T.C.
SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI
IONIA BÖLGESİ KURUCU (OIKISTES/KTISTES) MİTOSLARI
Murat OKUMUŞ
1630231007
YÜKSEK LİSANS TEZİ
DANIŞMAN
Doç. Dr. Murat FIRAT
ISPARTA – 2020
iii
(OKUMUŞ. Murat, Ionia Bölgesi (Oikistes/Ktistes) Mitosları, Yüksek Lisans
Tezi, Isparta, 2019)
ÖZET
Ktistes (κτίστης) , kentlerin tanrısal, kahramansal veya tarihsel kurucularına
verilen isimdir. Arkaik Dönem’de koloni kurucularına verilen oikistes (οἰκιστής)
unvanının yerini, Hellenistik Dönem’de ve özellikle de Roma Dönemi’nde ktistes alır.
Antik Dönem’de kent kurucuları, oikistes ve ktistes dışında bazı durumlarda arkhegetes
(ἀρχηγέτης=önder) veya arkhegos (ἀρχηγός) kelimeleri karşılamaktadır. Kent kuruluş
mitosları hakkında geleneksel görüş, kolonizasyon sürecinde göç eden Hellen
halklarının Anadolu’ya geçerek burada yerli halkla savaştıkları ve burada kentleri
kurduklarıdır.
Başlangıçlar önemlidir. Başlangıç; gündemi, tonu ve standardı belirler. Antik
Dönem’de özellikle şehirlerin, devletlerin ve halkların kökenleri hakkındaki, başlangıç
hikâyelerine karşı büyük bir ilgi vardır. Bu hikayelerde, mitoslar tarihsel gerçeklikle
birleştirilerek anlatılır. Ancak mitos (hikâye) ve tarih (gerçeklik) terimleri bir birbirine
zıt ifadelerdir. Bazı kentlerin, kuruluş mitosları ve mitolojik ktistes hikayeleri,
Anadolu’da yaşayan yerli halka karşı yapılan savaş ve baskıları anlatmaktadır.
Bu çalışmada, Kolonizasyon Dönemi’nde Ionia’ya geçen Hellen halklarının
kurduğu kentler ve bu kentlerin mitolojik kuruluş öyküleri, ktistes’leri (kurucu
kahramanları), inanç ve kültürleri incelenmektedir. Çalışmada kullanılan veriler, Eski
Hellen ve Roma İmparatorluk Dönemi antik edebi kaynaklardan, epigrafik bulgular,
kabartma ve heykel buluntuları ile kentlerin bastırmış olduğu sikkelerden elde
edilmiştir.
Anahtar kelimeler: Ktistes, Oikistes, Kolonizasyon, Ionia, Mitoloji.
iv
(OKUMUŞ. Murat, Ionia Region Founder (Oikistes / Ktistes) Myths, Master’s
Thesis, Isparta, 2019)
ABSTRACT
Ktistes (κτίστης) is the name given to the divine, heroic or historical founders of
cities. The title of oikistes (οἰκιστής) which was given to the founders of the colony in
the Archaic Period, was replaced by the ktistes in the Hellenistic Period and especially
in the Roman Imperial Period. In ancient times, other than oikistes and ktistes the city
founders could also be indicated with the words arkhegetes (ἀρχηγέτης = leader) or
arkhegos (ἀρχηγός) in some cases. The traditional view of the city myths is that the
Hellenic people who migrated during the Colonization Period came to Anatolia, fought
with the locals and founded cities there.
The origins of a city are important. Its origin determines the future agenda, tone
and standard of the city. There was a great deal of interest in the ancient period,
especially about the origins of cities, states and peoples. In these stories, myths are
combined with historical reality. However, the terms mithos (story) and history (reality)
are opposite expressions. The stories of mythology and mythological ktistes of some
cities tell about the wars and raids against the indigenous people of Anatolia.
In this study, the cities founded by Hellenic settlers who came to Ionia during
the Colonization Period and the mythological foundation stories, ktistes (founder
heroes), beliefs and cultures of these cities are examined. The data used in the study
were obtained from the ancient literary sources of the ancient Hellenistic and Roman
Imperial Periods, inscriptions, sculpture finds, and coins minted by those cities.
Keywords: Ktisis, Oikistes, Colonization, Ionia, Mythology.
v
İÇİNDEKİLER
TEZ SAVUNMA TUTANAĞI........................................................................................i
YEMİN METNİ .............................................................................................................. ii
ÖZET............................................................................................................................... iii
ABSTRACT .................................................................................................................... iv
İÇİNDEKİLER ............................................................................................................... v
KISALTMALAR DİZİSİ ............................................................................................. vii
BİBLİYOGRAFİK KISALTMALAR ....................................................................... viii
ÖNSÖZ ............................................................................................................................. x
GİRİŞ ............................................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM
ANADOLU KENTLERİNİN HELLENLER TARAFINDAN İSKANI
1. ANADOLU KENTLERİNİN HELLENLER TARAFINDAN İSKÂNI ........... 4
1.1. Kolonizasyon Dönemi Aiol, Ion ve Dor Halklarının Anadolu’ya Yerleşmesi .. 4
1.2. Polis’in /Kent Devletleri’nin Ortaya Çıkışı ...................................................... 10
1.3. Koloni (Apoikia) Kurucusu Oikistes ................................................................ 13
1.4. Kurucu Tanrılar (Apollon, Hera, Poseidon ve Zeus) ....................................... 15
1.5. Kolonizasyon Dönemi’nde Kehanet Merkezlerinin Rolü ................................ 17
1.6. Delphoi Kutsal Alanı ........................................................................................ 17
1.7. Didyma Apollon Kutsal Alanı .......................................................................... 19
1.8. Delos Apollon Kutsal Alanı ............................................................................. 20
İKİNCİ BÖLÜM
KURULUŞ MİTOSLARI VE KTİSTES
2. KURULUŞ MİTOSLARI VE KTİSTES ......................................................... 22
2.1. Kuruluş Efsanelerinin Ortaya Çıkışı ................................................................ 25
2.2. Panhellen Etkisi ................................................................................................ 28
vi
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
IONIA BÖLGESİ KTİSTESLERİ
3. IONIA BÖLGESİ KTİSTESLERİ ................................................................... 35
3.1. IONIA ............................................................................................................... 35
3.2. Miletos .............................................................................................................. 37
3.3. Myus ................................................................................................................. 40
3.4. Phokaia ............................................................................................................. 41
3.5. Priene ................................................................................................................ 41
3.6. Ephesos ............................................................................................................. 41
3.7. Erytraia ............................................................................................................. 49
3.8. Klazomenai ....................................................................................................... 51
3.9. Kolophon .......................................................................................................... 52
3.10. Lebedos ......................................................................................................... 54
3.11. Smyrna .......................................................................................................... 54
3.12. Magnesia Pros Maeandros ............................................................................ 56
GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ ................................................................ 62
KAYNAKÇA ................................................................................................................. 68
METİNDE KULLANILAN ANTİK KAYNAKLARA İLİŞKİN KISALTMALAR LİSTESİ ......................................................................................................................... 68
MODERN KAYNAKLAR ........................................................................................... 68
LEVHALAR LİSTESİ ................................................................................................. 75
HARİTALAR ................................................................................................................ 81
TABLOLAR .................................................................................................................. 84
LEVHALAR .................................................................................................................. 93
ÖZ GEÇMİŞ ................................................................................................................ 104
vii
KISALTMALAR DİZİSİ
a.g.e. : Adı geçen eser
a.g.m. : Adı geçen makale
a.g.t. : Adı geçen tez
AE: : Bronz Sikke
AR: : Gümüş Sikke
Ay: : Arka yüz
Bkz. : Bakınız
Env. : Envanter
Fig. : Figür
Kat. : Katalog
Lev. : Levha
MÖ : Milattan önce
MS : Milattan sonra
Nr. : Numara
Öy: : Ön yüz
Ref: : Referans
Res. : Resim
s. : Sayfa
Sat. : Satır
vdd. : Ve devamında
viii
BİBLİYOGRAFİK KISALTMALAR
AJA American Journal of Archaeology
AncSoc Ancient Society
BMC British Museum Catalogue of the Greek Coins
Chiron Chiron. Mitteilungen der Kommission für Alte Geschichte und
Epigraphik des Deutschen Archäologischen Instituts
CIG Corpus inscriptionum graecarum, Berlin 1828-1877.
ClPhil Classical Philology
FGrHist F. Jacoby, Die Fragmente der griechischen Historiker
GEPHYRA Akdeniz Dillerini ve Kültürlerini Araştırma Merkezi tarafından
hazırlanan açık erişimli çevrimiçi dergi
GlasAJ Glasgow Archaeological Journal
Hesperia Hesperia. Journal of the American School of Classical Studies at
Athens
IG Inscriptiones Graecae
IGR Inscriptiones Graecae ad Res Romanas
IvEph Die Inschriften von Ephesos, Bonn 1972-73.
IvMag Die Inschriften von Magnesia am Maender, ed. O. Kern, Berlin, 1900
JRA Journal of Roman Archaeology
JRS The Journal of Roman Studies
L Roscher,
ML
W. H. Roscher, Ausführliches Lexikon der Griechischen und
Römischen Mythologie
LIMC Lexikon iconographicum mythologiae classicae
ix
MAMA Monumenta Asiae Minoris Antiqua.
Olba Olba. Mersin Üniversitesi Kilikia Arkeolojisini Araştırma Merkezi
yayınları
ÖJh Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen Institutes in Wien
RE Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft
REG Revue des études grecques. Paris: Les Belles Lettres
RPC Roman Republican Coinage
SEG Supplementum Epigraphicum Graecum
SNG Sylloge Nummorum Graecorum
TRHS Thunderridge High School
TüBA-Ar Türkiye Bilimler Akademisi arkeoloji dergisi
WJA Würzburger Jahrbücher für die Altertumswissenschaft
ZETEMATA Monographien zur Klassischen altertumzwissenschaft
x
ÖNSÖZ
“Ionia Bölgesi Kurucu (Oikistes / Ktistes) Mitosları” olarak sunulan Yüksek
Lisans çalışmasının amacı, kentlerin kuruluş hikâyeleri üzerine var olan tartışmalara
yeni bir örnek eklemek veya yeni bir tartışmaya açıklık getirmek değildir. Çalışmanın
amacı, Ionia kentlerinin kuruluş mitosları ve kurucu kahramanları (ktistes) çerçevesinde
gelişen inanç ve kültür öğelerini tarihsel perspektiften açıklayabilmektir. Bu amaca
ulaşmak için kullanılacak en önemli veriler Eski Yunan ve Roma İmparatorluk
Dönemiyle ilgili kentlerin bastırdıkları sikkeler, epigrafik bulgular ve antik edebi
kaynaklardır. Bu mitlerin, toplumsal hafıza ve sözlü gelenek yoluyla nesiller boyu
korunan ve aktarılan, tarihi gerçekler içerdiği ileri sürülmektedir. Bu nedenle kuruluş
mitlerindeki birçok geleneksel yaklaşım, tarih oluşturmak için yararlanılmıştır. Ionia
göçleri bu yaklaşıma iyi bir örnek teşkil eder. Bu hikâyelerde, Ion kentlerinin Atina’dan
göç ettikten sonra kurulduğunu, kurucu kahramanların karşılaştıkları zorluklar, göç
edilen yerlerdeki halkla olan savaşlar anlatılır. Anlatılan efsanelerin özünde doğru
olduğu, Atina’dan Küçük Asia’ya göçlerin Demir Çağı başlarında meydana geldiği ve
yerli halklarla mücadele edilerek, buradaki halkın bastırıldığı ve Ion kentlerinin
kurulmasıyla sonuçlandığı anlatılır.
Lisans ve Yüksek Lisans eğitimin boyunca arkeoloji üzerine edindiğim
bilgilerde birçok kişinin katkısı olmuştur. Eğitimim boyunca bilimsel desteğini ve
yardımını esirgemeyen danışmanım Doç. Dr. Murat FIRAT’a, bilimsel gelişimime
sağladığı katkılardan dolayı sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Yüksek Lisans eğitimim
sırasında numismatik alanında bilgi edinmemi sağlayan, her zaman bilimsel yardım ve
desteğini sunan değerli hocam Dr. Öğr. Üyesi Hüseyin KÖKER’e, çalışmanın
şekillenmesi ve gelişmesi hususunda yaptığı katkı ve eleştirilerinden dolayı teşekkürü
bir borç bilirim. Yardım ve desteğini gördüğüm Arkeoloji bölümü öğretim üyeleri Prof.
