, Warta Hindu Dharma, Minggu Pagi,
Kedaulatan Rakyat, Mimbar Indonésia, Suara Nusa, Pikiran Rakyat, Suara
Karya, Sinar Harapan, Berita Buana, Républika, Singgalang, Analisa, Cak,
Kolong, miwah Romansa.Ring warsa 2002 dané ngamolihang Sastra Rancagé
antuk baktin ipun ring pangembangan sastra Bali malarapan antuk Majalah
Buratwangi lan taler 2011 antuk kakawiannyané sane mamurda “Sang Lelana”.
Ngamolihang Penghargaan Widya Pataka saking Gubernur Bali warsa 2012
antuk cakepané sané mamurda “Bégal”. Sareng pangawi saking Karangasem
dané ngwangun sanggar sané mawasta Sanggar Buratwangi, lan dané taler
dados silih sinunggil pangremba ring sanggaré punika.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
47
ULIAN
KASTA Ni Wayan Antari
Kenyit-kenyit galang sunaran matan ai katimpalin suaran kedis manguci
sahasa nyunarin manah Putu Ari rikala dingin kabut Kintamani manyaputin
rahinané mangkin. Putu Ari ngedatang panyingakan laut nyingakin HP-nyané.
“Oh suba jam 6, béh tiang tengaian bangun jani. Saja tiang lakar luas
masuk. Éh endén malu, Bli Ngurah subaké bangun nika, télpun néh…”
Kéto Putu Ari ngaraos pedidina inget tekén Ngurah Adi gagélanné. Putu
Ari laut nélpun gagélanné punika.
Suara Saking Bali| Juli 2019 Satua Cutet
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
48
“Halo, Om Swastyastu, rahajeng semeng Bli Ngurah bagus tunangan tiang.
Né paling sayang,” kéto manis raosné Putu Ari semeng-semeng mangunin
gagélanné.
“Om Swastyastu rahajeng semeng mawali Putu jegég tunangan tiang,
wénten napi niki, dados tumbén semeng-semeng pun nélpun kadi mangkin.
Ampunké masugi Tu?”
“Aduh bli hahaha yén unduk masugi tiang dados témpoang bli, nanging
rasa rindu tiangé niki ten dados témpoang, awai karasa aminggu yén tiang ten
kacunduk sareng bli bagus.”
“Bli masi rindu, rindu pesan sareng Putu, men sira ngorahin dibi nedeng
nélpun kalahin Putu sirep bli, engkis-engkis angkian Putuné di kuping bli
sakadi deburan ombak sané ngawinang tis di keneh bli.”
“Béh bli semeng-semeng bli pun ngarayu, minab ngipi napi bli ibi sanja?”
Tan pacawisan meneng Ngurah Adi rikala Putu Ari nakénang napi sané
kaipiang dibi sanja.
“Halo, bli, Bli Ngurah dados bli meneng takénin tiang kénten?” malih
nyekenang Putu Ari nakénin tunangané napi minab ngawinang ipun meneng.
“Ten wénten napi Tu,” wantah kénten pasautné Ngurah Adi.
“Ah ten mungkin ten wénten napi, tiang sampun duang tiban nyarengin bli,
tiang uning pasti wénten né kenehang bli. Jujur manten sareng tiang bli ten
kenapi.”
“Nggih minab bli ten prasida mogbogin Putu, Putu uning manten napi né
kenehang bli. Kéné Tu sujatiné dibi sanja bli ngipi jelék Tu, mogi-mogi ja ten
wénten napi-napi sareng iraga. Jakti Putu lakar mirengang Tu?”
“Jakti bli.”
“Jakti nggih, sakéwanten ampunang nyen Putu sebet nggih. Puniki, bli
ngipiang Putu koné majujuk duur titiné, bli masi duur titiné, sakéwanten Putu
ring tanggu kauh bli ring tanggu kangin, ditu lantas Putu kauk-kauk nyambat
adan bli, bli mlaib nyagjagin putu, nanging wawu majalan atindakan sagét
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
49
pegat titiné nika, Putu ilang anyudang yéh tukad. Bli tekek magisiangan di
duur titiné, ditu lantas reraman bliné ngedeng liman bliné laut bli ajaka luas
sareng anak luh, bli nagih luas ngalih Putu nanging ten icéna sareng Ajin bliné.
Bli ngeling, bli ten ngidaang ngudiang wantah nuutang reraman bliné luas
ngajak anak luhé ento. Halo Tu, Putu?”
“Hikss hikss… Tiang bli?” sendu-sendu Putu Ari ngeling ring semengé
ento rikala mirengang raosné Ngurah Adi nuturang ipianné.
“Putu kenapi Tu? Dados Putu ngeling? Nika wantah ipian Tu, bli ten ja
lakar ngalain Putu, mendep naé Tu, bli kan sayang sareng Putu.”
“Sebet keneh tiangé mireng tutur bliné, mogi ja nika ten dados firasat jelék
bli. Sakéwanten tiang percaya sareng tresnan iraga, iraga pasti tetep pageh
tekén gagodan, ten ja wénten sané prasida malasaang iraga, iraga sampun
saling tresna bli. Nanging…….” Pegat raosné Putu Ari laut ia nyangetang
ngeling.
“Putu kenapi Tu? Dados Putu nyangetang ngeling? Putu ngenehang indik
hubungan iraga sané tan polih restu saking reraman bli pasti nggih?
Sampunang nika kenehanga Tu, bli pasti memperjuangkan Putu sawiréh
wantah Putu né ngidaang ngaé bli bagia, bli sing ngidaang hidup tanpa Putu.
Mendep naé mendep, Kadén pun tengai Putu sing masuk?”
“Éh sajaan bli tiang mangkin polih dosén jam tengah 8, mangkin ampun
jam tengah 7 lebih bli tiang kal mandus dumun. Daaaa bli sayang.”
“Daa Tu élingang sarapan dumun makiré masuk pang ten mah nyanan Tu
sayang.”
“Inggih bli, tiang mangkin mandus dumun laut tiang ngajeng roti anggén
sarapan, bli élingan sarapan masi nggih.”
“Nggih sayang tiang.”
Putu Ari ngénggalang nampih saput lantas luas ka kamar mandi. Wusan
masiram Putu Ari masalin baju, ten lali tekén pabesen tunangané Putu Ari
nyemak roti sané wénten ring paonné.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
50
“Éh mémé, mé ija rotin Putuné ané jang Putu ibi sanja dini?” di paon
dapetanga méménné sedeng iteha magoréngan tekén I Putu Ari.
“Oh né dini rotiné kisidang mémé tu, sing nasi daar Tu? Né nasi ba imang
lebeng.”
“Sing mé, Putu ba tengaian jam tengah 8 Putu maan dosén. Éh ampura nah
mé, Putu kadung ningehang tuturné Bli Ngurah tunian léwat telpun kanti Putu
sap nulungin mémé ka paon.”
“Oh nah Tu sing éngkén, masih ibi Putu ba magadang nulungin mémé ngaé
canang, kalahin mémé mesaré ulian sirah méméné sakit, pedalem masih Putu
yén makejang gaén méméné Putu nyemakin.”
“Ah sing kénkén mé, to mulan swadarman Putuné dadi pianak mémé,
apabuin Putu anak luh bin mani ba kar juanga jak anaké, bin pidan biin Putu
maan nulungin mémé. Éh mé Putu pamit nah mé, Putu kar luas kuliah, doaang
Putu mé.”
“Nah tu pasti doaang mémé pajalan Putuné pang satata lancar. Ingetang
mabakti malu Tu, né dupa!”
Putu Ari mula anak jemet pisan, sadina-dina ia stata nulungin reramanné.
Yéning polih galah wusan kuliah ia nyambil magaé. Ten lali ipun stata
ngaturang bakti ring Hyang Widhi mangda stata polih karahayuan ring
kahuripan puniki.
Kirang langkung 25 menit Putu Ari mamargi, mangkin ipun sampun neked
ring kampus. Doséné durung rauh sakéwanten timpal-timpal kelasné sampun
sami ring kelas.
“Om Swastyastu sareng sami.”
“Om swastyastu, ais Putu adi tumbén sidori neked di kampus Tu, biasané
kan dadi panyemeng Putu dini.” Kéto petakonné Dék Budi timpal kelasné.
“Beh jeg kadung anget yang masaput bes gesité di Kintamani sap yang kar
masuk semengan, payuné kapupungan yang bangun. Éh doséné ija?”
“Sing tawang to tu. Men éngkénanga jak bapaké ibi Tu?”
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
51
“Bapake ngorin raga masuk jam 7.30, mangkin ba jam 7.43. Oh nah sing
kénkén lambat bin bedik. Tenang tenang.”
Ten maselat limang menit rauh lantas Pak Agus dosén mata kuliah sastra.
“Rahajeng semeng”
“Rahajeng semeng pak”
“Inggih kawitin titiang antuk panganjali, Om Swatyastu.”
“Om Swastyastu.”
Ring galahé punika paplajahan kakawitin. Sampun kirang langkung molas
menit paplajahan kamargiang, Pak Agus nagingin tutur-tutur indik kauripan.
Sané mangkin bapaké nyelasang indik kawéntenan kasta ring Bali.
“Kastané punika sering dados masalah utawi dados tembok penghalang
ring kehidupan sosial. Akéh sané fanatik tekén kastannyané, punika mawinan
kasta punika sering ngawinang anaké pagat magegélan. Tresna punika dados
pawates anak sudra lan ménak ritatkala matunangan, akéh anak ménak ten
kayun nadosang anak sudra rabi sawiréh kastané beténan. Sakéwanten nika
wantah tutur kémanten. Kasta punika nénten ja dados masalah sujatinné né
dados masalah nika wantah kefanatikan. Sing ja ada Bhatara Hyang Guru
Sudra Ménak, sing ja ada Batara Siwa sudra ménak, jadmané di guminé nak
patuh doén, malunan ada manusa matresna bandingan kasta, nah yén minab
wénten driki né ngelah tunangan mabéda kasta sampunang jejeh yén mula
jodoh pasti ketemu.”
Marasa makleteg bayunné Putu Ari mireng raos dosénné, Putu Ari inget
tekén paindikan ipun sareng Ngurah Adi, tresnanné ten karestuang reramanné
Ngurah Adi sawiréh Putu Ari wantah anak jaba, ten pantes masanding ngajak
anak ménak. Tan binaya I Baduda ané tongosné betén nagih makeber ngindang
madain ia I Garuda. Sawusan mireng raos dosenné wawu, Putu Ari marasa
sayan lega, nanging kantun jejeh.
“Duh Hyang Widhi, icénin ja tiang sareng Bli Ngurah pamargi sané patut.
Yéning mula jodoh tiang icén ja pamineh sané becik majeng reramanne Bli
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
52
Ngurah mangda ngicenin titiang restu dados mantu drika, yéning ten dohang
sampun tiang sareng Bli Ngurah icalang rasa tresna puniki,” kénten pinunasné
Putu Ari ring atiné.
Galah sampun sayan tengai, sampun wusan kuliahné Putu Ari rahinané
mangkin, ia lantas majalan kasisi. Di mukak pintu gedungé dapetanga Ngurah
Adi negak sambil ngisi HP, ada kenehné Putu Ari lakar ngesiabin nanging
malunan HP-né mamunyi. Sané nélpun nika nénten tios wantah Ngurah Adi
gagélanné.
“Om Swastyastu Bli Ngurah,” sambil kedék Putu Ari mesaut. Lantas
Ngurah Adi matolihan.
“Om Swastyastu… éh Putu sagét suba doriné. Pun wusan kuliah Tu?”
kénten patakonné Ngurah Adi, nanging ipun ten kadi biasané, semuné layu
kenyemné ilang.
“Ampun bli, tiang pun usan kuliah, men bli wawu kuliah nggih?”
“Bli ten kuliah Tu.”
“Dados ten? Men tiang nyingak timpal-timpal kelas bliné kuliah wawu. Bli
pedidi ten nggih?”
“Nggih Tu, beli bolos kuliah. Wawu san bli mariki ka kampus bli tuah dot
katemu Putu sadurung bli ten ngidaang katemu sareng Putu malih.”
“Dados bli ngaraos kénten, men bli lakar luas kija ladné?”
“Nah binjebos tuturang bli Tu, mangkin tutug bli nah. Bli lud Putu ngelut
bangkiang bli untuk né terakhir kaliné.”
Rumasa bingung Putu Ari mireng raosné Ngurah Adi.
“Putu mendep gén nah Tu. Bin jebos si pun ajak bli nutur.”
