ULUSLARARASI
ALEVI-BEKTA~I KLASiKLERi
SEMPOZYUMU
Editorler
SAKARYA ONivERSiTESi
08-09 Kasrm 2014
SAKARYA
Doc;. Dr. Silleyman AKKU$
Doc;. Dr. Ha~irrl"$AHiN
Yrd. Doc;. Dr. Muhammed Miicahid DUNDAR
Ar~. Gor. Habib KARTALOCLU .;
Ar~. Gor. Feyza DOCRUYOL
Uluslararas1 Alevi-Bekta~i I<lasikleri Sempozyumu
YaymNo:626
Yaymct Sertifika No: 15402
ISBN: 978-975-389-871-3 16.06.Y.0005.626
© Biitiin Haklan Tiirkiye Diyanet Vakb'na aittir. 1. Baskl, Mayts 2016, Ankara, 250 Adet
ilksay Kurulu'nun 26.11.2015 tarih ve 5-3 sayili karanyla uygun goriilm~ ve Tiirkiye Diyanet Vak& Miitevelli Heyet:i'nin 05.01.2016 tarih ve 1528 sayili karanyla basilrm~trr.
~'Bu kitapta yer alan makalalelerin sorumlulugu tebligcisine aittir."
W'MMA.~11C.~
U$1WIVI• I l'aJHfUtO t-IOUSt
Serhat Mah. 1256 Sokak No:ll Yenimahalle I ANKARA
Tel : 0312 354 9131 (pbx) Faks : 0312 354 9132
e-posta : [email protected]
Oz
Alevi-Bekta~i Klasiklerinin Ne~ri ve Bunlann Alevilik
<;ah~malanna Katlost
Dog~ KAPLAN·
Tiirkiye Diyanet Vakh 2007-2013 ytllan arasmda 13 adet Alevi-Bekta~i el yazmas1n1
"Alevi-Bekta~i I<lasikleri Serisi" ac:Uyla hplobasi.D'I olarak ya}'lmlaau~hr. Toplamda 17
kitap olmast tsngorillen bu seri ilgili ~evrelerce ma'kes bulmu~, bu seri temel almarak
makale, bildiri diizeyinde akademik ~al.t~~alar yapt.ldtgt gibi 08-09 Kasi.D'I 2014'te Sa
karya'da Alevi-Bekta~i Klasikleri Sempozyumu yap~ yine 28-29 Kastm 2014 yt!mda
Almanya Heildelberg' de bu klasikler merkeze almarak bir workshop· gerc;ekl~~tir.
Alevi-Bektli~i Klasiklerinin Diyanet tarabndan ne~redilmesi birc;ok a9dan ele~tiriye konu
edinilebilirse de, muhakkak surette giic;lii bir kururnsal yapt tarafmdan yapt.!mast gere
ken bu ~al.t~marun gi.in yiiziine c;Ikartlmt~ olmast her tiirlii takdirin iistiindedir. Bu ya
ym faaliyetinin en onemli sonucu kanaatimizce Alevilik ~~malanna belli bir standart
getirerek birbirinden farkh ve keyfi Alevilik tarumlamalanna son vermi~ olmastdtr .. Bu
bildiride oncelik.le yaymlanan Alevi klasikleri haklonda ozet bilgi verilecek ardmdan bu
eserlerin bir suuflandtrmast yapt.larak Aleviligi meydana getiren bile~enler gosterilmeye
c;al.t~tlacakhr.
Anahtar kelimeler: Alevilik, Alevilik-Bekta~ilik, Alevi.Klasikleri, Ti.irkiye Diyanet Vak.&,
elyazmast.
Girl~
Varhgrm biiyiik olc;iide sozlii kiiltiire dayah olarak siirdiiren Aleviligin mahiyeti, nast.l taru.mlanacagr gibi soru/n/larla ilgili muglakhk, ozellikle Alevi Klasiklerinin giin yiiziine r;t.l<masmdan sonra yava~ yava~ ortadan kalkmaya ba~lanu~br. Diyanet i~leri Ba~kanhgmm 2005 yt.lmda "Alevi-Bekta~f Klasikleri Dizisi" ad.tyla ba~latttgr proje ~er~evesinde ilki 2007 yt.lmda yayrm.lanmak iizere ~imdiye kadar 13 eser giin yiiziine 9kanlrm~trr.
-' Bu eserlere yoneltilen, ne~irlerin tek bir niishaya dayah olarak ya-
pt.lmast, edisyon-kritik kurallarma uyulmamas1 (Atalan, 2012:18) gibi kimi hakh ele~tirilere ragmen Diyanet'in adt ge~en projesi kanaatimiz- · ce son derece faydah bir ~ah~ma olmu~tur. Zira 1990'lara kadar -sozlii
* Doc;. Dr., Necmettin Erbakan Oniversitesi ilahiyat Fakilltesi, Konya,dogakaplan@gmail. com
303
kiiltiire dayah olmast sebebiyle- Alevilikle ilgili ortaya konan birbiriyle taban tabana Zlt, "miistakil bir din, bir mezhep, bir tarikat, Anadolu'ya
ozgii yerel bir inaru~, senkretik bir inane;, felsefi bir anlaYJ~, Anadqlu koyliisiiniin egemenlere kar~t isyaru gibi"1 tarumlamalar kaz:~tSmda Aleviligin iiniversitelerin c;e~itli bilim dallarmda ara~ttrmaya konu ol
masma paralel olarak Aleviligin yazth kaynaklart oldugu fikri ortaya c;tkn:u~ ve btmun neticesinde de Diyanet'in adt gec;en c;ah~mast ortaya
~ttr.
