№1 (216) 2014 январь – февраль

Èндекс 75298

Йылд

ыз

№

1 (2

16) 2

014

янв

арь

– ф

евра

ль

Àéäåð ÀÑÀÍÎÂ1928 сенеси Багъчасарайда къуюмджы-

лар аилесинде дюньягъа келе. 12 яшындан бабасынынъ устаханесинде къуюмджылыкъ эснафынынъ сырларыны огренип башлай. Сюргюнлик йылларында Ташкентте Беньков адына Рессмалыкъ окъув юртуна окъумагъа кире, амма маддий къыйынлыкълардан себеп, тасилини ташламагъа меджбур ола. 1956 сене-си электромеханик техникумы битире ве зенааты боюнджа чалыша.

1990 сенеси Ватангъа къайтып келе ве баба-деделеринден къалгъан зенаа-тыны кутип, оны юксек санат дереджесине котере, эр бир акъикъий уста киби, онларнен шегиртлер осьтюре. Уста Айдер Асанов, къызы Эльмира Асанова ве шегиртлери япкъан къасиде, къушакълар, билезликлер, купелер, дувалыкълар, герданлыкълар чешит микъястаки сергилерде нумайыш этиле.

Меджмуанынъ ог къапында: «Фирузе» такъымы Меджмуанынъ арт къапында: эрлер дувалыгъы, «Юзюм япракъ» къушагъы, «Бант» къушагъы

Ашыкъ Умер

(1621 – 1707) Ашыкъ Умер 1621 сенеси Къырымда Гозле-

ве шеэринде Абдулла Кендже огълу намында бир куркчи эснаф аилесинде дюньягъа келе. Онынъ акъкъында биринджи малюматны «Ленин байрагъы»нда Эшреф Шемьи-заде бильдирген эди. Сонъра Ашыкъ Умернинъ иджады узеринде чокъ йыллар Риза Фазыл чалышты ве 1988 ве 1990 сенелери о, шаирнинъ эки джылтлыкъ сайлама эсерлер топламыны чыкъармагъа наиль олды.

(Рессам Зарема Трасинова)

Мустафа Джевхерий

(…..? – 1715/1716)Мустафа Джевхерий ХVII асыр классик ша-

ирлеримиз сырасында намы кениш даркъагъан намлы саз шаирлеримизден биридир. Мустафа Джевхерийнинъ эсерлери Тюркиеде дефалар-джа айры китаплар олып чыкъарылды. Бизде 2008 ве 2010 сенелери языджы Риза Фазыл тарафын-дан азырланып, шаирнинъ эки джылтлыкъ сайла-ма эсерлер топламы нешир этильди.

(Рессам Зарема Трасинова)

II Менъли Герай хан

(1682 – 1739)Князь Голицын башлыгъындаки рус аскери-

нинъ Къырымгъа уджюмини урып къайтарувы иле мешур Селим Герай ханнынъ огълудыр. О, эки дефа (1724-1730 ве 1737-1739 сенелери) Къырым тахтына чыкъып, умумен 9 йыл къадар ханлыкъ япты. 1737 сенеси Хансарайны якъкъан рус аскерлерининъ экинджи бир уджюмини урып къайтармагъа наиль ола. О, джесаретли хан олмакънен бирге, шаир де эди.

(Орта асырлар миниатюрасы)

Махмуд Къырымлы

(XII асыр шаири)Эсасен XII асырда яшап иджат эткендир. Омрю-

нинъ сонъунда о «Хикяет-и Юсуф ве Зелиха» адлы 5600 сатырлыкъ дестан язгъан ки, эдебиятымызнынъ ирмакъ башларында тургъан Махмуд Къырымлы, иште, озюнинъ бу дестанынен намлыдыр. Энъ эски эдебий ве язы абиделеринден бири олгъан бу эсер толусынен ильки кере «Йылдыз» меджмуасында басылды. 2013 сенеси исе языджы Риза Фазылнынъ гъайретинен айры китап этип чыкъарылды.

(Рессам Зарема Трасинова)

Халиль огълу Али

(XIII асыр шаири)Алининъ аяты акъкъында малюмат ёкъ дередже-

де. Лякин озю язгъанындан анълашыла ки, о эсасен XII асырнынъ сонъунда ве XIII асырнынъ биринджи ярысында яшагъан. О, Махмуд Къырымлынынъ «Юсуф ве Зелиха» дестаныны язып битире ве оны тюркчеге чевире. Сонъ рухланып озю де айны шу мевзуда «Къысса-и Юсуф» адлы дестан яза.

(Рессам Зарема Трасинова)

Борагъазы Герай хан

(1554-1607)1571 сенеси Москваны запт эткени ичюн «Тахт-

алгъан» лагъабына менсюп Девлет Герайнынъ еди огълундан бири олгъан Гъазы Герай 1588-1596, 1596-1607 сенелери, яни 20 йыл ханлыкъ япкъандыр. О, аслында озь деврининъ Гъазаий лагъабынен эсерлер язгъан корюмли шаири оларакъ орта асырлардаки къырымтатар эдебиятында да пар-лакъ из къалдыргъандыр.

(Рессам Юрий Никитин)

№1 (216) 2014 январь – февраль«Йылдыз» 1976 с. чыкъып башлады

КЪЫРЫМ МУХТАР ДЖУМХУРИЕТИИНФОРМАЦИЯ БОЮНДЖА КОМИТЕТИНИНЪ ИЧТИМАИЙ-СИЯСИЙ,

ЭДЕБИЙ-БЕДИИЙ МЕДЖМУАСЫ

Меджмуа ВАК джедвелине кирсетильди«ЙЫЛДЫЗ» меджмуасынынъ муарририети

Къырымтатар тилинде эки айда бир кере нешир этиле

Меджмуа ВАК джедвелине кирсетильди

Баш муаррирДилявер ОСМАН

Муарририет эйети:Иса АБДУРАМАНАблязиз ВЕЛИЕВПеват ЗЕТИРемзи ИЛЬЯСОВИсмаил КЕРИМОВАйше КОКИЕВАТимур УСЕИНОВРиза ФАЗЫЛУрие ЭДЕМОВА

М Е Д Ж М У А С Ы

МундериджеМУАРРИР МИНБЕРИ

Дилявер ОСМАН. Вакъыт къыймет кесер… …..............................................................3

ЭДЕБИЙ, МЕДЕНИЙ ТЕДБИРЛЕРЗеманевий русча-къырымтатарджа лугъатнынъ такъдими ….......................................6«Йылдыз» меджмуасы яш иджаткярларны такъдирледи …..........................................7«Йылдыз» меджмуасы эдебият конкурсыны илян эте …...............................................9

Т.Г.ШЕВЧЕНКОНЫНЪ 200 ЙЫЛЛЫГЪЫАмет ОЗЕНБАШЛЫ. Улу шаир ….…..........................................................................10Тарас ШЕВЧЕНКО. Шиирлер …....................................................................................13

НЕСИРВасфие КЪЫПЧАКЪОВА. Асретлик. Икяе ……..........................................................16

НАЗМПеват ЗЕТИ. Шиирлер ….…...........................................................................................25Къадыр ВЕЛИ. Шиирлер ….…......................................................................................28

БИЗИМ КЪАДЫНЛАРЫМЫЗТимур ДАГЪДЖЫ. Мысыр султаны Шаджарат ….......................................................30

КЪАДИМИЙ ЭДЕБИЯТЫМЫЗДАНРиза ФАЗЫЛ. халиль огълу Али – XIII асыр шаиримиз …..........................................36 Халиль огълу АЛИ. Къысса-и юсуф. Дестан …..........................................................41

ГЕНЧ КЪАЛЕМЛЕРАйше КОКИЕВА. Факультетимизнинъ ифтихары ….....................................................56Арзы ЗИЯДУЛЛАЕВА. Эки тамчы сув киби. Икяе …....................................................60 Таир ИБРАИМОВ. Муджизе. Джесюрлик. Икяелер …..................................................67Урие КАДИРОВА. Фадьме-Шерфелер. Икяе …............................................................70Ленера МЕМЕТОВА. Аёса. Икяе …...............................................................................75

ПУБЛИЦИСТИКАЛентара ХАЛИЛОВА. Келеджегимиз окъувнен, огренювнен багълы ........................77

СЮРГЮНЛИКНИНЪ 70 ЙЫЛЛЫГЪЫНАПеват ЗЕТИ. Миллий арекет фаали, шаир …...............................................................82Идрис АСАНИН. Миллий курешчи ве эдебиятсеверлерден бири …..........................89Муслим ШЕЙХ-АМЕТОВ. Шиирлер …..........................................................................93

ТАРИХИЙ САИФЕЛЕРТемур КУРШУТОВ. Алим ве джемаат эрбабы Эдиге Къырымал …...........................95Эдиге КЪЫРЫМАЛ. Къырым тюрклерининъ миллий куреши. Китаптан парчалар …98

ИЛЬМИЙ МАКЪАЛЕЛЕРТимур УСЕИНОВ. Къырымтатар силлабик шииринде ритмик къысымлар .............102

МИЛЛИЙ ТАСИЛЬ ОДЖАКЪЛАРЫАйше АКИЕВА. Буюк-Онлар миллий мектеби ...........................................................108

БАЛАЛАР ИЧЮН

«ЙЫЛДЫЗЧЫКЪ» №1(16) …….....................................................................................113

КИТАП РАФЛАРЫНЪЫЗГЪАНузет УМЕРОВ. Балаларгъа ве бабаларгъа …......................................................…126Сейран УСЕИНОВ, Дилявер УСЕИНОВ. Къырымтатарджа-русча-украиндже фразеологизмлер лугъаты ….............126Тимур ДАГЪДЖЫ. Одна судьба на все поколения ……............................................127Вадим МИРЕЕВ, Александр ГОРЯИНОВ. Земаневий русча-къырымтатарджа лугъат …..............................................127

3

Мóаррир минбери

Дилÿвер ОÑМАÍ,

баш муаррир

вакъыт къыйМет кесер…Ишимизге вакъыт къыймет кесе дей­

лер... Керчектен де ойле олса керек. «Йылдыз»нынъ, умумен, матбуатнынъ къыйметини исе окъуйыджылар кеседир, даа догърусы, оларнынъ о я да бу газета, меджмуагъа не дереджеде абуне олгъан­лары бунынъ ифадесидир. Сонъки беш

йыл девамында, яни мен «Йылдыз»гъа муаррирлик япкъан девирде окъуйыджыларнынъ сайысы чешит тюрлю олды, амма бу девир шахсен мен ичюн муим бир шейни, яни «Йылдыз»нынъ даимий окъуйыджылары олгъаныны косьтерди. Бир тарафтан, олар чокъ дегиль, 600­700 абунеджи этрафында, амма экинджи тарафтан, олар бугуньде­бугунь меджмуанынъ акъикъий ве садыкъ къоруйыд­жылары олып туралар. Сагъ олсунлар!

2014 сенеси меджмуанынъ абунеджилери аман­аман 45­50 файызгъа артты ве январь айында 1180 абунеджини тешкиль этти. Эльбет, бу озь­озюнен олмагъандыр. Мында эм меджмуанынъ мундериджеси, эм АТР телеканалында, «Мейдан» радиосында реклама кампаниясы, эм базы къырымтатар иш адамларынынъ къолтутувы муим роль ойнагъандыр. Энди шу янъы абунеджилерни сакълап къалмакъ, оларнынъ сырасыны даа да арттырмакъ ичюн, эр джеэттен даа да фааль давранмакъ керек оладжакъ. Асылында бу ишнен меджмуа даима огъраша. Амма бир миллетнинъ ана тили яшамасы ичюн, «Йылдыз»нынъ эльде эткен кучюк бу адымлары етер­ли дегильдир, чюнки бойле вазиетте, теэссюф ки, тек матбуатымыз дегиль, бутюн медений ве санат оджакъларымыз булунмакъта.

№1 2014 январь – февраль

4

И.Гаспринский адына китап­ханемизни алайыкъ. Къырымта­тар тилинде йылда къач китап басылып чыкъа, о китапларнынъ эписи китапханеге тюшеми? Оларнынъ окъуйыджылары не къадар? Театримиз къырымта­тар муэллифлерининъ эсер­лерини саналаштырамы? Язы­джыларымыз йылда къач янъы эсер яза, къач китап чыкъара? Буларны бизде огренген, тед­къикъ эткен бармы?

Мен миллий матбуат ве бу медений оджакъларымызны не ичюн тильге алам. Себеби адий: оларнынъ эписи догърудан­догъру къырымтатар тилинен багълы. Мында олгъан вазиет къырымтатар тилининъ вазие­тини, зан этсем, ачыкъ­айдын акс эте.

Юкъарыда анъылгъан оджакъ­лар девлет бюджетинден темин этильгенини козь огюне алсакъ, олар йыл­йылдан зайыфлашыр экен, оларнынъ келеджеги телю­ке астында къалмайджакъмы? Козь огюне кетирейик, бизде буларгъа мухтаджлыкъ олмагъа­ныны корип, «достларымыз» китапханемизни башкъа бир китапханенинъ болюги япса, театримизни башкъа бир теат­рге къошса, меджмуа, газета­ларымызны бирлештирселер, бу кимге зарар кетиреджек?

Къырымда бизде бир хаста­лыкъ пейда олды. Онынъ ады – первасызлыкъ.

250 Къурултай делегаты, 4 бинъге якъын ерли меджлис азасы, 3500 мектеп оджасы, 300­ге якъын алимимиз бар. Умумен, Къырымда 70 бинъге якъын къырымтатар къорантасы яшай. Япкъан ишимизге вакъыт къыймет кесер дейлер… Эль­бет кесер. Амма кеч олмагъ­айды…

«Йылдыз» 2014 сенеси ме­ракълы, яш, муэллифлерни къыдырып тапып, оларгъа къол­тутып, оларнынъ эсерлерини бастырып, яш эдебиятчылар­ны профессиональ языджы дереджесине осьтюрмеге ярдым этеджек, окъуйыджы­ларны оларнен таныш этеджек. Мектеп талебелери ичюн азыр­лангъан «Йылдызчыкъ»ны даа да меракълы этип азырлайджакъ. Несир, назм киби аньаневий рубрикаларымызнен берабер, тарихымызнен багълы малю­матларны бастыра джакъ. Бой­ле муэллифлернинъ бириси бизге даа чокъ белли олмагъан Эдиге Къырымалнынъ 1952 се­неси Мюнхенде (Алмания) чыкъ­къан «Къырым тюрклерининъ миллий куреши» китабындан парчаларны окъуйыджыларгъа такъдим этеджек ве иляхре.

Окъуйыджыларымыздан исе биз мектюплер, «Йылдыз»ны даа да меракълы этмек ичюн теклифлер беклеймиз. Барсын 2014 сенеси «Йылдыз» даа зияде парылдап, бутюн окъуйыджыла­рымызгъа озюнинъ самимий нурларыны сачсын!

5

ЗеМаневий русча-къырыМтатарджа луГъатнынъ такъдиМи

2014 сенеси январь 21­де И.Гаспринский адына китапханенинъ окъув залында «Маа­рифчи» бирлешме­си ве И.Гаспринский адына китапханенинъ тешеббюси ве иш­бирлигинде Вадим Алданович Миреев ве Александр Владими­рович Горяинов муэл­лифдешлигинде 2013 сенеси дюнья юзю корьген «Зе­маневий русча­къырымтатарджа лугъат» («Современный русско­крымскотатарский словарь») къулланмасынынъ такъдим ме­расими отькерильди.

И.Гаспринский адына китап­хане мудирининъ муавини Лейля Къадырова тедбир иштиракчиле­рини селямлаяракъ, биринджи сёзни мезкюр неширнинъ чыкъу­вында озь иссесини къошкъан Къырым Юкъары Шурасынынъ депутаты, «Маарифчи» бирлеш­месининъ реиси Сафуре Ка­джаметовагъа берди.

Сафуре Каджаметова къы­рымтатар тилининъ бугуньки вазиети устюнде токъталаракъ,

ана тилини огренювде, шу джум­леден, лугъатларнынъ ролюни ве меракълысы бу иште башкъа миллет векиллери озь исселери­ни къошкъаныны айрыджа къайд этти. Янъы лугъат муэллифлери­ни ве тедбир иштиракчилерини халкъымыз ичюн керчектен де пек файдалы нешир дюнья юзюне чыкъкъаны мунасебетинен хай­ырлады ве мезкюр лугъатны бир де­бир мукяфаткъа «Маарифчи» бирлешмеси адындан тевсие этеджегини бильдирди.

Онларнен лугъатларнынъ му­эллифи, белли маарифчи Сей­ран оджа Усеинов «Современ­ный русско­крымскотатарский словарь» къулланмасынынъ му­эллифлерини такъдим этти.

Эдебиé, медениé тедбирлер

С. Каджаметова, Л. Къадырова

№1 2014 январь – февраль

6

Вадим Алданович Миреев Нукуста (Озьбекистан) догъгъан, 1979 сенесинден Къырымда

яшай. Хи­мия илим­лери нам­зети. Сей­ран оджа Усеиновнен б и р л и к т е бир сыра лугъатлар, сёзлюклер ве къуллан­малар не­шир эттир­

ди. 44 ильмий ишнинъ ве 4 тед­къикъатнынъ муэллифи ола.

Александр Владимирович Горяинов 1985 сенеси Москва шеэринде догъгъан. 2008 сенеси Москва авиация институтынынъ амелий математика ве физика

факульте­нини битир­ди. Эки йыл­дан сонъ физика ве математи­ка боюнджа намзетлик диссерта­ц и я с ы н ы къорчалап, бу гуньде­

бугунь о институтта чалыша. Бала­лыгъы ве окъув йылларында татиль куньлерини Акъмесджитте яшагъ­ан къартана­къартбабасынынъ янында кечирген Саша къом­шу яшагъан къырымтатар халкъынынъ медениети, урф­адетлеринен меракълана ве къырымтатар тилини огренип башлай. Йыллар кечкен сайын бу тильни тек амелий дегиль де, ильмий джеэттен де огренмеге

икътидары етип, тиль ве топони­мика боюнджа тедкъикъат иш­леринен огъраша, «Маарифчи» бирлешмесининъ къолтутувында Рефат Зекерьяевнен бирликте «Догъру язамыз» къулланмасы­ны, эски къырымтатар койлери адларынынъ харитасыны чыкъар­ды. Александр Горяинов къы­рымтатар метинлерини кирилл уруфатындан латинге ве аксине кечирюв автоматик программа­сыны яратты. Къырымтатар тили ве медениетине багъышлангъан сайтнынъ муаррири ола.

Горяиновнынъ Миреев иле муэллифдешликте нешир этир­ген сонъки буюк ишлери «Зема­невий русча­къырымтатарджа лугъат»тыр. Тедбирде иштирак эткен Горяинов, бу лугъат латин элифбесинде чыкъкъан бирин­джи олгъаныны къайд этти. Лу­гъат 28 бинъ макъаледен ибарет олып, 55 бинъ рус сёзю, ибаре ве джумлелернинъ къырымтатар­джа терджимесини бере. Зе­маневий турмуш, ильмий­техник ве ичтимаий­сиясий сёзлерге айрыджа эмиет берильгенини айтты, 3 йыл девам эткен бу иште оларгъа ярдымда булунгъан инсанларгъа тешеккюр биль­дирди. Муэллиф бу неширде базы хаталар, эксикликлер ве чу­барлыкъларгъа ёл берильгенини де къайд этти. Лугъат муэллиф­лернинъ озь эсабына 300 нусха нешир этильген.