“Nggih bli.” Putu Ari tanpa tutur, ipun menékin motorné Ngurah Adi laut
majalan padaduan.
Tan lami ipun makekalih mamargi, neked lantas ring taman kota. Ring
tamané punika bengong ipun padaduan.
“Bli ados bli meneng? Men napi kal raosang bli?”
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
53
SSB/ Supartika
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
54
“Baat rasan tangkah bli nuturang kasujatianné niki Tu. Bli wantah jadma
nista, bli ten ngelah napi. Nanging bli ngelah rasa sayang rasa tresna, nika
anggén bli modal magegélan sareng Putu. Bli wantah manusa polos bli ten
ngidaang ngalawan raos rerama sawiréh I rerama sané ngalekadang bli sané
ngubuhin bli kanti kayang jani. Jani bli sing ngidaang naanang keneh bli Tu,
bli sebet yén mepisah sareng Putu, bli…….”
Ten pragat raosné Ngurah Adi, ipun ngeling sigsigan ngelut Putu Ari. Di
palané Putu Ari ipun ngetélang yéh paningalan. Putu Ari masi milu ngeling
nyingakin tunangané ngeling. Di kenehné suba jejeh dadi asan ipianné Ngurah
Adi sané ibi sanja sayan karasa.
“Bli kenapi bli? Tiang masi sebet nyingak bli kadi puniki. Lan bli tuturang
sareng tiang.”
Énggal-énggal Ngurah Adi ngusapin yéh paningalané.
“Nggih bli lakar nuturang, nanging janji nggih Tu, Putu ampunang ngajoh
uling bli.”
“Nggih bli, tiang janji.”
“Kéné tu, bli ten kuliah wawu ulian reraman bli makétél tanah sareng bli,
ipun nyaratang mangda bli ngajohin Putu, bli sampun kajodohang sareng
misan bliné Tu. Yén bli nu tetep jak Putu, bli jagi ten kakuin pianak bli lakar
kakutang, reraman bliné ten nyak nanggung idup bliné, bli ten kalugra lunga
ka jero malih. Ampurayang bli Tu, bli sing ngidaang ngalawan raos rerama
yén sampun kadi punika raos reraman bliné. Jani bli lakar mapamit uling idup
Putuné. Kanggeang nggih Tu tuah amoné pajalan tresnan iraga. Bli yakin Putu
pasti polih anak muani ané luungan tekén bli. Ampurayang bli Tu…”
Sigsigan Putu Ari ngeling mireng raos tunangané. Sebet kenehné tresnanné
pegat ulian kawatesin kasta. “Beneh saja anaké ngorahang, baduda ten ja
ngidaang makeber ngindang madain garuda. Minab tuah amone pajalan
tresnan iraga bli, nggih sampunang sanget sebetanga. Yéning ten ring
kauripané mangkin iraga matemu, buin pidan kayang numadi bin cepokan
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
55
tiang lakar nunas mangda iraga katemuang malih. Tiang masi ten nyak bli
kakutang ulian tiang, tiang né mara kenal bli ibi nanging reraman bliné miara
bli uling kondén lekad. Nggih majalan suba bli sareng anak luh pilihan
reraman bliné, depang tiang dini pedidi. Sakémaon élingang pabesen tiangé,
tetep sayangang tiang bli dados adin bliné.”
“Nggih bli dini stata ngacepang ragan Putuné, bli sayang tekén Putu,
sujatiné bli sing nyak mapalasan. Nanging minab niki pituduh Hyang Widhi
iraga pacang mapalasan, nanging yadiastun ragan bli mangkin gelah anak
lénan, tresnan bli tetep Putu né ngelahang, ten wénten né ngidaang ngantinin
adan Putuné di hatin bli. Antuk né kaping untat Tu, dadoské bli niman gidat
Putuné?”
“Dados bli.”
“Muuuaaahhh… bli sayang Putu.”
“Putu masi sayang bli.”
“Nah kanggéang dumun Tu, suud monto ngeling Tu. Bli tetep dini, dini di
hatin Putuné.”
“Nggih bli, bli tetep di hatin tiangé.”
Ten lami, ring mukak tamané punika wénten mobil marérén. Laut wénten
anak lanang istri sareng anak bajang pesu saking mobilé punika.
“Wéhh Ngurah, kadén suba orahin biang johin anaké né. Raga tegehan
ngudiang ngajak anak beténan. Éh Tu ngéngken nu masi maekin Ngurah,
kadén suba orahin biang pidan johin okan biangé! Raga betén kanggoang betén
gén! Né ngurah ba ngelah lakar kurenan né sepadan, sama kasta sama derajat,”
kénten raos biangné Ngurah Adi matbat Putu Ari.
Putu Ari ten pasaut laut malaib magedi ngalahin Ngurah Adi sareng
kulawargané.
Saking dinané ento, Putu Ari stata bengong ngenehang pajalan tresnané
pegat ulian kapaksa. Ngurah Adi masi ten makabar, nomor télpun miwah
sosial média duénnyané ten wénten sané dados hubungin, ring kampus ten
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
56
masi Putu Ari polih nyingak Ngurah Adi. Ngurah Adi ilang sakadi engkebang
gumu. Putu Ari stata nyebetang keneh sapeninggal Ngurah Adi. Ring pabinan
méméné Putu Ari ngeling sigsigan.
“Hiks hiks... mé adi kéné san pajalan Putuné jak Bli Ngurah mé, monto
sayang Putuné sareng Bli Ngurah kapegatang mé.”
“Tu suud monto Putu ngeling, percaya kin Sang Hyang Widhi. Yén mula
Putu ngelah hutang samaya ngajak Ngurah mémé percaya Putu pasti lakar
mamesik kadi batun buluané kéweh malasang Tu. Nanging yen mula putu sing
ada utang ngajak Ngurah kangguang malu tresnane sing memuncuk. Sabar Tu,
mémé percaya paati lakar ada jalan terbaik Tu.”
“Nah suksma mé, tutur méméné lakar angon Putu semangat. Jani Putu kar
bangkit suud monto Putu ngeling mé. Putu yakin yén mula jodoh pasti ketemu.”
Makenyir galang manahne Putu Ari wusan mireng raos méméné.
Telung tiban sampun mamargi, ten masi Putu Ari polih mireng kabarné
Ngurah Adi. Yéning mula lanjut kuliah minab Ngurah Adi mangkin sampun
makarya, duaning sampun wisuda atiban né sampun lintang. Sangkaning satya
manah Putu Ari kapining Ngurah Adi, ngantos mangkin Ngurah Adi ten
wénten pengganti ring hatiné Putu Ari. Yadiastun akéh anak truna ngalih,
nanging ten wénten ngidaang ngisinin kenehné Putu Ari.
Rasa rindu malih nyapatin kenehné Putu Ari. Ring Tukad cenik biasa pidan
ditu Putu Ari sareng Ngurah Adi negak ngaroman padaduan sambil
ngamemang batis, sané mangkin pedidi Putu Ari nyaruang iseng kenehne.
“Ija jani bli, ingetké bli tekén tongosé niki. Driki bli ngucapang sayang
kapining tiang. Punyan jepun ané kepik beli bungané kasumpangan di kuping
tiangé nu tileh cara ipidan bli. Né mangkin sampun malih mabunga. Singké
ada rasa rindu bliné sané ngawinang bli mawali ngelutin bangkiang tiang
sambil kisi-kisi ngorahang sayang. Bli tiang sing ngidaang idup tanpa bli.”
“Driiiiiinggggggggggg……… driiiiiiiiiingggg…..”
Suaran télpunné Putu Ari, saget nomor baru sané nélpun.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
57
“Om Swastyastu, sira niki?” pasapaan Putu Ari ring télpun.
“Om Swastyastu nak bajang jegég.” Pasaut anak muani ring selat ambara.
Makleteg manahné Putu Ari, ketugan jantungné kadi munyin kendang.
Suaran anak muani nika sahasa kadi suarané Ngurah Adi.
“Bli ngurah?” alon-alon Putu Ari ngaraos.
“Ehemm napi nak bajang jegég? Ngudiang bengong pedidi disisin tukadé?”
“Hahhh dados uning?”
“Uning nak bli ada di dorin adiné.”
Matolihan Putu Ari ka kori. Ditu tuah ada motor maparkir, nanging ten
wenten sira.
“Bli bogbog, dija bli? Dados ten wénten sira?”
“Bli dini Tu.” Ngurah Adi mangkin wénten ring arepné Putu Ari.
Tangisné Putu Ari ulung membah kadi yéh tukadé ten pegatan sinambi
ngelutin bangkiangné Ngurah Adi, tunangané pidan né stata acepanga apang
ketemu.
“Bli luas kija uling pidan? Tawangké bli tiang dini rindu, sing ada né
ngidaang ngantinin ragan bli.”
“Tu, ampurayang bli. Bli sing makabar kadi engkebang gumi. Bli meneng
di kota. Bli kakuliahang olih reraman bliné di Dénpasar. HP bliné kajemak olih
reraman bli. Lami bli ten makta HP, nika mawinan bli ten prasida ngabarin
Putu. Ampurang nggih Tu, Bli masi rindu pesan sareng Putu.”
“Oh kénten, nggih bli. Men punapi bli sampun marabian mangkin nggih?”
“Durung Tu, ten wénten né ngidaang ngantinin Putu.”
“Men anak luhé pidan ento bli?”
“Nika.. nika pun magedi Tu. Ia ngalahin bli nganten, selingkuh sareng nak
muani jaba, ia nyerod. Mangkin pun madué oka. Men Putu punapi mangkin?”
“Ah jaktiké bli. Yén tiang sapeninggal bli akéh anak muani né ngalih tiang,
nanging ten wénten né prasida singgah di hati, wantah ragan bli adiri di atin
tiang. Men sira mangkin sané kajodohang sareng bli?”
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
58
“Ada anak luh Tu. Mangkin bli seken sayang sareng ipun.”
“Saking dija bli?”
“Saking Kintamani tu.”
“Kintamani?”
“Nggih mangkin meneng ring arep bliné.”
Karasa bingung mangatonang, Putu Ari kenyem-kenyem ngelek ati
nanging takut gedénan rasa, percaya diri nanging boya ipun né katuju, sawiréh
ten ja ipun manten anak bajang uling Kintamani.
Ngurah Adi luas ngepik bunga jepun barak né biasa kakepik pidan.
“Putu Ari jegég bulan, ngudiang Putu kenyem-kenyem ngelek ati kadi
punika. Mula Putu né katuju. Sané mangkin malih bli nunas kapining ragan
Putu. Sidaké Putu mawali ngalanturang bunga tresnané né taén kembang pidan
malih Tu?” Ngurah Adi matimpuh ring arepan Putu Ari.
“Men punapi indik reraman bliné?”
“Reraman bli sampun nunas ampura kapin ragan bli sampun malasang bli
ngajak Putu. Reraman bliné sampun éling, yén kasta nika boya ja dados ukuran.
Nyuang nak jaba dados rabi nénten ja lakar ngawinang sengsara, sané
ngawinang sengsara punika wantah tresna ulian kapaksa. Sané mangkin
nikaina bli ngalih Putu, reraman bli nunas ampura kin ragan Putu. Bli iseng
mriki sambil nyeliahang keneh. Aduh sangkaning pasuécan Ida Hyang Parama
Kawi makesiab bli nyingak ragan adi negak pedidi. Iraga prasida kacunduk
malih.”
“Inggih bli yéning saja buka né raosang bli, tiang misadia malih nampingin
bli, ngalanturang bunga tresna né taén kembang pidan, sawiréh tiang ten
ngidaang mogbogin keneh wantah bli anak muani né tresnain tiang.” Putu Ari
masaut sinambi ngedeng liman Ngurah Adi mangda Ngurah Adi matangi.
“Suksma Tu. Bli sayang Putu.” Sinambi nyumpangang bunga jepuné di
kupingné Putu Ari. Laut Ngurah Adi ngelut Putu Ari.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
59
Tresnan Putu Ari lan Ngurah Adi malih kembang. Yadiastun makelo
kapalasang, yadiastun kaselatin ban sagara pitu, yéning mula jodoh pastika
prasida katemu lan mabesikan. Kasta punika boya ja dados wates matresna.
Ni Wayan Antari
mahasiswa IHDN Dénpasar Kampus Bangli saking Kintamani. Jurusan
Pendidikan Bahasa lan Sastra Agama Prodi Sastra Agama lan Pendidikan
Bahasa Bali Fakultas Dharma Acarya
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
60
Gitanjali Rabindranath Tagore
/21/
Titiang ugi nedunang jukung titiangé. Nénten medué geginan, ngemedin
antuka.