Esasen burada bu onemli c;ah~martm Diyanet i~leri tarafmdan ya
p~ olmas1 da ·ayn bir tarh~ma konusudur. Zira Diyanet 4Ieri'yle ilgili "Si.inn.i anlayt~m temsilcisi", "Siinnf-Heneff yorumtm temsilcisi
kurum"vb. yakla~unlar ya da algtlar, baz1 Alevf sivil toplum kurulu~larmm Diyanet'in bu ne~ir c;~masma "Siinnili.k iizerinden Alevilik tarurnlanacak", "Alevilik, Siinnfle~tirilecek", "ilgili metinler tahrif edi
lecek" ~eklinde ele~tirel yakla~malarma neden olmu~ ve bu c;ah~maya steak bakmadtklarmt deklere etmi~lerdir. Alevilerin onernli bir kesim.in temsilcisi konumtmdaki Cern Vakb, bu yaytnlarda bir tahrif olup olma- · dtgmt tespit ic;in bir inceleme heyeti kurmu~ ve bu heyet ~imdiye kadar
bu yaytnlarla ilgili olurnsuz bir degerlendirmede bulunm~~ttr.
Bize gore bir tiir "arkeoloji c;ah~mast" olan projeyle Alevilikle ilgili tarihin doni.iin noktast olacak bir c;ah~maya imza ablnu~ttr. Geleneksel Alevflikte bilginin ve srrrm tek sahibi olcu: Dedelerin ki~isel kitaphklarmdan ya da yazma eser kiitiiphanelerinden tenrin edilen bu eserlerin ttpklbasunlanyla birlikte yayunlanmast, giin yiiziine 9}<anlmas1, arhk Aleviligm mahiyetiyle ilgili yukanda arulan c;eli{;kili tanunlamalar ye
rine prttk ayag. daha yere basan objektif ve bilirnsel yakla~rmlar yapuabilmesine olanak haztrl~hr. Yaytnlanan bu eserlerle ilgili adt gec;en ele~tiriler bile bu "arkeoloji faaliyetinin" ne kadar faydah bir c;~ma olduguntm ba~ka bir gostergesidir.
1- Yayunlanan Alevi-Bekta~i Klasikleri
$imdiye kadar yayunlanan Alevf I<lasiklerine ba.ktldtgtnda bunlarm daha ziyade tasavvufi-ahlaki metinler oldugu m~ahede edilmektedir. · Esasen yaytnlanan I<lasiklerin, Aleviligin yazlh kaynaklan olan Buyruklar (jmam Cafer Sadzk ve $eyh Safi Bzwruklan), Velayetnameler/Menakzb-
1 Bu ~r yakla~unlarla ilgili olarak bkz.., Al}met Ya~ar Ocak, Tiirk Sujiligi11e Bnk1~/nr, istan-bul: lle~im Yay., 1996, s. 191-223. ·
304
nameler (Hacz Bekta§ Veli, Baba ilyas-z Horasani, Seyyid Ali Sultan, Hawn Sultan, $iicaettin Veli, Demir Baba, Otman Baba vb.),Faziletname-i imam Ali, Maktelle1~ Had'ikatu's-Sueda, Cabbar Kulu, Divanlar, Giilbankla1~ Terciimanlar ve Alev'i-Bekta§'i Nefes ve De~;i§leri2 arasmdan se~,;i.l.rni§ metinler oldugu aQ.khr. ·
Bu eserler dizi srrasma gore ~unlardrr:
1- Haa Bekta~-1 Veli, Besmele Tefsiri ($erh-i Besmele), haz., Hamiye Duran, Ankara: Tiirkiye Diyanet Vak.fi Yay., 2007.
2- Haa Bekta~-1 Veli, Makalat, haz. Ali Yllmaz-Mehmet Akku~-Ali Oztiirk, Ankara: Tiirkiye Diyanet Vak.fi Yay., 2007.
3- Kitab-z Dar, haz. Osman Egri, Ankara: Tiirkiye Diyanet Vakfl. Yay., 2007.
4- Haa Bekta~-I Veli, Ve,layetname, haz., Hamiye Duran, Ankara: Tiirkiye Diyanef: VakfJ. Yay., 2007.
5- Erkanname I, haz. Dogan Kaplan, Ankara: Tiirkiye Diyanet Vakft Yay.,2007.
6- Dastan-z llirahzm Edhem-Dastan-z Fatzma-Dastan-z Hatun, haz. Mehmet Mahfuz Soylemez, Ankara: Tiirkiye Diyanet Vakfl. Yay., 2007.
7- Kitab-z Cabbar Kulu, haz. Osman Egri, Ankara: Tiirkiye Diyanet VakfJ. Yay., 2007.
8- Seyyid Alizade Hasan b. Muslim, Hzzmu1me, haz., Baki Ya~a Alunok, Ankara: Tiirkiye Diyanet VakfJ. Yay., 2010.
9- Viraru Baba, hm-i Cavidan, haz. Osman Egri, Ankara: Tiirkiye Diyanet Vakfl. Yay., 2008.
10- Kaygusuz Abdal, Dil-gii§a, haz. Abdurrahman Giizel, Ankara: Tiirkiye Diyanet VakfJ. Yay., 2009.
11- Kaygusuz Abdal, Sarayname, haz. Abdurrahman Giizel,.Ankara: · Tiirkiye Diyanet Vak.fi Yay., 2012. ·
12- Abdulgani Muhammed b. Alauddin el-Huseyni er-Radavi', Fiitiivvetname-i tarikat, haz. Osman Aydmh, Ankara: Tiirkiye Diyanet.Val<n Yay., 2011.
13- Muhammed bin Hanefiyye Cengi, haz. Ceyhun Unliier, Ankara: Tiirkiye Diyanet VakfJ. Yay., 2010.
2 Aleviligin yaz:lh kaynak.lanrun neler olduguyla ilgili aynntili bilgi ic;in bkz. Dogan Kaplan, Yazr/1 Kily11nklarm11 Gore Alevilik, Ankara: Tiirkiye t5iyanet Vakft Yay., 4.bas1Dl, 2012 s. 93-97.
