Czy oszczędności krajowe będą w stanie finansować długoterminowy wzrost gospodarczy w Polsce?Czy Polska jest skazana na stagnację w rozwoju? Rafał Antczak, Członek Zarządu Deloitte Consulting Renata Onisk, Aktuariusz, Partner w Dziale Usług Aktuarialnych i Ubezpieczeniowych Krzysztof Stroiński, Partner, Lider Usług Aktuarialnych i Ubezpieczeniowych w Polsce i Europie Środkowej Warszawa, 5 listopada 2015 r.

© 2015 Deloitte Polska

Sukces 25 lat transformacji w Polsce, ale co dalej?

Skumulowana dynamika PKB (1990 = 100), poziom rozwoju (UE-28 = 100) oraz wielkość gospodarki (mld EUR), lata 1990-2014

Rok 2014 symbolicznie zamyka okres 25 lat transformacji ustrojowej i gospodarczej Polski. Skutki całego okresu transformacji należy oceniać pamiętająco zasadzie względności, a więc porównując z innymi krajami. Z tej perspektywy „szokowa terapia” okazała się korzystniejsza niż gradualne reformy. Skumulowany wzrost gospodarczy Polski wyniósł 238 proc. od 1990 r.

© 2015 Deloitte Polska

Konwergencja z największymi gospodarkami UE jest w zasięgu polskiej gospodarki Relacja PKB per capita PPS dużych krajów UE w porównaniu do Niemiec, lata 1995-2014

Relacja PKB per capita PPS Hiszpanii w porównaniu do Niemiec i Polski do Hiszpanii, lata 1995-2014

Polska znajduje się na poziomie 55 proc. Niemiec i 70 proc. Hiszpanii, która to osiągnęła konwergencję PKB per capita PPS prawie 90 proc. Niemiec w latach 2002-2009, aby w kolejnych latach systematycznie spadać do 75 proc. w 2014 r., czyli powrócić do poziomu z lat 90-tych XX w.

© 2015 Deloitte Polska

Pułapka średniego poziomu rozwoju • Termin „pułapka średniego poziomu rozwoju” został użyty po raz pierwszy w raporcie Banku

Światowego w 2007 r.• Pierwsza szczegółowa analiza epizodów dynamicznego wzrostu i spowolnienia przeprowadzona

w publikacjach z lat 2012-2013.• Wśród 160 krajów (wyłączając państwa surowcowe) istnieje statystycznie istotne

prawdopodobieństwo wystąpienia nie jednej, ale dwóch pułapek średniego poziomu rozwoju – na poziomie dochodu per capita 10,000-11,000 USD (PPP) oraz 15,000-16,000 USD (PPP).

• Jednak kwestia faktycznych poziomów rozwoju, przy których następowało załamywanie się wzrostu jest dość złożona. W zależności od stosowanych testów statystycznych i doboru punktów odniesienia (PKB per capita, czy relatywny poziom rozwoju względem PKB USA) próg dochodu może się zmieniać na 17,900 USD PPP a nawet ponad 20,000 USD PPP.

• Wśród przykładów krajów ze świata, które wpadały w dwustopniową pułapkę poziomu rozwoju znalazło się kilka państw europejskich: Austria (1960 i 1974), Węgry (1977 i 2003), Grecja (lata 70-te i 2003), Norwegia (1976 i 1997-8), Portugalia (1973-4 i 1990- 2) oraz Hiszpania (połowa lat 70-tych i 2001).

• Polska prawdopodobnie w ciągu około 15 lat zrówna się z poziomem rozwoju z Hiszpanią i zbliży się do poziomu około 75 proc. Niemiec, tj. progu pułapki (relatywnie dla krajów UE) średniego poziomu rozwoju.

Prawdopodobieństwo spowolnienia gospodarczego przy różnych poziomach dochodu per capita (USD, PPP)

© 2015 Deloitte Polska

Produktywność czynników produkcji (TFP) • Analiza czynników wpływających na długoterminowe spowolnienie dynamik PKB wykazuje kilka

wspólnych cech dla różnych gospodarek na średnim poziomie rozwoju.1) Spowolnienie rozwoju gospodarczego odbywa się stopniowo i stąd podobieństwo na

wykresie do plateau niż gór i dolin. 2) Wyróżnić można dość szeroką gamę czynników ekonomicznych, społecznych i

politycznych, które mają statystycznie istotny wpływ na wzrost prawdopodobieństwa wpadnięcia w pułapkę średniego poziomu rozwoju.