Masan sekaré mekasami kembang, sampun ngelintang. Makta sekar layu tur
nénten kantun alub, sané mangkin titiang ngantosang, manah titiangé kantun
sumenia.
Ombaké sané mangkin ngagengang daun taruné sané kuning ngimbang raris
ulung ka tanahé.
Ring suungé sané engkén bapa mececingak? Punapi nénten wikanin bapa
kelebuhané sané ngimbang ring sayongé, sinarengan ring sarin kidungé sané
metu saking genahé sané doh kambang saking pesisiné sané i rika?
Suara Saking Bali| Juli 2019 Prosa Liris
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
61
/22/
Sasih Juli memeteng tur mesabeh-sabeh, nyelebseb I Ratu memargi,
meteténggéng sekadi wenginé, ngedohin ipun sané nabing.
Sané mangkin semengé sampun nyerepjep, nénten renga ring dedauhan sayong
kanginé sané jangih ngererengih miwah sasab putihé sané sampun kebat ring
pelung ambarané sané setata leteng.
Alasé sampun mejadengan ngaturang sarin kidung, raris jelanan kubuné
sampun kuneb-unebang. I Ratu sekadi gegéndong, peragaan ngelintang ring
marginé sané sampun kekaonin antuk ida danéné. Inggih, Sewitra tunggil
titiangé, acep-acepan titiangé sané pinih kepucuk, jelanan kubun titiangé setata
mampakan sampunang lintangina sekadi nyumpenané.
/23/
Wenginé benyah latig, jagi lunga taler I Ratu, Sewitran titiangé. ayat ngardi
kebecikan? Ambarané ngeluhguh sekadi ipun sané memanah nyapih.
Wenginé sané mangkin nénten sida antuk titiang medem. Busan-busan titiang
ngampakang jelanan kubun titiangé raris metonan ka wenginé ring jaba,
Sewitran titiangé!
Nénten titiang ngetonin punapa-punapi. Pati takén titiang, ring dija I Ratu
memargi?
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
62
/24/
Pét sampun nyaluk wengi, pét sampun usan paksiné nguci, pét sayongé
sampun tékol antuk kenyel ipuné, durusang kebatang sampun dedet wenginé
anggén ngerubungin titiang, sekadi duk I Ratu nyaputin jagaté antuk kampuh
sirep kalih ngelukusang kelupakan sekar tunjungé sané layu duk sandi kaoné.
Raris gegéndongé sané ketelasan sangu sedurung ipun rauh ring pesandekan
ipuné, sané penganggén ipuné benyah latig tur dempul buk, sané bayun ipuné
sampun ngelemet, durusang ambil antuk érang kalih tiwas ipuné, raris
swécanin ipun sekadi sekaré sané ring kerubung wengin I Ratuné sané
ngulangunin. (masambung…)
Catetan: Kabasabaliang olih Komang Berata lan kawedar antuk Sanggar
Buratwangi warsa 2002
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
63
Suara Saking Bali| Juli 2019 Puisi Bali
SSB/ Supartika
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
64
Suwéca
pada melénan
déwék mawarna
putih, barak, kuning sinah ané lianan
mapupul asiki
pajalané soang-soang
sampun uning
ensap
kalawan inget
numbas
wénten ngadol
sami polih matungkalik
galang lan peteng
sinah isin gumi
suwécan Widhi
(2018)
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
65
Mirah Purnama
Rikala purnama
titiang mewali ngaba tresna
nénten ja akéh, sakéwala
ngebekin tangkah
mirip madasar pongah
bekel idupé saenu lemah
kenehé puniki sampun sakadi panah
yéning kenyem manis mirah
macuet ring manah
(2017)
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
66
Turis
Ring manah, sesai ipun matakén. Mangkin wénten galah jagi melancaran. Kuta,
sanur, lémbongan, mabekel dolar ngalih hiburan. Tetujoné becik. Meled sekadi
iraga, kupingé masumpang bunga, utawi nganggé kamen lan kebaya.
Élingang lestariang, suciang ring ati. Turisé demen nyingak langité galang,
kedisé ngidang, pasihé gadang. Tradisiné tongos becik, buat torisé melancaran.
(2017)
Sandat
Sandaté miik ngalub
dat, sandaté sané ngaé kedat
sarahina bungané mentik
kéto pekaké nuturang
Sandaté ngaé manahé uyang
dat, sandaté sané ngaé kedat
sarahina dados bungan ati
yadiastun padéwékan titiang pedidi
(2017)
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
67
Tatu
cuiiit
cuiiit
cuiiit
pacruit suaran kedisé
atin ipun matatu
keni sabeh
nyuksuk
nyeksek
mangané sakadi tiuk
sakit atiné nusuk
ngranayang bayuné enduk
(2016-2017)
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
68
Ngerawat
Sadina-dina
ngaturang ica
ring bunga lan pelawa
tuah
sesana,
éling laksana
sesana,
boya ja wacana
ngerawat rahina
apang nemu
pamargi lan papineh
sakadi wintang-wintang
ring langité galang
(2015-2017)
I Wayan Ésa Bhaskara
embas ring Tabanan, Bali. Kakawian ipuné marupa puisi, cerpen, miwah esai
sané sampun kamuat ring Bali Post, Denpost, Tribun Bali, Pos Bali, tatkala.co,
lan Suara Saking Bali.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
69
Suara Saking Bali| Juli 2019 Puisi Bali
SSB/ Supartika
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
70
Kelir
Nguni….
Sastra agama nunggil ring kauripan
Maurip sangkaning sunar bléncong
Bléncong ngabar-abar sakancan rerawatan
Rerawatan pewayangan sida nunggil ring kelir
Mawastu kelir sida galang apadang
Kelir nyihnayang rerawatan padéwékan
Kacarita nyaritayang ambek
Nindihin laku lampah manut lelintihan ambah
Mangkin…..?
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
71
Sundih
Api ngulati metu ring endih sundih
Morbor kayun pikayun lascarya
Nuwek sapta timira lan sunia
Nguwah wak-wakan titi pangancan
Ngungsi genah tinggil ring idep
Nunggilang sastra
Paileh ilakita jagat
Jagat ring raga
Ngaraga
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
72
Tegal
Tegal gumanti sida ngugal
Ngulgul ilakita carita panglingsir
Ngigelang lampah nut titah lan ayah
Ngulati manah bingar
Ring tegal tetaruan tan naen turu
Ngulati guru sastra
Nembangan sarin merta pertiwi
Mabantang toya akasa
Manut rumaket ilakita buwana
Tresna ring tegal yukti nresnain raga
Tresna ring raga yukti nresnain sastra
Mapan tegal wénten ring padéwékan
Yan yakti yukti-yukti nresnain raga
Ngakan Madé Kasub Sidan
embas ring désa Satra Klungkung nemonin Saraswati warsa 1959. Ngawit
warsa 1982 ngunggahang reriptayan marupa: puisi, cerpén, artikel, sekar alit,
lan éssai ring Bali Post, Nusa Tenggara, Karya Bhakti, Satwa, Canang Sari, tur
nglimbak ring Anita Cemerlang lan Zaman (Jakarta), Mimbar Masyarakat
(Samarinda). Ngamolihang makudang-kudang jayanti, lan penghargaan sekadi
anugerah “Widya Kusuma” (Tokoh Pendidikan Bali) saking Gubernur Bali
warsa 2010. Sané mangkin, ngayah dados pengawas SD/MI Kecamatan
Klungkung.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
73
Suara Saking Bali| Juli 2019 Puisi Bali
SSB/ Supartika
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
74
Basa Ibu
Ibu...
Ibu sané nuntun
Ngucap kosabasa sané santun
Sor singgih basa nénten dados kalémpasin
Asah, asih, asuh pada isinin
Ibu...
Ibu sané ngardi
Jagaté rahayu lan sutrepti
Antuk kawéntenan tata titi
Sor singgih basa sané nyihnayang rasa subhakti
Ibu...
Ibu sané mituturin
Kruna lan lengkara manyunarin
Sami jangkep mategep ngiasin
Pasang aksarané kaplajahin
Mabatun buluan, manahé masikian
Subhakti ring ibu sinamian
Sampunang ngantos kasépan
Mangda nénten makamen di sunduk, maselselan
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
75
Wayang
Lawat-lawat marawat-rawat
Di kenehé suung joh sawat
Mangigel di durin langsé saling siat
Ketog semprong damuhé saat
Uli malu ngenah masiat
Sujatiné apang ada rasa saat
Mabalih wayang
Rasa angobé kantos ngulayang
Kebyah-kebyah sundihé manyunarin
Manah indriyané kadulurin
Ngaksi I Wayang mangigel
I Dalang nyuarayang tan parasa kenyel
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
76
Nyalanin Karma
Pajalané luntang-lantung
Luntang-lantung malalung
Nyujur tongosé suung
Mabekel keneh puyung
Ané ipidan tepuk luung
Ané jani karasa suung
Ané ipidan tepuk melah
Ané jani karasa jengah
Jelé melah masolah
Jeléné makada dini ditu kaulah
Melahé makada jalané élah
Nyujur tongos ane melah
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
77
Nang, Ning
Ning... Ning... Ning...,
Cening.
Pagehang manahé ening,
Cening.
Nang... Nang...Nang...,
Nanang.
Manah tiyangé uyang,
Nanang.
Ning... Ning... Ning,
Cening.
Ngudiyang masemu seming,
Cening.
Nang... Nang... Nang...,
Nanang.
Sampun tusing sida baan tiyang naanang,
Nanang.
Ning,
Nang,
Ning,
Nang,
Cening...
Nanang...
Cening.
Pirengang malu Nanang,
Cening.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
78
Gelung
elung balung
ulian marebutin luung
elung balung
ulian marebutin gelung
disubané elung
mara kauk-kauk “tulung...tulung...”
di luungé ngaé manah linglung
mameteng manahé ngrebutin balung
tusing karungu kén luung, kén puyung
gelungé makejang tepuk luung
bungah magelung
kanti engsap tekén suwung
manahé satata puyung
kénkénang lakar nepuk ané luung
Ni Kadék Juliantari
embas ring Ulakan pinanggal 3 Juli 1987, dados Dosén ring Prodi Pendidikan
Agama Hindu, STKIP Agama Hindu Amlapura.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
79
Suara Saking Bali| Juli 2019 Puisi Bali
SSB/ Supartika
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
80
Aksara Madurgama
Olih: Ni Luh Nariastini
A Na Ca Ra Ka
Kaucap aksara
Kasurat ring sejeroning Lontar Sandya Gita
Genah Sekancan indik Basa Basita
A Na Ca Ra Ka
Kaunggahang ring sejeroning Prasasti
Keanggen panuntun ring perti Sentana sami
Mangda eling ngrastiti Bakti
Ring Sangkan Paraning Dumadi
A Na Ca Ra Ka
Kapupulang ring sejeroning adnyana
Kemedalang pinaka wirasa
Wirasa manados wirama
Wirama sane patut kauningin ring para yowana
A Na Ca Ra Ka
Ngawetuang Paribasa mawisesa
Paribasa kamedalang saking wirasa ngawetuang sawitra
Paribasa kamedalang saking arsa wirosa ngawetuang baya
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
81
Melali
Olih: Ni Luh Putu Ariani
Ulian iseng bengong pedidi
Lanturang titiang ngaryanin puisi
Wawanin ngelestariang paribasa bali
Indik unteng sekadi isi gumi
Anak alit magedi kama-mai
Engsap tekén gegina ibapa tuah dadi kuli
Ulian nuutin jaman pinaka géngsi
Sira nawang polih inspirasi
Ngorahang “gas” kuala bénsin nénten misi
Natak tekén rerama ngorahang nyilih asi
I mémé ngenjuhin pemelin nasi
Lantas pesu magaya sekadi musisi
Lancur nénten polih inspirasi
Tuah depresi lan prustasi
Kocap nénten becik ring réputasi
Santukan melali ulian géngsi lan émosi
Mulih mewali, wawanin ngisinin ati
Nyurat aksara bali ngilangang géngsi
Mangda dados putri bali sujati
Éling ngelimbakang budaya
Nénten tuah melali kema-mai
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
82
Mémé
Olih: Ni Luh Putu Ariani
Basa bali pinaka rerama
I mémé kapertama ngeraos alus
Kuping sadia miragiang
Kenyem manis, kairingin suara alus
Lantas ngelut lan kesaksiang
Mangkin sampun duang dasa tiban
Kadura Negara ngalih pangupa jiwa
Raris ipun tiang lali
Mangkin tiang sampun mewali
Ngeling sig-sigan tiang nénten ngerti
Mémé, napi sané keraosang?