Тедбирде иштирак эткенлер­ден Къырымтатар языджылары бирлигининъ реиси Риза Фазыл, «Йылдыз» меджмуасынынъ баш муаррири Дилявер Османов, «Къырым» газетасынынъ баш му­аррири, Миллий Меджлис азасы Бекир Мамутов, Таврия миллий

7

университетининъ доценти Шев­кет Юнусов, «Маарифчи» бир­лешмесининъ азасы Шефикъа Абдураманова, языджы Сейяре Меджитова, «Къардашлыкъ» яш­лар джемаат тешкилятынынъ реиси Асан Эмирсали, экимлер

адындан Нияр ханым Джеми­лева, джемаатчы Бейе ханым Ильясова тедбир тешкилятчыла­рына ве айрыджа Александр Го­ряиновгъа озь тешеккюрлерини бильдирип, илеридеки ишлерин­де мувафакъиетлер тиледилер.

«Йылдыз» меджмуасы 2013 сенеси яш иджаткярлар ара­сында отькерьген эдебий кон­курскъа екюн чекти. 2013 сене­си декабрь 24 куню йыл дева­мында меджмуада эсерлери басылгъан яш муэллифлер рагъбетлендириджи мукяфат­ларнен такъдирленди.

Жюри азалары языджылар Риза Фазыл, Урие Эдемова, Иса Абдураман, Аблязиз Ве­лиев, Айше Кокиева, Дилявер Осман несир номинациясын­да Гульнара Ильясованынъ «Келин», ТМУнинъ 4­нджи курс студенти Айше Акиеванынъ «Бизлерге тюш олып корюнген

омюр», Сейтлер мектебининъ 9­нджы сыныф талебаси Бекир Аблаевнинъ «Бир ютум темиз ава» икяелерини, шиириет но­минациясында ТМУнинъ 2­нджи курс студенти Гульсум Хали­лованынъ шиирлер дестесини къайд эттилер.

Бу яш муэллифлер диплом­лар, земаневий I­Pad планшет­леринен эм де Къырымтатар языджылары бирлиги тарафын­дан меракълы китапларнен мукяфатландылар. Тантаналы тедбирде къырымтатар языджы­лары, ТМУ студентлери, 21­нджи мектепнинъ Ревзие оджа Амет­шаева реберлигинде къырым­

«йылдыЗ» МеджМуасы яШ иджаткярларны такъдирледи

Тедбирде

№1 2014 январь – февраль

8

татар сыныфы талебелери, къырымтатар джемаатчылыгъы иштирак этти.

Тедбирде чыкъыш япкъан жюри азалары конкурс ишти­ракчилерини хайырлап, иле­риде язаджакъ эсерлеринде насыл талапларгъа эмиет бер­мек кереклигини къайд эттилер, оларгъа иджадий мувафакъи­етлер тиледилер ве 2014 сене­си конкурсында юксек бедиий севиеде гузель эсерлернен иш­тирак этеджеклерине эминлик бильдирдилер.

Мукяфатлангъанлар исе сёзге чыкъып шиирлер окъу­дылар, бойле конкурс теш­киль этильгенине тешккюрлер бильдирип, оларгъа бойле дикъкъат айырылгъаны оларны ильхамландыргъаныны ве бой­ле тедбир оларгъа иджат нен огърашмагъа даа бир сильтем бергенини айттылар. Мукяфат­ларны такъдим этюв тантанасы иджаткяр студентлерде, сей­ирджилерде де буюк меракъ догъурды. Олардан базылары келеджек сене бу конкурста иштирак этмеге тырышаджакъ­ларыны бильдирдилер.

«Бу конкурс къырымтатар тилинде иджат эткен, даима эсерлер язгъан яш къалем­лерге къолтутумакъ макъса­дынен отькерильди ве илериде де отькериледжек. Бойле этип «Йылдыз» къырымтатар тилини, эдебиятыны тешвикъат этювнен берабер, яш къалем саипле­рини де меджмуа этрафында топламагъа арекет эте», – деп къайд этти «Йылдыз»нынъ баш муаррири Дилявер Осман.

2014 сенеси муарририет муэллифлернинъ даиреси­ни арттырмакъ макъсадынен эсерлерни муэллифлернинъ яшына бакъмайып къабул этмек меселесини де бакъаджакъ.

Бу конкурсны отькерювде «Йылдыз» меджмуасына ярдым эткен, онъа маддий тарафтан къолтуткъан «Альраид» Бутюну­краин джемаат тешкилятлары­нынъ бирлешмеси, хусусан, онынъ башы Мохаммад Таха эфендиге, айны бирлешме азасы «Эмель» тешкилятынынъ реиси Муслим бей Дервишевге айрыджа тешеккюр бильдире ве илериде де берабер чалыша­джакъларына умют эте.

Конкурслар исе девам эте.

Тедбир иштиракчилери ве (отургъанлар) яш муэллифлер

9

«йылдыЗ» МеджМуасы ЭдебияткÎнкурсыны илян Эте

«Йылдыз» меджмуасынынъ муарририети 2014 сенеси улу атамыз Исмаил бей Гаспринскийнинъ вефат эткенине 100 йыл толувы мунасебетинен, несир ве шиириет номинация­лары боюнджа эдебият ярышы (конкурс) илян эте.

Несир боюнджа ярыш иштиракчилери эки группагъа бо­люне: 1­нджи группа – 25 яшынадже яшлар; 2­нджи группа – 25 яшындан уйкен иджаткяр эдебиятчылар.

Шиириет боюнджа ярышта, яшына бакъмадан, эр кес иштирак эте биле.

Эсерлер «Конкурскъа» язысынен Акъмесджит ш., Вернад­ский проспекти, 155­нджи эв, кв. 3 (инд. 95007) адресине я да yildiz1976s@mail.ru электрон мензильге ёлланылмалы.

Конкурскъа такъдим этильген эсер эвель ич бир ерде не­шир этильмеген алда, къырымтатар тилинде олмасы шарт­тыр. Эсер электрон (компьютер язысы) шекильде олмалы (14 кегль, сатыр арасы 1,5) ве муэллифнинъ ады, сойады, толу адреси, телефоны, окъугъан я да чалышкъан ери ве яшы косьтерильмели. Муэллифнинъ фотосурети де олмалы.

Конкурста гъалип танылгъан назм ве несир эсерлер къый­метли бахшышларнен эм де Украина Языджылары миллий бирлиги имаесиндеки Къырым Языджылары тешкилятынынъ Фахрий ярлыгъынен такъдирленеджек. Эсерлер «Йылдыз» меджмуасында ве языджылар тешкилятынынъ дигер эдебий неширлеринде дердж олунаджакъ. Энъ яхшы эсерлер баш­къа тиллерге терджиме этильмеси козьде тутула.

«Йылдыз» меджмуасынынъ муарририети

№1 2014 январь – февраль

10

Ò.Ã.Øев÷енконынъ 200 éыллыгъы

улу ШаирДнепрнинъ сагъ ялысында, къыр устюнде бир эйкель тура.

Пароходнен онъа якъынлагъан сайын, эйкель осе, буюй, айдын­лана. Тарас Григорьевич санки сагъ, ялы устюнден бакъып тура. Сагъ янында дюльбер, ярашыкъ бир манзара ачыла: уджсыз­буджакъсыз чёллер, орманлар, багъчалар… Къырнынъ астында исе кенъ, терен, къудретли Днепр акъа.

Днепр пек дюльбер! Туташ орманлар битер­битмез, чёллер башлана, олар багъчагъа барып къошула. Бутюн булар Днепрнинъ ярашыгъына ярашыкъ къоша.

Кобзарь ольмезден эвель озь васиетинде, оны Украинада коммелерини, оны къудретли Днепрни, мейдан гузелликлерини бакъмакъ ичюн айткъан эди. Онынъ истегини ерине кетиререк, Т.Г.Шевченконы Днепрнинъ ялысында, Канев шеэринде комь­дилер. Эр йыл мартнынъ 9­ында киевлилер бу мезар башына келелер. Революциядан сонъ исе онъа бутюн республикалардан юзлернен векиллер, мусафирлер келип, Шевченконынъ мезары башында, онынъ эйкели къаршысында улу шаирге озьлерининъ урьмет ве сайгъыларыны ифаде этелер.

Мен бу ерлерде чокъ керелер олдым. Бахтыма, дженк вакътын­да Канев шеэри ве онынъ якъынында улу Шевченконынъ догъгъан Моринцы коюни азат этюв урушларында иштирак эттим. Бу та­рихий ерлерде не къадар чокъ олсанъ, Т.Г.Шевченконы о къадар терен анълайсынъ.

Т.Г.Шевченко 1814 сенеси март 9­да Звенигород виляетининъ Морицы коюнде крепостной койлюнинъ къорантасында дюньягъа кельди. Ондан эки йыл эвель Ватан дженки биткен эди. Он бир йыл­дан сонъ декабристлернинъ исьяны олды. Топракъ эсирлигинден къуртулмакъ, сербестлик эльде этмек огърунда койлю исьянлары чар Русиесининъ чешит кошелеринде бири­бири артындан алев­ленип кете эди.

11

Бу девирде рус халкъынынъ улу языджылары А.Пушкин, М.Лермонтов, улу фильсефеджи­тенкъидчи В.Белинский ве ди­герлери озьлерининъ яратыджылыкълары ве прогрессив тюшюн­джелеринен халкънынъ назарыны джельп эткен, онынъ козюни ачкъан эдилер.

Украина кобзары бойле бир шараитте яшады, буюк рессам ве языджы олды. Русиеде шу девирде олып кечкен бутюн вакъиалар онынъ яратыджылыгъында белли бир из къалдырдылар.

Дюнья эдебиятында Тарас Шевченко улу халкъ шаири ве языджы­сы деп таныла. О, бутюн дюнья прогрессив инсанлыкънынъ ифти­харыдыр, чюнки онынъ поэзиясы къудретли ве темиз бир озен киби, дюнья медениетининъ дерьясына акъып къошулды. Шаир озюнинъ алевли революцион яратыджылыгъынен факъыр­фукъарелерге, эсирлерге беслеген терен севгисинен, залымларгъа, эксплуата­торларгъа къаршы ачувы ве нефретинен, инсанлыкънен айдын, парлакъ истикъбалине сынъырсыз инанувынен украин халкъынынъ, башкъа халкъларнынъ, бутюн прогрессив инсанлыкънынъ тюкен­мез урьметини къазанды.

Тарас Гриорьевич Шевченко бутюн халкъларга якъын ве къый­метлидир, чюнки о озюнинъ яратыджылыгъында ялынъыз украин факъырларынынъ тюшюнджелерини айдынлатмакънен къалмай­ып, башкъа миллетлер эмекдарларынынъ тюшюнджелерини де акс эттирди.

Эсир огълу Т.Г.Шевченко бутюн яратыджылыгъыны халкънынъ эсирликке ве чар укюметине къаршы алып баргъан революцион азатлыкъ курешине багъышлады. Омюр къыйынлыкълары, чар укюметининъ къылынувлары онынъ ирадесини къыралмады. Эвин­деми, Оренбург чёллеринде эсирликтеми – къайда олмасын, шаирнинъ тюшюнджелсрн озь халкъынен багълы эди. Ашкъ­севда йырларында, бешик башындаки анайларнынъ йырларында ша­ирнинъ сёзлери янъгъырады, яманлыкъкъа, залымлыкъкъа къаршы урушкъа, курешке, енъишке чагъырды. Онынъ «Ойларым, меним ойларым» ве «Васиет» шиирлерини бильмеген адам ёкъ эди.

Т.Г.Шевчеико пек истидатлы бир адам эди О, даа 8­9 яшында олгъанда ресим япмагъа башлай. О девирдеки намлы рессам К.П.Брюллов ве языджы В.А.Жуковский бу балада буюк истидат ол­гъаныны корип, оны помещиктен сатып аларакъ, 1838 сенеси эсир­ликтен азат этелер. Тарас Григорьевич Рессамлар академиясына къабул олуна ве оны битире. Лякин Шевченко омрюнинъ экинджи ярысында эсасен эдебий яратыджылыкънен огъраша. Онынъ ильки эсерлеринден бири «Катерина» поэмасыдыр. Бу эсер 1837 сенеси басылып чыкъты. Шаир, озь аптеси Катеринанынъ образында укъукъ­сыз эсир къадынны, онынъ чыдалмаз агъыр яшайышыны корьсетти. Катерина пек агъыр шараитте яшаса да, онынъ козю айдын, юреги сагълам, келеджекке умют ве ишанчнен бакъа.

№1 2014 январь – февраль

12

1840 сенеси март айында Шевченконынъ «Кобзарь» китабы нешир олунды Бу китап бутюн джемаатчылыкънынъ дикъкъаты­ны озюне джельп этти. Украин кобзарынынъ тюшюнджелери, гъам­къасеветлери, онынъ халкътан эшиткен тюшюндже ве гъам­кедерлерининъ ифадеси эди. Олар назик, шырын сёзлернен ифаделендилер. «Кобзарь» буюк тезликнен халкъ арасында джайрады, халкънынъ энъ севимли бир эсери олды.

Шаир «Кавказ» ве «Тюш» поэмаларында фукъаре ве эсирлер­нинъ агъыр омюрини даа да ачыкъ ве айдын корьсетти, чюрюк, залым къурумгъа, эски укюметке къаршы озь фикирлерини буюк бир ачув ве гъадапнен ифаделеди. «Кавказ» поэмасындаки Про­метейнинъ къудретли образы – халкънынъ енъильмез ирадеси ве рухунынъ символы оларакъ корьсетильди.

Т.Г.Шевченко: «Меним аятымнынъ тарихы – ватанымнынъ та­рихынынъ бир къысымыдыр. Мен Украинанынъ эр кошесинде булундым ве эр ерде агъладым», деп язгъан эди. Бу пек догъру. Озь халкъынен сыкъы багълы олгъан Шевченко, айны вакъытта шу халкънынъ садыкъ огълу эди. Онынъ къувети ве унутылмазлыгъы да бунда. Шунынъ ичюн де чар укюмети ондан къоркъа, онъа ёл бермей, оны излей, узакъларгъа сюргюн эте. Онынъ он йылдан зияде омюри сюргюнликте, асретликте кече. Лякин бу къылынув­лар онынъ курешке ирадесини зайыфлатмай. 1857 сенеси шаир куньделик дефтеринде шойле яза: «Мен тыпкъы бундан он йыл эвель олгъаным киби. Багърымдаки образымда ич бир хусусиетим денъишмеди... Базы бир шейлер айдынлашты, топланды, даа да табиий колем ве образ алдылар».

Т.Г.Шевченко Петербургда о заманнынъ намлы языджыла­ры С.Аксаковнен, Н.Чернышевскийнен, Н.Добролюбовнен, Н.Некрасовнен, Салтыков­Щедриннен ве дигер языджылар ве композиторларнен таныш ола. Бу танышлыкъ ве достлукъ украин кобзарына буюк тесир япа, онда янъы фикирлер, янъы тюшюн­джелер догъура. Рус революцион демократлары онынъ оджала­ры олалар. Шаир озю де алевли бир революцион­демократкъа чевириле. Пушкин, Гоголь, Белинский ве Чернышевскийнен бир сырада, унутылмаз Тарас Шевченко да бирлик, «улу, сербест, янъы къорантанынъ» сайгъылы ве севимли огълу олды.

Тарас Григорьевич бугунь де бизнен. Онынъ яратыджылыгъы украин халкъынынъ гъурурланмагъа ляйыкъ, дегери ёкъ бир ва­риетидир. Бу яратыджылыкъ улу, айдын джемиет огърунда бизни курешке рухландыра, бизге къудрет бере.

Амет ОЗЕНБАШЛЫ(«Ленин байрагъы», 1964 с., март 8

13

Òарас ØЕВ×ЕÍКО

ВасиетОльсем мени комюнъиз Украйнамнынъ багърына, Мезарымны къазынъыз Къулан чёль топрагъына.Билейим мен къургъаннынъ Коксюнде яткъанымны, Динълейим Днепрнинъ Къутурып акъкъаныны.Не вакъыт о душман къанын Украйна узеринден Ювып кетер... тек о заман Турарым мен къабримден. Дуа этип тек о заман Чыкъарым арш-аълягъа,Онъа къадар менде ёкътыр Ышанч Алла-таалягъа.Мени джыйып къалкъынъыз ве Узюнъиз бугъавларны.Залым душман къаны иле Ювынъыз диярларны.Улу, урь аилеге Бирлешильген куньлерде, Унутмайып – яхшылыкънен Хатырланъыз мени де.

Терджиме эткен Э.Шемьи-заде.1935 с.

Ойларым, меним ойларымОйларым, меним ойларым,Меним азиз тувгъанларым,Ред этменъиз, ойларым,Мени бу зор йылларым.Кок къанатлы гогерджиндайУчып келинъ янымаКенъ Днепр якъларынданБу сахралы якъларгъа,Кошулынъыз къыргъызларгъа.

Олар гъарип олсалар да,Ач-ялангъач къалсалар да,Эр алда сербесттир олар,Эм Аллагъа табыналар.Эй, ойларым, тездже келинъ,Тынч сёзлернен сизни охшарым.Яш баламдай севип сизни,Эм де сизнен агъларым.

Терджиме эткен А.Мефаев

№1 2014 январь – февраль

14

________________________________1 Украинада энъ айтувлы помещиклернинъ сойадлары.

* * *Тышта рузгяр окюре,Къарлы-боран уфюре.Кельмекте бир тул къадын,Эм абына-сюрюне.Ибадетке кете о,Ялвармагъа байларгъа.Тилеп ярдым – садакъа,Чыкъа эр кунь ёлларгъа.

Кечкен сене огълуныСолдат алып кеттилер,Келин корьмек бахтынданОны махрум эттилер.Эм огълуны ойлана, Тиленип кече вакъты.Огълу ичюн иконаЯнында чыракъ якъты.

Терджиме эткен Б.Мамбет

Дженклер вe къавгъаларАрбий дава ве эм дженклер олгъан эди. Кочубейлер, Галан ве Киселлернинъ1 Эр бир ери зенгинликке толгъан эди.Эписи кечти, лякин ич де ёкъ олмады,Ятып къалды сасыгъы чокъ чюрюкликлер: Тамырлашкъан эсли эмен къуртулмады,Оны эр кунь къыра, ашай, кемирелер...Лякин кене тамырлардан азар-азар Яш филислер осип чыкъа, эм де осер;Бу инсанлыкъ къуртлар киби эм балтасыз Тахыт силькер, падишанынъ таджын сёкер. Бизим залым кумирни де басып эзер.Сонъра бирден эм сесленип, эм окюрип,Кесик башлы залым казак ерге чёкер. Ят-ябанджы инсанлыкънынъ дайылары,Эм де джады, беджериксиз даялары!Эписи бирден ёкъ олурлар азиз путлар Ве сизлер де къалмазсынъыз кийик отлар! Къыджыткъандан гъайры артыкъ бир осюмлик Осьмез сизинъ джесединъиз узеринде.Сусып къалгъан бу чюрюклик, бу пусюрлик, Кеткен сайын оба-оба олып къалыр.Ве оларнынъ эписини дуйдурмадан,Джылгъын еллер яваш-яваш сёкип алыр.Биз факъырлар, эм сагъламлар сонъ о заман, Акъ талягъа дува этер, севинирмиз.