3) Długoterminowe spowolnienie dynamiki PKB związane jest z wyraźnym spadkiem produktywności czynników produkcji (ang. Total Factor Productivity).

• Różne analizy wskazują, że wkład zwiększania produktywności czynników produkcji do wzrostu gospodarczego Polski jest coraz mniejszy.

Dynamika TFP w Polsce wg KE i Deloitte, lata 2004-14

© 2015 Deloitte Polska

Czynniki produkcji w gospodarce i co można z nimi zrobić w Polsce • Dynamika produkcji, a więc i rozwoju gospodarczego, zależy od ilości pracy, zasobów kapitału

i produktywności obu tych czynników (TFP).• Przyjęto następujące założenia oparte o aktualne dane i historyczne trendy:

1) Oficjalne prognozy demograficzne Polski i Niemiec.2) Zakładane średnie tempo wzrostu PKB Niemiec równe 1,2 proc. zgodne

z długookresowym trendem.3) Długookresowe tempo wzrostu TFP w Polsce na poziomie 1 proc.4) Różne scenariusze dotyczące współczynnika scholaryzacji, zatrudnienia oraz

dynamiki inwestycji i w efekcie tempa wzrostu PKB. • Analiza ambitnych, ale możliwych scenariuszy rozwoju polskiej gospodarki w zależności od

sytuacji na rynku pracy i wielkości nakładów inwestycyjnych oraz założonego celu konwergencji z niemiecką gospodarką wskazuje na możliwe scenariusze wobec niemieckiego PKB: osiągnięcie 75 proc. lub 85 proc. według parytetu siły nabywczej w roku 2040.

© 2015 Deloitte Polska

Wyniki symulacji – inwestycje a finansowanie

Poziom konwergencji a luka inwestycji i oszczędności w Polsce (% PKB), lata 2015-40

• Osiągnięcia poziomu konwergencji 75-85 proc. PPP z gospodarką Niemiec w kolejnych 25 latach wymaga stopy inwestycji w przedziale 23-32 proc.

• Krajom rozwijającym się zwykle brakuje wystarczających oszczędności krajowych dla sfinansowania inwestycji w środki trwałe, więc luka pomiędzy stopą inwestycji w danym kraju a stopą oszczędności krajowych musi być finansowana z zagranicznych oszczędności.

• Polska od początku transformacji hojnie korzystała z zagranicznych oszczędności finansując inwestycje i wzrost gospodarczy, więc ujemna międzynarodowa pozycja inwestycyjna netto Polski pogorszyła się z 31 proc. w roku 2000 aż do 67 proc. PKB na koniec 2014 r., gdy za poziom bezpieczny uznaje się 35 proc. PKB.

• W Polsce luka inwestycji i oszczędności wyniesie 5-14 proc. PKB. Jest to zbyt wysoki poziom, aby mógł być sfinansowany w całości zagranicznymi oszczędnościami przy zachowaniu równowagi makroekonomicznej (odnotowywany w ostatnich latach spadek deficytu rachunku obrotów bieżących pozwala nie pogarszać znacząco równowagi zewnętrznej Polski).

• Zatem deficyt oszczędności krajowych będzie kluczowym czynnikiem dla osiągnięcia długoterminowej konwergencji z Niemcami.

© 2015 Deloitte Polska

Dlaczego Polacy nie oszczędzają? Z czego wynika potrzeba dodatkowych oszczędności emerytalnych?

© 2015 Deloitte Polska

Populacja Polski starzeje się…

2013

0 - 4

5 - 9

10 - 14

15 - 19

20 - 24

25 - 29

30 - 34

35 - 39

40 - 44

45 - 49

50 - 54

55 - 59

60 - 64

65 - 69

70 - 74

75 - 79

80 - 84

> 85

2,000,000 1,500,000 1,000,000 500,000 0 500,000 1,000,000 1,500,000 2,000,000

Struktura demograficzna Polski według płci i wieku(prognoza GUS na rok 2013)