305
Yaymlanan eserleri klsaca tarutmak gerekirse dizinin ilk iki eseri
Hac1 Bekta~ Veli'ye nispet ed.ilen $erh-i Besmele ve Makiilat-z Hacz BekM~ Veli' dir. ilk eserde besmele ~ekmenin kula faydas1 ~e~itli ~ayelerle an
Ja~br. Omegm Mira~'ta, Cenab-1 Hak Teala, Rasul-i Ekrem (~.a.v.)' e
"Eger her i~te yardmumm seninle olmasrm istiyorsan, keremimi, liitfumu ve ism-i a'zammu bildiren adnn her an dilinde olsun."demi~, bun
Jar nelerdir diye soran Rasulullah'a, ism-i a'zam'm "Allah/' keremini
bildiren ismin "Rahman" ve liitfunu bildiren admm da R~ oldugu
soylenerek besmeleye ~aret ed.ilmi~tir. (Besmele Tefsiri, 2007: 42) Keza.
besmeleyle ~e ba~lamanm onem.ine dair Hasan-1 Basri, Ciineyd-i Bag
dadi, Seriy Sakati, Tai vb. biiyiik zahitlerin sozlerine yer verilmi~tir.
Hac Bekta~-1 Veli'nin Makfiliit adh eseri, ilk defa sistematik olarak
Orta Asya Tiirk Tasavvuf anlaYl~mda gorillen dort kap1 krrk makam
anlay~mm ortaya kondugu bir eserdir. Bu eserde ~eriat, tarikat, ma
rifet ve hakikatten olu~an dort kap1 ve her bir kap1da yer alan onar
makamdan bahsedilir. Toplamda krrkmerdiven basamagmdan olu~an
bu hiyerar~ik yap1da talibin b~lang~c; seviyesinden kemal noktaya ula
~abilmesinin yollan anlabhr.
Serinin iic;iincii kitab1 olarak yayunlanan Kitiib-z Diir, Alevi-Bekta~i gelenegmde dardan indirme erkfim aruyla arulan, olen bir ~inin ardm
dan iic;iincii, yedinci ve klrkmo giin yapilan dua ve haYII yemegi. ver
mek ~eklindeki uygulamaYl i~erir. Yakm akrabalaruun tertip ettigi. ve
dede nezaretinde ger~ekle~tirilen bu merasimde, olen ~inin bir tiir sorgusu yapi.larak varsa bor~lan ve alacaklan tespit edilir ve meclise
kati.lanlardan helallik talep ed.ilerek dualar e~ ve oliiniin hayrma ikrarnlarda bulunlll.ur. (Kitab-1 Dar, 2007:23-30)
Olen ki~inin yakmlarmdan bir veya birka9 dede ve merasime ka
ti.lanlar huzurunda "meydanda" dara durarak dedenin ya da hocanm
yaph~ duaya kabhrlar:
·Bismillahirrahmanirrahim. Hak Teala yoklan var edici ve olm~le
ri diri klha ve marazlan afvedici Kadir Padi~ah' hr. Dertlere derman,
hastalara ~ifa verici, ciimle marazlan afveyleye. Bugiin ve bu saatde ~ifa, sthhatler vere. Allah Allah! Ba' dehu amma ozii saf, kendi safi. bir
kac; miimin ve miislim karde~ler, dfu;a duralar ve eger zulm edici ve
yola ta~ aha, zalim elinden kurtara. Hak Teala Hazretlerine, reca ve
rninnet edeler .... Ba' dehu bu olmii~ kimsenin, Hak Teala' dan giinahrm
d.ileyiip, yolunun dmru ~ekiip, bu min val i.izere ideler: Bismillahi ve
306
billahi ve minallahi ve ilellahi ya mufettiha'l-ebvabi'n-riecat!... Bu okunan Kur'an-1 Azll:n'in ve Furkan-1 Kerim'in ve Kelam-1 Kadim'in izzeti ve §evketi ve kerameti ve bereketi ve fazileti hiirmeti i~ Hak Teala Hazretleri ol ge<;en merhumun kabrini Cennetu'l-Me'va, sualini asan eyleye. Azab1 var ise af eyleye, ciimle giinahlarrm bah§ eyleye, rahmet ve magfiret iizere, rahmetini ve magfiretini giinden giine ziyade eyleye! Diyelim Allah, Allah!. (Kitab-1 Dar, 2007:37-45)
Serinin dordiincii kitab1 Haa Bekta§-1 Veli'nin menkibevi hayatmm anlahldigx Velayehziime' dir. Bu eser, isminden de anla§Ilacagx i.izere onun velayetini ispatlayan sayxs1z kerametlerinin anlahldigx menakibname gelenegine ait bir eserdir. Eserde Haa Bekta§-I Veli'nin kerametlere dayah olaganiistii hayah; Velayetinin Horasan' da ortaya <;lkl§I, velayetinin Rum' da kakle§mesi, velayetinin peki§mesi ve halifelere aktarilmas1 §eklinde dart baliimde incelenebilir. (Soileau, 2011:. 507). Pir'in Borasan' da ortaya <;lkl§l Ahmed Yesevi ile miinasebeti ve onun i§aretiyle Anadolu'ya geli§i sadedinde anlahlmaktadu. (Duran, 2007:18)
Klasikler serisinin be§inci yayxru, Erkamuime adiyla yayxmlaruiU.§ olup Alevfler nezdinde <;ok deger verilen buyruk tiirlerinden $eyh Safi Buyruklarmdandu. Bu Buyruk tiiriinde genel anlahm $eyh Safiyiiddin Erdebili ile oglu $eyh Sac:lieddin Musa arasrndaki sorulu-cevaph diyaloglara dayanmakta olup bu diyaloglarda; §eriat, tarikat, hakikat, marifet, dart kap1, kirk makam, talib, musahib, miirebbi, rehber, miir§id, pir, yol-erkan, tac, post, terciiman, sehavet, marifet, yakin, sabrr, tevekkiil, tefekkiir, ilim, hilm, nza, §iikiir, zikir, uzlet, ihsan, zikir, §ii
kiir, terk, havf, reca, zevk gibi islam Tasavvufundaki tiim tarikatlarda garebilecegimiz, tasavvufi, ahlaki kelime ve kavramlardrr. Ancak bu metinlerde, Muhammed Ali'nin yolu, ii<; siinnet, yedi faiz, Muhammed Ali'nin yolu, on iki imamlar, on dart masum u pak gibi ayma konular da i§lenmi§tir. Seride <;lkan Hzzzrniime adh eserde boyle bir buyruktur.