Терджиме эткен Юнус Темиркъая

15

TaлийСен манъа ич терсиймединъ,Дост, агъа, аптедай эдинъ,Белялы куньлерде келип,Мен яшны элимден джеттинъ. Окъусын – деп о, бир саргъуш Папазгъа сен алып кеттинъ.– Окъу, баврум, куню келир, Адам олур бизден, – дединъ.Мен динъледим эм окъудым, Лякин сен, ялан сёйлединъ.

Бизлерден ким чыкъты? Нафиле, Ийлекярлыкъ биз бильмедик.Ялан айтмай ич бир зерре Тек бир алдгъа джурюш эттик. Джурь, меним терсийип кусьмез, Якъын дост, гъарип талийим. Илери кетейик, шереф огде, Шан исе – меним телькъиним.

Терджиме эткен М.Сулейман

АптемеКъарт Днепр бойларына узангъан,Къасеветли ве такъдирсиз койлерден Гъамлы-гъамлы отип кетем эр заман;Манъа къучакъ кимлер ачар, – дейим мен.Тюш коремен: бакъам багъча ичинде,Озь башына, кучюк къырчыкъ четинде, Чечеклернен безенильген эв тура.Бу эв, дюльбер бир къызчыкъны анъдыра.Тынч Днепр узакъларгъа джайылгъан.Бабам нурлар сачып къарай авлакътан.Мен коремен: шу къаранлыкъ багъчада, Вишнеликлер арасында – талдада,Меним мазлум, азиз аптем джанлана; Дженнетте бир урий олып раатлана.Баш котере Днепрнинъ артындан,Мен факъырны къарай пысып, акърындан. Далгъаларнынъ аркъасында корюле Кучюк къайыкъ... Де чома, де юкселе...Къардашчыгъым!.. Меним ичюн такъдирсинъ! Танъны корьмей уяндыкъ биз, факъат сен... Сен панлыкъкъа къурбан олдынъ, мен исе Эсаретте къалдым. Тюштинъ эсиме…Такъдир бойле язгъан бизге яшлыкътан –Тегенекли тогъайлыкътан отьмеге.Дуа эт сен, аптечигим. СавлыкътаТанъры ярдым этер кечип кетмеге.

Терджиме эткен Ш.Алядин

№1 2014 январь – февраль

16

Íесир

Васôие КЪЫÏ×АКЪОВА

асретликИкяе

Фуат бир къач йылдан берли шеэрге къатнап чалыша. Бугунь ишке эртедже бармакъ ниетинен, ёлуны кестирип, аралыкъларнен демирёл станциясына ашыкъты. Перронда ёлджулар корюн­

мей, биринджи поездгъа кеч къалдым, гъалиба, экинджисине ми­нерим, деп станциягъа келип чыкъты. Фуатнынъ частына, поезд даа кетмеген, къапылары ачыкъ, тезден кетеджеги белли. Фуат: «Аллагъа чокъ шукюр, сабадан ишим юрюшти», деп аман ичериге атылды, къапыгъа пек узакъ олмагъан отургъычкъа ерлешти. Чантасыны кошеге ныкътап, озю де онъа таянып, педжереден бакъып кетмеге азырланды. Вагонда бир къач ёлджу, буюкъып, сес­солукъсыз беклеп отура. Танъ ярыгъы даа зайыф нурларыны серпип башлагъанда поезд еринден кочьти. Экинджи дуракъта да бир къач ёлджу ве оларнынъ арасында бир къолунда яш баласы, экинджи къолунынъ тирсегинде эскидже чанта илинген пек яш бир къадын вагонгъа мин­ди. Бош ерлер даа чокъ. Фуат, балалы къадын озюне бош бир ер тапып отурар, деп тюшюнип тура эди, о исе Фуатнынъ отургъычына ерлешип, баласыны ортагъа отуртты, озю исе отургъычнынъ четине афудан отурып, сабийни Фуаткъа, гуя, «сен бакъып тур» дегендайын, козеткени дуюла эди. Балачыкъ бирден раатсызланып башлагъанда, Фуат башыны котерип, балагъа къол узаткъаны, о да онъа ынтылгъа­ны анасыны джанландырды: «Эмджени бегендинъ, гъалиба», деген

17

арада Фуат балачыкънынъ бетине тикленип къалды. Ичинден: «Бу къадар дюльберлик!», деп айретте къалды. Козьлери къара чарас юзюмине бенъзей, тёгерек назик юзю уста рессам сызгъан пор­третни анъдыргъан бала къолчыкъларыны Фуаткъа узатты.

Фуат баланы котерип, пенджереге якъынджа кетирди, баладжа­сына сёз къатты, бала да пармакъларынен бир шейлер косьтере. Бала бет сымасынен анасына ошай. Амма ананынъ ичинде гъам­къасевет озюне юва ясагъаны бес­белли.

Бала арсызлап башлады. Анасы баланы къучагъына алып, тартына­тартына оны эмизгенде, бала юкълап къалды. Къадын баланы Фуаткъа якъынджа ерлештирип, озю кене четке афудан отурды. Онынъ арекетлеринде насылдыр бир суньийлик бар ки, анъламакънынъ чареси ёкъ.

Поезд эп такъыр­тукъыр кете. Къадын еринден турып, пендже­реден тышарыны козетти: «Гъалиба кене токътайджакъ, узакътан биналар корюне башлады», – деди де, балачыкъны багърына басып янакъларындан пек мукъайтлыкънен опьти. Сонъ оны Фуатнынъ элине туттырып: «Мен шимди келирим, къапыдан бакъып къайтып кели­рим», – деп къапы тарафкъа атылды. Поезд, не ичюндир муддеттен зияде турды. Вагонгъа энъ сонъуна минген адамлар бири­биринден: «Корьдинъизми? Алла къорчаласын!» деп станцияда юзь берген къазаны музакере этелер. Насылдыр бир къадын экинджи ёлакъта энди еринден кочеяткъан поезднынъ астына озюни аткъанмы, я да йыкъылгъанмы, о ерде тургъан мазаллы башкъа бир къадын исе оны тартып чыкъаргъан. Сагъ къалгъанмы, ольгенми, белли дегиль, амма эр ери къан­реван экен. Алла къорчаласын. Ниает, поезд кетеджеги акъкъында илян эшитильди. «Ёлджу къадын къайда къалды экен?», деп Фуат раатсызлана, башында пейда олгъан чешит яман фикирлер­ни къувмагъа тырыша, «иншалла, шимди келир, шимди…», амма къадын къайтып кельмеди. Я энди не япмалы? Сабийни бир дакъкъа биле янъгъыз къалдырмакънынъ имкяны ёкъ. Фуатнынъ къарарынен о, бир яшыны даа толдурмай, еди­секиз айлыкъ, гъалиба. Уянгъан бала къылынып башлады. Яхшы ки, тез алдана, тез токътай экен. Эбет, сабий эммеге, анасыны корьмеге истей. Ондан да башкъа, онынъ туалети де бар. Фуат къадыннынъ чантасыны озюне чекти, ичи­ни къармалады: бир­эки оюнджакъ ве бала урбаларындан гъайры, бир шей ёкъ. Озь чантасындан бир парча тава локъум къопарып, шашмалагъанындан баланынъ къолуна туттырды. Догърусыны айт­къанда, баланынъ назиклиги, дюльберлигине бакъып, онынъ къыз я да огълан экенини айырмакъ къыйын.

Фуат озюни бираз басып, энди не япаджагъыны тюшюне. Япа­джакъ ишинден вазгечип, артына къайтмаса, анасы ташлап кеткен баланынъ такъдири не оладжакъ? Бир элинде бала, экинджисинде эки чантанен невбеттеки станцияда тюшти. Къадын станцияда озь ишлеринен мешгъуль олып, кеч къалгъан олса, баласыны тапмакъ

№1 2014 январь – февраль

18

ичюн не япар? Я Фуат баланы алып о станциягъа къайтаджагъыны бе­клер, я да 15­20 дакъкъадан сонъ келеджек экинджи электричкагъа минип, сонъки станциягъа барар. Фуат корюнеджек ерде турып, экинджи электричканы бекледи. Ёлджулар пенджерелерден баланы корьсин деп, оны тёпеге котерди. Къадын ёкъ. Къадын гъайып олгъан станцияда да бекледи. Кимсе сесленмеди. Къазалангъан къадын баланынъ анасы олмалы, я онынъ, Алла сакъласын, олюсини, я да тирисини къайдан къыдырсын?! Сагъ къалгъан олса, баласыны озю тапар. Бу мушкюль алда баланы милиция болюгине теслим этип кетсе де оладжакъ амма, баланы аджый. Сабий де онъа сарылып къалды. Бундан да гъайры, къадыннынъ бутюн арекетлерини ха­тырлады, я бу арекетлер ана озь баласыны онъа, Фуаткъа эманет эткенини бильдирмейми ёкъса?! Эбет, баласыны Фуаткъа ишанды, башкъасына дегиль, анджакъ онъа ташлап кетти. Артына къайтса, эйидже оладжагъыны тюшюнип, баланы котерип кассада невбетте турып билет алгъан сонъ ичине джан кирди. Адамларнынъ ярды­мынен вагонда ерлештилер. Ярдымджылар чокълашса да, бала ач, раатсыз. Ич олмагъанда баланынъ адыны бильсе экен, оны да бильмей. Бала меселеси томарлангъан юмакъ олып къалды…

Фуат къапыдан баланы анасына узатыр экен:– Шимди, шимди. Эписини анълатырым. О, сизинъ торунынъыз,

ана, – дегендже козьден гъайып олды.Бир къучакъ сют махсулаты, бир­эки оюнджакъ котерип келеят­

къан Фуат баланынъ агълагъаныны эшитип, адымларыны тезлеш­тирди. Баланы къучагъына алгъанынен, о тынчланды, тойгъан сонъ исе ёргъун сабий ярым кунь козь ачмай юкълады.

Зейнеп ханым Фуатны янына отуртып:– Къана, пашам, масалны башындан башлап сонъуна къадар

окъучы бакъайыкъ. Бу насыл бала? – деди.– Анам, бу меним огълум, – Фуат «огълум» деди амма, «я бала

къыз олса, сырнынъ устю ачыладжакъ да» деп ичине къоркъу тюшти.

– Орта ерде насыл бала ола биле! Меннен ойнама! Эписи бир асылыны билерим.

– Анам, бу бала меним эвлядым, сизинъ торунынъыз. Башкъа сёзюм ёкъ.

– Я онынъ анасы къайда?– Ана, бир кере джевап берем, амма эр кунь бойле суал­

лер балалай берсе, мен баламнынъ ерини тапарым, я да ят­ябанджыларгъа берер къоярым. Энди онынъ анасына кельсек, о демирёл станциясында къазагъа огърады… Олдымы? – Фуатнынъ джевабы серт янъгъыраса да, сабырлыкънен девам этти: – Эль агъзы­на элли аршын без керек, дейлер. Мен билем, сиз халкъ агъзындан къоркъасыз. Намуслы инсансыз. Амма алышмакъ керек оладжакъ. Адамларгъа не къадар къыскъа джевап берсенъиз, суаллери де

19

о къадар тез битер, къыскъадан: торуным ола, дерсинъиз, башкъа сёзге сыра тюшмей. Ана, анълаштыкъ я?

Шу арада бала къыбырданып башлады. Фуат баланы тосмагъа кетти, бакъса, Аллагъа чокъ шукюр, яланы чыкъмайджакъ, огълан экен. Баланен баягъы эгленип, озюни бир къалыпкъа къойды. Ким сораса, меним огълум дейджек. Ихтимал дерья да янар, дегенлери киби, бир кунь ола къадын тапылыр ве бу вакъианынъ устю табиий­ликнен ачылыр, деп тюшюнди.

Фуат, къадын ташлап кеткен чантада бала акъкъында малюмат тапты, амма озю акъкъында бир шей ёкъ. Фуат баланынъ озь адыны бильсе де, анасынен экиси, баланынъ къулагъына эзан окъутып, онынъ адыны Девлет къойдылар. Кой шурасынен анълашып исе, балагъа янъы шеадетнаме алып, озь адыны – Мевлюд деп яздырды. Бойлеликнен, бала эки адлы олмагъа меджбур олды. Куньлер бири­бири артындан кече. Баланы учь яшына къадар Зейнеп битасы бакъ­ты, сонъ балалар багъчасына бердилер. Саба бабасы алып кете, акъшам битасы алып къайта. Фуат эр кунь Зейнеп ханымгъа «ана» деп мураджаат эткенини эшиткен огъланчыкънынъ тили чыкъкъанда, о да «ана­бита» деп айтты. Бала севги муитинде осьти.

Мевлюд, амма эр кес онъа Девлет дей, кунь­куньден акъылла­на, бою созула, энди мектепке де къатнап башлады, аляджылар сырасында олды. Арадан йыллар кечти. Девлет узун бойлу, тюз эндамлы гузель бир йигитке чевирильди. Эвлерине келип кеткен достлары чокъ. Догърусыны айткъанда, акъранлары онъа сукълана, онъа ошамагъа, ондан ибрет алмагъа истей. Огъланнынъ базы бир адетлери – бир сёзлюги, магърурлыгъы, мерхаметлилиги Фуаткъа ошай, амма баланынъ орта бир ерде пейда олгъаны Зейнеп ап­тени шубелендире. Поездда гъайып олып кеткен яш келинчекнинъ сымасы Фуатнынъ козь огюнден кетмей. Базыда шу къадар ойларгъа дала ки, озюнинъ къаерде олып, не япаяткъаныны биле анъламай. О къадын баласыны не ичюн ташлап кетти экен, оны насыл тапма­лы, онынъ акъкъында бир де­бир малюматны насыл эльде этмели, бельки сагъдыр, япкъанына пешман этип баласыны къыдырадыр… киби фикирлер онъа раатлыкъ бермей. Яш омюри янъгъызлыкъта кечкенине, сачларына чал тюшкенине эмиет бермей…

Арадан 25 йыл кечти.Девлет пайтахткъа кетип окъуды, йылларнен ичинде гизлеп­

сакълап юрген арзусына иришти – арбий эким олып къайтты. Аман шеэрдеки арбий госпитальге барып, ишке де ерлешти. Зейнеп ана бу хаберден гъает мемнюн. Ишинден ёрулып кельген баба янъы­лыкъны эшитип, сет устюне чёкти де, юзюни авучларынен къапатып, ичин­ичин агълады. Бекленильмеген вазиеттен эвнинъ ичи чым­чырт олды, Девлет тургъан еринде таш кесилип къалды. Зейнеп ханым огълунынъ ичини не кемиргенини пек яхшы анълай, амма баланынъ

№1 2014 январь – февраль

20

анасы акъкъында бир даа лаф ачмайджагъына сёз берген эди де, индемеди. Бабасы, балам, деп эвленмегенини, баланынъ анасы бельки тапылыр, деген умютнен яшагъаныны ве бабасы не ичюн агълагъаныны Девлет де пек яхшы анълай. Асретлик бу – тюзельмез яра. Фуат къол­бетини ювып, огълуны багърына басты, аркъасыны таптап, джан­юректен хайырлады, янакъларындан опьти. Артыкъ арзу­истеклерине иришювде ярдымджы олгъан Алланы такъдир­лемек ичюн, адети узьре, къой сойып, къолум­къомшулар иштира­кинде адалгъан дуа куню де бельгиленди.

Адети узьре, яшлыкъта уянгъан табиий юрек дуйгъуларыны инсан гизлемеге тырышса да, олар озьлерини эписи бир дуйдыра. Го­спитальде пейда олгъан янъы яш эким мында чалышкъан эмшире къызларнынъ юреклерини ойнатты. Мавы козьлю эмшире къызнынъ чабик арекетлери Девлетнинъ дикъкъатыны озюне джельп этти. Йигит­нинъ бакъышы шу дакъкъа Инаетнинъ ичинде алев якъты. Янакълары лавулдап, къолайсызлангъан къызнынъ айланып бир даа артына бакъкъаны Девлетнинъ къальбинде де джыллы излер къалдырды.

Эеджандан юзю къызаргъан Инает Девлетнинъ юрегининъ коше­синде бир ер алгъан олса да, анасынынъ ерини басалмай. Эгер о бу асретлик дуйгъуларыны бабасына бильдирсе?! Я Зейнеп би­тасынынъ алы не оладжакъ?! Йигирми беш йыл. Айтмасы къолай. Девлет Зейнеп «ана» онынъ битасы олгъаныны ве онынъ да, башкъа акъранларынынъ киби, оны догъургъан анасы олмакъ кереклигини анълагъан сонъ, асретлик чекип башлады. Битасындан анасыны сорагъанда о, торунынынъ суаллерине къаршылыкъ косьтерме­ге аджизлик этип, оны багърына басып, бильгенини айтты, амма бабанъдан сорама, о да башкъа бир шей бильмей, деди. Лякин адамлар чокъ шей «биле». Базы балалардан: «Ананъ ташлап кет­кен», «вазгечкен», «ольген…» киби лафларны да эшитти. Геджелери азбар багъчасынынъ энъ къаранлыкъ кошесине чёкип, шыншыкълап агълады. «Ана, мен билем, сен сагъсынъ. Къайдасынъ, ана. Сени кимден сорайым, къайдан тапайым, сагъынгъанымны кимге айтай­ым. Мен санъа не яманлыкъ яптым да, мени оксюз къалдырдынъ. Ич олмагъанда бир керечик, бир козьнен сени корьсе эдим!..» – деп Алладан гизли аджет тилеген куньлери чокъ олды. Онынъ аят ёлун­да расткельген дюльбер, акъыллы, мераметли эр бир къадынны анасына ошатты…

Яш экимнинъ юрегинде Инаетке нисбетен назик дуйгъулар фи­лис аткъаны сезиле. О, къыз чалышкъан оданынъ къапысыны куньде бир къач кере ачып, ал­хатир сорамакъны адет этти. Геджелери тёшегине кирген сонъ исе, къызны козь огюне кетире, анасы да оны, эбет, бегенир, богъча азырлап озю къудалыкъкъа барар эди…

Девлет меркезге иш боюнджа баргъанда, анда базыда йыл­ларнен тедавийленген ве омюрининъ сонъуна къадар яшагъан сакъатлар эвине ишке кирген досту, Али экимни де ёкълап тура.

21

Девлет бу сефер интернаткъа етип кельгенде, даа эрте эди, ким­сеге кедер этмейим, деп о, азбардаки скемлелернинъ бирисине отурды. Чантасындан газета чыкъарып окъуйджакъ эди, къаршысын­даки къапы ачылып, орта яшларында бир къадын чыкъты. О да келип айны скемленинъ о бир четине ерлешти, йигитке назар ташлады. Бираздан сонъ къадын еринден турып, топаллап азбарны доланды, келип кене ерине отурды, Девлетке якъынлашып, лаф къошты:

– Сиз меним козюме пек сыджакъ корюнесиз. Таныгъан адамы­ма ошатам.