Bapa, napi sané sampun kawedalang?
Dadong, sampun napi malih tiang metakén?
Kumpi, ampura tiang banggi
Santukan lali sareng basa pedidi
Mangkin industry teknologi sané utama
Bahasa asing prasida ngarauhang dolar
Uduhh cening, napiké tiang kéweh?
Ngiring ja cening negak iriki
Tiang nyadia malih ngajahin
Cening sané dados penyambung
Yéning cening nénten éling?
Sira malih pacang nincapang kaagungan puniki?
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
83
Mulat Sarira
Olih: Ni Komang Ari Utami
Antengé tekekang
Yadnyane tulusang
Maurip saking laksana
Sangkaning ka marcapada
Éling raga matuuh atma
Karma kadasarin antuk laksana
Mawas ring angga sarira
Patut anggén sesuluk
Sangkaning yoga semadi
Anggén nyikutang karma
Mulih kajati mulang ka asal
Jatma éling mulat sarira
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
84
Niténin Laksana
di Aab Jagat
Révolusi Industri 4.0
én nyatuayang indik kahanan gumi sinah suba tusing kena baan
nakeh, sawiréh guminé orahanga suba wayah. Kéto masih
panglimbak guminé suba nincap. Panglimbak téknologi lan
informasi ané lumbrah kaadanin Ipték suba sayan-sayan ngagaokin. Uling
pidan tusing ada alat ketik, kanti jani suba alaté ento suba tusing maaji kaganti
baan komputer. Lantas komputer jani suba sayan langah anaké nganggon
sajaba di kantor-kantor wiadin di instansi pemréntahan. Ané jani nglimbak
piranti laptop, tab, muah ané lén-lénan. Ento ané ngranayang panawang lan
kabisaan anaké sayan-sayan kaduldulin apanga nyidayang nuutin buka aab
jagat cara janiné, ané madan aab jagat révolusi industri 4.0.
Apaké ané madan aab jagat révolusi industri 4.0 ento? Ané madan aab
jagat révolusi industri 4.0 ento tusing ja lénan tuah aab jagat ané suba sayan
nglimbak ulian panincapan téknologi lan informasi, saluir pakaryan lan
parikrama jatmané suba kawawa wiadin kawantu baan mesin. Lénan tekén
Y
Suara Saking Bali| Juli 2019 Artikel
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
85
ento, aab jagaté jani kacihnayang baan panglimbak lan panganggonan piranti
digital. Ento ané ngranayang saluir pabuat jatmané jani suba sayan aluh,
énggal, lan mudah. Upami: yén ipidan ngirim surat lakar magatra tekén rerama,
nyama, sawitra di duradésa wiadin duranegara, lan bebuatan di kantor-kantor,
ané jani suba kawantu baan e-mail. Dadinné ulian iraga ngelah jaringan
internét, apa ké ento di situs internét Yahoo, Googlé, muah ané lénan; iraga
suba nyidayang ngirim gatrané ajaan. Aluhné tat kala iraga nganggon, tusing
perlu répot-répot kanti ka Kantor Pos mimbuh majalan, apabuin kanti negakin
motor. Énggalné, ulian e-mail iraga suba tusing perlu ngantiang neked lan
walesan suraté kanti wai-waian, mingguan, wiadin bulan-bulanan. Ulian
itungan detik dogén suraté suba neked, énggal kapaca, lan énggal kawales.
Mudahné, iraga tusing buin kanti répot-répot mayah ongkos kirim di Kantor
Pos, tusing buin kanti tuyuh meli bénsin ulian ngaba motor.
Lénan tekén ngirim surat, idup jatmané jani kadi kapanjakin baan teknologi.
Papineh, pangrasa, lan laksanan jatmané suba sayan-sayan nincap nganutin
pakibeh jagaté. Saluir pabuat jatmané suba jani kasiagayang baan internét.
Makita meli panganggo, jani suba ada dagang onliné ané madan Onliné-shop.
Makita tekén dedaaran tusing ngitung lemah peteng apabuin tongos, jani suba
ada dagang dedaaran onliné ane madan Go-food wiadin tagih layanan délivery.
Makita lakar luas sakéwala tusing makita répot ngaba motor padidi, jani suba
ada Go-jék wiadin Grab. Makita malajah, nincapang panawang lan kabisaan,
jani suba ada website ané marupa Blogspot, Wordpress, Kompasiana, muah
ane lén-lénan. Saluir gatra wiadin papaljahan suba ada, tinggal maca dogén.
Tusing perlu répot.
Ipidan jatmané kija-kija lakar pesu mablanja magedé-gedénan dompét ka
peken. Yén jani makita ka peken meli lakar banten, isin paon, lan ané lénan;
tusing kanti buin liu-liu ngaba pipis. Sawiréh jani suba liu ada ATM, tinggal
tarik pipis ATM-é anggon mablanja. Yén makita mablanja sakéwala peken
suba tutup, tusing sandang kuciwa jani suba ada pekenan modéren, luiré
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
86
Indomaret, Matahari, Ramayana, Hardy’s. Buina tusing perlu kanti liu-liu
ngaba pipis, jani mablanja suba nganggon kartu ATM wiadin e-money; pipis
éléktronik marupa kartu.
Ulian suba akéto panglimbak jagaté, ento ngranayang yowana masih tusing
sandang léha-léha, tusing tangar tekén pakibeh jagat. Apang tusing kanti
yowana orahanga kuno, katrok, ndéso, wiadin gapték, benehné yatnain
matingkah. Tingkahé apang anut tekén pakibeh jagat. Tusing dadi mamanying,
apabuin marasa bangga tekén déwék laguté kaucap ririh. Ririhé tuah anggon
padidi. Ririhé apang mawiguna tekén masyarakat, wangsa lan negara.
Dibenengan lakar ngalih pangupajiwa apang tusing lantas panawang lan
kabisan iraga tunayan tekén wong duranegara. Apang tusing buin manian iraga
kalahang warga tamiu. Saluir tongos gegaené makejang kagisi baan wong
tamiu. Iraga ané ngelahang guminé tusing maan paduman, tusing bisa magae
ulian tusing ngelah kabisan. Kabisané patut alih, sakayané benehné upayaang
apang yowanane nyidayang masaih tekén kaluihan wong tamiu lan wong
duranegara.
Jani aab jagat révolusi industri 4.0, patut iraga nguah panglokika, seleg
malajahang raga, asih tekén nyamabraya, lan mautsaha nampénin pangedih
idupé. Lénan tekén ento, benehné bisa minayang lan wicaksana nganggon
sakancan téknologi. Sawiréh teknologi ento tuah piranti, dadinné apang tusing
kanti iraga kapirantiang baan piranti. Piranti ento tuah anggon mikolihang
pikolih pinaka bekel idup.
I Wayan Jatiyasa
ketua jurusan Prodi Bahasa Bali ring STKIP Agama Hindu Amlapura lan
dados Penyuluh Bahasa Bali Kabupaten Karangasem. Kakawiannyané naanin
kawedar ring Bali Orti miwah Médiaswari.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
87
SIAP SAMBEHIN INJIN
ing parikrama kahuripan wargi ring Bali akéh pisan wénten bebaos
sané kejantenang. Sané medaging tetuek sané patut dados uratian.
Minabang indiké puniki wantah madaging gegonjakan sané taler
madaging pidadab becik nyelehin parikrama warginé. Pinaka conto yéning
telatarang ritakala maosang jatma nénten karesep antuk napi sané sampun
kasobyahang punika kabaos “uka siap sambehin injin”.
Pastika majanten yéning siap sambehin injin sinah jagi kilang-kileng.
Mapan injin warnané selem turmaning siap punika nénten biasa nede sané
mewarna selem punika. Yéning jijih utawi beras sambehin sinah jagi katoltol
ngantos telas. Wénten taler bebaos sekadi "aduk sere aji kéténg" bebaos puniki
nguningayang pariindikan jatmané sané maparisolah néntén becik adiri
ngawinang abanjar kasengguh nénten becik, utawi maosang jatma sané
sampun becik pidadab ipun sakémawon sangkaning kaiwangan ipun sané
akidik mawinan kabecikan solah utawi pidadab ipun sané becik punika dados
ical tan kasambat malih. Bebaos puniki sekadi mapiungu ring jatma sami
sumangdané setata mapikayun sadurungé maparilaksana. Ring ajah agama
Hindu sumangdané jatmané ngemargiang Tri Kaya Parisudha.
Taler wénten bebaos sekadi “liep-liep lipi gadang”. Yéning uratiang bebaos
sekadi puniki rumasa baud pisan mapan jatmané sampun nyaihang solah i
manusa ring beburon mapan sané uning liep-liep punika wantah i manusa
R
Suara Saking Bali| Juli 2019 Artikel
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
88
kemanten. Sakémawon bebaos puniki mapiteges sekadi jatmané sané
pekantenané luwih utawi becik sakémawon maduwé manah sané kawon.
Sekadi lelipi gadang pacang nyotot tur nyimbuh. Bebaos puniki sering katuju
ring jatmané sané medaya corah ring kahuripan.
Bebaos selantur nyané sané sering kapireng sekadi “nyongkokin tain kebo”.
Yéning artiang taler baud pisan. Mapan ring kahuripan puniki yéning tain kebo
jongkokin sinah sekadi nénten maduwé pekaryan. Bebaos puniki wantah
katuju ring jatmané sané ngangkenin druwén utawi gelah anak lén. Ngankenin
pekardin jatma tiosan. Parilaksane sekadi punika pateh sekadi “angkaban
barong somi”. Maartos sekadi jatmané sané akéh munyi utawi ortané sakéwala
nénten mabukti napi sané kaucap. Yéning barong melakar somi pastika
pakantenané abra, mawibawa sakémawon keni toya kémanten sinah dados
lépek lan berek tan pa guna. Wénten taler bebaos “buka kebo mabalih gong”.
Bebaos puniki katuju ring jatmané sané bengong tan uning napi. Yéning
uratiang ritakala wénten gong masuara wantah pastika kébo sané wénten jagi
bengong. Indik puniki mejanten pisan. Artos nyané pateh ring bebaos sane
kawedar ring ajeng “buka siap sambehin injin”.
Sami bebaos sané kawedar ring ajeng ring Basa Bali kebaos sesonggan
utawi sesenggak. Sesonggan utawi sesenggak punika sekadi pelambang
kahanan kalih polah jatmané sané kaimbangang ring kahanan kalih polah
barang lan buron. Sesonggan punika maduwé arti sujati wantah arti krunan
ipun sané sujati, arti paribasa wantah arti lambang wiadin kahanan, lan arti
pangumpama wantah ngaryanang satua bawak-bawak sané anut ring polah
kalih kahanan sesonggan punika. Sesenggak kadulurin antuk kruna buka.
Sekadi bebaos sané sampun kawedar ring ajeng. Makasami parikrama jatmané
kacihnayang ring kawentenan basa basita puniki. Sami puniki patut kauratiang
lan kauningin warginé. Sumangdané tan kasengguh “buka siap sambehin injin”.
Ring Basa Basita druwén iraga sareng sami.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
89
Lontar
Kala
Ireng (14)
Balawadwa Puri Pandan Wangi sregep nyalanang winaya. Bajang-bajang
jegég kapilihin tur katundén madagang di bancingah puri. Tusing ada
bani nulak kerana titah gusti prabu. Makejang ngebatang dagangan, ada
ngadep bubuh, nasi séla, muang tuak. Pangaptinné balawadwa Kuda
Kumala lélor nepukin dagang dengél. Kadaut marérén di bancingah tur
mablanja nasi muang nginem tuak. Makejang dagangané misi wisya. Yén
bakat ajeng muang inem ngranayang bayuné nguwon. Siat sida kakelidin.
Ngalih menang tan pacaru.
Suara Saking Bali| Juli 2019 Satua Masambung
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
90
ajalan winayané antar. Neked di bancingah puri, balawadwa Kuda
Kumala leleh tur marérén, maémbon di betén punyan kayuné rembun.
Bajang-bajangé ajér ngelunin tur nyinggahang apang mablanja.
Sinalih tunggil balawadwa cenidra tur mautsaha ngorahin timpal-timpalné
apang tusing mablanja. Cenidra musuh nyalanang winaya. Ipun jejeh sekadi
Sang Anoman kena winaya Déwi Sayempraba di Gua Windu. Kasangu ajeng-
ajengan lan inem-ineman jaen. Sang Anoman ngemasin buta, aget ada kedis
Sempati mapitulung.