Serinin altrna kitab1 Diistiin-z ibrahim Edhem-Diistiin-t Fatzma-Diistan-t Hiitun adh eser, on dokuz varakhk tamaxru mensur kii<;iik bir meCB'l.ua olup ii<; farkh hikayeden olu§maktadu. Birinci boliimde (1 b_1 O•) me§hur zahid ibrahim b. Edhem'in·(161/778) hayah ve kerametleri; ikinci boliimde (10a-14a) HZ. Fahma'nrn babas1 Hz.Muhammed (s.a.v.)'densonra ya§adigx iiziintiilii durumun tasviri, son boliimde ise (14•-19•), Hz. Peygamber doneminde Mekke' de ogluyla ya§ayan namazrrli kazaya brrakmayan, kimsenin gxybetini y~pmayan, Hlzrr peygamberin ziyaret
307
edip veli kullann sohbetinden zevk alcWdart (vr.14a) veli bir kadmm
hikayesine yer verilmektedir.
Kitfib-t"Cabbar Kulu, Cabbar Kulu adh bir dervi§in bizzat Hz. Pey
gamber (s.a.v.), Hz. Ali veya imam Cafer-i Sadlk'la iiveysilik -yaluy
Ja g6rii§iip kanu~masma dayarur. KanU§ulan kanular; $eriat, tarikat,
marifet, hakikat, halvet, tac, huka, evliyallk vb. tasavvufi kanulardlr.
(Kaplan, 2012: 96) Kitab-t Cabbiir Kulu ile ilgili yaptlan bir ~a!I§mada
(Unliisoy, 2007t bu eserin Anadalu' da Tiirk tasaVvuf anlamm.a gore
telif e~, dort kapt-klrk makam, tevhid, niibiivvet, mead, iman,
iman-amel ili~kisi vb. bazt dini-ahlaki kanulart i~eren tasavvufi nitelikli
bir eser aldugu ve i-;erisinde Safevi-$ii veya Hurt1fi' etkisinin goriilme
digi vurgulannu~trr. Yine bu ~ah$mada, Kitab-1 Cabbfir Kulu'nda tarikat ve hakikat ilminin a9k}aytost olarak Hz. Ali'nin merkezi bir kanumda
oldugu, ancak imfunet ve masumiyet kanusunda temel $ii unsurlarm
soz konusu edilmedigi vurgulannu~trr.
Kaygusuz Abdal'm Dil-gfl§ii adll"Goniil a~an" anlamma gelen ese
ri, Bekta~llik tarikatmda pir-i sam lakabtyla da antlan Abdal Musa'nm
sadik bir dervi§i alan Kaygusuz Abdal'm. nazrm ve nesir karl§mu bazt
tasavvufi hakikatleri a9kJayan mesnevi naztm tiiriinde bir eseridir. ifa
de tarZI sade ve a9k alan bu eser ba§tan sana nasihatname ozelligmde
dir. Eserin bir diger ozelligi hemen her ciimle sanunda bir a yet-i k~rime
veya bir hadis-i ~erifin kullantlrm~ almastdlr. (Giizel, 2009: 61-62)
Fiitiivvetname-i Tarikat adll eser ise Seyyid Muhammed b. Seyyid
Alauddin Hiiseyin Razavi'ye (6.931/1524) ait bir eser alup esasen is
lam dii§iincesine 8.yiizytlda tasavvufi bir terim alarak gi.rini§ alup
13.yiizyllda toplumsal bir bayuta sahip daha ziyade ahiligin adap, tore
ve kaidelerini didaktik bir metatla a9klayan, te~kilat mensuplarm.m el
kitaplanndandlr. Anadolu' da en yaygm ve adap-erk.an bakmundan en
geni§ fiitiivvetname, Razavi'ninkidir. (Sartkaya, 2006:106)
Yine Kaygusuz Abdal' a ait alan Saraynnme adll manzum-mensur
kar!§tk eserde, cihanm bir saray oldugu, bu saraytn da mutlaka bir pa
di~ahmm olacagtru, insanm diinyaya geli~ maksadlrun diinyayt ve ahireti unutmadan hi<; olmeyecekmi~ gibi diinya i~, yann olecekmi§ gibi
ahiret i-;in -;ah~mast gerektigi ifade edilerek Allah't.tarumanm. ve. O'na
ibadet etmenin faziletleri anlab.lmaktadlr. Eser alegarik bir anlabmla
hem manzum hem de mensur alarak kaleme ahnml§br. (Giizet 2009: 49-50)
308
2- Aleviligi Meydana Getiren Bile~enleri Anlamak ya da Klasi.klerin Tasnifi
Yayunlanan Alevi' klasiklerinin basit bir suuflandmnasuu yapmadan once Aleviligm tarihsel olarak aynld.I~ donemlerden lo.saca bahsetmek son derece onemli olacakhr. Zira bu sayede ne§redilen klasikleri suuflanna gore analiz etmek kolay olacakhr. Ylichnm' a gore (2012:137), Alevi'lik tarihsel olarak kabaca ii~ donemde incelenebilir:
1- Olu§um Donemi: ll.yiizyli-15.yiizyli 2- Safevi-Klzliba§ Donerni: 16.yiizyli-19.yiizyll 3- ModemAlevi'lik Donerni: 20.yiizylldan itibaren devam eden si.ire<_;. Esasen bizim de katlid.Iguruz bu tasnif doneminde ana belirleyi-
ci eksen ikinci donerni olu§turan Safevi'lik-KI.zliba§hl< donernidir. Zira, Alevi'lik ve Klzliba§hl< terimlerinin birbirinin yerine kullaruld.Igt; Ktzliba§ ifadesinin Safevi'leri c;a~b.rd.I~ tarihen bilinmektedir. Sondan ba§a giderek a9klamak gerekirse, 11 Alevi'lik11 tabiri §emsiye bir kavram olup yiiz yili a§km bir siiredir kullanlimaktad.Ir. Bu §ernsiyenin i~erisine Tah-
. taclar, <;epnile~ Srrac;lar, I§J.klar, Torlaklar, Abdallar vb. Anadolu' daki tiim Alevi' gruplar girmektedir. Bu adlandmnalardan IITahtao.lar'' gibi kimi yerel mesleki adla.(ldmnalarken kimi de <::epniler v~ Srrac;lar gibi boya dayah isimlendirmelerdir.