Эким истер­истемез къадыннынъ сёзлерини динълер экен, дикъ­къатнен онынъ юзюне тикильди:

– Адынъыз не? – деп сорады.– Манъа Эмине дейлер, амма адым башкъа олгъанына, не

ичюндир, эминим. Языкъ ки, бир шей хатырлап оламайым. Къа­загъа огърагъан экеним, насыл олгъаныны бильмейим. Меним янъы аятым хастаханеде сол элимден айырылгъан, аякъларым исе парчалангъан кемиклерден гъайрыдан топлагъан куньден башланды, – деди къадын.

Бу лафлар Девлетнинъ ёргъунлыгъыны унуттырды:– Я сиз бу ерде не япып юресиз? – деди.– Мен мында яшайым. Мында чалышам. Девлет лафны сувутмай, къадынны суаллерге тута:– Я сизни кимсе къыдырмадымы? Ананъыз, бабанъыз, тувгъанла­

рынъыз бардыр эбет. – Кимсени хатырлап оламайым. Тек балам олгъанына, не ичюн­

дир, эминим. Кичкенечик, пек дюльбер бала сымасы козь огюме келе, сонъ кене гъайып ола. О, меним балам олмалы…

Ниает, Али де кельди. Девлет экимни корип, еринден турды, онен берабер ичери кирип кетти. Али достуны одасына давет этерек:

– Сен о къадынны таныйсынъмы ёкъса? Онынъ, абайлагъан олсанъ, бир эли ёкъ ве бираз топаллай. Весикъаларында къайд этильгенине коре, та яшлыгъында поезд астында къалгъан. Языкъ гъарипке, акъылы­фикри еринде. Инсан янъгъыз олмасы мумкюн дегиль, онынъ да тувгъанлары бардыр, амма не ичюн къыдыр­магъанларына шашам… Онъа онынъ рухиетини, хатырасыны сарсытаджакъ гъает тесирли вакъиа ве Алла ярдым эте биледжек. Айды, энди озь ишлеримиз акъкъында лаф этейик, – деди Али ве къапыны къапатты…

Девлет диван устюнде ятып джеп телефоны къулакълыкъларыны такъкъан, севген йыр ве нагъмелерини динълей, лякин къулакъла­рында музыка дегиль, сакъатлар эвинде расткельген къадыннынъ ве Алининъ сёзлери текрар­текрар янъгъырай. Бабасы маса башын­да газеталарны козьден кечире. Битасы да гурюльдеп янгъан соба диварына аркъа берип, инджеден озь нагъмелерини созып, бир шейлер оре. Фуат келип огълунынъ янына отургъан эди, Девлет:

№1 2014 январь – февраль

22

– Баба, Мевлюд ады асыл къайдан келип чыкъкъан я? – деди.– Диний мемлекетлерден, араплардан кельгендир беллейим.– Я бу сёз насыл мананы анълата?– Ана, бойле шейлерни сиз менден чокъ билесиз, анълатсанъыз,

– деп Фуат еринден тураджакъ олды, амма огълу оны токътатты:– Айтчынъыз манъа бу адны ким къойды, сизми я да … – «анам­

мы» демеге Девлетнинъ къудрети етмеди. Шимди, бу дакъкъада о, собадаки алевге чевириледжек, онынъ юрегинден патлап чыкъкъан учкъунлар оны ексан этеджек де!

Фуат огълуна бир сёз даа айтмакъны чокъ корьди. Эм эр вакъыт ойле япа. Девлет бу мевзуда агъыз ачмакъ сырасыны тапкъанынен, о аман лафны башкъа тарафкъа бурып, озь одасына кирип кете. Зейнеп апте де, лаф къачырып, огълумнынъ кейфини бозарым, деп сакъына. Торунынынъ анасы ким ве къайда олгъаныны бильмегени бир тарафта турсын, Девлет Фуатнынъ огълу олгъанына да шубе­лене. Ананынъ юреги хырпалана амма, не япсын, сырны ачмакъ ичюн элинден бир шей кельмей.

Фуат сонъки куньлерде Девлетнинъ арекетлеринде, сёзлеринде насылдыр зияде тюшкюнлик сезип башлады. «Бу баланынъ бир шей­ден хабери бар гъалиба. Эбет, бир де­бир кунь бу сырнынъ устю ачыладжакъ, амма бугунь дегиль» – деп озюни тынчландырды ве:

– Девлет, сен Инаетни коресинъми шу, бир шей айтмайсынъ. Раатлыкъ куню достуны, сой­акърабаларындан биревини къошып, мусафирликке давет эт, сёз кесильгенине де баягъы олды, той ку­нюни бельгилемек керекмиз, – деди.

– Бу шей меним акълыма да келе, баба. Лякин вакътымыз догъру кельмей, тойны да лаф этмек керекмиз, – деди Девлет ве бираз ойлангъан сонъ девам этти: – Баба, мен сизден ве битамдан пек разым. Амма сизден гизлеген, юрегимни эп эзип тургъан тюшюн­джелерим мени ич де терк этмей. Сизнен лаф этип, юрегимни азачыкъ бошатайым десем, фурсат бермейсиз.

– Яхшы, битанъ да бир ерге чыкъып кетти, эвде тек экимиз, дер­динъни, сырынъны айт, сени не раатсызлай?

– Ёкъ, о сизинъ сырынъыз, оны тек сиз билесиз, – Девлет бутюн джесаретини топлап: – Баба, догърусыны айтынъыз, меним анам ким, о асыл бармы? – дегенине озю де шашты.

Фуат бу суальни эр кунь, эр ань беклесе де, эписи бир шаш­малады, сонъ кедерли сеснен:

– Огълум, мен онынъ бар­ёкълугъыны бильсе эдим… – «олды ола­джакъ» деп, джебинден анахтар чыкъарып, весикъалар сакълангъан чекмеджени ачты ве огълуна: – Меним урбаларым тургъан рафнынъ кошесинде бир богъча бар, оны алып кель, – деди ве огълуны ому­зындан таптап ятакъ одасына озгъарды.

Ерге бир без тёшедилер, богъчаны чезип, андаки чантаны онынъ устюне бошаттылар. Башта тыгъырып бала топы ве бир бир къач оюнджакъ, сонъ дестенен къатлы тургъан бала урбалары чыкъты.

23

Девлет сесини чыкъармай, о бир шей анъламай. Бабасы чекме­джеден чыкъаргъан явлукъны чезди. Насылдыр фотосуретлерни алып, оларны сийпады, чевирип бакъты. Бирисинде яш келинчек къу­чакъ баласынен, артында «Мевлюд анасы Афизенен» деп язылгъан, фото чыкъарылгъан вакъты да къайд этильген. Экинджи фотода исе беш­алты айлыкъ огъланчыкъ элинде оюнджакъ атны тутып, отура. Фуат фотоларны Девлетке узатаракъ:

– Къана, ресимдекилер кимге ошай, танырсынъмы бакъайым? Булар да, ананъдан къалгъан сенинъ шейлеринъ, бир де­бир кунь шаат ве делиль ола билирлер, деген умютнен сакълап къалдым… – деп оюнджакъ ве урбаларгъа ишмар этти.

– Баба, булар ким? Не ичюн менден сорайсынъыз? – деп тааджип ленди Девлет.

– Ашыкъма, яхшы бакъ. Сен озюнъни танымайсынъмы?Девлет фотоларны о якъ бу якъ чевирди, языларны корип, озь

козьлерине инанмай, ресимдеки инсанларгъа девамлы тикилип къалды.

– Афизе… Кимге ошай? Баба, бу меним анаммы? Фуат огълуна чокъ йыллар эвельси поездда юзь берген вакъиа

акъкъында, озь тюшюнджелери акъкъында икяе этти. – Мен бу къадынны, гъалиба, бир ерде корьдим. Эбет… Онъа

ошай. Тек фотода яш экенде. Баба, мен сакъатлар эвинде хаты­расыны гъайып эткен бир къадынны расткетирдим, – деп Девлет бабасына о къадын акъкъында икяе этти ве: – Бу фотоларны алай­ым, онъа косьтерерим, тек баласынынъ сымасы базыда козь огюне келе экен, бельки хатырлар.

– Ананъ сени манъа эманет этти, манъа ишанды, бельки мени де хатырлар, – деп, ярын огълунен берабер кетеджегини бильдирди.

Девлет башта Али экимге эр шейни анълатып, онен меслеатлаш­макъ къарарына кельди. Юрегинде пейда олгъан умют, ишанч оны эеджанландыра, ниает, озь анасыны тападжакъ, гъалиба. «Анам, аначыгъым!», – деп йылларнен асретини чеккен анасынынъ бойну­на сарыладжагъыны козь огюне кетире. Аначыгъына кечмиш агъыр куньлерини унуттырып, анасы да, озю де бабасы ве битасынен янъы аят башлайджакъларыны тасавур эте. Шырын, янъы хаяллар, эеджанлардан озюни къоймагъа ер тапалмай.

Али достуны сабырсызлыкънен къаршылап алды. Девлетнен берабер кельген бабасы лафны бундан 25 йыл эвель поездда олып кечкен вакъиадан башлады ве экимнинъ огюне эски эки фотоны къойды.

– Шубе ёкъ. Бу бизим Эмине аптемиз. Не ичюндир, эминим, бу фотолар ве бабанънынъ озю ананънынъ хатырасына кучьлю сар­сынты олур. Озюнъ билесинъ, бойле мисаллер чокъ. Тедавийлев меселесинде исе, экимиз де эким, устазларымыз бар, элимизден кельгенини япармыз, – деп юрек берди Али.

№1 2014 январь – февраль

24

Багъчада корюшмекни догъру таныдылар. Чевре­четини къырмы­зы гуллер ачкъан чалылар сарып алгъан къулюбеде Али экимнинъ риджасынен кельген Эмине апте энди беклеп отура. Къадын эким ве Девлетнен эски танышларынен киби, чересинде хош тебессюм­нен селямлашты, оларнынъ артында тургъан Фуатнынъ селямыны алгъан сонъ исе, ненидир хатырламагъа тырышкъан адам киби, элинен манълайына япышты. Фуатнынъ огюнде къара къашлы, эля козьлю, эвельки дюльберлигини джоймагъан даа яш сымалы бу къадынны танымамакъ мумкюн дегиль. Шубе ёкъ, бу Мевлюднинъ анасы. Али исе къадын ве достунынъ сымаларында бири­бирине ошагъан чизгилерни къыдыра. Козьлери, къашлары, сачлары, бурун­лары – ялынъыз бирисининъки назик, экинджисининъки къабаджа.

Али къадыннынъ янына чёкип:– Мына бу гузель огълан ве онынъ бабасы сизинъ сойларынъызны

таный экен, олардан сизге селямлар кетиргенлер, – деди мукъайт­лыкънен.

Девлетнинъ юреги чапалангъанындан кокрек къафесинден аты­лып чыкъаджакъ киби. О, къадыннынъ янына отурыр экен:

– Сиз бизге озь адынъызны айтып олурсызмы? – деди.– Ёкъ, хатырлап оламайым. Кимлигимни бильмегенимден пек

мугъаям, чекишем. – Тувгъанларынъыз, балаларынъыз олгъаныны хатырлайсынъызмы?– Кимсени хатырлап оламайым. Хатырам тек кучюк баланынъ

сымасыны сакълап къалгъан. Эминим, о меним огълум. Базыда огюмде кимнинъдир пек мераметли козьлери пейда ола…

Фуат:– Мына бу фотоларны бакъынъыз. Окъумагъа билесизми, язылар­

ны окъунъыз бакъайыкъ… Мевлюд адлы огъланчыкъны хатырлайсыз­мы? – дегенде, къадын:

– Мевлюд?.. Мевлюд! Меним огълум! – деп, ресимлерни багърына басты, опьти, бир шейлер даа хатырлайджакъ олып тырышты. Бир­ден тынгъан къулакълары ачылгъан киби, бабасынынъ: «Окъушынъны битирип, диплом кетиреджек еринъе, пич баланъны котерип кель­динъми?! Ана­бабанъны, къардашларынъны ерге бакътырдынъ. Баланъны ал да, джеэннем ол! Бизни омюрлик масхара эткендже, ольгенинъ эйи!» деген къаргъышы янъгъырады. Козьлери огюнде къапыда агълап, амма индемей тургъан анасынынъ сымасы гуя туманлар ичинде джанланды. О, масхаралыкътан эйи олгъан бу олюмге айларнен гедже­куньдюз азырланды, баласы оксюз къа­ладжагъыны тюшюнип, джурьат этип оламады, оны эбедий ташлап кетмеге ишанчлы адам къыдырды ве, ниает, тапты…

Къадын башыны котерип козьлеринден къуванчлы козьяшлар акъкъан Фуаткъа ве яш йигитке тикильди, оларнынъ черелеринде хатырасы сакълап къалгъан тувгъан чизгилерни къыдырды…

25

Íазм

Ïеват ЗЕÒИ

Бизим къадынлар

Йылдыз, айдай гузельсиз,Бизим садыкъ къадынлар.Гуль-чечектен дюльберсиз,Ар-намуслы къадынлар.

Къадынлар, къадынлар,Огюнъизде чёкем тиз.Дерсинъ алев козь нурунъыз,Сизнен парлакъ юзюмиз.

Къадын – омюр аркъадаш,Къадын – ана эм эвлят.Къадынсыз хор янъгъыз баш,Онен бирге адым ат.

Омюр ёлун айдынлаткъан,Бизим сафдиль къадынлар.Сизге сайгъы, шереф ве шан,Мераметли къадынлар.

Пак къадынлар гъурурымыз,Сизден башлай намус-ар.Сизнен бахтлы омюримиз,Къадынсыз эв бузлу къар.

Тапталмазсынъ пак видждан,Анасыз ве къадынсыз,Дюнья – нурсыз бир зиндан,Къадынсыз эр огъурсыз!

Къарасувбазар, 2013 с. сентябрь

№1 2014 январь – февраль

26

* * *Къадынлар юреги гуллерден назик,Къадынсыз кечирген омюрге языкъ.Къадынлы эвлерде берекет – азыкъ.Къадынсыз эв кунешсиз, сувукъ.

* * *Къадынлар улу зат, тербие-тертипнинъ оджагъы,Къадыннен темиз-пак, ярашыкъ ватаннынъ къучагъы.Къадындыр инсаннынъ артмасы-урлукълыкъ башагъы,Къадындыр йигитнинъ белини пекиткен къушагъы.

* * *Къадынлар бар – паралынынъ ёлундаки тузагъы,Тек парагъа о шырныкълы козьлерининъ сыджагъы.Тузагъына тюшкенлерге даим ачыкъ къучагъы,Авджы козьге алдангъаннынъ бир кунь сёнер оджагъы.

* * *Къадынлар бар – къальби чюрюк, агъзы пис,Къадынлар бар – йылан киби пек титис.Къадынлар бар – корем мурдар-булашыкъ,Эв ичине кирильмез – леш киби сасыкъ.

* * *Къадынлар бар – догъмушлардан айыргъыч,Ойлесинен омюр этмек агъыр-кучь.Ифтиранен эр устюне юклер суч,Юдже Аллам намуссыздан иракъ эт.

* * *Къадынлар бар корьгенини: «Корьмедим!» дер,Къадынлар бар алгъанындан ред этер.Бергенинъни: «Бермединъ!» деп емин этер.Шаматалап устюнъе чиркеф тёкер.

2013 с. сентябрь

27

Даимий дикъкъаткъа зар«Анайлыман анайсыз бир болырмы?!Анайым болса кольмегим кир болырмы?!» (Халкъ йыры).

Анайлынынъ омюри шенъ,Къайда барса, ёлу кенъ.Етим къалгъан сабийлернинъ,Куню къара, зеэрге тенъ.

Анайлынынъ сёзю кечер,Сув ерине хошаф ичер.Етимлерге ёкъ итибарЮрген ёлу даима тар.

Анайсызлар оюн бильмез,Юрек сёнюк, юзю кульмез.Хорлукъ чекип агълагъанда,Козьяшыны кимсе сильмез.

Бабалар бар – козьлер юмукъ,Айдынлыкъта ёл тапалмай.Ичкиликтен чекип зорлукъ,Догъру адым аталмай,Эвлятларын къайгъырмай.

Бабасыз къалгъан оксюзЕтимден фаркъы буюк.Ана яврун хорлатмаз,Оксюзлигин дуйдурмаз.

Етим-оксюз балалар,Даимий дикъкъаткъа зар.

Козь къарувым сенден, Ватан

Куньдик къаным тёкюльди – сенде, Ватан,Ильк адымым башланды – сенден, Ватан,Джан дамарым, аятым – сенден, Ватан,Толгъун набыз урувы – сенден, Ватан.

Вуджудымда ал къаным – сенден, Ватан,Юткъан авам-нефесим – сенден, Ватан,Ичкен сувум, къысметим – сенден, Ватан,Юрегим, козь къарувым – сенден, Ватан.

Миллетим, ана тилим – сенден, Ватан,Пак виджданым-намусым – сенден, Ватан,Ильхамым, шиириетим – сенден, Ватан,Сонъ нефесим, козь юмувым – сенден, Ватан,Эбедийлик мекяным – сенсинъ, Ватан.

№1 2014 январь – февраль

28

Къадыр ВЕЛИ

ДАЛГЪАЛАР ХИТАБЫЧалкъа яткъан далгъаларКимге дердин айталар?Саиллерни доланып,Матем багълап къайталар.

Бираз тыныш алгъан сонъ,Козьяшларын сильген сонъ,Уфукъларгъа бакъалар,«Дертли къавал» чалалар:

– Астымызда гемилер,Ичи толу кемиклер.Юрткъа садыкъ йигитлер – Эписи олды шеитлер.

Кокте учкъан турналарОзь эвине къайталар,Къавал сесин эшитип,Далгъаларгъа къоналар.

Тосат-тосат далгъаларЮрек сырын ачалар:– Къавал эзгим инълесин,Джумле алем динълесин…

«Ах, Акъяр да, вах, Акъяр,Турма да меним къаршымда.Бу не къадар мушкюль де олюмОн еди, он секиз яшында…».

Къузгъунлар дарбесинден Юдже дагълар сарсылды.Вампирлер1 фитнесинденЮрт эрлери асылды.

Халкънынъ дердин анълаймыз,Окюр-окюр агълаймыз.Унутмаймыз Номанны2,Къаны синъген «Анты»ны3.

«Дертли къавал» нагъмесиКъыталарны ашаджакъ.Къангъа тойгъан къузгъунларМекянына къайтаджакъ.

Къырым сизинъ ананъыз,Оны эльге алынъыз.Дженюбинде, сыртындаКъавий темель салынъыз.

27.01.2013._________________________________ 1 Вампир – къан ичиджи2 Номан – Номан Челебиджиан. 3 «Анты»ны – Челебиджианнынъ миллий гимн олгъан «Ант эткенмен!» шиири.

29

ЙИГИТ ОЛСАНЪ… Къырымтатар къызларына

Йыр

Бульбуллер отькен гульзардаДжошты да гонълюм эзгиден.Бир ёсма корьдим къаршымда,Акълымы алды башымдан.

Ёсмачыкъ сыкъмай озюни,Менден узьмей къаш-козюни.Сия кирпиклер ата окъ,Мергинликте акъраны ёкъ.