Dr. Bilge HÜRMÜZLÜ KORTHOLT’a, Doç. Dr. Fikret ÖZCAN’a, Dr. Öğr. Üyesi
Ahmet MÖREL’e, Doç. Dr. Mehmet KAŞKA’ya ve Dr. Öğr. Üyesi Gülcan KAŞKA’ya
sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
Maddi manevi desteğini esirgemeyen aileme sonsuz sevgi ve saygılarımı
sunarım.
Murat OKUMUŞ ISPARTA - 2019
1
GİRİŞ
Bu çalışmanın amacı, Ionia kent devletlerinin kuruluş mitosları ve kurucu
kahramanları (ktistes) çerçevesinde gelişen inanç ve kültür ögelerini ortaya koymaktır.
Bu amaca ulaşmak için kullanılacak en önemli veriler Eski Yunan ve Roma
İmparatorluk Dönemin’inde ilgili kentlerin bastırdıkları sikkeler, epigrafik bulgular ve
antik edebi kaynaklardır. Sikkelerden yola çıkarak, hangi kent devletlerinin ktistes
mitoslarına yer verdiği ve bunu nasıl kullandıkları, bu hikâyeleri nasıl betimledikleri
aktarılmaya çalışılmaktadır. Ayrıca antik kaynaklar ve epigrafik bulguların da
yardımıyla bu hikâyeler ayrıntılı bir şekilde ele alınmaktadır.
Tezin konusu, Ionia’daki kent devletlerinin kurucu/ktistes mitosları olup Eski
Hellen ve Roma İmparatorluk Dönemleri (MÖ 9. –MS 3. yüzyıllar) aralığındaki
(ktistes) ipuçlarına ilişkin kanıtlar, süreci kapsar. Kurucu (ktistes) ipuçlarına ilişkin
kanıtları, Küçük Asia’nın batı kıyısı boyunca yayılan ama özelde Ionia ile sınırlanan
Hellen yerleşimleri dâhilinde değerlendirilmektedir (Harita 2).
Tez çalışması amaçlar doğrultusunda dört bölüme ayrılmaktadır. Birinci
bölümünde, Kolonizasyon Dönemi’nde Hellenler’in deniz aşırı yerleşimlerini nasıl
kurdukları ve özellikle de Hellen tanrılarının ve oikistes’lerin bu süreçte oynadığı role,
odaklanıldı. Ayrıca Erken Kolonizasyon Dönemi’ndeki Delphoi kehanet merkezinin
kentlerin kuruluşları üzerindeki işlevi araştırıldı. İkinci bölümde, kuruluş efsanelerinin
ortaya çıkışı ve Panhellen etkisinin kuruluş efsaneleriyle ilişkisi değerlendirildi. Üçüncü
bölümde, tamamen Ionia kentlerine ayrılarak kuzeyden güneye doğru kentlerin
mitolojik kuruluş öyküleri değerlendirildi. Dördüncü bölümde ise konunun bir bütün
halinde genel olarak değerlendirilmesi yapılarak elde edilen tüm veriler paylaşıldı.
Tüm bu bilgilere ulaşmak adına değerli bilim insanları tarafından hazırlanan
oikistes ve ktistes mitoslarıyla ilintili yayınların irdelenmesi hususu bir önem arz
etmektedir. Bu bağlamda konu ile ilintili ilk çalışmaların 1970’lere kadar uzandığının
belirtilmesi gerekir (Pekman, 1970, Leschhorn, 1984; Weiss 1984, Strubbe, 1984-86;
Malkin 1987; Scheer, 1993).
Naoíse Mac Sweeney’in 2013 yıllarında yaptığı araştırma Ionia Bölgesi’nin
kuruluş mitosları hakkında genel bir bakış sunmaktadır. Çalışma, MÖ 7.–MÖ 4.
2
yüzyılları arasını, Arkaik ve Klasik Dönem’lerde Ionia’daki kuruluş mitlerinin
toplumsal önemini yeniden değerlendirerek, bu hikâyelere yeni bir yaklaşım sunmayı
amaçlamıştır. Bu araştırmada, bize Ionialılar’ın gerçek kökenleri hakkında neler
söyleyebileceği, aynı zamanda o dönemdeki dünya görüşleri, özellikle Ionialılar’ın
kültürel farklılıkları ve bu farklılığın nedenlerini araştırmıştır.
Adnan Pekman’ın ‘Eskiçağda Bazı Anadolu Şehirlerinin Tanrı ve Kahraman
Ktistesleri’, adlı çalışması, esas olarak Küçük Asia’nın efsanevi kurucu kahramanları ile
ilgilidir. Araştırma, yazılı kaynak ve sikkelerden yararlanılarak, Anadolu kentlerinin
bazı mitolojik kuruluşlarını ve ktistes’lerini tespit ederek, bu mitolojik kuruluşların ve
kurucuların gerisinde gizlenen tarihi gerçekleri gün yüzüne çıkarmayı amaçlamıştır. Ele
alınan kentler, Anadolu’nun kuzey doğusundan başlayarak Kilikia Bölgesi dahil
incelenmiştir. Son kısma eklenen çizelgeler ile hangi kentlerin incelendiği, ktistes’lerin
hangi şehirleri kurduğu, şehirlerin hangi ktistesler tarafından kurulduğu, incelenen
kentlerin bugünkü adlara göre sıralanası, ktistes olarak geçen tanrıları kolayca görme
imkanı sağlamıştır. İncelenen kentler bir harita üzerinde gösterilmiştir.
Leschhorn’un ‘Gründer der Stadt. Studien zu Einem Politisch-Religiösen
Phönomen der Griechischen Geschichte’ adlı eseri Hellen kent kuruluşları üzerine
genel bir bakış sunmaktadır. Ele alınan çalışma, Arkaik Dönem ve Hellenistik Dönem
arasında kent kurmada önderlik eden tanrı, kahraman ve kurucu kralları kapsamaktadır.
Genel olarak Hellen yönetimi dışındaki kentlerin ilk yerleşimcileri ve özellikle kentin
kurucusu oikistes’i yüzyıllarca korunmuştur. Ancak tarihi başlangıcı karanlık olan bazı
kentler, kendileri için efsanevi bir geçmiş yaratarak kurucularını da efsanevi bir
karaktere bağlamıştır. Bazen kent isimlerinden kurucu kahramanlar üretmişler hatta bu
kişileri tanrılarla ilişkilendirmişlerdir. Kurucu kentler ve kolonilerde, yazıtlarda ve
efsanelerde genellikle kurucunun ön planda olduğu görülmektedir. Kurucuyu
tanımlamak için; oikistes, ktistes ve arkhegetes sıklıkla kullanılan Hellence simlerdir.
Bu çalışmada, tarihsel kurucu olarak merkezde bir insan (oikistes, ktistes ve arkhegetes)
bulunur. Bu nedenle kentlerde bulunan yöneticilerin hangi makamda olduğu ve kent
kurmada bu unvanlara sahip olmanın şartlarının neler olduğu ortaya çıkartılmıştır.
Kurucuların tarihsel gerçekliğinin ortaya çıkartılması için, kurucu efsaneye ve onunla
bağlantılı tanrılara ve kahramanlara olan ilginin nasıl geliştiği açıklanmıştır. Bu nedenle
3
son kısma eklenen katalog “oikistes, ktistes, arkhegetes” olarak adlandırılan tanrı,
kahraman ve kralların gerçek isimleri, unvanları, nerede yer aldığı belirli bir sıraya
dizilerek konu görselleştirilmiştir.
Malkin, ‘Religion and Colonization in Ancient Greece’, ana kent ve koloni
kentler, arasındaki ilişkiler ve koloni kuran oikistes’ler hakkında genel bir
değerlendirme yapmıştır. Çalışmada MÖ 8. yüzyıl ve MÖ 6. yüzyıla tarihlenen kent
kurucuları Hellen kolonistlerin liderleridir. Bu kurucuların isimlerinin tarihsel olarak
kavranması güçtür; çünkü bunlar neredeyse sadece kentin kuruluşuyla bağlantılı ve
kuruluş efsaneleri de genellikle bir biriyle iç içe geçmişlerdir. Hellen kentlerinin yeni
yerlere göç etmesi ve buralarda yaşanan sorunlar dışında çalışmada ana kent ve koloni
kent arasındaki ilişkiler anlatılmıştır.
Scheer, ‘Mythische Vorväter Zur Bedeutung griechischer Heroenmythen im
Selbstverständnis kleinasiatischer Städte’, adlı araştırmasında, Küçük Asia kentlerinin
soyunu Hellenlere dayandırma çabası üzerine ve Hellen efsanelerinin prestiji hakkında
bir değerlendirme yapmıştır. Hellen kahramanlık mitleri, hem antik çağda hemde
modern zamanlarda kurucu kahramanları hakkında bilgi sunan önemli verilerdir. Antik
Dönem’in büyük savaşlarından biri olan Troia Savaşı’nın bitmesinin ardından sağ kalan
Hellen soyundan atalar, Küçük Asia’nın kıyıları boyunca Kilikia’ya kadar olan kısımda
kentler kurmuşlardır. Burada anlatılan kahramanlar antik edebi kaynaklar tarafından
sıkça dile getirilir. Bu kahramanlardan başlıcaları, Mopsos ve Kalkhas’tır. Hellenler’in
ön tarihinin anlaşılmasında, göç hareketleri ve soy ataları önemli bir rol üstlenmektedir.
Yunanistan dışındaki Yunan kahramanların kent kurma yarışı ve Yunan kökenli
olmayan kahramanların Hellen olma yarışı, çalışmanın odağını oluşturmaktadır.
Kentlerinde kuruluşlarını Hellen olma aidiyetine bağlaması, kentler arasında bir yarışa
neden olmuş ve kendilerine soy ataları olarak Hellen kahramanları seçmişlerdir.
Çalışmada Hellen ve barbarların, Hellen efsaneleriyle nasıl başa çıktıkları; bu
efsanelerin inanç ve yaşayışlarında nasıl bir rol oynadığını, ayrıca politika ve toplumda
kuruluş efsanelerinin ne kadar bağlayıcı olduğu sorunsalı Küçük Asia üzerinden ele
alınıp değerlendirilmektedir.
4
BİRİNCİ BÖLÜM
1. ANADOLU KENTLERİNİN HELLENLER TARAFINDAN
İSKÂNI
1.1. Kolonizasyon Dönemi Aiol, Ion ve Dor Halklarının
Anadolu’ya Yerleşmesi
Arkaik Dönem’de Mesogeios (Akdeniz) ve Pontos Euxeinos (Karadeniz)
kıyılarının özellikle MÖ 8. yüzyılın ortalarında, iskânına sahne olduğu döneme,
akademik literatürde “Kolonizasyon Dönemi” denir5 (Harita 1). Kolonileşme süreci
yaklaşık MÖ 5. yüzyıla kadar devam eder. Hellen, Roma ve Yakın Doğu tarihinin her
döneminde, göç hareketliliği görülmektedir. Bununla birlikte Hellen Kolonizasyon’u6
diğer göç hareketlerinden büyüklüğü ve kapsamı bakımından ayırt edilir niteliktedir.