Balawadwa Kuda Kumala kadaut ningalin dagang jegég. Yadiastun ada ané
némbahang tusing karunguang. Balawadwané ramé-ramé nyagjagin dagang,
nyemak tuak tur ngoyot kanti telah. Bedak layah balawadwané kerana majalan
joh uling Puri Kuda Kumala. Sangkaning bengkung, balawadwané pablégblég
bah ulian tuak lan ajeng-ajengan misi wisya. Ané selamet malaib
nguningayang ring Patih Badak Sura. Kéto masih telik sandi nyambatang
tekéning Gedé Merta ada musuh selamet tur nyambatang pakibeh
balawadwané tekéning pepatihné.
Patih Badak Sura brangti. Makraik galak sakadi singa. Digelis makecos ka
tundun jaranné. Talin jaranné kaketakang. Becat plaib jaranné nganginang.
Tangan tangebot ngisi talin jaran, tangan tengawan ngambel sanjata trisula.
Ningehang titah sang patih, balawadwané sregep nyaup sanjata. Ada nyemak
tumbak, keléwang, keris, lan panah. Sami makraik, suarané kadi tatit.
Balawadwa Puri Pandan Wangi sregep ngantosang musuh. Dagang di
bancingah puri makejang suba kaselametang, mulih ka pondokné soang-soang.
Di bancingah puri, balawadwané suba sayaga sanjata. Nepukin musuh
ngepungin uling kauh, Gedé Merta nundén balawadwané némbakang panah.
Sakadi ujan ulungan panahé uling langité. Ningalin balawadwa musuh iteh
nangkis panah di baduur nganggon keléwang, Gedé Merta buin nundén
balawadwa Puri Pandan Wangi némbakang panah nguleng tangkah. Liu
P
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
91
balawadwa musuhé bah. Tangkahné tanceb panah katungkul nangkis panah di
baduur. Tusing madaya Patih Badak Sura ngarepang musuh dueg maperang.
Patih Badak Sura makecos uling tundun jaranné. Ngerak apang musuhé
suud némbakang panah.
“Yén saja prawira, lan macentok kawisésan dini. Yén kaé kalah, kaé ajak
balawadwané makejang lakar nyaraka dini!”
Gedé Merta nundén balawadwané nyuudang nibakang panah. Disubané
ujan panahé marérén, Patih Badak Sura majalan ka bancingah puri. Sanjata
trisula suba sayaga, kéléwang sakti maselet di bangkiangné. Patih Badak Sura
ngidih tulung tekéning balawadwa Pandan Wangi apang ngaé guét di tanahé
anggon kalangan nyentokang kawisésan.
“Kaé ningeh orta ada guru sakti ngajahin balawadwaé dini mamencak lan
maperang. Ento ngranang gusti prabu nitahang kaé maperang mai. Lan
rérénang perangé apang bedik balawadwané ngemasin mati. Lan iraga ajak
dadua dini nyentokang kasaktian. Kaé mintonin iba. Mai dini masiat!” ucap
Patih Badak Sura sinambi nancebang katik trisula ka tanahé.
Gedé Merta ngrasayang tanahé magejeran ritatkala Patih Badak Sura
nancebang katik tumbak trisulané. Sinah sanjata sakti. Balawadwané liu bah
dugas tanahé magejeran. Sakadi naga gombang makipekan di betén tanahé ané
ngranayang panjaké ngasanin linuh. Gedé Merta nguncalang angkihan
sambilanga ngayat bhatara lelangit lan ngamé-ngamé adan guruné. Pangaptiné
kapica karahayuan tur menang di pasiatan.
“Kal malengok. Mai ka tengah kalanganné masiat. Dong mara moné
kabisan balawadwané dini, tuah ngébogin ben panah. Puih, cuh!” Patih Badak
Sura nyampahin.
Gedé Merta majalan adéng ka tengah kalanganné. Ia ngemel kayu. Kedék
Patih Badak Sura nepukin musuhné masenjata kayu. Ngawalék tur nundén
musuhné mulih nyemak sanjata tur ngaugang kayuné anggon saang, apang ada
anggon mapunpun ngaé yéh anget di paon. Yadiastun kawalék, Gedé Merta
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
92
tetep majalan ka tengah kalanganné. Ia majujuk di tengah kalanganné. Patih
Badak Sura buin nyampahin musuhné ané malejer di tengah kalanganné.
Katarka balawadwa biasa kerana papojolan mekén masiat.
Patih Badak Sura ngertak. Mesuang kakembangan pencak anggon nakut-
nakutin. Nanging musuh di arepné tetep malejer. Sakadi lelakut tan patakut.
Ngancan ngwalék pepatih saking Puri Kuda Kumala. Nyambatang musuhné
nyerahang urip. Ngadén balawadwa biasa tan pakawisésan. Tur nundén musuh
di arepné mekaad uling di tengah kalanganné. Patih Badak Sura ngaku tan
pabayu yéning nglawan musuh lemet. “Kaé lagas masiat yéning musuhé bisa
mamencak. Kaé lek kasambat menang aluh, menang ulian nglawan musuh tan
pakawisésan. Mulih ma, somahé jangkutin jumah!” Patih Badak Sura
nyampahin.
Ngancan nyampahin kerana musuh di arepné tondén mekaad uling tengah
kalanganné. Buina nyambatang tan pasanjata nyidang ngalahang musuhné.
Sekadi ngetebang jangkrik cokorné Patih Badak Sura nundén musuh di arepné
magedi. Nanging musuhné boya ja jangkrik ané prajani mengkeb yéning ada
ngetebin. “Buin cepok kaé ngorin cai, énggalin magedi uling dini. Mulih,
aritang malu sampiné padang. Da mai nyerahang idup,” ucap Patih Badak Sura,
telapak tanganné matayungan sekadi ngulahin buyung.
Yadiastun kacampahin buka kéto, Gedé Merta tetep malejer di tengah
kalanganné. Lima tengawanné sayaga ngisi kayu. Boya ja sanjata sakti, tuah
saang kayu ané duduka di bancingah. Mirib saang ané kutanga tekén dagangé.
Di muncuk kayuné misi adeng, sinah maan anggona mapunpun ngaé dagangan.
Dugas orina mulih ngaritang padang, Gedé Merta tuah makenyem. Ané
ngranayang Patih Badak Sura ngancan bingung nepukin musuhné tan parasa
jejeh.
“Yé kenyem-kenyem. Gelem ragaé, Gung? Bani masiat ci Gung!” gertak
Patih Badak Sura.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
93
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
94
Ningalin musuhné tan parasa jejeh, Patih Badak Sura marasa kacampahin.
Lantas mesuang kakembangan anggon ngaruh-ngaruhin musuhné. Nanging
Gedé Merta tileh malejer ngisi saang kayu. Patih Badak Sura brangti lantas
nendangin. Nanging batisné tuah ngenén angin. Musuhné sébet makelid.
“Ais, bisa ci makelid Gung,” ucap Patih Badak Sura tur sahasa nyagurin tur
nyetut.
Pocol. Makejang ngenén angin. Teruna berag masanjata saang kayu dueg
makelid. Marasa musuhné ngelah kawisésan, Patih Badak Sura ngabut trisula
ané katancebang di tanahé. Kakembangan trisula kapesuang nanging musuhné
nyidang ngelidin. Ngancan gedeg kerana musuhné sekadi nyampahin. Tuah
dangklang déngkléng cara putri mapayas ngelidin tumbak trisula. Tumbén jani
Patih Badak Sura nepukin musuh teguh. Élah makelid yadiastun kaamuk baan
kakembangan. Biasané mara acepok nibakang trisula musuhé jengker
ngemasin mati. Nanging jani malénan, nganti telah bayuné mesuang kasaktian,
musuhé tileh blegeran tur seger.
Mapetékan telung dasa lima, ngangsur angkihan Patih Badak Sura.
Apabuin yusané suba ngeséng kauh. Yadiastun sampun lingsir nanging
papinehné kari alit. Campah yéning ngarepin musuh. Ulian tusing taén kalah
ngaranayang ida sawai ngedig tangkah, ngaku tan patanding. Jani lek padidi
kerana musuhné tondén mapeluh nanging angkihan idané ngangsur. Patih
Badak Sura mara ngrasayang ngarepang musuh sakti tur dharma. Tusing
nyumbungang kawisésan. Patih Badak Sura marasa jerih. Nanging kimud
ngelekang pues padidi. (masambung…)
I Madé Sugianto
ngawitin nyurat sastra Bali modéren ring warsa 2009. Ring warsa 2009 dané
ngwangun penerbitan sané mawasta Pustaka Éksprési. Polih hadiah Sastra
Rancagé ping kalih inggih punika warsa 2012 bidang jasa lan warsa 2013.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
95
Subali
Sugriwa (7)
Kacrita puriné ring gunung Maliawan sampun puput becik tur renes
pisan. Para tanda mantri miwah panjak wenarané sami-sami lega manah
ipuné santukan nénten méweh ngulati tatedaan. Alas Maliawané sané
linggah ebek antuk punyan sarwa pala bungkah pala gantung waluya tan
pegat nyuguhang tatedaan. Punika ngranayang watek wenarané sayan
ngawrediang sapari sentanannyané. Para mantriné minakadi Sang Kapi
Jambawan, Sang Nila, Menda minakadi Sang Anoman, daat tiaga nampa
kayun Sang Kapi Raja Sugriwa, tur pascat ngénterang panjak mawinan
nénten wénten pakéwuh sané abot kapikayun.
Suara Saking Bali| Juli 2019 Satua Masambung
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
96
akéwanten Sang Kapi Raja Sugriwa nénten mrasidayang lali ring indik
danéné matungkas ring Sang Subali tur eling ring rabiné Déwi Tara
sané kasayangang. Punika mawanan, kabecikan wibawan puri
Maliawané, nénten mrasidayang nglipur, napi malih pacang ngicalang sakit
kayun danéné kapegatan tresna. Rahina wengi Sang Sugriwa, ngregepang tapa
yoga semadi, mangastawa Ida Betara mapinunas mangda sida matemu ring
rabiné, tur ngasorang rakané Sang Subali.
Sedek rahina becik, Sang Sugriwa katangkilin olih tanda mantri wenarané
sami, minakadi Sang Anoman. Irika ring paseban Sang Kapi Raja Sugriwa
nuturang sungkan kayun danéné sané raksanida saking riin, ”Paman para tanda
mantri ajak mekejang, sedeng melaha pesan panangkilané néné jani Paman
makejang pada napak dini di paséban. Tiang lega pesan tekén subaktin Paman
ajak makejang, mawanan puriné di Maliawan sida kawangun waluya patuh
buka puriné di Kiskénda, mula saking laksanan Pamané, muah panjak
wenarané ajak makejang. Sakéwanten suka dukané mula masanding. Né jani
ada ané raosang tiang tekéning Paman, buat sakit keneh tiangé ané uli malu,
sing nyidayang tiang ngengsapang. Apa ya puaran tiangé idup, yan setata
kenehé waswas tekén ia Sang Subali, sawiréh tusing kena baan nyagain. Saget
buin mani puan ia teka mai ngadakang siat. Kasaktianné I Subali suba kasub di
jagaté, tusing silah baan sanjata, tur tusing kakenan pati. Keneh tiangé, jani
lakar ngalih kanti ané sakti mawisésa, nyidayang ngamatiang I Subali.
Tegarang Paman nyelehin dini di alasé anak sakti mawisésa ané nyidayang
nangkepin I Subali!”
Asapunika pangandikan Sang Sugriwa seken pisan. Marawat di swabawan
danéné kadi kasedihan antuk banget nyepel sakit ati duhkita bara. Para
mantriné rep tan purun lumiat. Manahnyané sami mamatutang, baan bakti
tekén gustiné. Sang Kapi Raja malih mangandika, ”Nah Paman, né ada kepiran
orti ané dingeh tiang, Sang Rama muah Laksmana putran Sang Prabu Ayodia,
sedeng ngumbara di tengah alasé. Ida mula panumadian Wisnu lakar nelahang
S
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
97
watek momo angkarané di guminé. Keneh tiangé lakar ngaturin ida, apang
kayun nulungin tiang ngamatiang I Subali”. Asapunika pangandikan Ida Sang
Wenara Prabu Sugriwa, raris Sang Anoman matur, ”Inggih Ratu Sang Prabu,
kayun Palungguh I Ratu punika daat becik pisan, ngiring né mangkin Sang
Ramadéwa ruruh, tunas icain mangda lédang dados kantin Palungguh I Ratu.”
Asapunika atur Sang Anoman. Para mantriné sami matutang. Irika raris Sang
Kapi Raja Sugriwa ngandikain panjak wenarané mangda sami siaga pacang
ngiring ngruruh genah Sang Rama Déwa muah Laksmana.