Tiirkiye' deki tiim Alevi' gruplai i~ §emsiye bir kavram olarak kullarulan 11 Alevilik" tabiri yerine tarihi olarak kullanlian ifade "KI.zliba§hk"hr. lS.yiizylldan itibaren Safevi gahlan ve Safevi destek9leri Tiir~enler i~ kullanlian bu ifadeye, Osmanb.-Safevi' miicadelesinin <;ok boyutlu yap1suun din alaruna ta§mmasmdan soma "olumsuz imajlarla dolu bir ic;erik" yiiklenmi§tir. Bu kelimenin na-hak yere olumsuz bir irnaja sahip olmas1, hakaret .anlamma gelmesi artlk bu ifadenin kullanlimasrm gii<;le§tirrni§ ve bu ifade yerine §ernsiye kavram olarak "Alevi'lik" ifadesi kullanllmaya ba§lanrm§hr.3
Bugiin elirnizde Alevi'likle ilgili var olan yazma eserlerin biiyiik bir lo.srru Safevi donemini a<;Jl< bir §ekilde gosteren ve o donemde ort.aya konmu§ eserlerdir. Bugiin bile Alevi cemlerinde nefes ve deyi§leri okunan gah Hatayi mahlash §airin, Safevi Devleti'nin kurucusu gah ismail oldugunu hatrrlatmak yeterli olacakhr sarunz.
3 Safevilik-Klztlba~I.J.k ~kisiyle ilgili aynn!:Ib. bilgi i9n bkz. Dogan Kaplan, Sa.frviler ve Ktztlba~llk, Ankara: Gece Kitaphgt, 2014.
309
Aleviligm olll§umunda Modern done.m olarak tarumlanan k~sit, esasen <;aldJ.ran Sava§I somasmda kendi kabuguna c;ekilen ve ku~ uc;maz kervan g61jffiez iicra yerlerde ya§amlanru kapah bir ~ekild~ kendi ya~yla kavrularak siirdiiren Ale vi' topluluklarm, Tiirkiye Cumhuriy~ti' nin kurulmasmdan soma §ehir merkezlerine gelip ~ehrin kozmopolit ortanunda ya~amaya ba§laciJ.klan zamaru imler. Tabi burada ozellikle 1960 somas1 Tiirkiye'nin kastedildigi zira bu yillarm iilkedeki ~ehirle§me seriiveninin ba~lang~o oldugunu if a de etmek izahtan varestedir. _Safe viler oncesi Alevilik ya da K1Z1lba~bk ise 11. yii.zylldan yani Ti.irklerin-Orta As
ya' dan Anadolu'ya kadar siiren goc;lerini refere etmektedir. Dogrusu bu donemle ilgili daha c;ok ~ma yapJ..!mas1 gerekmekteyse de yaymlanan klasiklerin basit bir tasnifi bile bize bu donemi ac;tkc;a gostermektedir.
Yaytmlanan bu eserleri donemlerine gore kabaca bir tasnife tutacak olursak ~a~daki gibi bir tabloyla kar§Ila~mz.
$erh-i Erkannarne Fii tii vvetna- ilm-i Cavi- Muham-Besmele me-i Tarikat dan (Fakr- med b.
name) Hanefiyye Cengi
Makalat Hlzlrname Dil-gft~a
VeLa yet- $eyh Safi Saraynarne name Buyrugu
(Ya}'1mlan-mak iizere)
Bekta~llik Safevi Etkisi Ahllik Hurt16.J.ik Cenk Kill-tiirii
Yukandaki tabloya bakbguruz zaman, §irndiye -kadar yayunlanan veya yayrm ~amasmda alan eserlerin ayru zamanda Alevlligi meydan getiren bile~enleri de gosterdigi mii§ahede edilmektedir. Bu bile~enler ise Be~ta~llik, Klzllba§bk-Safevllik, Ah.i:lik, HurU.filik ve Cenkname kiiltiirii-d~ -
ilgi!i.tabloyu madde madde §U §ekilde analiz etmek miimkiindiir.
1- Serinin ilk iic; eseri; $erh-i Besmele, Makalat ve Velayetname Haa Bekta~-1 Veli ile ilgilidir. Bu bize Alevllikteki Bekt§§i unsuru gostermektedir. Esasen bu durum Alevllikten bahsederken hemen yaruna Bekta§llik' in de ilave edilerek "Alevllik -Bekta~llik" veya "Alevf ve Bekta~i'' §eklindeki ifade bi9Jninden de ac;tk olarak anla~J..!maktadJ.r. Bir tarikat
310
olarak Bekta~ilik'in kurucusu olarak kabul goren Haa Bekta~-1 Veli. (6.1271), 13.yiizy1lda ya~anu~b.r, ancak bir tarikat olarak Bekta~ilik'in kurulu~u tarikabn ikinci kurucusu (baru-yi sam) say1lqn Bahm Sultan'm (6.1516)ya~adtgt 15.yiizy1l sonuyla 16.yiizyll ba~ma dayandmhr.
Makfilat, Haa Bekta~-1 Veli'ye nispet edilen bir eserdir. Dart kapt-ktrk makam anlayt~rmn belirgin bir ~ekilde kendini gosterdigi bir eser olan Hac Bekt&~ Veli'ninMakaliit adh eserinde kulrm, Allah' a kirk makamda eri~eceginden bahsedilerek bu makamlardan onunun.~eriat,
onunun tarikat, onunun marifet kalan onunun ·ise hakikat ic;inde oldugu soyleni.r. $eriabn makamlan zikredilirken iman getirmek ve ilim ogrenmekten soma ti<;iincii olarak zikredilen makam temel islam ibadetlerine aynlnu~b.r ki bu <;en;evede zikredilenler; namaz klimak, zekat vermek, oru<; tutmak, gticii yeterse hacca gitmek, gaza eylemek, sava~-
. tan ka<;mamak ve cenabetten temizlenmek (yunmak)dir. (Co~an, 19)
2- Serideki, Erkamtame, Hzzzrniime ve bu bildirinin sahibi tarafmdan hazrrlanan ve yaytm a~amasmda olan $eyh Safi Buyiugu adh eser, AleViligm ternel erkan kitaplan olan $eyh San Buyruklarmdandrr. Bu da bize Alevllikte en <;ok bilinen ve tarihsef olu~umunda ikinci donem olarak ifade ettigi.miz Safevfler-KI.zllba~ltk donemini gostermektedir.