Kolonizasyon hareketleri sonucunda Hellen yayılımının Gürcistan’dan
İspanya’ya kadar uzandığı nereyse tüm Akdeniz ve Karadeniz kıyıları boyunca
5 Gocha R. Tsetskhladze, Revisiting Ancient Greek colonisation, Greek colonisation: 1. (Greek
colonisation-: an account of Greek colonies and other settlements overseas Leiden: Brill, 2006,
s.23. Christine Sharon Lane, Archegetes, Oikistes, And New - Oikistes: The Cults of Founders
in Greek Southern Italy And Sicily, (Doctoral Thesis) Colombia, 2009, s. 11. 6 İlk denizaşırı faaliyetler (Ege Göçleri MÖ 1200) her ne kadar Kolonizasyon hareketi olarak
görülse de, gerçek kolonizasyon hareketi eskiçağ tarihinde (MÖ 750-550) yılları arasındaki 200
yıllık bir süreyi kapsar ve bu süreç Büyük Kolonizasyon Dönemi olarak bilinir. Bu dönemde
Ege, Marmara, Akdeniz ve Karadeniz’de çok sayıda koloni kenti kurulur. (Tekin, O., Eski
Yunan ve Roma Tarihine Giriş, İstanbul, 2014, s. 70; Tekin, 2014, s. 58; Kaya, M., Türkiye’nin
Eskiçağ Tarihi ve Uygarlığı, 2011, s. 137; Tekin, O., Eski Yunan Tarihi, İletişim
Yayınları,2006, s. 48). Geç dönem Hellenler’in yaşattığı efsaneye göre; MÖ 1200 tarihlerinde
Yunanistan’ın kuzeyinden gelen Dorlar tarafından sürüklenen göç hareketi, dönemin en
gelişmiş uygarlığı olan Akhalar’a son vermiştir. (Freeman, Mısır Yunan ve Roma: Antik
Akdeniz Uygarlıkları, Dost Kitabevi, Ankara, 2013, s. 101). Bu ilginç süreçte Dorlar’ın
Akhalar ve diğer halklar karşısında nasıl üstün gelmiş oldukları tartışılmakta olup, bu durum
genellikle kullandıkları metal silahlara bağlanmaktadır (Thomson, G., Tarih Öncesi Ege.
(üçüncü baskı), İstanbul, 1995, s. 1, 34), (Mansel, A.M., Ege ve Yunan Tarihi, Ankara, 2011, s.
95), (İplikçioğlu, B., Hellen ve Roma tarihinin Ana hatları, Arkeoloji ve Sanat Yayınları,
İstanbul, 2007, s. 17). Dor istilasından kaçan Akhalar Anadolu’ya geçer ve burada bulunan Hitit
Uygarlığı’nın yıkılmasından faydalanarak Anadolu’nun batı kıyılarına yerleşirler (Bean, G.E.,
Eski Çağda Ege Bölgesi, İstanbul, 1997, s.1; Kaya, 2011, s. 7; Tekin, 2017, s. 14; Pekman, A.,
Ana Hatları ile Ege-Yunan-Roma Tarih ve Uygarlıkları, Trabzon, 1967, s.15; Kaya, M.A.,
Türkiye’nin Eski Çağ Tarihi II, 2016, s. 150; Mansel, 2011, s.82).
5
genişlediği anlaşılmaktadır7. Bu yerleşimlerden özellikle Yunanistan anakarası dışında
kalan, diğer Hellen yerleşim bölgelerinin, nispeten dar kıyı şeritleri ve bağlantıları olan
adalar ve nehir ağızları üzerindeki stratejik noktalarda olduğu görünmektedir8. Son
derece Stratejik biçimde Küçük Asia kıyılarına odaklanmış olan bu koloni kentlerinin
ulaşım ağı çoğunlukla deniz yoluyla sağlanmaktaydı. Bu ulaşım ağı sayesinde gelişen
ticari faaliyetlerle birlikte ilerleme kaydeden fikirlerin, sanatsal ve mimari gelişmelerin,
dini farklılıkların tümü zengin Hellen medeniyetinin en parlak çağının oluşmasına katkı
sağladığı anlaşılmaktadır9.
Kolonizasyon faaliyetleri salt beşer bir nitelik taşımaz, aynı zamanda Hellen
tanrılarının işbirliğini de içeren bir süreci kapsamaktadır. Bilindiği üzere Apollon başta
olmak üzere, Zeus ve Poseidon gibi Hellen panteonundan tanrılar, kent kuruluşları ile
ilişkilendirilmektedir10. Bunlar arasında Hera, Athena, Apollon ve Demeter özellikle
dikkati çekmektedir. Bu tanrılar ve tanrıçalar yeni yerleşimlerin güvenliğini temin
etmenin yanı sıra yeni toprakların bereketini de sembolize etmektedirler11. Özellikle de
Delphoi kehanet merkezinde bulunan orakl12 kent kurmada tavsiyelerde bulunan ve
oikistes’lere yol gösteren bir ön bilicidir13.
Koloni kurucusu (oikistes) ve beraberinde götürdüğü kolonistler, hedeflerine
ulaşıncaya kadar birçok zorlukla mücadele etmek zorunda kalmış olmalıdırlar.
Araştırmacılar ve tarihi kaynaklar, bu noktada kolonistlerin koloni kuracakları
bölgedeki yerli halklarla çatışma risklerini14, yerleşecekleri alanın fiziki sorunlarını veya
yeterli gıdanın tedarik edileceği gibi hususları bu zorluklar arasında önceledikleri
gözlenir15.
7 Lane, 2009, a.g.t., s. 11. 8 Malkin,I., “Foundations”, A Companion to Archaic Greece, 2009, s. 373 9 Malkin, 2009, a.g.m, s. 373 vd. 10 Nolle, 2015, s. 3. 11 Lane, 2009, a.g.t., s. 10. 12 Orakl: Apollon’un Orakl’i kuruluş hikâyelerinde en yaygın olanıdır, özellikle Arkaik
Dönem’de Hellen Kolonizasyon’u Dönemi’nde büyük rol oynayan Delphoi'daki kahindir.
(Leschhorn, W., Gründer der Stadt. Studien zu einem politisch-religiösen Phönomen der
griechischen Geschichte (Palingenesia 20), Stutgart 1984, s. 114-116). 13 Lane, 2009, a.g.t., s. 10; Malkin, 2009, s. 283. 14 Bean, 1997, s. 2. 15 Karşı koymayla ilgili en dramatik örnek Herodotos’ta anlatılır. Ionialılar’ın en soylusu olarak
gören ve Atina Prytaneion’undan gelmiş Miletos’u ele geçiren bazı Ion grupları, ana-babalarını
6
Hellen kolonisi (Apoikia), modern anlamda koloni kurma sömürgeleştirilmesi ile
ve en önemlisi Roma Dönemi koloni kentleri ile karıştırılmamalıdır. Roma Dönemi
kolonileri askeri ve güvenlik amacıyla kurulmaktaydı. Her iki süreç arasındaki asıl
farklılık ise, Hellen dünyasında kolonilerin bağımsız denizaşırı yerleşimler şeklinde
dizayn edilmiş olması ve modern sömürgelerin ise ana topraklarla paylaştığı siyasi
bağların bulunmasıdır16.
Buna bağlı olarak da Hellen Kolonizasyon’u ana kente bağlı ve ana kenti
zenginleştiren bir yapıda değildir. Her koloni, bağımsız bir kent devleti şeklinde
organize edilmiştir.
Yaşanan göç hareketi klasik anlamda kitlesel bir göç olarak yorumlanamaz.
Kolonistler önceden belirlenen yetişkin erkekler arasından seçilmişlerdir. Bunun dışında
kalan kadın, yaşlı ve çocuklar ana kentte kalmak zorundadır. Bu durum Herodotos’un
da belirttiği üzere gittikleri yerlerde savaşmak zorunda kalabilme olasılıklarının
olmasından kaynaklanmalıdır17.
Hellen Kolonizasyonu’nun nedenleri bir başka sorunsal olarak hâlâ bilim
dünyası tarafından tartışılmaktadır. Göç hareketinin sebepleri çeşitlilik göstermekle
birlikte en temel nedenler nüfus artışı, arazinin verimsizliği, deniz trafiğine hâkim olma
isteği, kent devletleri içerisinde yaşayanlar arsında parti kavgaları, ticari faaliyetler ve
sanayi faaliyetleri olarak sıralanabilir18. Malkin, göç hareketini aşırı nüfus veya kaynak
yetersizliğinden ziyade politik nedenlerden dolayı gerçekleştiğini savunur19. Pomeroy
ise, bu olağan üstü yayılım hareketinin iki önemli sebebi olduğuna değinir. Birincisi
Hellenler’in günden güne artan maden ihtiyacını karşılama arayışı; ikincisi de
anavatanda toprak sahibi olma şansının gittikçe azalması. Bu nedenlerden dolayı
hayatlarını devam ettirebilmek için gerekli toprağı uzak yerlerde bulma ümidi,
öldürdükleri Karialı kadınları eş olarak almışlar. Sevdiklerini gözleri önünde öldüren
kolonicilere ceza olsun diye, yeni kocalarıyla aynı sofraya oturmamaya ve kocalarının adlarını
anmamaya ant içtiler. Böylelikle kocasının ve ölen çocuklarının intikamını alarak
cezalandırmışlardır (Hdt. I. 146). 16 Finley, M.I., Colonies: An attempt at atypology. TRHS, 26, 1976, s. 173-174 17 Hdt. I. 146; Lane, 2009, a.g.t., s. 12; Mac Sweeney, 2013, s. 109. 18 Pekman, 1967, s. 17; Boardman, 1980, s. 162-163; Lane, 2009, s. 13-14; Schwertheim, 2009,
s. 30. 19 Malkin, 2009, s. 279.
7
Helenler’i farklı yerlere yurt arayışına itmiştir20. Lane’de araştırmaları doğrultusunda
Hellen koloni kentlerinin kurulması için tek bir sebep olmadığını, siyasi ve ticari
kaygıların, tarım arazilerinin yetersizliğinin bir koloni kentin kurulması için itici güç
olduğunu belirtir21. Malkin göçün nedenleri olarak, toprakların verimsizliği, tanrıların
cezası veya kıtlık göçün temel nedenleri olabileceğini öne sürer22. Tüm bu nedenlerden
dolayı koloni kentleri, ana kentten uzakta genellikle deniz aşırı yerlerde kurulmuştur.
MÖ 8. yüzyılın ilk yarısında “Büyük Kolonizasyon” olarak adlandırılan bu göç
hareketi, batıdan doğuya doğru gerçekleşmiş olup yerleşim düzenleri oldukça dikkat
çekicidir (Harita 1). İlk olarak Kuzey Yunanistan’ın Theselia ve Boiotia Bölgeleri’nden
Anadolu’nun Aiolis Bölgesi’ne ve Lesbos Adasına Aioller geçer23. Bu sebepten dolayı
bölgenin ismi Aiolis olarak tanımlanmıştır24. Herodotos Aiol halklarının yerleştikleri
alanda 12 kentli birlikten söz eder. Bu kentler: Kyme (Aliağa-Nemrut Koyu), Larissa
(Buruncuk Köyü), Neontheikhos (Yanıkköy), Temnos (Görece-Kayacık Tepesi), Elaia
(Zeytin dağı), Aigiroessa (Kavaklıdere Köyü), Pitane (Çandarlı), Aigai (Köseler Köyü-
Nemrutkale), Myrina (Aliağa-Kalabaktepe), Gryneion (Yenişakran) ve Smyrna
(İzmir)25.
Aiol göçlerinden hemen sonra ise Ion halkları, Yunanistan’ı istila eden Dorlar’ın
baskısıyla ana yurtları Attika ve Euboia adası olan Argolis Bölgesi’ni terk ederek
Aegios Potamos’un (Ege Denizi) güney sahiline göç etmişlerdir. Bölge onların adından
dolayı Ionia adını alır26.
Ionlar’ın kökeni meselesi halen güncelliğini koruyan bir problem olarak
tartışılmaya devam etmektedir. Herodotos, Ion halklarının Peloponnesos’ta otururken de
on iki ayrı kentte oturduklarını ve göçlerden sonra da Anadolu’nun batı kıyılarında on
20 Pomeroy, S. vd., Antik Yunan'ın kısa tarihi: Siyaset, toplum ve kültür. İstanbul: Alfa
Yayınları, İstanbul 2018, s. 83. 21 Lane, 2009, s. 14. 22 Malkin, 2009, s. 280. 23 Thomson, G., Eski yunan Toplumu Üstüne İnceleme: Tarih öncesi Ege I, İstanbul, 1983, s.
112; Bean, 1997, s. 2; Kaya, 2011, s. 136; Kaya, 2016, s. 160. 24 Tekin, 1995, s. 30; Tekin, O., Eski Anadolu ve Trakya: Ege Göçlerinden Roma
İmparatorluğu’nun İkiye Ayrılmasına kadar (MÖ 12. –MS 4. yüzyıllar arası), İletişim
yayınları, İstanbul, 2007, s.57. 25 Hdt. 1.149. 26 Tekin, 2007, s. 58; Freeman, 2013, s. 102.