Kacrita sagrehan pamargin watek wenarané ngiring Sang Prabu Sugriwa,
sampun reké rauh ring gunung Malayané, raris sami pada mararian. Sang
Prabu Sugriwa ngutus Sang Anoman mangda rauh ka gunung Resia Muka
nangkil ring Sang Ramadéwa, sawiréh kapireng ida sareng kalih wénten irika.
Sang Anoman nénten tempal ring kayun Sang Prabu, tan dumadé jag mesat ka
ambarané ngungsi gunung Resia Muka genah Ida Sang Ramadéwa. Pamargan
Sang Anoman ring ambarané, maprabawa angin baret nglinusa taru-taruané
balbal keni ampehan angin pamargan danéné.
Ri sampun rauh ring gunung Resia Muka, raris tedun nyelupsup ka tengah-
tengah alasé pacang nyelehin genah Sang Ramadéwa. Dangan pisan antuk
Sang Anoman mamargi, ring selag-selagan kayuné cupit, ring kénkéné
nglanting nuut bunbuné, nyelepin alasé sané madurgama. Santukan anak mula
panumadian luih, nyidayang sapakayun, mawastu kacingak Ida Sang
Ramadéwa sedeng masusupan ring tengah alasé. Irika Sang Anoman nangsek
sarwi matur pranamia pisan, ”Uduh Ratu Sang Kalih, sang maraga suci
mawisésa, pageh ring pakayunan mawastu nyidayang antuk Palungguh I Ratu
ngrauhin alas ané sripit madurgama. Punika mawanan angob titiang
ngantenang mungguing kapurusan kayun Palungguh I Ratu, santukan gunung
Resia Mukané puniki daat madurgama pisan, kalingan ké manusa, Déwata
nénten kayun masusupan iriki. Mangkin Palungguh I Ratu prasida rauh ring
gunung Resia Mukané sareng kalih punapi sané pacang buatang Palungguh I
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
98
Ratu? Yan amuniki wayah alas Resia Mukané, akéh gua-gua genah raksasa
miwah pisaca, singa, macan miwah sané lianan katah pasliwer ngrereh mangsa.
Yan tan anak panumadian luih doh nyidayang rauh mriki.” Asapunika atur
dané Sang Anoman, raris ngandika Ida Sang Ramadéwa, ”Uduh Déwa sang
maraga wenara, mungguing titiang Sang Rama putran Sang Prabu Dasarata
ring Ayodia sané kasub ring jagaté. Puniki adin titiangé Sang Laksmana.
Titiang katah madrebé adi, tur sami pada luihing sakti. Nanging titiang puniki
sané pinih lacur. Titiang luas masusupan ka alasé sareng kalih saking pituduh
ida ajin titiangé. Titiang polih rauh ring patapan para resiné ring alasé,
minakadi patapan Ida Resi Sutiksma. Irika titiang kapangandikayang ngemit
patapan idané. Wénten kurenan titiangé mawasta Déwi Sita, kaplegandang olih
I Rawana. Rauh titiangé mriki wantah ngrereh kurenan titiangé tan ngitung
peteng lemah, muah genah madurgama, masusupan di tengah alasé gumanti
mangda sida kacunduk ring kurenan titiangé.”
Asapunika pangandikan Ida Sang Rama midartayang pamarganidané
saking tetuian. Sang Anoman raris matur, ”Inggih Ratu Sang Rama, sedeng
becika pisan titiang polih macunduk ring Palungguh I Ratu. Titiang puniki I
Anoman wantah kautus antuk gustin titiangé Sang Sugriwa, mangda ngaturin
Palungguh I Ratu. Tatujonipun nénten séos wantah nunas suécan I Ratu,
masuitrayan ring gustin titiangé Sang Kapi Raja Sugriwa né mangkin daat
sungsut ring kayun, santukan kasakitin antuk rakan danéné Sang Subali.
Wiwitanipun, wénten wenara agung, sakti purusa tan patandingan ring jagaté
mapeséngan Sang Subali. Saking galaknyané, setata ngusak-asik gustin
titiangé Sang Sugriwa. Marasa ring raga kandapan tur tuna prabawa, jerih raris
ninggalin kadaton magenah ring wawengkon gunung Maliawané.
Puriné ring Kiskénda kambil olih Sang Subali, rauh rabiné Déwi Tara.
Antuk jengah kayun Sang Sugriwané mangda sida ngasorang Sang Subali,
punika mawanan nunas suécan Palungguh I Ratu pacang kaanggén kanti.
Mungguing dané Sang Sugriwa, anak manggehang kadarman tur wibuhing
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
99
bala watek wenara. Pakayunan danéné pacang nyerahang raga ring Palungguh
I Ratu waluya parekan ngiring sapatuduh kayun I Ratu”. Sapunika atur Sang
Anoman kapisereng pisan. Sang Rama nénten piwal sarwi nagingin atur Sang
Maruti. Sang tiga raris mamargi nuju genah dané Sang Sugriwa.
Pamargan Sang Rama Laksmana ngungsi genah Sang Sugriwa kairing olih
Sang Maruti, kayuné andel pisan waluya maraga kalpataru, nyidayang
nagingin asing kayun Sang Sugriwa. Sarauh ring gunung Maliawané Sang
Rama, Laksmana kapendak olih Sang Sugriwa sareng wenara balané sami.
Sang kalih daat 1édang pisan nyingak watek wenara balané ebek jejel, tur
semitannyané sami pada girang waluya nyihnayang baktinnyané ring tamiu.
Sang Sugriwa sareng Ida Sang Rama Laksmana malinggih ngajengin homa
dumilah, maka saksin ida ngawitin masawitra. Di sampuné puput ida
ngwetuang kayun sareng kalih, tur sareng ngulati daya, irika Sang Sugriwa
raris matur, ”Inggih Ratu Sang Rama, boya ja titiang sangkaning ngandapang
kasaktian Palunggtih I Ratu, santukan I Ratu sawitran titiang patut titiang
matur tetuian. Mungguing kasaktian ipun I Subali, nénten wénten
tandingnyané ring jagaté. Yadiapin sapunika titiang andel ring manah, sinah
Palungguh I Ratu nyidayang mademang ipun I Subali, antuk panah druéné
sané daat sakti punika. Kasaktian ipun I Subali saking wantah pasuécan Ida
Betara sané riin tur sayan mawisésa, waluya Sang Hyang Surya ngasorang
saluiring petengé ring jagaté. Punika mawinan titiang sedih kabiapara, sawiréh
nénten wénten sané manahang titiang pacang nyidayang mademang ipun. Yan
buat kateguhan ipun I Bali, ipun nyidayang mademang gajah agung, ngantos
remuk tulangnyané. Gunungé dekdek kauyak yan rikala ipun nangkepin musuh.
Meseh Ida Betara Indra sané sakti teguh mawisésa mawasta Mahésa Sura
pademang ipun. Pangrauh I Ratu sakadi mangkin, sané maraga Wisnu nyekala,
ngardinin andel manah titiangé. Matinipun Sang Subali wantah malarapan
saking Palungguh I Ratu.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
100
SSB/I Putu Eka Guna Yasa
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
101
Asapunika atur Sang Sugriwa nguningayang kawisésan rakané, antuk jejeh
danéné ring Sang Subali, samalihnya waluya dané mapinunas mangda
dané uning ring kasaktian Ida Sang Ramadéwa. Sang Rama uning ring tatuek
atur Sang Sugriwa raris ida ngambil gandéwané muah panahé raris kapetatang.
Kapatitis i punyan ental sané marérod pitu. Ri kala kalepas panahé malecat
ngeninin punyan entalé bétél rauh pepitu. Panahé mawali malih ring Ida Sang
Rama tur ngranjing ring slongsong ipuné. Nyingak indiké asapunika Sang
Sugriwa kabengong-bengong, santukan entalé sami puun layu keni panah.
Maweweh cumpu pakayunan danéné tur matur, ”Né mangkin sampun andel
pisan manah titiangé ring Palungguh I Ratu. Titiang kedeh nunas lédang i ratu
mademang ipun I Subali.”
Sang Rama muah Sang Laksmana, ngrincikang naya wiwéka kasarengin
antuk dané Sang Sugriwa. Daging upaya pacang kamargiang, Sang Sugriwa
kandikayang nantangin Sang Subali mayuda ring muaran guané. Ring sampun
Sang Subali medal, Sang Rama pacang mamanah ri kala sampun raket yudan
sang kalih. Asapunika pidabdabé sané pacang kalaksanayang. Irika raris sang
tiga mamargi ka gua Kiskénda kairing antuk bala wenarané sami.
Sarauhé ring gunung Kiskénda, kanten raris muan guané kabinawa linggah.
Guané ageng tur dalem pinaka purin Sang Kapi Raja Subali sané ngresresin.
Sang Sugriwa raris ngaukin rakan danéné, mangda medal mayuda,
suarannyané nyerit, kanten alisé marengut galak. Sang Subali mireng pangalok
Sang Sugriwa ring jabaan, raris gageson medal. Rauh ring jabaan guané Sang
Subali ngwales nyerit, suarannyané ngebekin ambarané. Irika sampun pada
matangkep yudané sang kalih, Sang Subali kabinawa anggan danené kadi
macan galak, ngereng ngepet singsé meseh. Sang Sugriwa taler krura kara
waluya singa magaang sarwi nyebak cangkemé ngamedalang suara
ngempengin kuping. Irika raris macepuk siaté patunggalan, magelut saling
cogroh saling gutgut. Tan baosan rames yudané, lepas ngutgut, nampél,
nyambak, tan ketug aas rambuté. Sang kalih sumayan brangti ngrereh tangkis
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
102
pacang ngepet musuh. Ajebosan malih macepuk, saling cogroh. Doosan
angkihannyané ngangsur, getihé paselet nerébés saking kaniné. Sang kalih
pada wirosa saling kedeng ikuh, ngutgut cunguh akéh yan critayang patangkep
yudané.
Sakatah sang nonton watek wenarané pada girang masuryak. Sang yogi
sané nglaksanayang tapa, ring tepin gunungé, sami pada macecingak sareng
ring para sisianidané sané wénten ring pasraman. Wénten tapasui sané
kenjekan ngrereh sekar kandugi raris mararian, kadaut manahnyané nonton
yudan sang kalih. Sang resi sané ngalarang brata meneng, nglesuang
bratanidane sareng nonton payudan sang kalih.
Ida Sang Ramadéwa ri kala nyingak yudané daat rames, sami-sami sakti
mawisésa, bingung ida mamapakayun santukan nénten pisan uning ring Sang
Subali sawiréh rupané pateh makakalih. Mawastu engsek Ida Sang Rama,
kéling-élingang sumangkin lali. Punika mawinan ida tan durus mentangang
panahé, sawiréh tan uning sané jaga kapademang.
Sayan sué yudané, mawastu kaleson, dané Sang Sugriwa. Sakéwanten dané
nglawanin nangkepin rakané nyantos Ida Sang Rama rauh ngamélanin.
Ragané dekdek, méh-méhan séda, ri kala kateteh tur kadeldel antuk tangan.
Santukan Sang Rama sué nénten matulung raris ngiekang ida ngelésang raga
ring jelepitan sipah Sang Subali, malayu ngelidang raga ngungsi genah Sang
Ramadéwa.
Sang Rama nyingak Sang Sugriwa rauh patikaplug, ragané lempor
kembang acum di gelis ida nangsekin. Sang Sugriwa nyelémpoh ngaturang
bakti sarwi matur, ”Inggih Ratu Sang Rama, punapi mawinan I Ratu linyok
ring janji, tan tuon ring kayun. Titiang patikaplug kauyak antuk i meseh,
Palungguh I Ratu jag meneng nonton pasiat titiangé?”
Sang Ramadéwa raris ngandika, ”Uduh Déwa Sang Sugriwa, Beli sujatinné
bingung ngenehang, baan rupan Déwané patuh pesan. Apa buin ri sedek
pagulet siat adiné nglawan I Subali, kéweh pesan Beli ngingetin. Ento awanan
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
103
Beli tusing bani niwakang panah, takut lakar nyasar tetujonné. Ento mawanan
pakantenanné Beli linyok tekén ubaya. Né jani Beli ngelah daya, mangdané
Adi nganggo pinget. Ento ada don-donan, anggon mingetin ragan Adiné. Yan
suba kéto, lautang Adi buin masiat. Eda jejeh! Apang sinah baan Beli ia I
Subali. Sinah ia mati panah Beli.” Sapunika wecanan Sang Ramadéwa raris
Sang Sugriwa mingetin raga antuk don-donan sané wénten ring alasé. Sampun
puput mapinget, ngwawanin dané nantang rakané Sang Subali.