Окълары якъа коксюмни,Яралы сезем озюмни.– Ёсманъа бар да бер селям! –Юрек бере юдже Мевлям.

– Селям санъа, Къырым къызы, Къырым къызы,Ярыкъ дюньянынъ йылдызы, ах йылдызы!Юрткъа нур сачкъан Сумбулим, Сумбулим,Джемалынъ чынълай, бульбулим, бульбулим!

Багълама:Гуль багъчада корьдим сени, корьдим сени.Джан юректен севдим сени, севдим сени.Гъондже гулюм, гъондже гулюм, джанлы гулюм,Сенсиз аят менчюн олюм, менчюн олюм!

– Душмангъа берме гульзарны.Эльден къачырма ёсманъны.Яш чагъымда корьдим сени, севдим сени.Йигит олсанъ, кель ал мени, сар мени!

27.12.2013.

№1 2014 январь – февраль

30

Áизим къадынларымыз

Ðóáриканы Ðиçа ФАÇЫЛ алып áара

2008 сенеси «Сталинский геноцид и этноцид крымскотатарского на-рода» адлы весикъалы китап чыкъаргъан миллий арекет ветераны, белли журналист Тимур Дагъджынынъ Исмаил Гаспринский ве онынъ несилле-рине багъышлангъан «Одна судьба на все поколения» адлы янъы китабы неширден чыкъты. Муэллиф китапта Исмаил Гаспринскийнинъ чешит мемлекетлерге сеяаты акъкъында да икяе эте ве Къырымдан чыкъкъан Бейбарснынъ насыл этип Мысыр Султаны олгъаныны да тариф эте. Энъ меракълысы шу ки, бир дегиль де, эки къырымлы Мысыр Султаны олгъан. «Бизим къадынларымыз» рубрикамызны девам эттиререк, шу китаптан биз, та о вакъытта – XIII асырда Къырымдан къуллыкъкъа сатылгъан къыз – сонъундан Мысыр Султаны Малик Салихнинъ къадыны олгъан ве онынъ олюминден сонъ озю Мысыр Султаны олгъан намлы къырымтатар къа-дыны Шаджарат ханым акъкъында чокъ меракълы малюматнен «Йылдыз» окъуйыджыларыны таныштырамыз.

Òимóр ДАÃЪДÆЫ

Мысыр султаны ШаджаратПарижден сонъ о (Гаспринский –

Р.Ф.), атлар, девелер устюнде юрип, Джезаирни, Тунисни, Мысырнынъ буюк шеэрлерини зиярет эте ве араплар­нынъ аятыны, урф­адетлерини терен

огрене. Арап тилини яхшы бильгени Исмаилгъа классик арап эде­биятынен таныш олмагъа имкян бере. О, шаирлернен, алимлернен къонуша, оларгъа Русие мусульманларынынъ такъдири акъкъында, Парижнинъ аяты акъкъында икяе эте.

31

Исмал озь вакътында тарихнен мешгъуль олгъан эди. XIII асырда Къырымгъа ве Кавказгъа сюрип кирген монгол аскерлерининъ уджю­мине половецлер (къуманлар), яни къыпчакълар къатты къаршылыкъ косьтергенлерини биле эди. Оларнынъ (къыпчакъларнынъ) тили, сан­ки ич бир денъишювсиз, шимди къулланылгъан къырымтатар тилидир. Половецлер­къуманлар (къыпчакълар – Р.Ф.) Къырымда булунгъан бир чокъ къабилелерден къалгъан несиллерни ассимиляция этерек бирлештирип, Х­ХIII асырларда умумий бир халкъны – къырымтатар халкъыны асыл эттилер.

ХIII асырда исе монголлар енъдилер ве алынгъан эсирлерни къуллыкъкъа саттылар. Къулларнынъ фияты, оларнынъ анги ерден олгъанына багълы эди…

Араплар, фиятлары юксек олгъанына бакъмадан, буюк истек­нен къырымлы къулларны сатын ала эдилер. Оларгъа «мамлюк» дей эдилер. Мамлюк дегени исе «сатын алынгъан къул», демектир. Араплар оларгъа нисбетен айрыджа дикъкъатлы ола, оларнынъ джесюрлигине, садыкълыгъына ве чыдамлыгъына юксек къыймет кесе эдилер. Мамлюклер Мысыр Султанынынъ къоруйыджылары сыфатында хызмет эте, намлы задекянларнынъ сарайларыны къор­чалай эдилер.

Исмаил мында Къахиренинъ улу укюмдары олгъан къырымлы бир къадын акъкъында эшиткен ве онынънен пек меракълангъан.

Мысыр Султаны Малик Салих чокъ къуллар сатып ала экен. Оларгъа о, Нил озени ялысында махсус къазармалар къурдыра экен. Мезкюр мамлюклерден тешкиль этильген арбий къысымлар бир де­бир чизгинен бири­биринден фаркъ эте экен. Олар мысыр­лыларнынъ озьлеринден де яхшы силяландырыла экен. Оларнынъ силялары алтыннен безетиле ве аскер башларыны озь арасындан озьлери сайлай экенлер.

Куньлернинъ биринде онъа къуллар арасындан дюльбер бир къызны косьтерелер. Бу къырымлы Абдулла деген бирисининъ къызы экен. Онынъ дюльберлигине айран къалгъан Султан, бир сёзсиз, чокъ пара берип шу къызны ала. Озюнден сорамайып онынъ адыны Шаджарат ад­Дурр (Инджи тереги) деп къоялар. Чокъкъа бармадан, Султан онынъ дюльбер олмакънен бирге, акъыл саиби ве сонъ дередже сергек бир инсан олгъанына къа­ний ола. Малик Салих ондан ич айрылмай, арбий сеферлерге де оны озюнен берабер алып юре. Султан озюнинъ къардашына эсир тюшкенде де онен берабер эди. Шаджарат огъул догъур­гъан сонъ Султан онъа эвлене. Бойлеликнен, эвель къул олгъан бу къырымлы къыз Султан къадыны ола.

1248 сенеси франсыз къыралы IX Людовик Мысыргъа къаршы дженк ачты (бу «Хач сефери» эди) ве Дамиеттеден мемлекетнинъ

№1 2014 январь – февраль

32

тёрюне догъру уджюм этти. 1249 сенесининъ ноябринде «хачлылар» Къахиреге догъру яры ёлда эдилер. Малик Салих озь аскерлеринен, олар арасында энъ айтувлы мамлюк арбий къысымлары да бар эди, «хачлылар»ны Мансур шеэри янында къаршылады. Бу вакъыт­та онынъ сагълыгъы фена олып, бу хабер исе онынъ аскерлерине менфий тесир этмекте эди. Аль этиджи уруш башланаджакъта Малик Салих оле. О, купе­куньдюз озюнинъ алтыннен безетильген чалашында, Шаджаратнынъ элинде джан бере. Эгер Султаннынъ ольгени эшитильсе, аскерлер арасында ве умумен мемлекетте зий­чув оладжагъыны, эр ерде къалабалыкълар юзь береджегини ве бойле шараитте «хачлылар» озь Султанындан махрум къалгъан аскерлерни къолайлыкънен енъеджегини ве IX Людовик озь баш­кесерлеринен Къахиреге кирип, шеэрни харабеге чевиреджигини Шаджарат яхшы анълай эди.

Шаджарат ад­Дурр кимсеге бир шей айтмады ве акъшам­гъадже сабыр этип, сонъ мысырлылар анъламасын деп, озюнинъ ишанчлы мамлюклерине озь тилинде меселени анълата. Малик Салихнинъ джеседи гедже къаранлыгъында гизли суретте Къахиреге еткизилип, анда дефн этиле. Шаджарат ишни ойле текшиль этти ки, «хачлылар»нен аль этиджи урушны учь айгъа узатты ве тахткъа Малик Салихнинъ биринджи апайындан олгъан огълу Туран­шахны отуртты. Озю исе шахсий команданлыгъы алтына мысырлыларнен бирге онъа садыкъ мамлюк арбий къысымларыны да бирлештиререк, «хачлылар»ны тар­мар этти. Ялынъыз биринджи уджюмде учь бинъ франсыз эляк олды ве бинълернен франсыз аскери эсир алынды. Бойле вазиетте франсызлар акълаш япайыкъ ве запт эткен ерле­римизни къайтарып берермиз, деп мураджаат этмеге меджбур олдылар. Амма Шаджарат душманны сонъунадже урунъыз деп эмир берди. Нетиджеде, франсызларнынъ 30 гемиси (олар бу топракъкъа гемилернен келип тёкюльген эдилер) якъып ёкъ этильди ве IX Людовикнинъ озю де эсир алынды.

Туран­шахнынъ табиаты осал, озю хынзыр эди. Франсызлар узе­ринден гъалебе къазанылгъан сонъ, о озюни улу сераскер зан этип, гуя гъалебени о темин эткен эмиш, деп къопая. О, оны тахткъа от­урткъан озюнинъ аналыгъы Шаджаратны акъсымлай, мамлюклерге къылына ве иляхре. Табиий ки, бойле шейге даянамагъан мамлю­клер ахыры оны агъачтан япылгъан бир къуллеге къапап якъалар.

Бу шараитте янъы укюмдар сайламакъ меселеси ортагъа чыкъ­ты. Мамлюклернинъ эмирлери девлет мемурлары ве мертебели шахсларнен берабер Сарайда топланып, бирагъыздан Мысыр Султаны оларакъ Шаджарат ад­Дуррны сайладылар. Султан тах­тына кечкен Шаджарат ханым алчакъ гонъюлли бир инсан эди ки,

33

о, укюмдарларгъа хас шуретли урбалар киймез, мен укюмдарым, деп гъурурланмаз эди. Амма канун боюнджа, бутюн джамилерде онынъ шерефине дуалар окъулыр, девлет тарафындан чыкъарыл­гъан параларда онынъ ады язылыр эди.

О, юкъарыда айтылгъаны киби, франсызлар запт эткен шеэр­лерни къайтарып алды, дженк саесинде юзь берильген зарар­ларнынъ ерине олардан 40 бинъ алтын динар талап этип алды ве буюк мыкъдарда пара алып Франциянынъ къыралы IX Людовикни, къыраличе Маргаританы, къыралнынъ къардашы Альфонсны ве 12 бинъ франсыз эсир аскерини азат этти.

Къахиренинъ эм халкъ арасында, эм де эмирлер арасында буюк урьмет къазангъан аджайип шахане укюмдары Шаджарат ханым мемлекетни, озюнден эвельки эркеклерден де яхшы идаре эте эди.

Теэссюф ки, эр бир акъылане ве адалетли укюмдарларда ол­гъаны киби, онынъ да куньджюлери, душманлары ёкъ дегиль эди. Олар топланып ортагъа, гуя мусульман мемлекетинде девлетни къадын киши идаре этмеси мумкюн дегиль, деген талап къойды­лар ве халкъны бу укюмдаргъа таби олмамагъа чагъырдылар. Не­тиджеде куньлернинъ биринде Сарайнынъ арт дивары тюбюнде онынъ харап этильген джеседи тапылды. Иште, Султан тахтында булунгъан, озюнинъ дюльберлигинен, акъыллылыгъынен, незакетли­гинен эр кесни шашыргъан, бутюн тарихта озюне тенъ олмагъан ве Шаркънынъ ачыкъ кок юзюнде екяне бир парлакъ йылдыз олып ялтырагъан бу, шашыладжакъ дереджеде аджайип инсаннынъ аяты бойле екюнленди.

О, Мысырда янъы бир шекильде султанат тешкиль этти. Бу – Бахрия мамлюклерининъ султанаты эди. Къырымдан чыкъкъан мамлюклер­ге Бахрия мамлюклери дениле эди. Бу султанат 140 йыл девам этти ки, онынъ башында мамлюклернинъ 25 векили ве шу джумледен Къутуз ве Бейбарс киби намлы инсанлар булундылар. Олар Мысыр­ны тек «хачлылар»дан дегиль, Хулагу­ханнынъ монгол ордуларындан да къорчалап къуртардылар. 1260 сенеси Айн­Джалит деген ерде монголлар иле чокъ агъыр чарпышма олды ве истидатлы сераскер Бейбарс о ерде монголларны тар­мар этти. Бу енъилюв, ич бир ерде енъильмеген монгол ордуларынынъ ильки магълюбиети эди. Мысыр тарихында мамлюклернинъ туткъан ери, оларнынъ къазан­гъан урьмет ве итибарлары анджакъ бунынънен бельгилене.

Мысыр Бейбарсны шерефлей, эм аскерлер арасында, эм халкъ арасында онынъ итибары о дередже котериле ки, Султан Къутуз ондан къоркъып башлай ве эр тарафтан онынъ итибарыны эксильтмеге арекет эте. Душманны енъген вакъытта эльде этильген

№1 2014 январь – февраль

34

гъанимет аскер башлыкъларына болюштирильгенде, Бейбарскъа о бир шей бермей. Бу исе тек Бейбарснынъ озюни дегиль, онъа садыкъ эм мамлюк, эм де мысыр аскерлерини ачувландыра. Къу­туз, бу намлы сераскерден къуртулмакъ, оны ёкъ этмек къарарыны алгъанда, Бейбарс оны ольдюре ве о, Мысыр Султаны оларакъ тайинлене.

Монголлар Бейбарснынъ кучюни экинджи кере Эльбистанда сездилер. Бу ерде о, монголлар ве сельджукларнынъ бирлешкен аскерлерини тар­мар этти ве Эрменистаннынъ пайтахтыны азат этти. Амма анда о чокъ булунмады. Шу йылы о Къахиреге къайтып келе ве анда вефат эте.

Мамлюклернинъ бу сюлялесининъ сонъкиси Салих Хаджи эди ки, о даа бала олгъанындан черкес мамлюклерине къаршы турып оламады.

Мен эминим, къырымтатар зиялыларындан чокъусы Шаджа­рат ад­Дурр акъкъында илькиде бу китаптан окъуп билирлер ве Бейбарс акъкъында да даа пек чокълар бильмейлер. Эльбет, бизим тарихымызны бизден гизлегенлери ве къырымтатарларны ялынъыз менфий образда, хиянет душман оларакъ косьтерип кельгенлерине биз къабаатлы дегильмиз. Биз керчек тарихымыз­ны, эльбет де, тиклермиз, бу ич шубе догъурмай. Мен башкъа шейден къоркъам. Кечмишимизни бизден хырсызлап, бизлерни халкъымызнынъ энъ намлы огъул ве къызларынен гъурурланма­магъа алыштырдылар. Бу исе ойле бир индже ве алчакъ макъ­сатнен япылды ки, санки бизде такълид этмеге, ибрет алмагъа озь идеалларымыз ёкъ, гуя энъ яхшы идеаллар тек Русиеде ве Авропада ола биле эмиш.

Нетиджеде, биз ойле манкъуртлар олып къалдыкъ ки, бугуньде бизим девлетчилигимизнинъ, медениетимизнинъ, санатымызнынъ, эдебиятымызнынъ ирмакъ башларында булунгъан аджайип ин­санларнынъ хатыраларыны анъмакъ иши айрыджа гъайрет кось­терильмесини талап эте. Миллий арекетимизни башлагъанларны ве Къырымгъа ильки келип, баба­деде топрагъында яшамагъа акъ талап этип курешкенлерни де унутмасакъ экен. Олар акъкъында мектеп дерсликлеринде язылмалы ве эр бир сыныфта оларнынъ суретлери ер алмалы.

Мысырлылар, бизден шунынънен айырылалар ки, олар озьле­рининъ къырымлы укюмдарлары олгъан Шаджарат ханымны бу­гуньге къадар унутмайлар ве онынъ хатырасыны даима анъалар. 1933 сенеси анда Махмуд Бадавийнинъ «Шаджарат ад­Дурр» пьесасы ильки керек саналаштырылгъан эди. О пьеса ондан берли санадан тюшмей.

35

Шаджарат ад­Дуррнынъ къабри Къахиранынъ Саййид Нафис больгесиндеки «Халиф джамиси» азбарында махсус дюрбеде ерлештирильген. Исмаил Гаспринский Къахирада булунгъанда махсус анда барып Шаджаратнынъ къабрини зиярет эте.

Мысырлылар, монгол ордуларыны эки дефа магълюбиетке огъраткъан ве Эрменистаннынъ пайтахтыны азат эткен къырымлы аджайип сераскер Бейбарсны да (о Солхат, яни Эски­Къырым шеэриндендир) унутмайлар. Озюнинъ адыны ве догъгъан ерини эбедийлештирмек ичюн Бейбарс озь вакътында Къырымда догъгъан шеэринде къоджаман бир джами къурдыра ки, онынъ диварлары беяз мермернен, таванлары исе кок якъутнен безетильген эди.

Бейбарснынъ тахт вариси (велиахты) Мелик Эль­Мансур Къалавун да шойле япты – о да балалыгъы кечкен Солхат шеэринде аджайип бир къокъулы джами къурдырды. О джамини къургъанда сылавына къокъулы мадделер къошкъанлар. Шунынъ ичюн къырымтатарлар о джамиге «Мис къокъулы джами» дегенлер.

Теэссюф ки, о мухтешемликтен, о азаметтен, корькемден бир шей къалмагъан – ялынъыз харабелер. Бу харабелер Къырымгъа кельген туристлерни айретте къалдыра. Насыл ола да, инсан адыны ташыгъанлар бойле улу, мухтешем мимарджылыкъ абиделерине бойле вахшийдже мунасебетте булунгъанлар…

Исмаил бей мында шуны огренди ки, Багъдадда, Кордовада ве башкъа ири мусульман меркезлеринде бир заманларда медре­селер олгъан ки, о медреселерде ильм­и табие (тиббият), ильм­и кмет (физика), ильм­и кимья (химия), ильм­и куджум (астрономия), ильм­и небатат (ботаника), ильм­и эндесе (геометрия) ве дигер фенлер огретильген. Авропада илим даа шайтан иши деп та­нылгъан вакъытта, арап Халифатынынъ алтын девринде оларнынъ медреселеринде мудеррис­профессорлар, озь лекцияларынен бир сырада, ильмий ишлер алып баргъан, чешит оригиналь дерс­ликлер язгъанлар.

Шаркъ мусульманлыгъы Авропагъа медениет кетирген ве оны бильгиге, теракъкъияткъа севкъ эткен. Ишбу урлукълар гузель земин­ге тюшкен ки, Авропа деръал илери догъру адымлап, тез вакъытта Шаркъны озып кете. Лякин шимди энди, аксине, кери джерьян юзь бермекте ки, Шаркъ, озюнинъ ислям аньанелерини джоймадан, ачкозьлюкнен Авропанынъ къазанчларыны менимсемекте.

Русчадан терджиме эткен Сейяре МЕДЖИТОВА

№1 2014 январь – февраль

36

Къадимиé къырымтатар ýдебиÿтындан

Õалиль ÎГълу али – XIII асыр ШаириМиЗ Алининъ аяты акъкъында малюмат ёкъ дереджеде. 1999 сенеси

Анкъарада (Тюркие) басылгъан «Тюркие дышындаки тюрк эдебият­лары антоложиси» нешрининъ къырымтатар эдебиятына багъыш­лангъан 13­нджи джылтында Халиль огълу Али къадимий шаирле­римиз сырасында биринджи ерге къоюлгъан. Анда шойле языла:

«Алининъ аяты акъкъында бильгимиз ёкътыр. XIII юзйылда яшамыш­тыр. Элимизде «Къысса­и Юсуф» эсери булунмакътадыр… Эсер о куньки Къырым тюркчесининъ хусу­сиетини ташымакътадыр… Саадет Чагъатайнынъ бильдиргенине коре, Алининъ бу эсери 1839­1863 йылла­ры арасында Къазанда 13 дефа басылмыштыр». (с. 240).