8
iki kentlik bir konfederasyon kurduklarını dile getirmektedir. Bu kentler; Miletos
(Balat), Myus (Avşar Köyü), Priene (Güllü Bahçe) Ephesos (Selçuk), Kolophon
(Değirmendere), Lebedos (Gümüldür), Teos (Sığacık), Klazomonai (Urla), Phokaia
(Eski Foça), Khios (Sakız Adası), Erytrai (Ildır) ve Samos’tur (Sisam Adası)27 (Harita
2).
Ionialılar’ın bazıları krallarını Hippolokhos oğlu Glaukhos soyundan gelme
Lykialılar’dan, bazıları Melanthos oğlu Kodros soyundan gelme Pylos
Kaukonlar’ından, bazıları da bu iki soyun ikisinden de gelme kimseler arasından
seçmiştir. Bununla birlikte, Herodotos asıl Ionialılar’ın kökeninin Atinalı olan ve
Apaturia bayramlarını kutlayanlar olduğunu ve ayrıca sebebini bilmediğini söylediği bir
kan davası nedeniyle Ephesos ve Kolophon’un bu bayramı kutlamadığını
belirtmektedir28.
Bir diğer anlatıma göre ise; Dor lehçesi konuşan Hellenler’in baskısı sonucu,
Peloponnesos’tan sürülen Ion halklarının bir süreliğine Atina’da kaldığı ve burada Atina
Kralı Kodros’un oğulları Pylos ve Neileus önderliğinde doğu yönünde hareket ederek
Anadolu’nun batı kıyısına ilk olarak Smyrna civarına yerleşmişlerdir29. Pausanias’tan
edinilen bilgiye göre; MÖ 668 yılında 23.sü düzenlenen Olimpiyat oyunlarında
Smyrnalılar’ın bir zafer kazandığı ve dolayısıyla Smyrna’nın olasılıkla MÖ 8. yüzyılda
bir Ion yerleşimi haline geldiği belirtilmektedir30. Antik edebi kaynakların dışında
epigrafik veriler de Smyrna’nın Ion kenti olduğu yönünde kesin bilgiler sunmaktadır31.
Ayrıca Trebonianus Gallus Dönemi’ne (MS 251-253) ait bir sikkede, 13 kentin
oluşturduğu, Ion Birliği’ni temsil eden bir tasvir yer alır32.
27 Hdt. I. 142-148; Strab. XIV, 1,3; Paus. VII, 2,5. 28 Hdt. I. 147. Apaturia Bayramları Ionialılar’ın en büyük bayramı olup bir kardeşlik bayramıdır.
Atinalılar’ın Beiotialılar ile yaptıkları savaşın anısına kutlanır. Bazı kaynaklara göre bu bayram
üç bazı kaynaklara göre ise dört gün kutlanılmaktaydı. Bu bayramlarda kesilen kurbanlar devlet
tarafından karşılanmakta olup, resmi bayram niteliği taşıdığı anlaşılmaktadır(Şahin, 1998, s. 3). 29 Hdt. 1. 147; Strab. XIV 632-3; Paus. VII, 2, 2-4. 30 Paus. V, 8, 7; IV 21, 4. 31 MÖ 3. yüzyıla tarihlenen ve birliğin adını veren epigrafik bulgulara bakıldığında MÖ 289/88
tarihine ait Smyrna’da ele geçen Strategos Hippostratos’u onurlandıran bir dekretin kopyasında
birlik kendini Ιωνων το κοινον τον τρε[ισκαι]δεκα πολεον (Ionlar’ın on üç polisinin birliği)
olarak adlandırmıştır. Ins. von. Priene, 1906: 37; Aytüre, S., Hellenistik Dönem’de Panionion/
Ionia Birliği, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2017, s. 337-348. 32 Head 1892, 45.
9
Yukarıda aktarılan çalışmalar, Anadolu halklarının kökenlerinin Hellen
dayandığına işaret etmektedir. Bununla birlikte son dönem bazı çalışmalarda farklı
görüşlerde ileri sürülmüştür. Işık, Ion halklarının Hellenliğinin tarihsel belgelere
dayanmadığını, Ege Göçleri’nden 700 yıl kadar sonra, MÖ 5. yüzyılda, milliyetçi
duygularla Atina’da yazılan mitoslara dayandırıldığını ileri sürmekte ve mitosun tarih
olmadığını belirtmektedir33.
Aioller ve Ionlar’la birlikte Dorlar’ın da Anadolu’ya göç ettikleri bilinir. Belirli
zaman aralıklarıyla birbirleri ardına Yunanistan’a göç eden Dorlar’a burası yetmemeye
başlayınca güneye doğru hareket edip bir zamanlar Akhalar’ın izlediği yoldan Ege
adalarına ve Anadolu’nun güney kıyılarına göç etmişlerdir34. Krete (Girit Adasını),
Kithera, Thera ve Melos’u hâkimiyet altına alırlar, ardından doğu yönünde ilerleyerek
Rhodos’u en önemli kent olarak Halikarnassos’u (Bodrum) ve oldukça önemli bir
limana sahip olan Knidos’u kurarlar35.
Batı Anadolu’da kuzeyden güneye doğru yerleşen Aiol, Ion ve Dor halkları, ayrı
ayrı birlik kurup kendilerine toplantı ve kült merkezi olabilecek yerler de
belirlemişlerdir. Gryneion’da Aiol kentlerinin aralarında ortak inandıkları Apollon’a
adanmış bir kehanet merkezi bulunmaktadır. Mykale (Dilek) yarımadasında Ion
Birliği’nin toplanma ve kehanet merkezi yer alır ve ismi Panionion olup Apollon’a
adanmıştır. Knidos Yarımadası’nda Dorlar’ın toplantı yeri olarak bulunan Triopion
bulunmaktadır36.
Sonuç olarak genel kabule göre Ege Denizi’nin batı kıyılarında ve adalarında
toplamda otuz koloni kent bulunmakta olup, bu koloni kentlerin siyasi olarak bağımsız
oldukları gözlenir. Bununla birlikte koloniler ana kentlerine içten içe bağlıdır ve bu
bağlılık sadakat temelli olmalıdır37. Aralarındaki samimi bağı göstermek, kökenlerini
soy atalarını hatırlamak ve onları anmak için üç ayrı yerde düzenli olarak
33 Işık, F., Anadolu-Ion Uygarlığı “Kolonizasyon” ve “Doğu Hellen” Kavramlarına Eleştirisel
Bir Bakış, Anatolia, 35, 2009, s. 53. 34 Tekin, 1995, s. 30; Sevin, V., “Anadolu’da Yunanlılar”, Görsel Yayınlar Ansiklopedisi,
İstanbul, 1982, s.211. Thomson, 1983, s. 112. 35 Schwertheim, 2009, s. 31; Mansel, 2011, s. 96. 36 Schwertheim, E., Antik çağda Anadolu, İstanbul 2009, s. 32; Akarca, A., Şehir ve Savunması,
Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1998, s. 9. 37 Tekin 2014, s. 77.
10
toplanmaktadırlar. Aiol, Ion ve Dorlar Anadolu’daki Hellen halklarını temsil
etmektedirler. Burada anlatılan mitolojik hikâyelere göre Aiol, Ion ve Dor halkları,
kendi kültürlerinden unsurları yerel halkın unsurları ile birleştirerek zengin bir kültür
ortaya koymuşlardır38. Farklı kültür etkileşimleri, önemli doğa filozoflarının bu
topraklardan çıkmasının ana temel nedenlerinden biri olmuştur. bu zengin kültürün
sonucu olarak özgür düşünce felsefe(doğa filozofları) Anadolu topraklarında ortaya
çıkmıştır.
1.2. Polis’in /Kent Devletleri’nin Ortaya Çıkışı
Akdenize yayılan Hellen koloni geleneği, polis’in ortaya çıktığı zamanı
tarihlememize yardımcı olan önemli bir göç hareketidir. Koloni ve bütün Akdeniz’e
yayılımı hakkında ayrıntılı bilgiler antik yazarlar tarafından aktarılmaktadır39. Kent
oluşumlarının ne zaman ortaya çıktığından ziyade polis kavramının ne zaman orta
çıktığını bilmek bu siyasi oluşumların başlangıcına ışık tutar40. Bu bakımdan polis
teriminin etimolojisinin incelenmesi son derece önemlidir. Bu bakımdan polis kavramı
incelenirken üç farklı kaynak polis teriminin anlaşılmasında önemli bir yere sahiptir.
Birincisi, Hint-Avrupa dillerinde ilgili kelimelerin karşılaştırılması, ikincisi edebi
epigrafik kanıtlar ve üçüncüsü ise erken yerleşim yerlerinin fiziksel kanıtlarıdır41.
Myken Dönemi’nde Linear B alfabesi ile yazılı bir kaynakta, ptolis kelimesi
polis kelimesi ile benzerdir; ancak bu terimin bir kent devletini ifade edip etmediği
kesin değildir42. Hint-Avrupa dillerinde polis terimine örnek olarak, eski Hintçe’de pur,
Litvanca’da pilis, Letonca’da pils olarak görülür ve korunaklı yer kale anlamını ifade
etmektedir43. Arkaik ve Klasik Dönem’in epigrafik ve edebi kaynaklarında, polis
kelimesini akropolis kelimesini karşıladığı gibi aynı zamanda “kent” ve “şehir”
38 Schwertheim, 2009, s. 32. 39 Hom. Od. 9.116 vdd. Herodotos, Hellenler’in Karadeniz ve Mısır’da kent kurma faaliyetleri
hakkında Hdt. 2.154 vdd. Aynı şekilde Sicilya’da kurulun koloniler hakkında bilgiler sunar Hdt.
5.42 vdd. Thukydides Sicilya’da kurulan koloniler hakkında aktarımlarda bulunmuştur (Thuk.
6.3 vdd). Antik edebi kaynaklar bu konu hakkında, Hellen uygarlığının, ortaya çıkarmış olduğu
bir siyasi örgütlenme olarak görmektedir. 40 Hansen, M. H- Nielsen, T.H., An Inventory of Archaic and Classical Poleis. Oxford: Oxford
University Press, 2004, s. 16. 41 Ionia Bölgesi’nde bulunan Smyrna kentinde yapılan kazılarda ortaya çıkan kerpiç sur yapısı
kentin tarihi hakkında bilgiler sunmaktadır. MÖ 8 yüzyıla tarihlendirilen bu yapı, alanın kent
kavramı ile var olmasının bir kanıtı olarak kabul görür. 42 Hansen, 2004, s. 16 vdd. 43 Hansen, 2004, s. 16
11
tanımına da karşılık gelmektedir44. Bu kelime de etrafı surlarla çevrili korunaklı bir
alanı tanımlamaktadır. Kentin merkezi olarak kullanılan asty kelimesi, Arkaik
Dönem’de kullanılmış, yaygın bir terimdir45. Klasik Dönem’de ise asty kelimesi daha az
kullanılmakta olup bu kelimenin yerine polis kelimesinin kullanımı tercih edilmiştir46.
“Kent devleti” tanımı çağdaş bir yaklaşım olmakla birlikte Hellen toplumlarının
çekirdeğini oluşturmaktadır. Bu dönemde kent, belirli bir alanı kapsayan ve ayrıca kente
bağlı kome ve khoraelerı ile kendi kendini idare eden siyasi bir birimdir47.
Aristoteles’e göre devlet şu şekilde izah edilir;
“Gözlemlerimiz bize her devletin iyi bir amaçla kurulan bir insan topluluğu
olduğunu gösterir. İyi dememin nedeni tüm insanların eylemlerinde iyi denilen şeyi
yapmaya çalışmalarıdır. Mademki tüm topluluklar o ya da bu şekilde iyi denilen şeye
ulaşmaya çalışıyorlar o halde top1ulukların en üstünü ve hepsini kapsayanı olan
devletin de en iyiyi amaçlaması gerekir. Devlet denilen şey aslında bir topluluktur ve bu
topluluk siyasaldır. Devlet adamıyla devlet, kral ve ona bağlı olanlar, aile reisi ve diğer
ev halkı ya da efendi ve köle arasındaki ilişkinin aynı olduğunu sanmak yanlıştır.