Mangkin sampun rauh dané Sang Sugriwa ring muaran gua Kiskéndané.
Tan dumadé raris nyerit ngaukin rakané Sang Subali katangtangin malih
mayuda.
Sang Subali mireng pangalok Sang Sugriwa, pramangkin magébras
ngajabayang. Rauh ring muaran guané nénten malih majadeng jag laut
macepuk sareng kalih, magulet sami pada muatang nyagrep. Wenarané sané
nonton sami saling walékin pada nyunjungang gustinnyané soang-soang.
Kabinawa pisan pacepuk yudané sareng kalih, nénten wénten sané kalilih,
saling tampél, nyegut tan jangkayan saling jambak. Kala punika Ida Sang
Ramadéwa muatang matitis Sang Subali antuk panah. Sampun tepet patitisé,
raris Sang Rama nglepasang panahidané, keni dadan Sang Baliné. Sang Subali
runtuh, warga wenarané sami masuryak. Wénten sané sebet manahnyané
santukan baktinipuné ring Sang Subali, pramangkin jag nyilib ical. Para
mahamuni sané wénten irika, nyingak indik Sang Subaliné keni panah, sami
madekesan. Rauh Sang ngrajegang brata meneng, kebukan kayunidané
ngantenang yudané asapunika. Mungguing Sang Kapindra Bali macepol kayun
danéné, baan tatuné bétél rauh ka lambung. Sakéwanten marawat kasucian
kalih kapurusan danéné nuli matbat Sang Ramadéwa, ”Yéh Rama kaliwat
pesan corah cainé, nista tur belog. Pangenah cainé dogén suci, nanging kaliwat
jelé. Saluir papa nerakané lakar tepukin cai sawiréh cai mamanah anak masiat
ngajak nyama. Kajatian kainé manyama, yadiapin ké miegan, amongkén ko
gedeg kainé, pelih kainé ngajak I Sugriwa nanging tusing dadi pegat manyama,
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
104
wiréh sujatinné kai madandan ari-ari ajak I Sugriwa. Yan saja tuah katurunan
ratu, patutné kadarman anak dadi ratu tuut cai. Purusa wicaksana, nyiatin
musuh ané ngaletehin jagat. Yan tuah kapanditan ané anut cai, darman
kapanditanné laksanayang, ngubadin sarwa keneh sisiané bingung. Patutné cai
maangin papineh ané patut, baan gelah miegan ngajak nyama.
Buina gelahé tusing pesan menyet tekan cainé lakar ngamatiang gelah.
Sawiréh prabawan cainé kadi anak pradnyan, nanging nungkalik
kadueganibané nglaksanayang daya corah mamati-mati. Apa sujatinné buatang
cai ngamatiang gelah. Yan raosang lakar baksan iba, kai mawak bojog,
makuku lima, tusing patut anggon bebaksan. Buina kasub ortan cainé i malu,
pradnyan wicaksana luihing solah, kasayangin baan guminé, sakéwala yasan
cainé ento makejang tusing mapikeneh, réh cai ngamatiang bojog. Tusing
pesan cai ngelah lek tekén adin-adin cainé. Kai anak maiegan ngajak nyama,
dikénkéné makelo-kelo buin bisa melah-melah. Jani I Sugriwa ilonin cai, ia
bojog nista tusing patut anggon kanti.”
Asapunika pamatbat dané Sang Subali, wiakti nglawan-lawanin
ngamedalang pangandika. Sang Ramadéwa ngwales antuk wecana, ”Ih bojog,
cai mapi-mapi dueg nawang tata caran gumi. Gelahé mamanah cai tusing lakar
nepukin papa! Sujatinné sang maraga ksatria ané malu-malu tuut gelah, tusing
ja madan ida mamati-mati, yan ida ngamatiang buron. Buina buroné mula dadi
matiang, kajaring, kaborosin, kasateb, ané ada di alasé, yadiastun ia masolah
melah wiadin jelé, ento ané kabaos patikonang. Yan cai ngorahang déwék
manusa, tusing madan buron, gelahé masih nuut parisolah anaké dadi manusa,
nanging gelahé tusing lakar nepukin neraka, wiréh gelah mamanah jalma
makeneh jelé nyuang somah anak. Solah cainé suba seken dingeh gelah, somah
Sang Sugriwa juang cai, setata cai cacad gumi.”
Asapunika wecanan Ida Sang Ramadéwa teleb pisan. Sang Subali marasa-
rasa ring kayun, kadi mamatutang pangandikan Sang Rama. Dané meneng tur
nguntul, tur sayan kaleson, nglawanin dané ngaturang sembah, nunas mapamit
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
105
pacang seda, ”Uduh Ratu Sang Rama wiakti saking rajeg Palungguh I Ratu
ngagem kadarman, tur sadu ring kayun mademang sakancan corahé ring jagaté.
Titiang nunas banget pangampura, santukan tingkah laksanan titiangé wiakti
iwang tan nganutin sesananing darma. Né mangkin titiang nunas mangda
Palungguh I Ratu waluyané nyupat malan titiangé. Nanging puniki wénten
pianak titiangé asiki, sampunang ipun pademanga, lédang Palungguh I Ratu
nganggén ipun parekan.”
Asapunika atur Sang Kapi Raja Bali mantuk ring Sang Ramadéwa. Irika
taler dané mabaos ring rainé Sang Sugriwa, ”Adi Sang Sugriwa, paekin Beli
dini! Nah, né jani Beli mapamit lakar mati. Beli mapinunas ring Ida
Sanghyang Widi Wasa, riwekas yan Beli numadi, apang sida Beli mabesikan
manyama ajak Adi, dini di gunung Kiskéndané ané gemuh raharja tur
ngulangunin. Beli marasa tekén pelih, malaksana ané tan rahayu, marepé tekén
Adi. Mirib saking tuduh Widi, nitahang paieg Beliné tekéning Adi tusing dadi
impasin. Buina mirib tusing kaicén Beli ajak Adi bareng-bareng muponin
kawibuhan di guminé, mawanan Beli ngamalunin, ngalahip Adi mati.”
Asapunika pangandikan dané Sang Subali sarwi ngembeng toyan
panyingakanné. Sang Sugriwa taler banget sungsut kasedihan ri kala mireng
piteket rakané. Panjak wenarané engsek, kasedihan, sami-sami paselet yéh
panonné ngantenang indik sang kalih.
Irika raris Sang Subali micayang sekar emas sané magenah ring sirah
danéné, ring rainé Sang Sugriwa, saha maduluran tangis. Ring sampuné
katerima olih Sang Sugriwa, raris tan éling dané Sang Subali ngraris séda. Para
wenarané sami mabiayuhan nangsekin layon Sang Subali sarwi ngaturang
sembah. Minakadi Sang Sugriwa, Sang Anggada rauh rabiné Déwi Tara.
Sapamantuk Sang Subali ka sunia loka, tur sampun kapratéka saétéh-étéh sang
séda, kasaksiang olih Ida Sang Rama, Laksmana, Sang Sugriwa nénten lali
ring para kulawarga miwah panjaké sami. Irika dané mapica dana ring
kulawargané sami manut kadi swakarmannyané soang-soang.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
106
Sasampun puput kapretéka Sang Subali, Ida Sang Ramadéwa raris
ngadegang Sang Sugriwa dados ratu Kiskénda, kairing olih watek wenarané
sami. Makadi Sang Anggada, sané daat kasayangin olih Sang Ramadéwa,
kaadegang Rajaputra Kiskénda. Watek kulawarga wénarané sané bakti ring
Sang Sugriwa sami polih linggih nganutin swabaktinné ring gusti. (puput)
Catetan: Satua puniki kaketus saking cakepan Subali Sugriwa sané kamijilang
antuk Pemerintah Daérah Provinsi Daérah Tingkat I Bali warsa 1985
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
107
BONGKLING Kaketus saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem
/55/
Dané Gusti Alit Tambwak,
maka pangarep anangkil,
lan Gusti Wayahan Gedot,
I Gusti Gedé Sampidi,
lan Gusti Ketut Kénjing,
Gusti Gedé Padhang Gambuh,
Gusti Nyoman Sedhayan,
lan Gusti Ketut Culali,
Gusti Bendhu,
lan Gusti Gedé Serangan.
/56/
Séwos malih para putra,
I Alit Séma Alit Pasir,
Alit Cabcab Alit Pelo,
Alit Rajasa tan kari,
Alit Kancanasari,
Alit Soka Tampakgangsul,
Alit Wayahan Tuban,
hibek kesel padha nangkil,
Gusti Agung,
kenyung raris mangandhika.
Suara Saking Bali| Juli 2019 Geguritan
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
108
/57/
Né Bapa Wayahan Ambwak,
miwah Bapa Ketut Kenjing,
ngraris nggawé guyon-guyon,
pang ada kedék ngraménin,
Gusti Ambwak nyahurin,
inggih wénten kretta kasub,
Parandha Ganggasura,
makadi I Senggu Pangi,
kocap hibuk,
antuk kuciwa pangrasa.
/58/
Rawuhing rawos kamoksan,
kuciwa antuk Pan Bongkling,
kocap wyakti jati kawon,
kuciwa kandugi nengsil,
mangkin wénten i riki,
sorohan selam mapetuk,
ipun sampun nyanggupang,
pacang ngawonang Pan Bongkling,
déning ipun,
hinan selamé pratyaksa.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
109
/59/
Wilang tityang becik pisan,
yan sami ndikayang mangkin,
punika makranan bonyo,
ngénakin kayun I Gusti,
Gusti Agung nyahurin,
nah kema tundén mangruruh,
nggawé raméning rawos,
sampun ngandikayang ngalih,
tan kawuwus,
Pan Bongkling sagétan teka.
/60/
Hutusané mangaturang,
puniki ipun Pan Bongkling,
tuminghal I Gusti Gedot,
raris dané mangawukin;
mahi cahi Pan Bongkling,
né bawu ada kahatur,
maring I Gusti Ngurah,
yén cahi kocap né lewih,
lewih awruh,
ngalahang I Senggu Pélas.
(pacang kalanturang…)
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
110
Jokowi
Nélpun I Gusti Lanang Sutéja Naréndra
an, nyak dadi menteri?”
Mbééé... Tan perah makesiab bayune. Sing ada ujan, sing
ada angin, sagét présidén nélpun nanjénin apang dadi
menteri.
“Menteri napi Pak?” matakon tiang penasaran. Sujatiné tiang sedek
matawahan tekén présidéné, dadi menteri apa ya tiang orahina. Yén dadi
menteri luar negeri, tiang sing nyak. Pepesan di luar negeri, nyén laut orahin
ngayahang banjar, mantenin sanggah, majenukan ngoopin pisaga. Béh sing
tiang nyak. Yén dadi menteri dalam negeri masi sing cumpu. Ngenemin
gubernur lan bupati ané tingkahné buka raja sekala. Tundén kéné sing
“Y
Suara Saking Bali| Juli 2019 Gegonjakan
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
111
nyak, tundén kéto tungkas, yén partainé nundén ésrég ia majalan. Ah... Sing ba
nyak. Énggal seteruk nyen!
“Dadi menteri apa kenehé? Wayan suba dadi tim suksés tiangé. Jani apa ja
tagih jabatané, lakar baang!” Pak Présidén nganika di kadituan. Tiang tusing
nyautin, enu makeneh-keneh apang tusing pelih nagih jabatan. Béh, inget masi
Pak Jokowi tekén tiang. Perjuangan tiangé memenangkan Jokowi di banjar
luar biasa. Krama banjaré séket, petang dasa lima milih jokowi, ané lalima
gelem sing nyoblos. Ambat to??
Buuiiiihhhh... Maseliweran isin poloné. Matimbang timbang di keneh.
Yén dadi menteri kelautan, majukungan dogén suba lengeh ngutah
bayar. Yén dadi menteri pendidikan, ésdé nunggak. Yén dadi menteri
politik, sing ngerti politik. Yén dadi menteri.... Ah, menteri apa dogén ané ada
nah? Sing resep tiang!
“Luh... Luh...” éwa tiang ngaukin kurenan. Kenehé apang ada ajak
mitungan. Apang sayaga masé I Luh, dipradé tiang dadi menteri, ia dadi ibu
menteri.
“Apa?” masaut ia uli tengah wécéné, katos raosné sambilanga madekesan.
Di malun jelanan wécéné tiang ngaraos.