Халиль огълу Али, озю язгъаны киби, эсасен XII асырда ве XIII асырнынъ биринджи ярысында яшагъан. О озюнден эвель яшап иджат эткен шаир Махмуд Къы­рымлынынъ «Юсуф ве Зулейха»

адлы дестанынынъ сонъуны язып битире. Чюнки Махмуд Къырымлы озь дестаныны язып битиралмайып вефат эте. Шу дестаннынъ со­нъуны чыкъарыр экен, шаир Али шойле яза:

Махмуды ольди дименъ,Эм дуадан унутманъ,Гунахын Хакъдан диленъ,Джумлемизи афв олу.

37

Бу къысса тамам олды,Эм яренлер динъленди,Отурмакъдан ёрулды,Дуруб ятсын уюю.

Теэссюф ки, Махмуд Къырымлынынъ мезкюр дестанынынъ асыл нусхасы аля тапылгъаны ёкъ. Юкъарыдаки сатырлар онынъ тюркчеге терджимесинден алынды.

Меселе шунда ки, Халиль огълу Али Махмуд Къырымлынынъ бу дестанынынъ сонъуны чыкъарыр экен, бир къач вакъыттан сонъ 5600 сатырлыкъ шу дестанны тюрклерге де анъламасы къолай олсун деп, тюркчеге чевире, яни тюрклештире. Ве шу терджименинъ сонъуны о шойле битире:

Бу китабы дёндюрен,Къырым дилин гидерен,Тюркий диле гетиренЧокъ захметлер горьди му?

Ол Халиль огълу Али,Еди дивандыр эли,Ол дюзди тюркий дили,Дешт дилинден дёндюрю.

Али языджыларнынъ Хызметкярыдыр анынъ.Эп джумле кятиблеринъАлидир къулы беллю.

Бундан сонъ Юсуф ве Зулейха акъкъында Алининъ шахсен озю дестан язмагъа тутуна. Бу ниетке о, Махмуд Къырымлынынъ дестаны­ны тюркчеге чевиргенде къапыла. Дестаннынъ сонъуны чыкъаргъанда о озю акъкъында шойле яза:

Макъсуды вардыр анынъ,Дилеги бу гонълюнинъ,Аллах вере диенинъОмрюн зияде къылу.

Ве 1212 сенеси (Хиджрий 609 с.) о, озюнинъ «Къысса­и Юсуф»

дестаныны язып сонъуна чыкъа.«Халиль огълу Али озь эсерининъ сонъунда шойле яза: (Ах диригъа

дегме киши дюзмеди / Фехми эксик кимселер язмады / Бу заифтек уш бу назмы узьмеди / Рубаи дюзен ичре дурса имди / Буны кьошан заиф бенде ады Али / Йигирми дёрт ракъам ичре салды больди) –

№1 2014 январь – февраль

38

______________________________

* Юсуф иле Зулейха. Тертип эткен Исмаил Хикмет Эртайлан. Истанбул. – 1960. – С. 11.** «Кол Гали. Кыйссаи Йосыф». Казан. Татарстан китап нешрияты, 1983.

деп, муэллиф озь­озюне шойле сёйлене: «Ах языкъ ки, расткельген адам бойле эсер тюзмеди, анъламы эксик кимселер язмады. Бу зайыф Алининъ язгъаны киби, кимселер бу назмны бойле ачыкъ этип анълатмады. Шимди дёртлюклернен шиир язгъанлар ичинде тур­са... Бу шиирни язгъан зайыф къул ады Али, эсерини йигирми дёрт ракъам ичинде тамамлады… Бу мисаллерден анълашылгъанына коре, бу нусха османлы лехджесинде язылмыш дегильдир. Керек имля шекили, керек келиме ве сарф хусусиетлери итибариле (Азери­Чагъатай) типинде корюнген бу нусханынъ о заманки Къы­рым лехджесинде язылгъаны тасдикъланмакъта»*, – деп яза проф. И.Х. Эртайлан.

Муэллифи «бенде Али», яни «къул Али» олгъаныны тасдикълай. Бу, Махмуд Къырымлынынъ дестаныны тюркчеге чевирген Халиль огълу Алидир эльбет.

Алининъ язгъаны тамамиле оригиналь эсер ки, демек бизим о девирки тилимизде Къур’андаки «Юсуф» суресине базанылып бир дегиль де, эки дестан язылгъан! Бири Махмуд Къырымлынынъ «Юсуф ве Зулейха»сы олса, экинджиси де Халиль огълу Алининъ, яни «бенде Алининъ» – «къул Али»нинъ язгъан «Къысса­и Юсуф» дестаныдыр.

Шуны айтмалы ки, бу эки дестан айны бир мевзугъа багъышлан­гъан олса да, олар бир­биринден чокъ айырыла ве экиси бутюнлей эки тюрлю эсердир. Биринджиден, оларнынъ язылгъан шиирий шекиллери башкъа­башкъа. Махмуд Къырымлынынъ «Юсуф ве Зулейха»сы эсасен къыскъа, яни 7 эджалы сатырларнен язылгъан ве эр дёртлюкнинъ биринджи учь сатыры къафиелене, дёртюнджи сатыр исе: «дею», «къылу», «белю», «сёйлею» шеклинде сыдыргъы къафиеленип кете. Алининъ «Къысса­и Юсуф» дестаны исе арап шиириетининъ рубаи (дёртлюк) шеклинде 12 эджалы сатырларнен язылгъан ве бунда да дёртлюкнинъ биринджи учь сатыры къафиеле­не, амма эр бир дёртлюгининъ сонъки сатыры «имди» редифинен битириле. Алининъ дестаны Махмуд Къырымлынъкине бакъкъанда, зиядесиле къараманлар арасында диалог шекили ишлетильге­нинен айырылып турмакъта. Эр не олса да, бизим ичюн, эдебия­тымызнынъ тарихы ичюн энъ муими шу ки, XII асырнынъ сонъунда ве XIII асырнынъ башында буюк колемде бойле эки дестанымыз, эки язма абидемиз олгъаныдыр. Биз бу гъает къыйметли миллий дегерлигимизден файдаланмагъа бильмек ве оларнынъ къадрине етмек керекмиз.

39

Къул Гъалининъ 1983 сенеси Къазанда чыкъарылгъан китабында** онынъ «Къысса­и Юсуф» дестанынынъ эм асыл нусхасы бериле, эм де онынъ къазантатар тилине терджимеси бериле ве онда русча да сатырасты терджимеси бар. Бунда биз шунъа дикъкъат эттик ки, эсер боюнджа бизге садедже анълашылгъан ве бизде шимди де ишлетильген пек чокъ сёзлер, ибарелернинъ бутюни къазанджагъа терджиме этилип бериле. Бу ал эсернинъ Къазан тарафта дегиль де, анджакъ Къырым шараитинде яратылгъанындан делялеттир. «Къысса­и Юсуф»нынъ муэллифи шаир Къул Гъали исе озюни «бенде Али», яни «къул Али» деген Халиль огълу Алидир, эльбет.

Дестаннынъ сонъунда муэллиф озю акъкъында шойле яза:

Буны дизен заиф бенде (къул), ады Али,Йигирми дорт ракъам ичре салды ёлы,Ярлыгъагъыл, я Рахим, бен асый къулы, –Рахметинъден мехрибанлыкъ умар имди.

Умид тутар бу музенниб сен Мевляя,Сен керимсинъ, сен рахимсинъ, сен – Мевля я!Рахмет къылгъыл, рахим къыл къул А л и е, –Къайгъулу бу джанымны сен шад къыл имди,

Юкъарыдаки сатырлар косьтерелер ки, муэллифнинъ ады «Къул Али» дегиль де, садедже «Али»дир. «Къул» сёзюни муэллиф озю эки дестанда да Алланынъ къулы манасында къуллана. Онынъ толу ады исе, озю къайд эткени киби, «Халиль огълу Али»дир. Къазан тараф­та исе сойады оларакъ ишлетильген «Къул Али» бу уйдурма ад ки, бойле шаир ёкъ эди, деп тасдикълай билемиз.

Дестаннынъ язылгъан вакътыны, яни тарихыны Халиль огълу Али шу сатырларда къайд эте:

Мевлядан медед, нусрет йетузинден,Реджеб айы халеби отузындан.Тарих чун алты юз т о к ъ у з ы н д а нБу заиф бу китабы дузьди имди.

Къул Гъалининъ шу китабына буюк кириш сёз язгъан Фазыл Фасе­ев, не ичюндир, Юсуф ве Зулейха акъкъында тюркий тильде бирин­джи олып Къул Гъали дестан язды деп къайд эте. (Бу дестандан эвель язылгъан Махмуд Къырымлынынъ «Юсуф ве Зулейха» дестанындан оларнынъ хабери олмаса керек). Ф.Фасеевнинъ язгъанына коре, сонъра бу дестанны XV асырда Шейяд Хамза тюрк тилине терджи­

№1 2014 январь – февраль

40

______________________________

* Къазанда чыкъарылгъан китапта Къазан шеэри коллекцияларында «Къысса­и Юсуф» дестанынынъ 161 чешит язылары (списки) олгъаны къайд этиле. Буларнынъ эписи, эльбет, толу вариантлар дегиль де, пек чокъусы дестандан айры къысымлар, айры парчалар ве айры дёртлюклердир.

ме эткен ве гуя XV асырнынъ сонъларында я да XVI асырнынъ баш­ларында оны Махмуд Къырымлы къырымтатар тилине терджиме эткен эмиш (?).

Бу фикирнен ич разылашмакъ мумкюн дегиль. Мерхум тедкъи­къатчымыз Кемал Къонъратлынен биз даа Ташкентте булунгъанда, яни Махмуд Къырымлынынъ эсерини даа корьмедигимиз вакъытта, Къул Гъалининъ китабындаки «Къысса­и Юсуф»нынъ къазанджагъа терджиме этильмеген асыл вариантынынъ тили бизим о девирки тилимизнинъ тыпкъы озю олгъанына эмиет берген эдик.

Шуны да къайд этмели ки, бу эсер де Халиль огълу Алининъ озю язгъан асыл нусхасы дегильдир. Чюнки Татаристан регионында сакълангъан бу эсер, анда окъула берип, о ернинъ инсанлары тарафындан дефаларджа кочюрилип, къазантатар тилининъ теси­рине дучар олгъанына ич шубе ёкъ. Дестаннынъ мезкюр варианты да бундан истисна дегильдир. О регионда дестаннынъ чешит вари­антлары булунгъаны* да бу фикримизни тасдикълай.

Къазанда бу эсер та XIX асырда 13 кере басылгъан ки, дестан­нынъ о тарафларда сакъланып къалгъаны да шунынъ ичюн олса керек. Къул Гъали ве онынъ «Къысса­и Юсуф» дестанынынъ такъди­рини исе шойле зан этмек мумкюн: юкъарыда айттыгъымыз киби, Халиль огълу Алининъ (яни Къул Гъалининъ) язгъан дестаны Къазан, Уфа регионына тюшип, эль­эльден юрип анда кениш даркъагъан ве сакъланып къалгъан. Къырымда исе эр тюрлю шахсий китапларны, джонклерни, китапханелерни дефаларджа ве атта эв­эвден юрип, топлап якъкъанлары, ёкъ эткенлери эр кимге белли. Шунынъ ичюн пек чокъ дигер язылар киби, о дестанлар да бизде сакъланылмагъан ве олардан бу вакъыткъадже хаберимиз биле ёкъ эди.

Аллагъа чокъ шукюрлер олсун, эр шей денъише ве яваш­яваш эр шей озь ерине кельмекте. Иншалла, ойле де девам этмели.

Биз Халиль огълу Алининъ «Къысса­и Юсуф» («Юсуф акъкъында икяе») дестаныны юкъарыда къайд эттигимиз Къазанда басылгъан китаптан алып, толусынен меджмуамызнынъ бу санындан башлап девамлы оларакъ окъуйыджыларгъа такъдим этемиз.

Риза ФАЗЫЛ

41

Халиль огълó АЛИ

къысса-и юсуФ *Äестан

Бисмилляhи-р-Рахмани-р-РаhимМукъаддеме

1.Эльхамду шукюр ве сипас ол ахаде,1

Мульке даим би-зеваль ол самаде1-а,Мулькет ичре биля шерик ол ахаде2, –Оны бакъи зуль-джелял бильдик имди.2.Андан сонъра – анынъ досты Мухаммеде,Пейгъамберлер асидеси ол Ахмеде,Къабу-къайсеен макъамлы ол Ахмеде, –Анынъ узьре тилим деруд олсун имди.3.Андан сонъра – эввель сыддыкъ, сахибе гъар,Гъар ичинде Мустафаны тутты ол яр,Яр олмагъа азыр кельди, тутмады гъэр,Анынъ сыдкъы къамулардан3 артукъ имди.4.Андан сонъра – дахи Умер Хаттаб огълы,Алем ичре мешхур иди анынъ ады,Юз бинъ эрден артыкъ иди анынъ шаны, –Дёрт бинъ дёрт юз месджид бина къылмыш имди.5.Андан сонъра эзги3-а Осман шахиди вар,Анынъ васфын Къур’ан ичре укъды Джеббар,Захи дикъкъат эте вирмиш анъа Гъаффар –Джемий Къур’ан хатасызын дузмиш имди.6.Андан сонъра – батыр Али4 керрар,Юз бинъ хезар аскер узьре сиясеткяр –Мешхурлеки «ля-сайф илля Зульфикъар, –Ля фета илля Али керрар»4-а имди.

______________________________

* Дестанны неширге азырлангъан Риза Фазыл1 макътав ве шукюр олсын тек Аллагъа1 ­а мулькю даим ол эбедий Мевлягъа2 табиатта Онъа шерик (Онъа тенъ) ёкътыр ичте3 къамулардан – эписинден, джумлесинден3­а Эзги – азиз, мукъаддес 4 Бекир, Умер, Осман, Али – Пейгъамбернинъ энъ садыкъ сафдашлары4­а «Къылычынынъ (Зульфикъарнынъ) ёкъ тенъдеши, Алиден де батыр ёкъ»

№1 2014 январь – февраль

42

7.Анынъ конълю душен-меш ики йигит,Дин муреввет икиси де ики рашид,Бирси Хасан, бирси Хусейн5 – ики шехид, –Шеббан эхли дженнетте анлар имди.8.Андан сонъра – халифаи рашидинлере,Улемаи, шехидаи, табиинлере,Эвлия ве энбия хаммаи динлере, –Джумлесинден Халик разы олсун имди.9.Андан сонъра – ол бахтияр эренлере,Хакъ хабиби Мустафаны коренлере,Ич эксиксиз отуз учь бинъ иренлере, –Барчасыны макътада6 билелим имди.10.Андан сонъра – бир эр къопмыш илим кяны,Анынъ иле музеййен бу Ислям дини,Захир-аян билюрмисиз сизлер аны, –Сабит огълы Номан анъа дийлер имди. 11.Андан сонъра – дин сервери иренлере,Иман эркян, ислям нуры хамамлара,Хакъкъынъ рахмети даим олсын онлара, –Хезаран аферинлер олсын имди.

* * *12.Ильхам рахманыма сыгъынмайыммы,Рахметинден магъфирет уманмайыммы,Сабханемден6-а медед-яры тилемейимми, –Мурад асыл къылмакъ анъа сахль имди.13Мевлям санъа сыгъынырмен мен бир заиф,Тевфикъ Сенден уманурмен мен бир нахиф,Хатиримни равшан къылгъыл, изем6-б лятиф, –Фазлынъ бирле фехме хайыр виргиль имди.14.Тевфикъ Сенден уманурмен мен заиф къул,Делиль Сени дутанлар башарыр ёл,Эгер тевфикъ вирер исенъ, къудретинъ мол, –Бу бенде узьре делилим Сен олгъыл имди.

______________________________5 Асан ве Усеин – Пейгъамбернинъ шеит этильген торунлары6 макътада – орьнек этип6­а сабханемден – субханымдан, танърымдан6­б изем – танърым, мевлям

43

15.Бен заифи хикмет таба Сен яндыргъыл,Пенд-у хикмет айытмагъа Сен къандыргъыл,Садрем ичре медед шем’ин Сен яндыргъыл, –Хатиримни Сен муневвер къылгъыл имди.16.Конъулимге фикр-у феэм сувы виргиль,Фазлынъ бирге банъа хикмет къуви виргиль,Бен заифе ильхам-тевфикъ къуви виргиль, –Къудретинъ вар: «Ол!» дедикен олур имди.17.Хатиримден сахве-мелял сачи виргиль,Садрем ичре хикмет тохымин сачи виргиль,Манъа тевфикъ7 къапысыны ачып виргиль, –Акълым сахих, тилим фасих къылгъыл имди.18.Тевфикъ виргиль хикмет таба къайытмагъа,Акъыл къоллар хатирини байытмагъа,Юсуф савчы7-а ахвалыны айытмагъа, –Ильмим кямиль, тилим фасих къылгъыл имди.19.Юсуф узьре ахвал ните кельдигини,Къардешлери Юсуфа не къылдыгъыны,Мыср ичре улу Малик олдыгъыны, –Назм иле айтайын, анъланъ имди.20.Джиан ичре къопмыш иди Юсуф неби,Атасы Якъуб неби – Хакъ хабиби,Дедеси Исхакъ савчы – дин табиби, –Халилуллах Ибраиминъ огълы имди.21.Мундан сонъра хикмет таба кечи-сермен,Гуль ве рейхан, дурр-у мерджан сачи-сермен,Юсуф неби ахвалыны ачи-сермен, –Му’минлере нафигъ8 – дер, анъланъ имди.22.Къыссалардан хикметлерден курклуреки9,Усанмадан дынъламагъа датлурекъи10,Къур’ан ичре би-шек, анынъ мезкурлеки,11 –Ушбу къысса икенлиги захир имди.