Mężczyźni Nadwyżka mężczyzn Kobiety Nadwyżka kobiet

Liczba ludności PolskiOgółem: 38 495 659 osób

Liczba ludności w wieku 20-64 lat: 24 927 316 osób

Udział osób powyżej 65 roku życia: 14,7%

Udział osób w wieku poprodukcyjnym (powyżej wieku emerytalnego): 18,1%

© 2015 Deloitte Polska

Populacja Polski starzeje się…coraz bardziej

2030

0 - 4

5 - 9

10 - 14

15 - 19

20 - 24

25 - 29

30 - 34

35 - 39

40 - 44

45 - 49

50 - 54

55 - 59

60 - 64

65 - 69

70 - 74

75 - 79

80 - 84

> 85

2,000,000 1,500,000 1,000,000 500,000 0 500,000 1,000,000 1,500,000 2,000,000

Struktura demograficzna Polski według płci i wieku(prognoza GUS na rok 2030)

Mężczyźni Nadwyżka mężczyzn Kobiety Nadwyżka kobiet

Liczba ludności PolskiOgółem: 37 185 061 osób(mniej o 1 310 598 osób, t.j. o 3,4% niż w 2013 roku)

Liczba ludności w wieku 20-64 lat: 21 825 067 osób

Udział osób powyżej 65 roku życia: 23,3%

Udział osób w wieku poprodukcyjnym (powyżej wieku emerytalnego): 22,5%

© 2015 Deloitte Polska

Populacja Polski starzeje się…coraz bardziej

2050

0 - 4

5 - 9

10 - 14

15 - 19

20 - 24

25 - 29

30 - 34

35 - 39

40 - 44

45 - 49

50 - 54

55 - 59

60 - 64

65 - 69

70 - 74

75 - 79

80 - 84

> 85

2,000,000 1,500,000 1,000,000 500,000 0 500,000 1,000,000 1,500,000 2,000,000

Struktura demograficzna Polski według płci i wieku(prognoza GUS na rok 2050)

Mężczyźni Nadwyżka mężczyzn Kobiety Nadwyżka kobiet

Liczba ludności PolskiOgółem: 33 950 563 osób(mniej o 4 545 096 osób, t.j. o 11,81% niż w 2013 roku)

Liczba ludności w wieku 20-64 lat: 17 319 282 osób

Udział osób powyżej 65 roku życia: 32,7%

Udział osób w wieku poprodukcyjnym (powyżej wieku emerytalnego): 29,3%

© 2015 Deloitte Polska

Produkty oszczędnościowe w III filarze systemu emerytalnego

Pracownicze Programy Emerytalne• W ramach programów organizowanych przez pracodawcę.• Składka na program opłacana przez pracownika.• Możliwość wypłaty po przejściu na emeryturę.

Indywidualne Konta Emerytalne• Funkcjonuje od 2005 roku poprzez możliwość dokonywania wpłat na indywidualne konto

emerytalne.• Odsetki od osiąganych dochodów kapitałowych są zwolnione z podatku. • Wypłaty z konta możliwe są dopiero po przekroczeniu 60 roku życia.

Indywidualne Konta Zabezpieczenia Emerytalnego• Od 1 stycznia 2012 r. w III filarze systemu emerytalnego funkcjonują indywidualne konta

zabezpieczenia emerytalnego (IKZE).• Wypłaty z kont możliwe są dopiero po przekroczeniu 65 roku życia.• IKZE wprowadza możliwość odliczenia składek od podatku dochodowego (do wartości

określonego limitu).• Jest to jedyny produkt powiązany z możliwością odliczenia dokonanych wpłat od podatku.

© 2015 Deloitte Polska

Konta aktywne w III filarze - PPE, IKE, IKZE

Liczba aktywnych kont IKE, IKZE i PPE

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 20140

50000

100000

150000

200000

250000

300000

350000

400000

264562277302 277663

291188280320

302113314041 322233

3283754431

86521

364,615

307,197

274,001251,898

274,971257,777 259,923

264,217

PPE IKZE IKE

Wartość aktywów zgromadzonych na koniec 2014 roku wyniosła:PPE - 10 260 mln zł (0.6% PKB)IKE - 5 031 mln zł (0.29% PKB)IKZE - 295 mln zł (0.2% PKB)Łącznie - 15 586 mln zł (0.91% PKB)

© 2015 Deloitte Polska

Obliczenia Banku Światowego wskazują na potrzebę dodatkowego oszczędzania na emeryturę

10%

Jednakże mniej niż połowa Polaków faktycznie oszczędza. Można ich podzielić na trzy kategorie: 12% stanowią skrupulatni, którzy oszczędzają regularnie z myślą o przyszłości, 26% - rozsądni, którzy starają się oszczędzać regularnie, jednak nie zawsze wystarcza im środków, a 10% spontaniczni, którzy oszczędzają nieregularnie bez konkretnego celu.