Aralarında sadece büyüklük değil aynı zamanda nicelik farkı da vardır. Büyüklük
belirleyici bir nokta değildir, bir adam birkaç kişiyle efendi-köle ilişkisi, çok daha fazla
insanla aile ilişkisi, daha da fazlasıyla siyasal topluluk ilişkisi kurduğunu söyleyemeyiz.
Böyle düşünürsek büyük bir aileyle küçük bir kent arasında hiçbir fark olmadığı
sonucuna varırız48.
Hellenler bu oluşumun ismine polis adını vermişlerdir. Hellenler’de polisin
anlamı bir arada yaşayan insan topluluklarını ifade ederken aynı zamanda devlet
anlamında da kullanılmaktadır49.
Halk (demos) ve toprağın birbiriyle kaynaşması sonucu oluşan bir yapı olarak
kabul gören polis, Homeros’un destanlarında tam teşekküllü şekilde karşımıza
44 Hansen, 2004, s. 47. 45 Tekin, 2014, s. 316. 46 Hansen, 2004, s. 47 vdd. 47 Pomeroy, 2018, s. 80. 48 Aristot. Pol. s. 23. 49 Akarca 1998, s. 186.
12
çıkmaktadır50. Anadolu’nun batı kıyısı boyunca yerleşen devletler, antik edebi eserlerde
polis olarak ifade edilir. Bu nedenle polis ifadesinin menşeinin Hellen toprakları
olmadığı ve Anadolu topraklarından çıkan bu terimin Hellen topraklarına taşınmış
olabileceği düşünülmektedir51.
İlk kent devletlerinin ortaya çıkması, Karanlık Çağ’ın hemen sonrasında MÖ 8.
yüzyılın ortalarında, Akdeniz Koloni Çağı veya Büyük Kolonizasyon hareketi olarak
anılan döneme rast gelmektedir52. Polis’lerin oluşumu, kimi araştırmacılara göre,
Sicilya’nın kolonize edildiği (MÖ 730), kimilerine göre ise ilk tapınakların ortaya
çıktığı (MÖ 750) döneme tarihlendirilmektedir53. İlk kentlerin hangi tarihlerde
kurulduğu ile ilgili tartışmalar hala devem etmektedir.
Bir kentin etrafının surlar ile çevrili olması, erken polis’in genel
özelliklerindendir. Bilinen en erken sur kalıntıları, Anadolu’nun batı kıyısında yer alan
Smyrna’da bulunmaktadır54. Kazılarda kerpiçten yapılmış sur duvarı buluntusu, MÖ
850 yıllarına tarihlendirilmektedir. Bu nedenle Küçük Asia’da bilinen en erken kent
oluşumlarının MÖ 9. yüzyıldan önceye gitmeyeceği yönündedir55. Ancak yerleşimlerin
polis’e dönüşmesi, halkın bütünleşmesi ve merkezi bir yönetimin varlığı MÖ 8. yüzyılın
ortalarına tarihlendirilir56.
Anadolu’nun batı kıyıları ve Karadeniz’in kuzeyi boyunca yerleşen kolonistlerin
kurmuş olduğu kentlerin dışında, merkeze yakın köylerin bir araya gelmesi veya iki
kentin birleşmesi sonucu oluşan kentler de vardır57. Bunun ismi siyasi bütünleşme olan
synoikismos’tur58. Merkezi bir kent ve buna bağlı arazi ve köylerin siyasi
bütünleşmeleri MÖ 9. yüzyılın sonlarında başlayarak bu oluşum MÖ 700’de yaygın
50 Pomeroy, s. 80; Hansen, 2004, s. 17; Malkin, I, Religion and Colonization in Ancient Greece
Leiden, 1987, s. 12. 51 Kaya, 2016, s. 186. 52 Levi, P., Eski Yunan, İletişim Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ansiklopedisi III. Cilt, çev. Neşe
Erdek, İletişim Yayınları Euinox/ Phaidon (Oxford), İstanbul, 1987, s. 62; Pomeroy, 2018, s.
80; Koloni çağında Anadolu’da bulunan kentler için Herodotos, Ion 1.42, Aiol 1.49, Dor 1.
44.kolonileri hakkında bilgiler verir. 53 Kaya, 2016, a,g,e., vdd. 54 Tekin, 2014, s. 62 55 Kaya, 2016, s. 187. 56 Pomeroy, 2018, s. 80 57 Aristot. Po. 1252b. 58 Aristot. Po. s. 25-26. Çeşitli köylerin bir araya gelerek kent devletlerinin yani polis’in
oluştuğunu ifade etmektedir.
13
hale geldi59. Kentlerin birleşerek bir kent oluşturması, bazen kendi istekleri, bazen de
birleşmeyi kabul etmeyen köy ve kentlere baskı ve güç uygulayarak gerçekleştirildiğine
dair kanıtlar vardır60.
1.3. Koloni (Apoikia) Kurucusu Oikistes
Kolonizasyon sürecinde, çeşitli tanrı inançları hâkimdi ve Apollon kolonizasyon
sürecinde birincil tanrı olarak görülmüştür61. Deniz aşırı yapılan göç hareketi sonucunda
önceden belirlenen yerlere62 kurulan kentler, Apollon tarafından yönlendirilmekte ve
oikistes tarafından yönetilmekteydi63.
Delphoi Apollonu’nun kolonizasyona katılımı daha sonraki bir olgu olmalıdır,
çünkü onu koloni kurmada bilici tanrı olarak gösteren kaynaklar daha sonraki bir
döneme aittir. Bunun yanında kentin kuruluşunu meşrulaştırmak için bulunmuş bir icat
olması eşit derecede de mümkündür64. Bu bağlamda kuruluş efsanelerinde herhangi bir
tarihsel gerçekliğin olup olmadığını belirtmek zordur65. Koloni kentlerinin çoğu,
Delphoi oraklına danıştıktan sonra bir kent kurmuşlardır66. Erken dönem kent
kurucularının ilahi bir istek doğrultusunda Apollon’un biliciliğine başvurmaları,
Apollon’un kentlerin asıl kurucusu olduğunu göstermektedir67. Mevcut kaynaklar
Apollon’a kurucu tanrı olarak tapınılmamakla birlikte aynı zamanda da kolonizasyonun
kurucusu olarakta görülebileceği yönündedir68. Buna karşın kurucu kahraman olan
oikistes’lerin, kentlerin agoralarında herkesin görebileceği bir yerde mezarlarının
olduğu ve burada kült olarak tapınıldıklarına dair kanıtlar da vardır69. Malkin,
kahramanlaştırılmış oikistes’lerin mezarları etrafındaki yıllık olarak düzenlenen ritüeller
59 Pomeroy, 2018, s. 81. 60 Pomeroy, 2018, s. 81, vdd. 61 Nolle, J., Beiträge zur kleinasiatischen Münzkunde und Geschichte 11. Adleromina: Stadt-
und Kultgründungen auf Geheiß des Zeus, GEPHYRA 12,2015, s. 3; Lane, 2009, s. 8. 62 Malkin, 2009, s. 285. 63 Tekin, 2014, s. 76; Nolle, 2015, a.g.m., s. 3. 64 Lane, 2009, s. 21. 65 Lane, 2009, s. 21 vvd. 66 Hall, J.H., ‘Foundation Stories’, Greek colonisation: An account of Greek colonies and other
settlements overseas, , Tsetskhladze, G. R., (eds), Leiden: Brill, 2008, s. 385-86. 67 Hall, 2008, s. 385. 68 Hdt. 5. 42. 69 Hdt I. 168, IV. 159, VI, 38. Kent içinde yer alan kabartmalarda veya yazıtlarda kentin
kuruluşu ile ilgili çok fazla bilgi yer almaktadır (Lane, 2009, s. 21). Hall, 2008, s. 404. Kurucu,
isimleri ve hatta bir koloninin kurucusunun ölümünden sonra kült kutlaması yapıldığı yazar.
Ziegler, 1998, s. 689.
14
için kanıtların ikna edici olmadığına değinmektedir70. Bu tür uygulamalar, kuruluş
mitosları içinde yazılı olarak belirtilmemiştir.
Kurucu kültün kolonizasyon tarihinin başlarında kurulmuş olsa da, oikistes’in
agorada gömülmesi71 daha sonraki bir döneme, MÖ 6. yüzyıl içlerine
tarihlendirilmektedir. Tyranlar, yönetime geldikleri zaman kurucu kültü siyasal bir
kazanç olarak kullanmışlar ve hatta kendilerini kentin yeni kurucusu olarak ilan
edebilecek kadar ileri gitmişlerdir72.
Apollon’un erken Hellen kuruluşlarındaki rolünü reddetmek ve oikistes’lerin
daha sonraki bir uydurma karakter olarak ortaya çıkması, kolonilerin kuruluş
hikâyelerini nasıl kullandığını anlamamızı engellemektedir. Delphoi’un prestiji
yükseldikçe, kentler kendilerini kurucu Apollon’a bağlayarak kendileri için daha eski
bir geçmiş yaratmaktadırlar. Her ne kadar kuruluş hikâyelerinin birçoğu daha sonra icat
edilmiş olsa da, Herodotos’tan öğrendiğimize göre, Phryg Kralı Midas’ın tahtını
Delphoi’a hediye etmesi olayı, Küçük Asia kent devletlerinin Delphoi ile ilişkili
olduğunu gösterir73. Kent yöneticileri, kendisini hem koloni kurmada bilicilik eden
Apollon’a hem de oikiste bağlamanın kentte daha büyük bir itibar sağladığını fark etmiş
olmalıdırlar. Bu nedenden dolayı kentin erken dönem oikistes’ini model alarak,
kendilerini kentin yeni oikistes’i olarak ilan etmişlerdir. Böylece yöneticiler, bir kurucu
veya yönetici olarak yaşamları boyunca hükümdar, kahraman ve hatta tanrı olarak
onurlandırılmalarının temelini atmış oldular74.
Kolonizasyon sürecinde kent kurmada bilicilik yapan birden fazla tanrı olduğu
düşünülse de75 sadece Delphoi Apollon’u Kolonizasyon Dönemi’nin kent kurmada ön
plana çıkan tanrısı olmuştur. Kolonizasyon Dönemi’nde oikistes’ler Yunan ana
70 Malkin, 1987, s. 200. Ionialılar’ın kuruluş mitleri için en önemli kanıtlardan biride
Ionialılar’ın kendi sosyal uygulamaları ve özelliklede kült uygulamalarıdır. Burada Hellen
dünyasının birçok yerinde olduğu gibi, kurucular veya oikistes’ler sık sık sivil kült ile
onurlandırıldı. Bu gibi durumlarda, sununun yapılacağı bir sunak veya kutsal bir alan onlara
tahsis edilerek ve bazen sivil takvim içerisinde belirli günler belirlenir ve o günlerde sunular
yapılırdı (Mac Sweeney, 2013, s. 39). 71 Malkin, 2009, s. 274. 72 Leschhorn, 1987, s. 118-120; Lane, 2009, s. 4 73 Hdt. I. 14. 74 Scheer, 2013, s. 226. 75 Lane, 2009, s. 8.
15
karasında tarihsel kurucular olarak adlandırıldılar ve Hellen yerleşimcilerin bu liderleri,
kentlerin gerçek yaratıcıları olarak kabul edildi. Zira anlayışa göre Delphoi oraklı,
Apollon’nun kehanetlerini yerine getirmekten başka bir şey yapmamıştır. Bu nedenle de
onlar sadece ilahi bir kurucunun insan aracıları olarak görüldüler76. Böylece kentlerin
uzun ve başarılı bir var oluş umudu garanti altına alınmış oldu.
1.4. Kurucu Tanrılar (Apollon, Hera, Poseidon ve Zeus)
Tanrılar arasında Apollon, kolonileşme ile yakından bağlantılıdır77. Orakl’ın ise
tanrının bir sözcüsü olarak, sömürgecileri yeni topraklara yönlendiren, sıklıkla
koloninin lideri ve koloni kurucusu olan oikistes’leri seçtiği ve kentin nerede kurulacağı
konusunda tavsiyeler verdiği bilinmektedir.