______________________________7 тевфикъ – онъгъанлыкъ7­а Юсуф савчы – Юсуф пейгъамбер8 нафигъ – файдалыдыр9 курклуреки – энъ корюмлиси10 датлуреки – энъ татлысы11 мезкурлеки – там манасы

№1 2014 январь – февраль

44

I фасыл

ЮСУФ АЛЕЙХИС-СЕЛЯМНЫНЪ ТЮШИ

23.Азиз Юсуф тамам он бир яшар иди,Якъуб савчы уйлугъында уюр иди,Уюркен, бир аджеб тюш Юсуф корьди, –Та’вилини12 атасындан сорар имди.24.«Догъар кунь, тулун Ай, он бир йылдыз,Тюшюм ичре седжде къылды банъа дуб-дюз,Ушбу тюши бойле корьдим ич амансыз, –Я, абати, бунъа та’виль айтгъыл имди.25.Анда Якъуб Юсуфынъ тюшин ёрды,Та’вилини мубарек айтур ирди:«Умюддир ки, Мевлядан медед ирди, –Санъа иззет ве рифкъат корюнир имди.26.Умюддир ки, Мевля санъа вире мулькет,Фазла бирге рузи къыйле укъуш нигъмет,Къардешлеринъ джумлеси къыйле хызмет, –Он бириси санъа хызмет къыйле имди.27.Алем ичре сенинъ адынъ мешур ола,Мешрикъ-Магъриб улулары сени биле,Къыймети дикен адынъ бакъи къала, –Халиль-зебих девлети корюнир имди.28Небуввет-рисалет13 булдачы сен,Эм мемлекет ийеси олдачы сен,Рахатлыгъы бешарет булдачы сен, – Бу тюш ичре азим девлет корюнир имди.29.Эй-я, огълым, инангъыл байыкъ банъа,Бу тюш ичре султанат корюнир санъа,Хамд-у сена даим айтгъыл субханынъа, –Субхан санъа талим13-а ихсан къылур имди.30.Ве лякин эманет, дер, джаным огъул,Бу тюшинъни ич кимсеге сен айтмагъыл,

______________________________12 та’вилини – табирини, тюшнинъ манасыны13 небуввет­рисалет – пейгъамберлик, небийлик13­а талим – даима, эр вакъыт

45

Адамийлер кине-сенден ки, сакълангъыл, –Адамийге шайтан душман олур имди.31.Керекмез ки, ушбу эсрар захир ола,Къардешлеринъ бу манадан хабер биле,Бу иш ичре анлар санъа асед къыла, –Ибтидасы бизе михнет ола имди».

* * *32Вар иди Якъубынъ бир огей къызы,О эшитмиш бу сёйленген ишбу сёзи.(Хеммамлардан14 беклесин халикъ сёзи), –Варыб ол къардешлерие айтур имди.33.«Къардешинъиз Юсуф (дейур) бир тюш корьмиш,Ай, кунь, он бир йылдыз анъа седжде къылмыш,Атанъыз Якъуб аны изгу ёрмыш, –Бен ишиттим, изгу та’виль къылды имди».34.Къардешлери аны ишитип къаед къылды,15

Хаседлери, къаедлери гъалип олды,Джумлесининъ хатирине исси ягъды, –Дирнешубен16 батыл тедбир къылур имди.35.«Эгер ол тюш ерине келюр олса,Юсуф улу падишах олур олса,Джумлемиз анъа хызмет къылур олса, –Ол бизлере къатый гъардер»,17 – дирлер имди.36.«Юсуфы биз къатымызгъа ундейелюм,Не тюш корьмиш – сорайалум, эйдейелюм,Анъа ляйыкъ райе-тедбир эйлейелюм, –Бу ахвалы акъикъат биз билелюм имди».37.Ундеюбен Юсуфы кельтурдилер,Он къарындаш йыгълашуб отурдылар,Джумлеси теязеглик кетурдилер:«Не тюш корьдинъ, бизге игълям къылгъыл имди!»38.Юсуф тюшин анлара айту вирмез,Ата къавлин бузмагъа рейа корьмез,

______________________________14 хеммалар – ошекчилер15 къаед къылды – кедерлендилер16 дирнешубен – биргелешип17 гъардер – резалет, ашалав

№1 2014 январь – февраль

46

Йуюдубен ялан сёз эм сёйлемез, –Айран олып, тааджипте къалур имди.39.Къардешлери джумлеси уре турды,Экев-экев Юсуфа кене сорды,Къамулары Юсуфа чокъ ялварды, –Эр бириси теязеглик18 къылур имди.40.«Корьдюкен тюшинъ бизден пенхан къылма,Шекленме, бизден сакъынма, айран къалма,Я къарындаш, сен бизлерни душман корьме, –Не та’виль къылды, оны бизге айтгъыл имди».41.Къардешлери19 хатирин къуюмады,Расын гизлеп, айырыкъ сёз деюмеди,Сыддыкъ ирди, ялан сёз сёйлемеди, –Не чар улуб, сыррын гъаян къылур имди.42.Аны иштуб баягъыдек улмадылар,Юсуфа харгиз бавыр къылмадылар,Юсуфынъ тюшин толу бильмедилер, –«Акъикъатта бу сёз гъалат», дирлер имди. –43. Кель, варалым, атамыз сёйлеелюм,Юсуфы атамыздан дилеелюм,Алып кетип, бир тюрлю иш эйлеелюм, –Я ольтирип, я эрекке сатам имди.44.Атамыз къатында биз къалалум,Хамиша сюйгени биз олалум,Атамызгъа эйи ишлер биз къылалум, –Биз мухтерем, биз мукеррем олалым имди.45.Атамыз аны бизден артыкъ сюер,Анынъ юзин корьмесе явлакъ айяр,20

Бир шей версе, бизден онъа артыкъ верир, –Оны бизден ики артукъ сюер имди.46.Кельдилер, селям-хызмет эйледилер,Мушфикъын руй эйлеюбен21 сёйледилер,______________________________

18 теязеглик – незакетлик, ялтакълыкъ19 Юсуфнынъ къардешлерининъ адлары: Яхуде, Равуиль, Шемгун, Ляви, Реялун, Яшджар, Дан, Яфсель, Джадун, Ашир, Ибн­е Ямин.20 явлакъ айяр – янып­куер21 мушфикъын руй эйлеюбен – шефкъатлы бир чырай иле

47

Якъубдан Юсуфы, диледилер, –«Бизим иле бирге варсун», – дирлер имди.47.«Бизим иле Юсуфынъ бирге варсын,Къойлар къатында бизимле бойле юрьсин,Фехми артсун, хатири равшан олсун, –Гедже кене хызметине кельсун имди.48.Ильван ерлер, акъар сувлар – джумле къурусын,Сахраларда равзелерден сачыкъ22 дирсун,Корьдигинден сизе келюб хабер вирсун, –Сиз дынъланъыз, ол сёзленсюн», – дирлер имди.49.Якъуб аны ишидип, сакъынч санды,Гонъюлинден къайгъурды, багъры янды,Кенди бир тюш корьмиш иди, аны анъды, –Юсуф дестур вирмез, къомаз имди.50.Якъуб айтур: «Геджелейин бир тюш корьдим,Тюшюм ичре он бир къозы кутер эдим,Сакълар икен бирисин сакълайалмадым, –Акъийкъат, элимден къурд23 къапар имди».51.Онлар айтур: «Юсуфы биз сакълаявуз,Къардашымыз къурддан къачан къаптыравуз,Алем къурдын къыравыз, ольдиревуз, –Валлаий, Юсуф ичюн!» – дирлер имди.52.Якъуб айтур: «Ол иш ойле олмаз имиш,Юсуфым сизнинъ иле вармаз ирмиш,Ол иши эм озим рева корьмез имиш –Юсуфсыз нефсим къарар къылмаз имди».53.Онлар бу кез Юсуфы алдадылар:«Атамыздан сен дестур алгъыл, дирлер,Бизим иле темашая кель, дедилер, –Равзелерде тюрлю къушлар къонар имди».54.Юсуф айтур: «Дестур вирсенъ, уре турсам,Улуларым бирле анда бойле варсам,Теферрудж макъамларын24 озим корьсем, –Гедже кене хызметинъе кельсем имди.

_______22 сачыкъ – чечек23 къурд – къашкъыр, борю24 теферрудж макъамларын – сейран эткен ерлерин

№1 2014 январь – февраль

48

55.Исраиль24-а (Якъуб) Юсуфа дестур вирмез,Бир дем андан айрылмагъа рева корьмез,Бу магъбунынъ гонълю къопты, къарар къылмаз. –Боюнына сарылубен ялварыр имди.551.Юсуф айта: «Билюрим, мени суйерсинъ,Суймекнинъ делили недюр, айтгъыл сен,Суймешинънинъ сёзи бирле юремезсинъ, –Улуларым24-б бирле мени изгиль имди».552.Якъуб аны ишидюркен, уре къобды,Юсуфынъ аягъы астына агънады:«Юсуфым, нитек сёзинъ тутмайым, диди, Хакъ Хакимге риза болдым», – деюр имди.553.«Ярын къардашларынъа къошуб изеен,Бу кече къойнымда багърымгъа басайын,Ол корклюк юзинъ тоюнча корейин», –Буны айтуб, агълаб-агълаб дюшер имди. 56.«Иза-джа-е аль-къаза, уми аль-басар»25

Къаза кельсе, бесарет эльден кетер,Иляхийден укюм олса, киме батар, –Лябуддер-кем, анынъ укми ола имди.57.Ярлы Якъуб бу тедбире разы олды,Юсуфы вирмекликке икърар къылды,Огъланлары бирле мухкем ваде къылды:«Сизнинъ биле ярын варсун», – деюр имди.58.Айтур: «Олсун, ярын бойле ильтеесиз,Юсуфы невбетлешю котересиз,Урьмет идюб, хош тимар эйлеесюз, – Нефси арув, конъли шадкям олсун имди.59.Исраильден26 буны эшитиб, суюндилер,Он къарындаш экев-экев джыйындылар:«Ольдирелюм Юсуфы!» деб ант ичтилер, –«Гъуссесинден27 къуртулырмыз», – дирлер имди.______________________________

24­а Исраиль – исра – къул демек; иль – Алла демек, яни исраиль – Алланынъ къулы, демек.24­б улуларым – буюклерим, агъаларым25 «Къаза кельсе, козинъни ол сокъурлатыр» – арапча айтым.26 Исраильден – Якъубдан27 гъуссесинден – белясындан

49

60.Андан дёнюб атамыза эп варалум,Джумлемиз агълашалум, джуш иделюм,Юсуфы къурд еди деб ишитдирелюм, –Атамыздан артукъ зары къылам имди.61. Сонъра дёнюб хатамызгъа тевбе къылам,Къылдыгъымыз магъсиетке макъир къалам,Андан сонъра Хакъкъа мудам дуа къылам, –Тевбемизни Танъры къабул къыла имди.62.Ол кунь кечти, ярындасы эрте болды,Он къарындаш аля саба эрте турды,Джумлелери Исраильге селям къылды, –Ийги сёзле Юсуфы тилерлер имди.63.Аны ишитюб Якъуб неби: «Варсун», диди,Ози дахи йыгълай-йыгълай ойле турды,Кенди элиле Юсуфынъ башын ювды, –Тараюбен28 узун сачын орер имди.64.Аш егенде, кендиси сув ичирди,Игнине тюрлю ильван, тон кийдирди, Тоныны ёпар бирле29 ислендирди, –Козьлерине сурьме дахи сурем имди65.Ибраимнинъ чалмасын башына сарды,Исхакъ-забих кемерини къушандырды,Исхакъ савчы зембилине азыкъ къойды, –Бардагъына сувын дахи къуяр имди.66.Озгъарды Юсуфы ёлгъа опип-къучып,Исмарлады эр бирине къолдан-къолгъа,«Эрте келинъ сизлер, – деди, – ишбу гедже…Ах, бу гедже къачан келюр?» – деюр имди.67.«Эманет, – дер, – Юсуфы сакълаясыз,Невбетлешюв игненъизге котересиз, Джумленъиз ийги тымарлар къыласыз», –Бу сёз иле Юсуфы кондерир имди.67-1.Анлар айтур: «Къабул къылдыкъ барча сёзинъ,Гъамгъын олманъ янгъызлыкъдан бу кунь озинъ,

______________________________28 тарюбен – тарап­тарап29 ёпар бирле – къокъулы сувнен

№1 2014 январь – февраль

50

(темашамыз Юсуф олсун бугунь бизим), –Кунь батмаздан темашагъа кельсун имди.67-2.Якъуб алдында Юсуфы Рубиль алды,Андан Яхуде эм андан Шемьун алды,Невбетлешу игнелериге (омузларына) котерди, –Якъуб ах уруб йыгълаю къхалур имди.

* * *68.Якъуб савчы ёл узьре тура къалды,Юсуфы котерип онлар ёлгъа тюшти,Джумлелери суюнишип алып варды, –Дине мескин30 агълаю ювурыр имди.69.Якъуб айтур: «Я, къызым, не варырсынъ,Не манадан агълаю югурерсинъ?Тагъджил бирле Юсуфа еталмазсынъ, –Къардешлери темашая ильтер имди.70.Дине мескин дёнмеди, ювурып кетти,Къувып етип, Юсуфынъ элин мухкем тутты,«Я, Юсуфым, дёнгиль!» дею чокъ ялварды, –Къардешлери къайра дёнюб бушар имди.71Ярлу Дине ялварыр – кери дёньмез,Къардешлери ялварувын ич ишитмез,Бек тутты, Юсуфынъ элин къоймаз:«Я, Юсуфым, дёнгиль!» – дею ялварыр имди.72.Анлар онда Юсуфы котердилер,Бир къашынъ аркъасына ашурдылар,Ярлы Якъуб бакъа къалды зары агълар, –Дине дахи агълаю дёнер имди.73.Дине айтур: «Бен бу саат ятур идим,Дюшюм ичре агълаю оре дурдым,Я эбети, дюшюмде он къурд корьдим, –Юсуфы элимизден къапар имди».74.Якъуб аны ишидюб мазун олды,Бу къайгъудан онынъ бенъзи тамам солды,Юсуфы вердигине пешиман олды, –Экиси де окюнч бирле агълар имди.

______________________________30 дине мескин – догъмуш къызларындан бири

51

* * * 75.Юсуфы эм бир къаше ашурдылар,Къашдын ашкъач, итеб ере дюшюрдилер,Азукъыны итке вериб едирдилер, –Бардагъындан сувын дахи тёкер имди.76.Ярлы Юсуф янларынча яян ельди,Къардешлери къасд къылдыгъын беян бильди,Акъикъат, анлара бед-гъуман къылды, –Гъуман бирле ахвалларын сорар имди.77.Юсуф айтур: «Къардешлерим, умютлерим,Неге бойле къылурсыз, азизлерим?Нише бойле идерсиз, уяларым?Мен сизлере не суч къылдым?» – деюр имди.78.Анлар айтур: «Сен ялан тюш корьдинъ,Атамыза ол тюши сен хуб юрютдинъ,Ялан тюшле бизлерден сююкли олдынъ, –Бу кунь анынъ джезасыдыр, бильгиль имди».79.Ярлы Юсуф агълаю: «Ардым», – дер,«Сувсызлыкътан явлакъ зайыф олдым», – деюр,«Аякъларым агъырды, къалдым», – деюр,Къардешлери ич неснейе бакъмаз имди.80. Шамгуне сыгъынырсе, къаршу къапар,Равуль уруб дёгубен, сачын чекер,Гъайрылары къасд къылурлар андан бетер, –Эр бириси урар ичюн къувар имди.80-1.Равуль сачын чекубен, ере сурер:«Кельтурунъ Юсуфы ольдуринъ!» – дир.Дуне айтур: «Эсиргемин, етуринъ!» – дир.Шарте-некель икилеси урурлар имди.80-2.Эр бирине бакъыб тельмире башлады,Ич бириси Юсуфа рахим къылмады,Къардешлери эр бири янакълады:«Ялан тюшинъ ярдым къылсын!» – дирлер имди.80-3.«Ачыкътым – таам, сусадым – сув беринъ», – диди,«Агъаларым, банъа рахим къылынъ», – диди.Аякъларыгъа агънайыб чокъ ялварды, –«Ялан тюшинъ таам вирсюн!» – дилер имди.

№1 2014 январь – февраль

52

80-4.Юсуф анларынъ явуз тедбирин бильди,Буюк къардашы Равуль узе сыгъынды,«Мени булардан къуртаргъыл! – деп ялварды, –Атам киби агъам сенсинъ», – деюр имди.80-5.«Къамусындан улугъракъ агъам сенсинъ,Ата орныгъа ушбу кунь атам сенсинъ,Къасд къылдылар, багъырларым къуткъаргъыл сен». –Равуль айтур: «Тюшинъ ярдым къылсун имди!»80-6.Юсуф Равульден изгу сёз ишитмеди,Шемгун юзине тельмируб зары къылды,Шемгун ене юзинге бир янакълады, –Юсуф ушал ерде юзин(е) дюшер имди.80-7.Юсуф къатты (сеснен) йыгълай башлады,Ене Яхуде(нинъ) аягъына агънады:«Къамусындан михрибаным сенсинъ, – диди, –Эсиркегиль гъарибинъни», – деюр имди. 80-8.Улукъ саат азыр кельди ляин Иблис,(эм оларнынъ куньлевини эп арттырды),Бу он къарындаш ниетин къылды хасис, –Джумлесини батыл ёла тартар имди.80-9.«Бу яланчы огъланчыкъны ольдуринъ, дир,Ушбу ялан тюш табирин бол дуринъ, дир,Яланчылыкъ джезасын болдурынъ, дир, –Бидат узьре реййе-тедбир къылур имди.80-10.Аны ишидюб бунлар тагъы бетер олды,Тедбирлери Юсуф узьре гъалиб олды,Юсуф бу кез иш не эмиш байыкъ бильди, –Татлу джандан байыкъ умид кесер имди.81.Юсуф айтур: «Банъа къасд къылдынъызму?Мельун Иблис дастанына уйдынъызму?Беним татлы джаныма тойдынъызму? –Къардешликни кестинъизми менден имди?!82.Къасд къылдынъыз, байыкъ мени ольдиринъиз,Тулун айдек юзюмни солдырынъыз,Атамыза ахвал нитек бильдиресиз, –Сорар исе, джевап вирмек керек имди.

53

83.Мехрум-махзун къоясыз Исраили,Асед иле куйдиресиз ол зелили,Эй, къардешлер, корьмезмюсиз ол джелили? –Ушбу иши джелиль рева корьмез имди.84.Халем дишвар, танем меджрух, конълюм магъмум31,Негях дюшдюм бу михнетке мен бир мазлум?Эй, диригъа, атам Якъуб къалды махрум, –Мундан сонъра бени къанда корер имди?85.Озюм сыддыкъ, атам Якъуб, дедем Исхакъ,Къардешлерим джефасындан такъатым такъ,Оныласы31-а къасд къылдылар, олдылар гъакъ, –Къамулары къасд къылдылар банъа имди!».86.Муны ишдиб, Шемгъун явлакъ ачугъланды,Пычакъ тартыб, Юсуф ози азыр кельди,Пычакъ иле ольдирмекге хамле къылды, –Аны кориб, Юсуф кях-кях кулер имди.87.Шамгъун айтур: «Я, Юсуф, ниден кульдинъ?Отькюр пычакъ корьмегле шадеман олдынъ.Бундан ондан невхе-зары тилим къылдынъ, –Бу кульмегинъ сырын игълям къылгъыл имди». 88.Юсуф айтур: «Улуларым, бен кульдюгим,Эвде икен мен бир сакъынч къыяс къылдым,Танъры банъа такъдир итмиш хален бильдим, –Къул тедбире рева олмаз, байыкъ имди.89.Дедим: бу он оранлы къардешлерим,Оны зариф эм шерефлю иренлерим,Азыр икен беним бу арысланларым, –Къанкъый душман бени къапа, дедим имди.90.Ах, банъа къатый душман сиз олдынъыз,Нагях банъа агъыр джефа сиз къылдынъыз,Ахыр бенден джерм-у хата не булдынъыз? –Бу ибрети данъламагъа ярар имди.