75%

48%

Źródło: The World Bank (2014), Poland. Saving for growth and prosperous aging; „Postawy Polaków wobec oszczędzania”, raport Fundacji Kronenberga przy Citi Handlowy, PBS, październik 2014

Pracujący Polacy w wieku pomiędzy dwudziestym a pięćdziesiątym rokiem życia, chcący osiągnąć stopę zastąpienia równą dzisiejszej (tj. mniej więcej taką jaką mają obecni emeryci), muszą dodatkowo oszczędzać 10% swoich obecnych rocznych zarobków.

Większość Polaków popiera oszczędzanie pieniędzy. Jak wynika z raportu Fundacji Kroneberga, aż 75% Polaków przyznało, że warto oszczędzać, by zabezpieczyć swoją przyszłość. Do największych zwolenników oszczędzania należą osoby wykształcone, znające rynek produktów finansowych.

© 2015 Deloitte Polska

Z czego wynika potrzeba dodatkowych oszczędności emerytalnych?

• Przyszłe emerytury będą niskie.• Coraz więcej osób może znajdować się poniżej progu minimalnej emerytury, a w konsekwencji

wymagać dopłaty budżetu do emerytury minimalnej, a także dodatkowo wymagać wsparcia innych instytucji, gdy przekroczony będzie działający w zakresie pomocy społecznej próg ubóstwa. Wg prognoz ekspertów NBP w 2060 roku udział emerytów, których emerytura nie przekroczy progu emerytury minimalnej w ogólnej liczbie osób, którym przyznano emerytury w danym roku może sięgnąć 25-50%*.

• W Polsce brakuje krajowych, stabilnych długoterminowych oszczędności (np. w celu zabezpieczenia długoterminowych kredytów).

• Dzieci przyszłych emerytów będą musiały im pomagać finansowo w celu zapewnienia godnego życia w znacznym większym zakresie niż to ma miejsce obecnie.

• Dodatkowe oszczędności (np. gromadzone w III filarze emerytalnym) mogą uzupełnić przyszłe dochody wynikające z obowiązkowego systemu emerytalnego.

*Źródło: Jabłonowski J., Müller Ch. (2013), 3 sides of 1 coin – Long-term Fiscal Stability, Adequacy and Intergenerational Redistribution of thereformed Old-age Pension System in Poland, National Bank of Poland Working Paper No. 145. Warsaw: National Bank of Poland...

© 2015 Deloitte Polska

Dlaczego nie oszczędzamy dodatkowych pieniędzy na emeryturę?

Badania ankietowe wskazują na: brak środków, niską świadomość społeczną w kwestii III filaru, małą przejrzystość systemu, głębokie przekonanie o większym bezpieczeństwie pieniędzy odłożonych w banku lub zainwestowanych w nieruchomości, brak zaufania do rządu w związku z ostatnimi zmianami w OFE (aż 60% obywateli nie zamierza dodatkowo oszczędzać na starość) oraz do stabilności jego postanowień w dłuższym okresie.

Rozwiązania dobrowolne oferujące ulgi podatkowe są nieskuteczne wśród osób o niskich zarobkach. Istnieją różnice miedzy krajami w tym jaki procent społeczeństwa uważa się za wystarczająco bogaty.

Przy dobrowolnych systemach oszczędzania osiągnięcie wysokiego odsetka oszczędzających jest możliwe tylko wtedy gdy:• Zapisy do systemu są automatyczne (z opcją wyjścia),• Istnieją mocne zachęty do pozostania w systemie (np. składki pracodawcy i/lub dopłaty z budżetu,

ew. konieczność zwrotu już dopłaconych przez budżet środków).

Naszym zdaniem próby upowszechnienia i promocji IKE i IKZE nie przyniosły dotychczas zamierzonych rezultatów ze względu na bardzo ograniczony marketing.

Tylko przymusowe lub quasi-przymusowe systemy dodatkowych ubezpieczeń emerytalnych sprawiają, że uczestnictwo w nich jest powszechne.

Źródło komentarza dot. badań ankietowych: Towarzystwo Ekonomistów Polskich (2014), Dodatkowy system emerytalny w Polsce – Diagnoza i Rekomendacje Zmian

© 2015 Deloitte Polska

Jakie warunki powinien spełniać system dobrowolnych ubezpieczeń emerytalnych?