Buyruklar, Aleviler nezdinde son derece 6nemli eserler olup, temel erkan kitaplan olarak kabul gorfuler. Esasen Alevfler nezdinde $eyh Safi Buyruklan ve imam Cafer Sadtk Buyruklan olmak tizere iki ttir
bulunmaktadtr. Ancak bunlar i<;erisinde en yaygm olaru $eyh Safi Buyruklartdrr. Burada adt ge<;en $eyh Safi, Safevi Devleti'in kurucusu $ah ismail'in dip dedesi$eyh Safiytiddin Erdebili (6.1334) olup kendi adtyla antlan Safeviyye tarikatmm kurucusu, Si.innl-$afii <;izgide bir zattrr. Tebriz' e yakm Erdebil' de ya~adtgt i<;in Erdebil Tekkesi olarak da bilinen bu tarikat, 14.yiizy1lda civardaki tiim devletlerin saygt duydugu manevi bir <;ekim merkezi olmu~tur. $eyh Safiytiddin' den soma oglu $eyh Sadreddin Musa, $eyh Hoca Ali ve $eyh ibrahim donemlerinde bu <;izgisini koruyan tekke, $eyh Ctineyd'le birlikte politize olmaya ba~lamt~ ve $eyh Ctineyd'in torunu $ah ismail, 1501'de Tebriz'de Safevi Devleti'ni kurmu~tur. ~ekke' den devlete donti~timtin ya~andtgt bu donemi anlayabilmek i<;in Safevflerle KI.ztlba~lann ili~kisine bakmak gerekecektir. Zira bilindigi tizere Safevi Devleti'nin kurucu unsurlan KI.ztlba~ Ttirkmen a~iretler olmu~lardtr. Tespit edebildigi.miz en eksi niishast 17.ytizylla ait olan ve $eyh Safi Menaktbt veya $eyh Safi Buy-
311
rugu aruyla bilinen bu eserlerde $eyh Safiyii.ddin Erdebili ve oglu $eyh Sadreddin Musa dirU ogretiyi a9klayan ki~iler olarak yer ahrlarken $ah ismail'in oglu Tahmasp ise erkan koyucu olarak tarumlan:n').l§, ardmdan ondan sonraki bazt Safevt $ahlanna da ab.fta bulunulmu~tur. Bu bize AEeviler arasmda yaygm olan Buyruklarm ilk defa $ah Tahmasp tara-. fmdan ortaya kondugunu gostermektedir. Dogrusu $ah Tahmasp'm dedesi $eyh Safiyiiddin'e ait Safuetu's-Safa adh menak:tbm yeni mezheplerine gore uyarlanmas1 (tashih ve tenk.i.h) emrini verdigini bildigi- 1
rnizden Buyruklarm da onun zamanmda iiretildigini kolayhkla soyleyebiliriz. (Kaplan, 2012:105-116)
-Aleviler arasmda yaygm olan ikinci buyruk tiirii ise imam Cafer SadJk Buyruklan'dJr. $if-imamilikte albno imam olarak kabul goren imam Cafer b. Muhammed'e (o.765) nispetle arulan bu eserler, esasen i~erik olarak $eyh Sa.fi. Buyruklarmdan farkh olmaflp temel fark, bu buyruklarda Safevt ~eyh ve ~ahlanna ab.fta bulunulm~ olmasxchr. Daha ziyade Tahtaa Alevt bolgelerinde bulunan ve bu yii.zden "Tahtao Buyrugu" olarak da arulan bu buyruk tiirii kanaatimizce SafevtDevleti'nin kurulu~lillda rol oynayan yedi bi.iyiik Tiirkmen a~iretinden biri olan Tekelii a§iretinin - ki Tahtao Alevtlerle ayru cografi bolgede ya~amaktadJrlar-Safevl Devlet sisteminden kovulan ilk a§iret .olmasx sebe- · biyle bu buyruklarda Safevt etkisinin izleri gorii.lmemektedir.
3- Yine serideki Fiitiivvetnfime-i Tariknt, Alevilikteki Ah.ilik etkisini gostermektedir. Anadolu'da 13.yii.zyilda Ahi Evran tarafmdan kurulan Ahilik te§kilab, esasen Araplarm islam oncesi fi.iti.ivvet anlaYI~ma dayanan ve ardmdan Abbasiler doneminde toplumsal, siyasi ve ekonomik a¢un!an bullillan fiiti.ivvet anlaYI~mm Anadolu' daki devarruchr. islam di.inyasmda S.yii.zYilda tasavvufi bir terim olarak ortaya ·¢an 13.yii.zyildan itibaren toplumsal, sosyo-ekonomik bir yapxya doni.i~en fiitiivvet anlayx§ma dair islam ki.ilti.ir tarihinde Sufi FUtiivvetnfimeleri;
Fiitiivvet Te§kilah Fiitilvvetnfimeleri ve .Alti Loncalan FUtUvvetnfimeleri olmak iizere ii~ tiir fiitiivvet eseri ortaya konmu§tur. Bunlardan Anadolu' da ortaya <;lkanlan ahili.gin adap, tOre ve kurallarxru ogretici bir yontemle a<;lklayan, te~kilat mensuplannm el kitaplan olarak 13-16.yiizYII Anadolu'Slilllill d.inl-ki.iltiirel hayahyla ilgili onemli bilgiler i~eren kaynaklardrr. Ozellikle bu eserlerde yer alan tra~ erkaru, Hz. Ali'ye kemer (§edd) baglanmas1, cefne helvasmm hikayesi, talibin yol i9flde bilmesi gerekenler, Hz. Muhammed (s.a.v.) ve Hz. Ali'nin bir gomlekten ba~
. 312
9karmalan, tevella-teberra anlayt~l, on dart masum-1 pak ve on. yedi kemerbeste vb. birc;ok konunun Buyruklar gibi diger Alevi metinlerinde de yer almas1 Fi.itiivvetnamelerin de Aleviligm onemli bir bile~enini olu~turdugunu gostermektedir. (Kaplan, 2012:135-137)
4- Klasiklerden jzm-i Ctividtin (Fakrntime), Dil-gU§a ve Sarayniime ise, Alevilikteki hurilfi bile~eni gostermektedir ki daha once de ifade ettigiiniz iizere HurU.£1 Kaygusuz Abdal' a ait bu eserlerde Vahdet-i Vi.icutcu bir anlatrm kendini ac;tk bir ~ekilde gostermektedir. Yine yedi bi.iyi.ik Alevi ozarundan biri kabul edilen Viraru Baba'run (6.16:yy) Fakr-ntime adh eserindeki dini unsurlarla ilgili yapllan c;ah~mada (Atalan, 2012), iman esaslarrrun, namaz, orw;, zekat gibi temel islam ibadetlerinin anlahldtgr, tasavvuftaki dart kap1 krrk makam anlayt~ma sahip·bir d.ilin oldugu vurgulannu~trr.