Apollon'un koloni kuruluşlarının yönlendirici tanrısı olduğu gibi bir şehrin, lideri
ya da kurucusu olduğu da görülmektedir78. Küçük Asia’nın güneyinde Apollon’un
kurucusu olarak kabul edildiği birçok kent (Pamphylia’da Attelia79 ve Perge80,
Phrygia’da Hieropolis81 vb.) vardır. Ayrıca Apollon’un oğlu Mopsos tarafından kurulan
kentlerde sayıca fazladır82. Yunan efsanesine göre; Troia Savaşı'ndan geri dönen
Mopsos, Tauros (Toros) Dağları'ndan Pamphylia, Kilikya ve Suriye'ye kadar gider ve
bu geçtiği yerlerde kentler kurar83. Antik Dönem yazarlarından Menandros (3.17),
Apollon’un koloni kuruluşunda önemli bir yere sahip olduğunu belirtir. Kentler
yöneticileri, anlaşmazlıklara düştüklerinde Delphoi Apollon’u bu anlaşmazlıkları
gidermek için danışılan bir karar merkezidir.
76 Nolle, 2015, s. 4. 77 Nolle, 2015, s. 3. 78 Roscher, Lexikon, Ktistes, 1580, 20, vd. 79 SEG 6. No. 651; IGRR III, no, 781. 80 Taşlıklıoğlu, Z., Anadolu’da Apollon Kültü İle İlgili Kaynaklar, İstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Yayınları, no: 995, İstanbul, 1963. 81 IGRR IV, no. 808, Taşlıklıoğlu, 1963, s. 158; Gürdal Tayyar, Anadolu’da Apollon Kültü,
(Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2007, s. 18. 82 Nolle, 2015, s. 4; Prinz, F., Gründungsmythen und Sagenchronologie (Zetemata 72),
München 1979, s. 21; Scheer, T. S., Mythische Vorväter. Zur Bedeutung griechischer
Heroenmythen im Selbstverständnis kleinasiatischer Städte (Münchener Arbeiten zur Alten
Geschichte 7), München 1993, s. 182-210. 83 Prinz, 1979, s. 21.
16
Hellen düşüncesine göre, güçlü bir koruyucu tanrı olmazsa hiçbir kent varlığını
uzun süre sürdüremezdi84. Homeros destanlarında, Apollon ve Poseidon Troia’nın sur
duvarlarının yapımında birlikte hareket ettikleri ifade edilir85. Ayrıca Apollon’un
kolonistlere ana kentten yeni yerleşim yerine kadar koruyucu tanrı olarak refakat
ettiğine de inanılırdı86.
Kent kurma konusunda Apollon, liderdi (Ἀρχηγέτης) ve Delphoi Tanrısı
(Δελφίνιος), okyanuslardan geçen yollarda oikistes’leri doğru yerlere
yönlendirmektedir. Kent kurma ve Hellen kültürünün merkezinde bulunan örnek rol,
özellikle Kallimakhos tarafından ifade edilmektedir. Kent kuran insanlar, Apollon’un
adımlarını izledi. Çünkü Apollon kentlere daima merhamet eder ve kentin kuruluş
temellerini oluştururdu87. Bu konuda tartışmalar yürüten Leschhorn’a göre, Apollon'un
kentin kurulmasına yardımcı olduğunu iddia eden yirmi altı polis vardır88.
Apollon’nun kurduğu kentler arasında, her şeyden önce, kuruluşunda
Delphoi'nun direkt etkisini belirten, sikkeler üzerinde bir tripod ile vurgulanan, Güney
İtalya ve Sicilya'da 12 Yunan kolonisi bilinmektedir89.
Hera, kolonileşme hareketinde yer alan önemli bir tanrıça olarak kabul
edilmektedir. Homeros'taki (Hom. Od. 7.69-72) bir pasaj, Hera'nın Iason ve
Argonotlar’a tehlikeli sularda yolculuklarında rehberlik ettiğini göstermektedir. Hera,
Samos’taki bir yazıtta kurucu tanrıça olarak belirtilir90. Hera'nın kolonilerdeki nüfuz
etkisinin, salt deniz yoluyla seyahat edenleri koruma boyutunda kalmadığı ayrıca
sömürgeci yerleşimdekilerin evliliklerini yönlendirerek neslin devamını sağladığı da
varsayılmaktadır91.
Poseidon ve Zeus kent kuruluşlarıyla ilişkilendirilen diğer tanrılardır. Daha
öncede değinildiği gibi Poseidon ve Apollon Troia surlarının inşa edilmesine yardımcı
84 Nolle, 2015, s. 9. 85 Hom, Il, 21. 441-447; Paus. 1.42. 1-2. 86 Lane, 2009, s. 15 87 Nolle, 2015, s. 3 dp. 10. 88 Leschhorn, 1984, s. 360-363; Nolle, 2015, s. 4. 89 Malkin, 2009, s. 375. 90 IG XII. 61, Samos 4. 91 Lane, 2009, s. 56-57.
17
olmuşlardır92. Zeus’un, kartalının Omphalos'u Delphoi'da koruması, kentin
koruyuculuğunu üstlendiğini göstermekle beraber bu girişimi izlediğini de
göstermektedir. Hellenler’in batıda ilk kez kolonileşmeye başladıkları süreçte Zeus'un
kuruluşlarla ilişkili olduğu konusunda az miktarda kanıt bulunmasına rağmen,
Hellenistik Dönem’de Zeus'u oikistes ya da arkhegetes olarak belirten çok sayıda yazıt
vardır93.
Zeus’un yeni bir kentin kuruluşuyla ilgili mitosuna yönelik bazı sikkeler
üzerinde Zeus’un kartalının bir tapınak önündeki bir sunaktan sunu yapılmış bir
hayvanın parçasını alarak yeni kentin kurulacağı yere bırakması sahnesi anlatılır94.
Helenistik Dönem’de Hellen kahramanların veya yabancı kralların Zeus'un isteklerine
göre yeni bir kent inşa etmek için tanrıların kuşları tarafından yönlendirildiği
bilinmektedir95. Buna bir örnek, Karia'daki Aphrodisias'ın kuruluş mitosudur. Karia
kentinin Aphrodite kültü, önem kazanmadan önce, Zeus aynı zamanda Aphrodisias'ı
oluşturan küçük kasabalardan birinin baş tanrısıydı. Kentin kuruluş mitosunu anlatan
sahne, şehrin bazilikasına yerleştirilmiş olan kurucu mitleri anlatan kabartmalarda yer
almaktadır96.
1.5. Kolonizasyon Dönemi’nde Kehanet Merkezlerinin Rolü
1.6. Delphoi Kutsal Alanı
Delphoi, Parnassos’un güney kısmında yer alır ve burada Apollon’a adandığı
bilinen tapınağın tarih öncesi dönemlerde Girit Adası’ndan veya Anadolu’nun
güneyinden bir yerden buraya getirildiği düşünülmektedir97 (Harita 3). Antik Dönem’de
kent ve sağlıkla ilişkili tanrıların kutsal alanları genellikle bir su kaynağının yakınında
kurulur ve bu kaynaklar kutsal kabul edilirdi98. Delphoi kutsal alanı da MÖ 8. yüzyılda
92 Hom, Iliad, 21. 441-447 93 Leschhorn, 1984, s. 366 94 Anadolu’da Zeus kartalının kent kurmada ön bilicilik yaptığı ile ilgili çalışma için bakınız
(Nolle, 2015, s. 1-88). 95 Nolle, 2015, s. 42. 96 Yıldırım, B., “Identities And Empire: Local Mythology And The Self-Representation Of
Aphrodisias”, Borg, B. E. (eds), Paideia: The World of the Second Sophistic. De Gruyter, 2008,
s. 32. 97 Thomson, 1983, s. 112-323-324; Levi, 1987, s. 73. 98 Şahin, 1998, s. 24.
18
etkileyici bir su kaynağının çağladığı yerde kurulur99. Kutsal alanın ne zamandan beri
kullanıldığı hakkında net bir bilgi yoktur. Ancak MÖ 9. yüzyıla tarihlendirilen Myken
Dönem’i sonrasına ait birkaç parça seramik kutsal alanın en erken izlerine ışık
tutmaktadır100.
Antik Dönem yazarları da kolonileşme ve orakl arasında, özellikle Apollon’un
Delphoi’daki orakl ile yakından ilişkili olduğuna inanıyorlardı101. Hellenler’in Pythia
adındaki Delphoi oraklı, MÖ 8. yüzyılın sonlarında Hellen dünyası için önemli
kararların danışıldığı kişi haline gelmiştir. Pythia oraklı sadece Hellen halkları dışında
başka halklara da kehanette bulunmuştur. Anadolu’da bulunan Phrygia Kralı Midas
tahtını hediye olarak Delphoi’ya ve Lydia Kralı Gyges’in birçok kıymetli eşyasını
Delphoi Apollon Tapınağı’na kehanet için sunması bunun en güzel örneğidir102.
Tanrının Delphoi’daki tapınağı Homeros zamanında da kehanet merkezi olarak
büyük bir öneme sahiptir. Delphoi, toplumu düzenleyen bir özelliğe sahipti. Sağlık ve
hastalık, barış ve savaş koloni kurma ve göç etme, suç ve ceza konularında karar verici
aynı zamanda yönlendirici bir konumdadır103. Orakle, eski örf ve adetleri düzene
sokması, kültürel hayatı ve sosyal yaşantıya yön vermesi, eski inançlarla çatışan
düşüncelerde ara buluculuk yapması için karar mercii olarak başvurulmaktadır. Ayrıca
Kolonizasyon Dönemi’nde yeni kentlerin ihyası ve inşasında etkin rol oynamıştır104.
Kolonizasyon uzun ve tehlikeli bir süreçtir. Bu süreç muhtemelen pek çok
Hellen halklarının işbirliğini ve korunmasını da içermektedir. Koloni kurmadan önce,
Delphoi kâhinine kurulacak kentin uygunluğunu onaylatmak için danışılmaktadır. Tanrı
tarafından onay verildiğinde kolonistler önceden belirlenmiş kişilerle ana yurtlarını
bırakarak koloni kuracakları yere doğru yola çıkarlardı105. Yunan anakarasında Delphoi
Apollon bilicilik merkezi, bilinen en büyük inanç ve kehanet merkezidir. Hellenler
99 Levi, 1987, s. 73; Lane, 2009, s. 19. Kehanet merkezi MÖ 9-8 yüzyıllarda kurulmuş
olmalıdır. MÖ 8. yüzyılın son çeyreğinde görülen kültüre yönelik gelişmelerin arttığı ve bunun
muhtemelen kehanetin kurulması ile aynı döneme denk geldiğini göstermektedir. 100 Levi, 1987, a.g.e., vdd; Lane, 2009, s. 19. dp. 11. 101 Hdt. 5. 42. 102 Hdt. I. 14 103 Levi, 1987, s. 78. 104 Mansel, 2011, s. 145. 105 Lane, 2009, s. 17.
19
abartılı bir yaklaşımla dünyanın merkezi Delphoi olarak görmüşlerdir106. Bunun dışında
bu büyüklükte ve zenginlikte diğer merkez Delos Adası’ydı.
Koloniyi kuracak oikistes’in önceden belirlediği bir yer var ise, oraklın bu yerin
uygunluğu hakkında kehanette bulunması istenirdi. Genellikle bu yer oikistes’in istediği
bir cevaptır107. Tanrıya danışılması ve onay alınması, yolculuğun selametini ve sorunsuz
bir şekilde bitirilmesi için de ayrıca önemlidir108. Herodotos’ta Delphoi’un öneminden
bahsetmektedir. Herodotos, MÖ 6. yüzyılın sonlarında sömürgeleştirmeye başlayan ve
“Delphoi'ye danışmayan ya da diğer geleneksel şeylerden hiçbirini yapmayan” Darios'u
eleştirir109. Tüm bunlardan anlaşılacağı üzere her ne kadar Delphoi'deki Apollon'un
kehanet merkezi, denizaşırı yerleşimlerin başarılı bir biçimde kurulması ile bağlantılı
olsa da, Didyma ve Delos'daki Apollon oraklı gibi diğer kehanet merkezleri de
kolonileşme ile yakından ilgilidir110.