• System powinien być trwały (musi istnieć gwarancja, że nie będzie podlegał częstym zmianom, a warunki ustalone początkowo nie mogą zmienić się na gorsze).

• System powinien być bezpieczny (instytucje zarządzające aktywami powinny być podległe nadzorowi).

• System powinien być prosty i przejrzysty (tj. zasady muszą być jasne, kwoty limitów powinny być zaokrąglone itp.).

• System powinien być efektywny, wiążący się z niskimi kosztami dla uczestników i skutecznie zachęcać do gromadzenia w nim środków.

• System powinien mieć relatywnie niski koszt dla budżetu państwa.• System musi uwzględniać indywidualny apetyt na ryzyko oszczędzających. Powinien móc

zapewnić możliwość wyboru różnorodnych profili inwestycyjnych (straty bolą bardziej niż cieszą zyski).

PROSTYTRWAŁY BEZPIECZNY EFEKTYWNY

© 2015 Deloitte Polska

Podsumowanie• Punktem odniesienia dla rozwoju gospodarczego Polski w długim okresie czasu uznać należy

Niemcy, których gospodarka jest najważniejszym partnerem handlowym Polski i jedną z najbardziej konkurencyjnych gospodarek świata.

• Przyjmując za przykład ścieżkę konwergencji Hiszpanii, dokonaliśmy symulacji realistycznych warunków brzegowych dla poziomów czynników produkcji niezbędnych do osiągnięcia dochodów per capita na poziomie 75-85 proc. Niemiec.

• Przy dość ograniczonych możliwościach zmian w zasobach pracy i produktywności czynników produkcji kluczowym czynnikiem staje się poziom inwestycji i możliwość jego sfinansowania.

• W Polsce luka inwestycji i oszczędności wyniesie 5-14 proc. PKB i jest to zbyt wysoki poziom, aby mógł być sfinansowany w całości zagranicznymi oszczędnościami przy zachowaniu równowagi zewnętrznej.

• Perspektywa niskich przyszłych emerytur oraz wydłużania się życia Polaków silnie wskazuje na potrzebę dodatkowego oszczędzania na starość.

• Obecne produkty III filarowe są dobre w swojej konstrukcji, a przede wszystkim są korzystne dla uczestników w porównaniu do innych opcji długoterminowego oszczędzania. Istotne jest żeby rozwiązania były stabilne i trwałe.

• W Polsce potrzebny jest popularny system dobrowolnych oszczędności emerytalnych. W chwili obecnej świadomość Polaków dotycząca możliwości dodatkowego oszczędzania na emeryturę w III filarze jest niska. Niezbędna jest promocja istniejących rozwiązań

© 2015 Deloitte Polska

Kontakt

Renata OniskPartner | Dział Usług Aktuarialnych i Ubezpieczeniowych Deloitte AdvisoryTel./Direct: +48 (0) 22 511 05 29ronisk@deloitteCE.com

Rafał AntczakCzłonek ZarząduDeloitte ConsultingTel./Direct: +48 (0) 22 511 00 43rantczak@deloitteCE.com

Krzysztof StroińskiPartner | Lider Usług Aktuarialnych i Ubezpieczeniowych w Polsce i Europie ŚrodkowejDeloitte Advisory Tel./Direct: +48 (0) 22 511 05 49kstroinski@deloitteCE.com

© 2015 Deloitte Polska

Deloitte jest największą na świecie firmą świadczącą profesjonalne usługi doradcze. W Polsce Deloitte rozpoczął swoją działalność w roku 1990. Nasze główne biuro mieści się w Warszawie, a sieć biur lokalnych obejmuje największe miasta polskie: Kraków, Gdańsk, Łódź, Wrocław, Katowice, Poznań, Szczecin oraz Rzeszów. W Polsce zatrudniamy łącznie ponad 1800 pracowników, którzy świadczą usługi w obszarach:

Audyt i rachunkowośćDoradztwo finansoweZarządzanie kapitałem ludzkimDoradztwo prawneDoradztwo podatkoweZarządzanie procesamiZarządzanie ryzykiemDoradztwo ITZarządzanie strategiczne

Deloitte refers to one or more of Deloitte Touche Tohmatsu Limited, a UK private company limited by guarantee, and its network of member firms, each of which is a legally separate and independent entity. Please see www.deloitte.com/pl/about for a detailed description of the legal structure of Deloitte Touche Tohmatsu Limited and its member firms.