14.yiizyllda Fazlullah Esterabadi (6.1394) tarafmdan kurulmu~ olan HurUfilik, harflerin kutsalligma ve her bir harfin bir saytsal degeri oldugu anlayt~ma dayanan batmi bir yaklagrmdrr. Hurfrfilerin Anadolu' daki faaliyetleri Fazlullah'm en onemli halifelerinden biri olanAli elA'la (6.1419), meghur ~air imaduddin Nesl:mi (6.1408) ve Abdulmecid izzuddin Feri~teoglu (6.1459) eliyle olmu~tur. Nestrnl'nin yedi buyi.ik Alevi ozarundan biri olarak kabul gormesi Alevilikteki Hurtlfi etkiyi en ac;tk bir ~ekilde gostermektedir.
5- Bu serideki Mulwmmed b. J:f.anefiyye Cengi ise Alevilikteki cenknfune ve gaza killttirtini.in en ac;tk bir gostergesidir ki Ti.irk killttiriinde bagta Hz. Ali'ninkiler olmak tizere kahramanbk hikayeleri son derece · meghurdur. Televizyonun toplumsal hayatrmlza bu kadar girmedigi yillarda ozellikle klgm soba ba§larmda anlahlan hikayelerin bagmda Hz. Ali'nin cenkleri ozellikle de Hayber'in Fethi gelmektedir.
Hem Muhammed b. el-Hanefiyye (6.700) hem de yine Ebu Muslim el-Horasani (6.755) cenklerinin Aleviler nezdinde onemli olmas1, ha.Ia hatrralan.ru.ri ya~ahllyor olmas1 bize Aleviligm bilegenleriyle ilgi- . li son derece onemli ipuc;lan vermektedir. $6yle ki; bilindigi iizere-'ne Muhammed b. el-Hanefiyye'nin ne de Ebu Muslim el-Horasani'nin imamiyye $iiliginde bir yeri vardrr. Zira onlara gore imamlarm sayiSl on ikidir ve bunlar Hz.Huseyin' den sonra ~nun c;ocuklan olarak devam etmi~lerdir. Dolaytsiyla Hz. Ali'nin bir diger c;ocugu olan Muhammed el-Hanefiyye'nin imamllgr soz konusu olamaz, zaten $iller de bu yonuyle ona bir onem atfetmezler. Ancak ~arihen biliyoruz ki,
313
Kerbela'dan sonra Muhammed'in imamhguu ilan edip onun ~dma is
yan ¢<aranlar olmll§tur. Keza Ebu Muslim el-Horasani de "ehl-i bey
tin mazlumiyeti.ni gidermek" genel propagandastyla Abb.asuer adma
hizmet et:In4; ve Horasan' da Emevi valisini yenerek hilafeti al~ tepsi
i~erisinde Abbasuere sunm.u~tur. Gelin goriin ki bu Ebu Muslim, Alevi
lerce "teberdar-1 ehl-i beyt" olarak bilinmektedir. Yani yine imamiye
$illigi. a9smdan krymet-i harbiyesi olmayan bir zat.
13iitiin bunlar bize Aleviligin ya da Ktztlba~hgm, isnaa~eriye $i.iligi ortaya ¢<madan once de var oldugunu en azmdan boyle bir kanaldan
da beslendiklerini gosterir. Bu nedenle Safevilik mi Ktztlba§hgt dogur
mu§tur yoksa Klztlba~hk rru Safeviligi dogurmu~tur? Sorusunun ceva
bt da "Klztlba~hk Safeviligi. dogurmu§tur," §ek.linde olur. Bu bizi ister
istemez Tiirk.Ierin, is!am't ilk kabul edi§lerine kadar gotiiriir. Zira yine
tarihen bilindigi iizere Deylem bolgesinde 200 bin kadar insan, Emevi
lere kar~1 hyamlan ba~ansiZhkla sonu9andlgt i9n Kfife' den bu bolge
ye ka~an Yahya b. Zeyd ve adiunlan vesilesiyle Miisliiman olmu§lardlr.
Bu yeni miihtedilerin din anlayt§lannda "ehl-i beyt sevgisi" ve "ehl-i
bey tin mazlumiyeti" ister istemez yer alrru§br. Buna bir de Emevilerin,
Arap olmayan MiisliimarUan ikinci suuf yerine koyduklan mevaJ.i po
litikast eklenirse meramuruz daha iyi tavazzuh edecektir.