1.7. Didyma Apollon Kutsal Alanı
Küçük Asia’da Hellen kenti olan Miletos 20 km. mesafede bulunan Didyma
Apollon Kutsal Alanı, Brankhid denilen bilici rahiplerin kehanette bulunduğu bir
merkezdir111 (Harita 3). Antik yazarlardan tarihçi Herodotos (MÖ 5. yüzyıl) ve gezgin
yazar Pausanias’ın (MS 2. yüzyıl) verdiği bilgiye göre, Brankhidai olarak da anılan
kutsal alanın kuruluşu MÖ 2. binyıla, Yunan öncesi dönemlere dayanır112. Merkezin
kuruluşu ile ilintili farklı mitoslar var ve bunlar genellikle birbiriyle çelişir. Kült
efsanesine göre, dişi Titan Leto baş tanrı Zeus ile birleşir ve daha sonra kehanet merkezi
olacak olan bu kutsal alanda Apollon’a gebe kalır113. Bu mitos Yunan öncesi dönemlere
işaret eder. Efsaneye göre Apollon, Brankhos adlı çobanı kutsal kaynağa (ayazma)
106 Levi, 1987, a.g.e., vdd. 107 Lane, 2009, 15. 108 Malkin, 2009, s. 275. 109 Hdt. 4. 44. 110 Yılmaz, S., Klaros ve Delphoi Bilicilik merkezlerindeki Kehanet Personeli ve Objeleri, Ege
üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı, (Yüksek Lisans Tezi),
İzmir, 2013, s. 1. 111 Hdt. 1.46, 92, 157-159; 2. 159; 5. 36; Strab. 14.1.15. 112 Andreas E. FURTWÄNGLER, Didyma, Brankhidt Kahinleri, Aktüel Arkeoloji , s. 66.
Didyma’daki Apollon kültü ve kehanet merkezi Ion kolonizasyonundan çok daha eskiye
dayanmaktadır. Bkz. Paus. VII. 2. 113 Erhat, 2011, s. 47
20
koruyucu yapar ve ona bilicilik yetisini verir114. Didyma, MÖ 8. yüzyıldan MÖ 494’teki
Ionia Ayaklanması’na kadar özerk bir kehanet merkezi olarak Brankhid rahipleri
tarafından yönetilir115.
Ionia bölgesinin önemli kentlerinden biri olan ve aynı zamanda bu kehanet
merkezinin ana kenti konumunda yer alan Miletos’un kurduğu veya kuruluşuna katkı
sağladığı kolonilerinin büyük bir kısmı bilinmektedir. Miletos kentini kurmak için
Neileus’un Didyma Apollon’una başvurduğu bilinmektedir116 Miletos’un, Karadeniz,
Kuzey Ege, Propontis ve Hellespontus’da toplamda 90 koloni kenti kurduğu söylenir117.
Miletos kolonilerinin erken dönemleri için kuruluş tarihleri, Didyma’nın arkeolojik
buluntuları ile çağdaş olup en eski kalıntılar MÖ 8. yüzyılın sonlarına kadar gider118.
Orpheus’taki bir bölümde (Argonautica, 152-3), Neileus’un Miletos’u kurmadan önce
Didyma Apollonu’na danışmış olması ve MÖ 6. yüzyılda Didyma kehanet merkezinin
kolonizasyonlarla olan ilişkisini gösteren en önemli veri olarak gösterilebilir.
1.8. Delos Apollon Kutsal Alanı
Apollon’un Delos Adası’nda doğduğu söylenmektedir119 (Harita 3). Homeros’un
destanlarında Apollon’a ayrılmış iki övgü yer alır. Birincisi Deloslu Apollon’a, ikincisi
Delphoi tanrısına sunulmuştur. Anlatılan iki hikâyede Delos övgüsü daha eskiye
giderken, Delphoi daha yeni ve sonradan eklenmiştir. Bu sayede Delphoi zenginliğine
zenginlik katmış ve öbür bilicilik merkezlerini gölgede bırakmıştır120. Erhat, tanrının
asıl doğuş yerinin Anadolu kıyılarında Lykia olduğu ve doğduğu kent olarak da Patara
olduğu belirtilirken tanrının kültü önce adalarda daha sonra Yunanistan’da yayılınca
tanrıya olan ilgi artmış ve tanrının koruyuculuğunu elde etmek için efsaneler
düzmüşlerdir. Bütün bunlardan anlaşılan şu ki, bilicilik merkezleri kentlere zenginlik
katmıştır. Aynı zamanda Apollon biliciliği bir prestij ifade ettiği gibi Kalkhas ve
Mopsos kahramanlarının Troia Savaşı’ndan sonra kent kurmada rol alması köken ve
daha eskiye olan ilgiyi arttırmıştır. Herodotos’tan edindiğimiz bilgiye göre,
114 Erhat, 2011, a.g.e., s. 49. 115 Andreas E. FURTÄNGLER, Didyma, Brankhis Kahinleri, Aktüel Arkeoloji, S. 66. 116 Mac Sweeney, 2013, s. 49. dp. 10. 117 Malkin, 2009, s. 278; Tekin, 2014, s. 72; Schwertheim, 2009, s. 38. 118 Lane, 2009, s. 30. 119 İl. 1,9 ve 36; Price, 2005, s. 118, fig, 17-18; Erhat, 2011, s. 47; 120 Erhat, 2011, s. 47.
21
Pesistratos’un Atina’ya üçüncü kez egemen olduğu bir dönemde (MÖ 6. yüzyılın
sonları) oraklların söylediklerine uyarak Delos’a yardım etmiş ve bu şekilde kentin
canlandırılmasına katkı sunmuştur121. MÖ 522 yılında Polykrates tarafından düzenlenen
Delos-Pythia festivaliyle Delos Kutsal Alanı önemli bir merkez haline getirilmiştir.
121 Hdt. 1. 64.
22
İKİNCİ BÖLÜM
2. KURULUŞ MİTOSLARI VE KTİSTES
Ktistes’ler (κτίστης), en geniş anlamıyla bir kurucu-bir kent kurucusunu
tanımlamak için kullanılan eski Hellence bir kelimedir122. Helenistik Dönem’de,
ktistesler az ya da çok, bir kentin kurucusunu tanımlamak için oikistes’lerin yerini
alır123. Roma İmparatorluğu Dönemi’nde tamamen ktistes terimi kullanılır. Ktisein
terimi, kurmak, inşa etmek kuruluşun teknik bölümünü tanımlar. Bu nedenle ktistes
yalnız kent kurucularını değil; imparatorluk kurucuları olduğu gibi bir yapının kurucusu
veya kurucuları anlamına da kullanılmaktadır124.
Kurucuya verilen isim oikistes, ktistes bazı durumlarda arkhegetes olarak ifade
edilmektedir125. Kurucu tanrı veya kahraman hatta insanlarda bu unvanlarla
tanımlanmaktadır126. Efsanevi bir kahramanın yanı sıra bir şehir kuran Helenistik bir
kral Büyük İskender ktistes unvanıyla onurlandırılmaktadır127. Ktistes, ayrıca hanedan,
kült dernekleri ve diğer toplulukların kurucularını tanımlamak için de
kullanılmaktadır128. Bununla birlikte, Roma Dönemi’nde, imparatorlara ve şehir için
olağanüstü bir faaliyet yapmış olan önemli vatandaşlara, örneğin kentin bir kısmını inşa
etmiş ya da kenti yeniden inşa etmişse, ktistes unvanı ile onurlandırılırdı129. Ktistes’ler
şehir içinde belirli unvanlar, imtiyazlar veya bağışlar almışlardır130. Kentlere yaptıkları
yardımlarından dolayı, Küçük Asia’da ktistes unvanına layık görülmüş, birçok kişi kent
bulmak mümkündür131.
Ktistes’ler kentler için büyük bir öneme sahiptir. Bunlar bir kentin imajını ve
saygınlığını artıran, farklı şekillerde statü kazandıran kentin kimliğini oluşturan
122 Pekman, A., Eskiçağda Bazı Anadolu Şehirlerinin Tanrı ve Kahraman Ktistesleri, İstanbul,
1970, s. 7. 123 Ziegler, 1998, s. 688. 124 Leschhorn, 1984, s. 333; Ziegler, 1998, s. 689. 125 RE: Prehn, 1967, Ktistes, 2083-2087. Tanrı ve kahraman kurucular için bakınız. 126 Leschhorn, 1984, s. 1. 127 Leschhorn, 1984, s. 202-309, 352-359. 128 Mortensen, 2015, s. 213. 129 Ziegler, 1998, s. 689; Mortensen, 2015, s. 214. 130 Leschhorn, 1984, 4-5; Strubbe, 1984-86, s. 289-298. 131 Weiss, 1984, s. 187. Pergeli Plancia Vari buna örnek verilebilir.
23
kişilerdir. Bu nedenle ktistes terimi, kurucuların diplomatik müzakerelerinde yer alması,
ayrıca kentsel peyzajda kentin görünen yüzü olarak önemli bir karakterdir.
Aphrodisias’ta ele geçen yazıtlarda anılan Claudius Aurelius Zelos sadece kentteki en
büyük binaların ktistes’i olarak anılmakla kalmamış132, kentteki en önemli memurluklar
olan arkhiereus, tamias, neopoios (tapınak yöneticisi) gibi görevleri de üstlenmiştir.
Ayrıca kentin zor durumda olduğu konularda da hukuki savunmalarıyla ülkesine birçok
başarı kazandırmıştır.133
Küçük Asia kentleri, Hellenistik ve Roma Dönemi boyunca efsanevi
geçmişlerini politik meselelerde, özellikle de Hellenistik Dönem’de, diğer kentlerle
diplomatik bağlar oluşturmak için kullandı134. Hellenistik ve Roma Dönemi boyunca
ktistes unvanı kentler için farklı roller almaya başladı. Hellenistik Dönem’de bir bölgede
örneğin; Ionia’da kentler, kendi prestijini güvence altına almak için, Roma Dönemi’nde
ise hayırseverler tarafından tarihin bir parçası olmak için kullanıldı135. Kentler
arasındaki bu bağlar, ana şehir ve koloni şehir olarak tarihsel bağlar ile birbirine bağlı
olabilir ya da kahraman atalarına dayanabilmektedir.
Efsanevi geçmişi uyarlayarak, akrabalık ve ortak bir geçmiş yaratmak
mümkündür136. Antik Dönem’de, kentlere mitolojik geçmiş uyduran tarih uzmanları
vardı137. Hellenistik Dönem’de patlayan ve Roma İmparatorluk Dönemi’nde de
kullanılan mitoslar üzerinde, yeniden yazılı veya sözlü olarak değişiklikler yapılmaya
ve yenisi üretilmeye devam edildi138. Her kentte, birkaç kişiyi içeren mitlerin bir
kurgusu ve bu kurguyu başka bir şehirdeki mitos ile bağlayarak geçmişi daha eski olan
kentlere akraba olduklarını gösteren hikâyeler vardı. Bununla birlikte kentin geçmişi,
daha eskiye götürerek mitolojik kurgu ile desteklenmiş oldu. İki kent arasında ilişkilerin
birbiri ile bağlanmasında akraba kurucu veya ortak kurucu varsa, bu daha kolay şekilde
132 CIG 2845; MAMA VIII 564; REG 19, 1906, 279; Robert 1966, 396; Puech 2002, 169, no.
62. 133 Le Bas–Waddington 1870, 1598; Puech 2002, 471, no. 260; Özlem–Aytaçlar 2006, 146, no.
128.
134 Mortensen, 2015, s. 214; Mac Sweeney, 2013, s. 16. 135 Mortensen, 2015, s. 223. 136 Mac Sweeney, 2013, s. 16; Scheer, 1993, s. 133-151; Strubbe, 1984-86, s. 268. 137 Weiss, 1984, s. 189. 138Mac Sweeney, 2013, s. 9.
24
gerçekleştirilmektedir139. Ancak iki kent arasında bağlantının kurulması bu kadar basit
değildir. Kentler aralarındaki bağların, doğruluğu için efsaneleri yeniden uyarlamak
zorunda kaldılar140. Bu ortak akrabalık, Helenistik Dönem’de diplomatik müzakerelerde
önemli bir rol oynadı. Diğer kentleri farklı konularda ikna etmek gerektiğinde, akrabalık
ilişkileri ön plana çıkarıldı. Akraba olmaları bir birlerinin isteklerini yapma
mecburiyetinde bıraktı141.