“Né, Pak Jokowi nélpun. Bli orahina milih dadi menteri apa. Menteri apa
laut pilih?” kéto raos tiangé, sambilang tetep télpuné némpél di kupingé. Mirib
Pak Jokowi mireng raos tiangé. Dané matengkém. Uli wécé iluh masaut, enu
masi madekesan.
“Eeeeh... Nyén nelpun?” patakoné I Luh misi munyi “plung...” di
duriné. Béh ngendig ia.
“Pak Jokowi!” masaut tiang das mablekuk.
“Nak ngujang koné?” jani raosné sawer ulian tutug munyi
macuis. Béh, misi ngentut ia!
“Orahina Bli dadi menteri kétoang!!!” gerimutan basangé nyautin, wiréh
buin ia nakonang ané suba orahang tiang.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
112
“Ooo...nah...nah...nyakang. Dadi menteri apa?” dekesané sayan
sanget. Mirib katos pesu tainé.
Tiang sayan brangti. Celekotokané... Buka kuluk enjek ikuhné, mabalik
nyaklok. Takonin, jani ia mabalik matakon!
“Ento suba ané kal takonang tekén Nyai!”
“Ooo... menteri pekerjaan umum tagih!” masaut I Luh, jani jelanané
magagan. Muané ngenah asibak, bon wécéné makesiuh.
“Alihang malu yéh aémbér. Pang ada anggo makoncéng!” kéto préntahné
sambilanga ngenjuhang émbér.
“Apa gaén menteri pekerjaan umumé?” matakon tiang sambilang nyemakin
émbérné.
“Ngurus gaé di margané.”
“Cara mandor, kéto?”
“Ae!”
“Bah... Cocok ento. Nah, kal menteri ento tagih.”
“Nah, énggalin naké alihang yéh. Suba nyangket né!”
Gagésonan tiang ngalih yéh di sémér. Lantas mabalik ngabaang I Luh ka
wécé.
“Suba seken kenehé? Nyak Nyai dadi Ibu Menteri Pekerjaan Umum?”
tiang nakonin I Luh, satondén ia ngubetang jelanan.
“Nah siap Icang Bli! Kuala satondén kéto, dahar naké malu pilé duur
mejané. Yéh masi suba sediaang ditu. Nyanan kumat rématiké, kujang luas ka
Jakarta?” kéto sautné.
Tiang sing nyautin buin, bon tainé suba ngalikub mongpong témbok. Tiang
magedi, sambilang jani nyautin Pak Jokowi.
“Halo Pak Jokowi.”
“Nah, kénkén Yan?”
“Tiang nagih dadi menteri pekerjaan umum!”
“Suba seken to? Diiil?”
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
113
“Diill!”
“Nah. Mani ka Jakarta. Lakar pelantikan! Tuuuuuuutttttt....” télpuné
pegat.
Béh lega kenehé kerurakara. Makecos tiang misi makiret, “Yééésss!”
tulang anasé makaplug sing karasa. Duur méjané ada pil barak abatu, untal
anyudang ban yéh. Jejeh masi nyanan rematik, buung dadi menteri.
Apakpakan basé, sagét kiapé tan sipi. Ngeramang samar samar pireng tiang
kurenan tiangé nelpun, “Pak Mantri, kurenan tiangé kumat!”
(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)
I Gusti Lanang Sutéja Naréndra
magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satua banyolnyané prasida
kawacén ring facebooknyané.
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
114
A(6)
agar n kayu yg digosok untuk membuat api
aga.ru n kayu yg harum baunya, biasanya dari pohon tengkaras; Aquilaria
malaccensis; gaharu
Agas.tia n resi yang menyebarkan agama Hindu dari India ke Indonesia
1agé a mewah: -- pesan panamiuné hidangannya sangat mewah
2agé a cepat; lekas; segera
1agel v pukul;
agela v dipukulnya;
agel.ang v pukulkan;
agel.anga v dipukulkannya;
agel.in v pukuli;
agel.ina v dipukulinya;
ka.a.gel (ka.gel) v dipukul (oleh);
ka.a.gel.ang (ka.gel.ang) v dipukulkan (oleh);
ka.a.gel.in (ka.gel.in) v dipukuli (oleh);
ma.a.gel (ma.gel) v terpukul;
nga.gel v memukul: ~ gamelan menabuh gamelan;
nga.gel.in v memukuli;
pa.nga.gel.an n alat pukul; pemukul
2agel n potong (tt yg berbentuk batang): duang -- tiing dua potong bambu
1agem v pegang;
Suara Saking Bali| Juli 2019 Kamus
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
115
agema v dipegangnya;
agem.an n larangan yg tidak boleh dilanggar oleh suatu keturunan;
agem.ang v pegangkan; acungkan (keris);
agem.anga v dipegangkannya; diacungkannya (tt keris);
agem-agem.an n 1 cara memegang; 2 pegangan (tanggung jawab);
ka.a.gem (ka.gem) v dipegang (oleh);
nga.gem v memegang: ~ keris memegang keris (terhunus);
pi.a.gem n 1 ketentuan-ketentuan tt perayaan dan upacara yg dipegang
turuntemurun; 2 piagam
2agem n sikap: luung gati --né bagus sekali sikapnya (tt menari);
nga.gem v bersikap (tt menari)
3agem a teguh pikirannya: ia enu cenik, tondén -- kenehné ia masih kecil,
pikirannya masih goyah;
nga.gem v berpegang teguh (pd)
agén n orang atau perusahaan perantara yg mengusahakan penjualan bagi
perusahaan lain atas nama peng-usaha; perwakilan
agen, nga.gen v yakin akan mendapat (sst); berhasrat; berharap: ia ~ pesan
lakabaanga pipis dia sangat yakin akan diberi uang;
agen.an n sedianya; rencananya: ~ mulih lantas énggalan peteng
rencananya akan pulang, tp terlanjur malam;
agen.ang v harapkan: sing ada buin ~ tidak ada lagi yg diharapkan;
agen.anga v diharapkannya;
agen-a.gen.an n harapan;
nga.gen.ang v mengharapkan
ageng Ami a besar;
ageng.an a lebih besar: ~ umah ipunné tekén umah tiangé lebih besar
rumah dia daripada rumah saya;
ageng.ang v besarkan;
ageng.in v perbesar;
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
116
ka.a.geng.an (ka.geng.an) n kebesaran;
ka.a.geng.in (ka.geng.in) v diperbesar (oleh);
ma.a.geng (ma.geng) a besar: katon kadi gunung ~ tampak seperti gunung
besar;
nga.geng.ang v membesarkan: ipun ~ endih damar punika dia
membesarkan nyala lampu itu;
nga.geng.in v mengepalai; menguasai;
pa.a.geng.in (pa.geng.in) v perbesarlah;
pa.nga.geng n pembesar
age.ni → geni
aget a untung: -- ia teka untunglah ia datang; -- lacur untung rugi;
aget-aget.an n 1 untung-untungan; 2 uang perestu;
ma.a.get (ma.get), ~ lacur berhasil atau gagal; untung-untungan;
ma.a.get-a.get.an (ma.get-a.get.an) v untung-untungan
1agi n pemain pertama dl judi
2agi v campur (tt getah dsb): engket – getah campuran;
agi.na v dicampurnya;
agi.ang v campurkan;
agi.anga v dicampurkannya;
ka.a.gi (ka.gi) v dicampur (oleh);
ka.a.gi.ang (ka.gi.ang) v dicampurkan (oleh);
ma.a.gi (ma.gi) v tercampur;
nga.gi v mencampur: ~ engket anggon mapikat mencampur getah untuk
menangkap burung;
nga.gi.ang v mencampurkan
3agi v bagi;
agi.an v bagian: ~ ipun sampun ambila bagiannya sudah diambilnya;
agi.ang v bagikan; peruntukkan;
agi.anga v dibagikannya; diperuntukkannya;
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
117
ka.a.gi (ka.gi) v dibagi (oleh); diperuntukkan;
ma.a.gi (ma.gi) v membagi;
ma.a.gi.ang (ma.gi.ang) v membagikan;
nga.gi v membagi: ~ nasi membagi nasi
agih n sj makanan (hidangan)
agil → tua
agol n sikap; kebiasaan; tingkah laku (ke arah yg buruk);
agol-agol n tingkah laku yg kurang baik;
ma.a.gol.an (ma.gol.an) v berkelakuan buruk;
nga.gol.ang v melaksanakan sikap buruk
agor v berbaur: bébéké -- itik itu berbaur;
ma.a.gor.an (ma.gor.an) v bercampurbaur;
ma.a.gor-a.gor.an (ma.gor-a.gor.an) v
bercampur-baur
Ago.ra n nama lain dr Siwa
1agu, agu.ang v sombongkan;
nga.gu a sombong; tidak ramah: ia mula jlema ~ dia memang orang
sombong;
nga.gu.ang v menyombongkan: ia tuah~ kasugihan reramané dia hanya
menyombongkan kekayaan orang tuanya
2agu v janji;
agu.ang v janjikan;
agu.anga v dijanji-janjikan;
ka.a.gu.ang (ka.gu.ang) v dijanjikan (oleh);
ka.a.gu.anga (ka.gu.anga) v dijanjikannya;
nga.gu.ang v menjanjikan
agu-agu n alasan
agud a 1 tidak pantas; tidak serasi; 2 lambat: -- magaé lambat bekerja; tua --
tua sekali sehingga gerakannya serba lambat
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
118
aguk, nga.guk Bll v berteriakagul-agul a 1 perkasa; 2 kurang ajar;
agul-agul.an a suka bermain-main; suka tidak bersungguh-sungguh
agum v pintal (tali dr bambu);
aguma v dipintalnya;
agum.an n pintalan;
ka.a.gum (ka.gum) v dipintal (oleh);
ma.a.gum (ma.gum) v terpintal;
nga.gum v memintal
agung Ami 1 a besar; mulia: marga – jalan besar; -- aluhur besar dan tinggi; 2
n raja, pembesar: para -- para pembesar: nyeneng -- menjadi raja;
agung.ang v muliakan;
ka.a.gung.an (ka.gung.an) n kebesaran; kemuliaan;
ka.a.gung.ang (ka.gung.ang) v dimutuju
2Ah n suku kata magis yg kedua dl pasangan Ang-Ah
aha.ra le.ga.wa n ajaran dl agama Hindu agar manusia merasa puas dg apa
yg telah disuguhkan; tidak rakus
ahim.sa n ajaran dl agama Hindu agar manusia tidak menyiksa atau
membunuh makhluk
ai n matahari: --né tusing ngenah matahari tidak kelihatan;
aib Bll n pagar bambu
aih p kata seru yg menyatakan keheranan
aik Gnr p kata seru yg menyatakan keheranan
1aing n batu gosok
2aing Kra adv tidak
3aing a berbau tidak sedap
air n serangga yg lebih besar dp kumbang, bersayap ganda; uir-uir
1ais p kata seru menandakan keterkejutan atau keheranan
2ais v banding;
ais.ang v bandingkan;
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
119
ais.anga v dibandingkannya;
ka.a.is.anka.a.is.ang (ka.is.ang) v dibandingkan (oleh);
nga.is.ang v membandingkan
3ais, nga.is.ang v meniriskan: ~ pencar membentangkan jala supaya kering
ait n suara menghalau sapi, kerbau, kuda, dsb
aja → saja
1ajag, nga.jag v pulang pergi setiap hari bagi orang yg bekerja, bersekolah,
dsb yg jauh dr tempat tinggal;
ajag.in v pulang pergi
2ajag, -- ijig v berjalan ke sana kemari
ajah v ajar;
ajah.ang v ajarkan;
ajah.anga v diajarkannya;
ajah.in v ajari: ~ adiné mamaca ajari adik membaca;
ajah.ina v diajarinya;
ajah-ajah.an n pelajaran;
ka.pla.jah.in v dipelajari (oleh);
ma.la.jah v belajar: selegang ~ apang dueg rajinlah belajar agar pintar;
ma.la.jah.ang v pembelajaran: ~ raga pembelajaran diri;
ma.la.jah.in v mempelajari: ~ sastra mempelajari sastra;
nga.jah v mengajar; melatih: ~ gelatik melatih burung gelatik terbang (dan
hinggap kembali ke tongkat pelatih);
nga.jah.ang v mengajarkan;
nga.jah.in v mengajari: ~ bébék nglangi, pb mengajari sso yg telah pandai;
pa.nga.jah n ajaran; nasihat;
Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang
antuk Balai Bahasa Bali
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
120
Kartun I Komang Swakarma Satwika
Suara Saking Bali| Juli 2019 Kartun
Suara Saking Bali Édisi XXXIII | Juli 2019
121