Sonu~
Diyanetin Alevi-Bekta§f Klasikleri serisi, kanaatimizce c;ok faydah bir
<;alt§ma olmu§tur. Zira bir tiir "arkeoloji" faaliyeti olarak goriilebile
cek bu ~ah§ma sayesinde Alevllikle ilgili zengin bir yazth literatiir giin
yiiziine 9-kanlrru§br. Literatiirii a9ga 9karacak bu tiir ~ah§malann ar
tarak devam etmesi gerekmektedir. Bilim insanlan bir taraftan bu tiir
eserleri giin yiiziine 9karma gayretinde o~ahyken diger taraftan da
yapllan yaytnlarla ilgili konulu ~ah§malar yapllmast gerekmektedir.
Alevt klasiklerinin yaymlanmasmm en onemli sonu9anndan biri
de · kanaatirnizce Alevilikle ilgili bir biriyle ~eli§kili tantmlamalan
mahkiim edip bu konuda bir standart getirmi~ olmastdlr. Tabii burada
bahsedilen standart, Alevllikle ilgili herkesin sahip olmast gereken bir
olr;ii olarak onerilmemektedir. Esasen boyle bir oneri bilimsel etige de
aykm olsa gerek. Ancak bizim burada standarttan kastettigimiz, Alevi
lik ozelinde soyleyecek olursak, Aleviligin islam'la alakas1 olmayan,
Kur' an'm, Hz. Muhammed' in, Hz. Ali'nin, Ehl-i oeyt sevgisinin, On iki imam anlayl§mm goz ardl edildigi bir anlaYJ§m asia ve kat' a bir ge~erli-
314
liginin olmac.Ug-tdrr ki ilgili klasiklere yuzeysel olarak bakllc.Ugmda bile bu a9k bir §ekilde goriilecektir. Albro c;izerek bir daha ifade etmek gerekirse, "Ali' siz Alevilik, Alevilik islam c.ll§I bir ogretidir vb." yargliarrn hic;bir kar§w~ yoktur, Aleviligi bakir bir c;ah§ma sahas1 olarak goriip bu konuda <;ah§mak isteyenlerden beklenen en azrndan bu ortaya 9-kan durumu goz oni.inde bulun9'u.rmalandrr.
Kaynak~a
Atalan, Mehmet, Vzranz Baba'mn Fakr-Name'sinde Dinf Unsurlar, istanbul: TBBD Yay., 2012.
Egri, Osman, (haz.), Kitab-z Cabbar Killu (Alev'i-Bekta§f Klasikleri), Anka
ra: Tiirkiye Diyanet Vakh Yay., 2007 .
......... , Kitab-z Dar (Alev1-Bektt1§1 Klas'ikleri), Ankara: Tiirkiye Diyanet Vakh Yay., 2007.
er-Radavf, Abdulgaru Muhammed b. Alauddin el-Huseynf, Fiitiivvetname-i Tarlkat, (Alevi-Bekta§f Klasikleri), haz. Osman -Aydmb., Ankara: Tiirkiye Diyanet Vakh Yay., 2011.
Hao Bekta§ Veli, Makalat (Alevf-Bekta§z Klasikleri), haz., Ali Yllmaz-Mehmet Akku§-Ali Oztiirk, Ankara: Tfukiye Diyanet Vakh Yay., 2007 .
. . . . . . . . . , Besmele Tefsiri, (~e~·h-i Besmele), (Alevi-Bektt1§z Klasikleri), haz., Hamiye Duran, Ankara: Tiirkiye Diyanet Vakfr Yay., 2007.
Kaplan, Dogan, (haz.), Erkrlmuzme I, (Alevi-Bekta§i Klasikleri), Ankara: Tfukiye Diyanet Vakh Yay., 2007 .
. . . . . . . . . , Yazzlz Kaynaklarma Gore Alevllik, Ankara: Tfukiye Diyanet Vakb Yay., 4.baslffi, 2012 .
..... .... , Safeviler ve Kzzzlba§ltk, Ankara: Gece Kitaph&, 2014.
Kaygusuz Abdal, Dil-Gii~a, (Alevi-Bekta~z Klasikleri), haz. Abdurrahman Gtizel, Ankara: Tiirkiye Diyanet Vakfr Yay., 2009 .
..... ... . , Sarayllame (Alevf-Bekta~z Klasikleri), haz. Abdurrahman Giizel, Ankara: Tfukiye Diyanet Vakft Yay., 2012. · .,)
Ocak, Ahmet Ya§ar, Turk Sufiligine Bakt§lar, istanbul: ileti§im Yay., 1996.
SeyjidAlizade Hasan b. Muslim, Hzzzmame: Alevf Bektt1§1 A.dab ve Erkam (Buyruk), (Alev1-Bektt1§'i Klasikleri), haz., Baki Ya§a Altmok, Ankara: Tfukiye Diyanet Vakfr Yay., 2010.
Soileau, Mark, "Vilayet-name'nin Di.inyas1, Hao Bekta§'m Miras1" I.
315
UlusJaramst Hact Bekttl§ Veli Sempozyumu-Sempozyum Bildiriler.i-, Ankara: Sfn Televizyon Tarubm Tasarl.Ill, 2011, s., 501-509.
Soylemez, M. Mahfuz, (haz.), Dastan-t ibrdhfm Edhem-Dtisttin-z Fnhma-Dfisttin-t Hfitun, (Alev1-Bekta~1 Klasikleri), Arikara: Tiirkiye Diyanet Vak& Yay., 2007.
Unliier, Ceyhun, (haz.), Muhammed bin Hanefiyye Cengi (Aievi-Bektfi~i Klasikleri), Ankara: Tiirkiye Diyanet Vakfr Yay., 2010.
Unliisoy, Kamile, "Kitab-t Cabbar Kulunda Dini inan~ Motifleri" Turk Kiiltiirii ve Hact Bekttl§ Veli Ara§tmna Dergisi, 2007, sa}'l: 41 s. 221-234.
V1raru Baba, ilm-i Cavidan, (Alev'i-Bekta§i Klasikleri), haz. Osman Egri, Ankara: Tiirkiye Diyanet Vakb Yay., 2008.
Ytldmm, fu.za, "Geleneksel Alevilikten Modem Alevilige: Tarihsel Bir Donii§iimiin Ana Eksenleri" Turk Kiiltiiru ve Hacz Bekta~ Veli Ara~tzrma Dergisi, 2012, sayt: 62, s., 135-162.
316