Kentler arasındaki ilişkileri de güçlendiren köken arayışı ve ortak mitolojik
hikâyelerde ortak paydalar aramak, kentler arasındaki bağı kuvvetlendirdi. Bir Hellen
kentinin kendisinin anlamlandırılması ve tarihteki yerinin ehemmiyetinin devamı onun
kökeni eski bir geçmişe sahip olmasıyla ilişkilendirildi142. Kentler kökenleri hakkında
her yerde ve her zaman övünürlerdi ve bu bir kamu işi olarak görülürdü. Bir konuşmacı
konuşmasında soy atalarını ve kurucularını sürekli olarak dile getirmesi bir kural haline
getirilmiştir143. Özellikle Roma İmparatorluk Dönemi’nin büyük konuşmacıları da bu
geleneğin izlerini sürdürmüştür144. Dion, Nikaia kentinin meşhur kurucu gelenekleri
hakkında atıfta bulundu145. Sofist Aristides, Asia Birliği’nden önce Pergamon, Smyrna
ve Ephesos gibi şehirlerin aynı derecede parlak kurucu geleneklere sahip olduğundan
bahsetmektedir146. Hemen her durumda, resmi bir binaya varışta, resmi bir yerde,
büyük festivallerde, agonistik festivallerde, sporcuların önünde, doğum günleri ve
cenaze törenlerinde, valiye yapılan konuşmalarda, her zaman ve her durumda kurucu
gelenler ve efsaneler her zaman yer alırdı147. Bir konuşmanın konusu ne olursa olsun,
ktistes’leri onurlandırıldığı için konuşma büyük bir coşkuyla dinlenirdi. Yarışma
kazanan bir sporcunun, kendi kökeni veya kentin kuruluşu hakkında efsanevi bir hikaye
anlatması bir zorunluluktu. Eğer isterse ataları hakkında kentin gücü hakkında kente
övgüler sunar. Hangi ktistes olursa olsun, bir tarı mı, kahraman mı ya da yaşlı bir adam
139 Price, 2005, s. 221. 140 Mortensen, 2015, s. 214. 141 Scheer, T. S., ‘The Past in a Hellenistic Present: Myth and Local Tradition’, A Companion
to the Hellenistic World, Andrew Erskine (eds), 2013, s. 217. 142 Ziegler, R., ‘Alexander der Grosse als Stadtegründer. Fiktion und Realitat’, Stephanos
nomismatikos: Edith Schönert-Geiss zum 65. Geburstag, Peter, U., & Schönert-Geiss, E. (eds),
Berlin: Akademie Verlag, 1998, s. 681. 143 Weiss, 1984, s. 190. 144 Weiss, 1984, a.g.e., dp. 95. 145 Dio Chry. 39,1-2.8. 146 Ael. Arist. 23,15.26. 147 Weiss, 1984, s. 190.
25
mı veya son zamanların hükümdarı mı onu görmezden gelemez onunla ilgili bir şeyler
anlatmalıdır. Bir cenaze töreninde ölen kişinin atası kimdi? Onun yerli veya göç ettiği
Dor, Ion veya Hellen olduğu öne çıkartılırdı148.
Kentin ktistes’i siyasi varlık kazanarak iki kentin arasındaki anlaşmayı temsil
eden homonoia anlaşmalarında kenti temsil eden siyasi bir güç olarak kullanıldı.
Mitolojik hikâyelerin yaratılması sürecinde, her bir kentin kimliği yavaş yavaş ortaya
çıktı. Bu kimlik, kentlerde yaşayan vatandaşların öz benlikleri için önemlidir.
Küçük Asia kentlerinin kuruluş mitosları ve kurucu kahramanlarına yönelik
veriler oldukça sınırlıdır149. Az sayıda kentin kurucusu ve kuruluş mitolojisi hakkında
bilgiye sahibiz150. Kuruluş mitolojilerinin anlatıldığı edebi, epigrafik ve arkeolojik
veriler, kentlerin kuruluşu ile ilgili kesin olmasa da bir takım fikirler sunacaktır. En
azından bazı kentlerin eksik veya hiç anlatılmayan kuruluş mitosları gün yüzüne
çıkacaktır. Kuruluş mitlerine başka bir kanıt ikonografidir. İkonografik anlatımlar; özel,
sivil ve evrensel özellikleri taşıyan buluntular üzerinde hikâyenin bir bölümü veya
tamamı görülebilmektedir. Sikkeler veya özel halka açık anıtlarda sergilenmek üzere
seçilen görüntüler, bazen bir şehrin kuruluş hikâyesinden bölümler veya oikistes
betimlenirdi. Bu sayede anlatılan mitolojik hikâye kentin görsel hafızasında yüzyıllarca
hatırlanacaktır.
2.1. Kuruluş Efsanelerinin Ortaya Çıkışı
Efsanelerde, birbirine geçmiş, tamamen gerçek düşüncelerden ayrılmış, eylemler
o kadar çoktur ki bazen çok az gerçeklik yüzeyde kalmıştır151. Çoğu durumda bir
efsanenin ne zaman ve nasıl ortaya çıktığını, ne kadar etkili olduğunu ve nasıl
yayıldığını tam olarak bilemediğimiz için, bir kentin kuruluş efsanesi düşüncesinden ne
kadar etkilendiğini söylemek zordur152. Herodotos, Pausanias veya Strabon tarafından
birçok kuruluş mitosu ve yerel gelenekler tartışılmıştır. Bunlar gibi yazarlar, yerel tarihe
ve sözlü geleneğe ait bilgileri toplamışlardır. Anlatılanları kendi yorumlarıyla
148 Weiss, 1984, s. 190 149 Küçük Asia kentlerinin kuruluşu üzerine çalışma Bknz. Strubbe, 1984-86; Weiss, 1984. 150 Kuruluş mitolojileri ve kurucu ktistes çalışmaları için Bknz. Prinz 1976; Thür 1995;
Rathmayr, 2010; Mac Sweeney, N., Foundation Myths and Politics Ancient Ionia, 2013;
Mortensen, 2015. 151 Nolle, 2015, s. 2, dp. 5. 152 Mac Sweeney, 2013, s. 49.
26
birleştirerek, tanımladıkları yerlerin sosyal kültürel ve coğrafyaları hakkında bilgiler
sundular153. Daha sonraki yazarlar tarafından aktarılan anlatılar, efsanenin dolaşımda
olduğu gerçeğini doğrulamaktadır. Hesiodos MÖ 7. yüzyıllarda yaşamış ve tanrılar,
ziraat ve kır yaşamı üzerine yazılar yazmıştır. Aynı zamanda tanrılar ve kahramanların
ilişkilerini tutarlı bir biçimde sistemleştirmiş ve polislerdeki egemen aile soylarını
efsanevi kahramanlara dayandırmaktadır. Soy atalarına ilgi önemli ölçüde artmış, kent
kurucularının efsanevi kökenleri geçmişi en eskiye dayandırmaya çalışılmıştır.
Hellenler, geçmişi çok eski zamanlardan elde edilen somut kanıtlarla değil,
geleneksel hikâyeleri ve efsanelerin yardımıyla yeniden inşa ettiler154. Bununla birlikte,
kent kuruluşları hakkındaki mitolojiler, anlatılmaya başlandığında, bu süreçlerde yer
alanların düşünceleri, belli yönlerde beklentileri, eylemleri ve tepkileri farklılık
göstermiştir155. Kent kuruluşunda ortaya atılan efsaneler, kentle ilişkilendirilen
kahraman ve soyları birbiriyle karmaşık ilişki içinde olup bir toplumun kimliğinin
kökeni ortaya çıkarmak için sunulmuş hikâyelerdir156. Genel olarak kurucu efsanelerin
oluşumu, ilk kent devletlerinin ortaya çıkmasından yaklaşık iki yüz yıl sonra MÖ 5.
yüzyılda başlamaktadır157.
Antik Dönem’de bazı kentler kendilerine geçmiş yaratma yarışına girerler ve geç
dönem kentleri erken dönemde kurulmuş kentlerden geri kalmak istemedikleri için
kendilerine eski kuruluş efsaneleri üretirler158. Bazı kentler, isimlerinden kurucu ktistes
yaratılar ve onları ünlü kahramanlarla hatta tanrılarla ilişkilendirdiler159. Yunan
kentlerinin, Hellenistik ve Roma Dönemi’ndeki anlaşmazlık ve birbirleri ile üstünlük
mücadelesi bu türden efsanevi hikâyelerin çokluğunu beraberinde getirmiştir160. Böyle
ilahi bir faaliyet, yalnızca bir kentin refahı ve başarısı dışında, aynı zamanda kentin
153 Mac Sweeney, 2013, s. 49. Dp. 63. Pausanias’ın yerel gelenekler için iyi bir kaynak
olabileceğini savunur. 154 Scheer, 2013, s. 217. 155 Nolle, 2015, s. 2, vdd. 156 Weiss, P., 1984, Lebendiger Mythos: Gründerheroen und Stadtische Gründungstraditionen
im Griechisch-Römischen Osten, in WJA 10, 1984. s. 193-194; Scheer, 1993, s. 67-70. 157 Leschhorn, 1984, s. 1. 158 Weiss, 1984, s. 179-208; Strubbe, J., Gründer kleinasiatischer Stadt: Fiktion und Realitat, in:
AncSoc15-17, 1984-86, 253-304. 159 Leschhorn, 1984, s. 374, Nr. 91 vdd. Erythrai (Erythros), Ilon (İlias), Kyzikos (Kyzikos),
Magnesia am Meandrum (Magnetos), Miletopolis (Miletos), Parion (Parios), Tralleis (Tralleus),
Xanthos (Xanthos); Nolle, 2015, s. 3. 160 Strubbe 1984-86, s. 257 -268.
27
unutulmaması ve uzun süre hatırlanması için de üretilmiştir. Bu mitosların uzun süre
kentin hafızasında yer yapması, kente saygı ve güven sağlamaktadır161.
İlk kent kuruluşları oikistes’lerin önderliğinde hızlı bir şekilde karar verilerek
yapılmıştır162. Kentlerin kurulmasında ana kent sistemli bir şekilde hareket etmiştir.
Kentin kurucusu (oikistes) soylu ailelerden seçilirdi. Kentin planlaması önceden yapılır,
kolonistler belirlenir ve genellikle yetişkin erkekler seçilirdi. Koloni toprakları eşit
parçalara bölünür, ritüeller içinde bir bölüm ayrılır ve kişiler arasında toprak kavgaları
önlenmiş olurdu163. Kentlerin temel ritüelleri arasında sönmeyen ateş kavramı yer
alır164. Ana kentten kutsal, yeni kurulan koloni kente yani yeni ortak ocakta bir ateşin
yakılmasını içermekteydi. Bu ortak ocak (sonraki dönemlerde Prytaneion) hâkimlerin
ve elçilerin buluşma ve yemek noktasıydı165. Hellen kentlerinde birlik ateşi, (Koine
Hestia)’nın yaygın varlığı geçmişlerine odaklanma ve kuruluşla ilgili anıların
korunmasına yardımcı olması için önemli bir unsurdu166. Akdeniz ve Karadeniz kıyıları
boyunca koloni kentlerinin olduğu yerlerde, ortaya çıkmıştır. Hellen kentlerinde bir
koine hestia’ın yaygın varlığı kimliğe odaklanmaya ve kuruluşlarla ilgili anıların
korunmasına yardımcı oldu167.
İlk kentlerin, var olduğu MÖ 8. yüzyılın ortalarından itibaren bu tür hikayelerin
anlatılmaya başlandığı ve yazılı edebiyatın hız kazandığı MÖ 6. yüzyılda bu hikayelerin
kaleme alındığı168 ve kent kabartmalarında, sikkelerinde ve hikayelerinde sıkça
işlenmiştir. Bu geleneklerin birçoğu en azından Hellenistik Dönem’in başından itibaren
dolaşıma girmiş olsa bile, hikâyelerin bir kısmı yalnızca MS 2. yüzyıl boyunca ayrıntılı
olarak ele alınmış görünmektedir169.
Kurucuların ortak hatıraları, Delphoi orakli ile ilişkili Panhellen düşüncesine
bağlıdır170. Delphoi kehanet merkezi MÖ 8. yüzyıldan ikinci yarısından itibaren Hellen
161 Nolle, 2015, s. 3. 162 Malkin, 2009, s. 274. 163 Levi, 1987 s. 76; Tekin, 2014, s. 76; Malkin, 2009, s. 274. 164 Malkin, 2009, s. 274. 165 Malkin 1987, s. 92-134. (Religion and colonistion in Ancien