______________________________31 Алым мушкуль, тен яралы, гонълюм зарлы31­а оныласы – он къардашнынъ эписи

№1 2014 январь – февраль

54

91.Уйде икен бен бир сакъынч къылдым иди,Бу иш ичре сизге гъуман32 къылдым иди,Ене дёнюб ол сакъынчдан къалдым иди:«Къардешлерим къачан къапа!» дидим имди.92.Бу дем банъа ол гъуманым кельди байыкъ,Эндамларым джумле меджрух, ренджум къаттыгъ,Салихлере ушбу иш олмаз ляйыкъ, –Ушбу ишни ишлемезлик йигирик имди.93.Сизлер аны меслихат корер ирсе,Беун улуб, мурад асыл олур ирсе,Беним эгер юз бинъ джаным олур исе, –Джумлесини сизге феда къылдым имди!»94.Бу сёзе Яхуданынъ джаны куйди,Михер оты къайнады, багъры янды,Батыл иштен кери дёнип, тевбе къылды, –«Ля-токъталу Юсуфа!» – деюр имди.95.Къарындешлик шефкъатын захир къылды,Сунубен Юсуфынъ элин алды,Этегининъ алтына сыгъындырды, –Къардешлеринъ офкесинден сакълар имди.96.Ярлы Юсуф Яхудадан шефкъат корьди,Халикъ аны Юсуфа мушфикъ къылды,Докъуз къардеш Юсуфа эль узатты, –Яхудайы тегн-у офке къылурлар имди.97.«Я, Яхуда, гях демезден нечюн къалдынъ?Не манадан антымызны сакъыт къылдынъ?Юсуфы исиркединъ, мушфикъ къылдынъ, –Би-вефалыкъ косьтердинъ?!» – дирлер имди.98.Яхуда айтур: «Бу ишинъиз рева олмаз,Къарындаш къарындашны ич ольдирмез,Муны къылгъан Халикъдан раат булмаз, –Йигрек олдыр – тевбе къылыб дёнюнъ имди.99.Танърыдан къоркъынъ, батыл амель къылманъ,Ахиретте вебалдыр, асый олманъ,

______________________________32 гъуман – шек, шубе

55

Уджмах вериб, темугъ отун сатын алманъ, –Темугъ ичре бакъи къалманъ сизлер имди.100.Ушбу иши эй, къардешлер, сиз къыласыз,Бу иш иле атамыза гъакъ оласыз,Байыкъ33 мевля рахметинден айрыласыз, –Реджугъ идуб, истигъфар къылынъ имди.101.Бунынъ улу дедеси – магъруф Халиль,Откъа атты оны ол Немруд Джалиль,От ичинде сакълады аны Джелиль, –Халиль ичюн отны бостан къылды имди.102.Андан сонъра вахи изди ол хакъ Джелиль,Ибраимге Джелиль айта: «Эй-а, Халиль,Беним ичюн огъулынъы къурбан къылгъыл…» –Дынъладисе: «Сюйдигинъ…» – деюр имди.103.Пычакъ анда Исмаильге кяр къылмады,Халилуллах откъа якъын ич кельмеди,Якъуб савчы Хакъкъа асый ич олмады, –Сизлер дахи Танърыдан къоркъынъ имди!».104.Яхуда сёзин анлар ишитмезлер,Тевбе-тевфикъ ёлына ич бакъмазлар,Ахирет азабындан ич къоркъмазлар, –Джумлелери Юсуфа къасд къылур имди.105.Яхуда хергиз дерман булумады,Огют бирле асла мани къылумады,Юсуфы эллеринден аламады, –Нечар олыб, айрыкъса рай къылур имди.106.«Имди буны ольдирменъ – етурменъ, – дер,Къардешинъиз къаныны котурменъ,– дер,Ич олмаса, бир къуюгъа быракъынъ, – дер, –Я олер, я иракъкъа тюшер имди».107.Бу сёзлерни олар сайы (макъбул) къылды,Бу тедбире барчасы разы олды,Къамусы анынъ сёзин рева корьди, –Ярлы Юсуф буны ишитуб, ялварыр имди.

(Äеâаìы áар)______________________________33 байыкъ – шексиз­шубесиз, тамам, мытлакъа

№1 2014 январь – февраль

56

Ãен÷ къалемлер

Аéше КОКИЕВА,

ТМУ къырымтатар эдебиятыкафедрасынынъ уйкен оджасы, Къы­

рымтатар языджылары бирлигининъ азасы

ФакультетиМиЗнинъ иФтиÕары (Ýäеáият аâескярларынынú ìеéäаны

кениøлеé)

Етмишинджи сенелернинъ экинджи ярысында эдебияткъа келип кирген яш иджаткярларнынъ фаалликнен иджадий ишке янашкъан­ларыны хатырласам, гуя Дормендеки языджылар дачасына гъай­рыдан дёнем. О ерге хас олгъан серин ава, тереклердеки япракъ­ларнынъ шувултысыны къайта­къайта эшиткен киби олам… Хаяллар дерьясына далып, Шамиль Алядин, Сафтер Нагаев, Решид Мурад киби уйкен несиль векиллернинъ сымалары зеинимде джанлана башлай. Шевкет Душаев, Шевкет Меметов, Исмаил Керимов, Над­жие Аметованынъ кучюк дёрткоше масанынъ этрафына отурышып, оджаларымызны дикъкъатнен динълегенлери, Шевкет Меметовнынъ арды­сыра суаллер бергени козюм огюнде тазере. Къонушылгъан лакъырдылар, субетлер къулагъымда чынълап башлай…

Шамиль Алядин озюнинъ гурьдели деврини, оджасы Ягъя Бай­буртлыны хатырлай. Тереклернинъ гурь япракълары арасындан ичериге кирген кунеш зиялары ортагъа ерлештирильген маса узе­ринде тынышлыкъ бильмей, эп джильвелене. Акъикъий къырымтатар сёз устасынынъ атешин хатыратлары дёрт диварны кескин­кескин чынълаталар. Шамиль агъа топаллай­топаллай, сап­сары, бал киби «султони» джынс юзюми, ири чюрюк вишне тюс ве ал­гульгулю

57

киразларыны кучюк маса узерине, кетирип ерлештире. О, бизни, мусафирлерни озь дачасында озь эллеринен осьтюрген емишлер­нен сыйлай. «Къызлар, чекинменъиз, буюрынъыз!» деп мезечиклерге къойып, бизге бирер салкъым юзюм ве кираз узата…

Аллаху Таалянынъ къулуна берген хатырат икмети о къадар къыйметли ки… Онынъ вастасы иле кечмиш девир зеинимизде гъайрыдан дёне.

О вакъыт эдебияткъа келип киргенимиз бизлер ичюн бир бай­рам олгъан исе, уйкен несиль ичюн исе бир дюгюнь олгъаныны зан этем. О девирде бизде – генч къалем авескярларынынъ юре­клеринде къайнап тургъан джошкъунлыкъ шимди де къудретиме къудрет къоша.

О заманлары «Ленин байрагъы» газетасы, «Йылдыз» альманахы, сонъра меджмуасы бизим къалемлеримизнинъ пишкинлешмеси­не кениш бир земин яраткъан эди. Уйкен ве орта несиль векиллери бизим урьметли оджаларымыз олып къалдылар. Биз язгъан эсер­лерни дикъкъатнен окъуп, бизлерге язув­сызув ёлларыны огретип кельдилер. Бизим сыраларымызгъа Юнус Къандым, Шукри Аппазов, Решид Мемиш, Гульзар Дерменджи, Сабрие Сеутова, Гульнар Зиядинова, Венера Ибраимова келип къошулдылар. О девирде «Йылдыз» меджмуасынынъ экинджи санлары толусынен яшлар ид­жадына багъышлангъаны тевеккель дегиль эди. Чюнки бунда буюк бир ихтиядж бар эди. Яш къалемдешлер эм меарет, эм сайы джеэтинден гурьдели адымлар ата башлагъан эдилер.

1982 сенеси «Къарылгъачлар» джыйынтыгъынынъ нешир олунувы да эдебий генчликнинъ инкишаф ёлунда япкъан хызметлерининъ нетиджесини тасдикълагъан бир муджизе олды.

Шимди, Къырымгъа къайткъан сонъ, йигирми сене ичерисинде осип етишкен несильнинъ заметлерини корер экеним, юректен къуванам. Эм не къуванмайым. Омюрим генчлер арасында кече. Оларнынъ арзу­умютлери, ынтылышлары манъа джурьат берип тура. Айны шу себептен де, макъалемнинъ башында, кечмишнен бугунни тенъештирмек макъсадынен, узакъ кечмишни бефтан ха­тырламадым. Шимдики яшлар да, бизлер киби, озьлерине оджалар арттырсалар, языджы эхли туткъан югенлерини эллерине алып, буюк иджаткярлар сырасында ер алырлар, иншалла!

Он секиз сенеден берли Таврия миллий университетинде оджа­лыкъ этер экеним, бир чокъ истидатлы талебелер сечтим. Керек олгъанда, ярдым элимни узаттым. Япылгъан заметлеримиз бир шекиль алмасы ичюн, 2008 сенеси факультетте «Генч эдебиятчы» тёгереги тешкиль этильди. Онъа реберлик яптым. Тёгерек ишле­ринде языджылыкъ меаретининъ инджеликлери акъкъында икяе этильди. Мисаллер вастасынен анълатылды. Языджыларнен олгъан субетлеримиз хатырагъа алынды. Радио ве телеяйынларнынъ теш­киль олунувында эда олунаджакъ хусусий джеэтлер беян этильди.

№1 2014 январь – февраль

58

Чокъусы талебелеримиз радио ве телевидениеде чалыша баш­ладылар. Къырымтатар языджылары бирлигине аза олгъан Эмине Усеин де бизим къырымтатар тили ве эдебияты болюгини гъиябий битирди. Сенелер нетиджелерни сечтилер.

Эдебий генчлик инкишаф ёлуна тюшкенини Къырымда отьке­рильген эдебият конкурслары тасдикълады. Факультетте окъугъан ве кягъыт къараламагъа авесленген талебелер отькерильген кон­курсларда фааль иштирак эткенлери заметлерининъ хулясасы дегильми, я? Махмуд Къашгъарий ве Ахмет Ихсан Къырымлы адына эдебият конкурсларында иштирак этмеге авесленген талебелери­миз бугуньде­бугунь факультетимизнинъ гъурурыдыр. Къырымтатар тили ве эдебияты болюгини битирип, мектеп ве дигер муэссиселер­де чалышкъан ве чалышмагъа ер буламагъан талебелеримизнен олгъан багъымыз ич бир заман узюльмейип, эп девам этмекте. Интернетнинъ пейда олувы ишимизнинъ кенишлетильмесине земин яратты. Электрон почта вастасы иле чалышып, бир чокъ къазанчлар эльде эттик.

Урьметли окъуйыджылар, 2008 сенесинден Аврасия Язарлар Бирлиги (реиси Якъуп Омерогълу) ве ТЮРКСОЙ (Тюрк медениети халкъара тешкиляты (реиси Дюсен Касеинов) тарафындан отьке­рильген Махмуд Къашгъарий адына халкъара икяе конкурсы от­керильгенинден хабердарсынъыздыр? 2013 сенеси бу конкурста Азербайджан, Башкъыртыстан, Иракъ (Туркменэли), Иран (Туркмен­сахра), Къазахистан, Къыргъызыстан, Къарачай­Малкъар, Къырым ве Тюркие киби докъуз улькеден яш иджаткярлар иштирак эттилер.

Къырымда Махмуд Къашгъарий адына халкъара икяе конкурсы «Ненкеджан» меджмуасы ве КъМПУнинъ къырымтатар ве тюрк филологиясы факультети тарафындан тешкилятландырылгъан эди. Январь айынынъ 11­нде КъМПУнинъ Джынгъыз Дагъджы меркезинде гъалебе къазангъан муэллифлерге тантаналы суретте мукяфатлар такъдим этильди. «Янъы дюнья» газетасында чалышып башлагъан ТМУнинъ учюнджи курс студенти Ленера Меметова «Умют» икяеси ичюн биринджи ерге наиль олды. Факультетимизни битирген генч къалем саиплери Арзы Зиядуллаева ве Назифе Абибуллаева рагъ­бетлендириджи мукяфатларнен такъдирлендилер.

«Конкурста баш мукяфаткъа ляйыкъ корюльген «Умют» адлы эсерни пек бегендим, эсерде сюргюнлик фаджиасы сюргюнлик сёзю анъылмаздан, озьгюн образлар вастасынен ифаделене. Бу икяе де, къалгъан эсерлер де эдебиятымызгъа янъы адлар, янъы эсерлер келип къошулгъаныны, демек, эдебиятымызнынъ осювине умют бар олгъаныны косьтере», деп къыймет кескен эди о вакъыт языджы Нузет Умеров.

«Биз арткъа бакъамыз, артымыздан келеяткъан яш эдиплер корюнмей. Нечюн корюнмей? Чюнки олар чокътан огге кеткен экен­лер!», деп шакъа эткен эди о заман Аблязиз Велиев.

59

Конкурста докъуз улькеден гъалип чыкъкъан эсерлернинъ эписи Тюркиеде айры бир джыйынтыкъ сыфатында нешир этиледжеги бильдирильген эди. Къырымда бу конкурста иштирак эткен муэл­лифлернинъ эсерлери «Ненкеджан» меджмуасынынъ 2013 сене­сининъ 8­9­нджы санында дердж олунды.

«Айше оджа, бу икяелер «Йылдыз» меджмуасында басылса, абунеджилер де оларны окъумакъ фурсатына наиль олурлар», дегенлер олды.

Айны шу сене доктор Ахмет Ихсан Къырымлы адына отькерильген икяе ярышында иштирак эткен факультетимизнинъ сабыкъ талебе­лери Урие Кадырова «Фадьме­Шерфелер» ве Арзы Зиядуллаева «Эки тамчы сув киби» икяелеринен рагъбетлендириджи мукяфат­къа наиль олдылар. Оларнынъ эр бирине 200­ер доллар берильди. Кене де факультетимизнинъ талебелери Ленера Меметова «Аёса» ве Таир Ибраимов «Муджизе» икяеси ичюн, рагъбетлендириджи мукяфатнен – къыйметли китапларнен такъдирлендилер.

Фурсаттан файдаланып, къырымтатар тили ве эдебияты бо­люгинде окъугъан ве битирип кеткен талебелеримизнинъ шу эки конкурста иштирак эткенлерине миннетдарлыкъ бильдирмек ис­тер эдик.

Эдебий конкурсларнынъ эдебиятымызнынъ джанландырылувын­да иссеси, шубесиз, буюк олгъаныны косьтермек ичюн, бу малю­матлар «Йылдыз» меджмуасында да басылмасыны истедик.

Биз эдебиятымызнынъ зенгин тарихыны не къадар терен бильсек, шахэсерлерден нумюнелер эзберлеп, этрафымыздаки дост­эшлерге нумайыш этсек, эдебияткъа севги арттыра билирмиз. Сюжет, композиция джеэтинден мукеммель, бедиий тасвирий васталарнен зенгин эсерлернинъ инджеликлерини огрене­огрене, оларны сечмеге алышкъанлыкъ пейда эткен, генч эдебиятчылардан, авескярлардан, бедиий сёз усталары чокълашаджагъыны. иншал­ла, вакъыт косьтерир. Меним азиз зенаатдашларым, сизинъ гъает месулиетли иджадынъызнынъ гурьдели инкишаф этмесине огъурлы ёллар тилейим. Сизинъ икътидарлы истидат олгъанынъызгъа эминлик арттырмагъа тырышам.

Сайгъылы окъуйыджалыр, фурсаттан файдаланып, факульте-тимизнинъ ифтихары олгъан талебелернинъ эсерлерини сизинъ дикъкъатынъызгъа теклиф этемиз.

№1 2014 январь – февраль

60

Арзы ЗИЯДУЛЛАЕВА

1983 сенеси Озьбекистанда Таш­

кент шеэринде догъды. 2000 сенеси Къырымда орта мектепни, 2005 сенеси исе Таврия миллий университетининъ къырымтатар тили ве эдебияты болюгини битирди. Рус ве къырымтатар тилинде шиирлер ве икяелер яза. Икяелери­нинъ мевзуларыны сагъ­селямет олгъан къартанасынынъ кечмиш, сюргюнлик акъкъында хатырлавлары тешкиль эте.

Къартанасынынъ айткъан хатырлавлары къалемининъ ярдымынен кучюк икяелерге чевириле. Оларда гъурбетлик аизарыны чеккен не­сильнинъ сымасы джанлана. Махмуд Къашгъарлы икяе ярышында иштирак этип, рагъбетлендириджи мукяфат алды. 2013 cенеси «Келеджекке ынтылгъан умютнен...» икяеси «NenkeCan» къадынлар эдебий­бедиий, ильмий­популяр меджмуасынынъ 8­9 санларында дердж олунды. Эвли, дёрт огълу бар. Шимдилик чалышмай. Эвде отурып балаларыны тербиелей. Акъмесджит шеэрининъ Акъмечет къасабасында яшай.

Эки таМчы сув киби…Икяе

Шу куню бу ярыкъ дюньяны терк эткен учь огъланчыкъны эки

инсан дефн эткен. Даа секиз яшыны толдурмагъан Джеват ве учь афта эвель аилесинден марум къалгъан Джафер акъай учь, беш ве алты яшына етмейип, тиф хасталыгъындан кечинген сабийлерни могедекли арабагъа юклеп мезарлыкъкъа кетир­генлер. Мевталарны ерге теслим этип, эвге къайткъанлар. Са­бийлернинъ бу дюньядан козь юмгъанындан анасынынъ хабери олмагъан экен. Чюнки шу вакъыт Тензиле апте тёшекте олюмнен чеккелешип яткъан. Бундан он кунь эвель исе омюр аркъадашы Нусрет Чардара хастаханесининъ азбарында топракъкъа бериль­ген. Дар дюньяда бабадан оксюз ве анасынен янъгъыз къалгъан огъланчыкъ Джафер акъайнынъ айткъан сёзлерини къулагъына купе этип такъкъан ве:

61

– Огълум, Джеват, фаний дюньянынъ азап­акъибетини, къуванч ве шадлыгъыны корьмейип, козь юмгъан къардашларынъ, ба­банънынъ олюмини олгъаны киби къабул эт. Аллахкъа дувалар этип, сагъ калгъанларнынъ селяметлигини тиле, – деп, берген насиатынен яшагъан.

Икяе этильген бу вакъианы язгъан вакътымда къафамда пей­да олгъан фикир, ис­дуйгъулар гъурбетлик ве сюргюнликнинъ аизарынен толып таша. Мешакъатлы омюр дерьясында акъкъан быланчыкъ левхалар мийиме биз киби санчыла. Нефес алмагъа ава етишмейип къала. Лякин баба­деделеримизнинъ: «Олюм хакътыр!» дегенлерине иманым арта. Бунъа къаршы чыкъып ола­майым. Иште, такъдирдир, дейим…

Затен, ана шу алевли ве къарсанбалы девирнинъ тотланмагъан вакъиалары козюмнинъ огюнде кечмиш аятны джанландыралар.

* * *Койде хасталарны тедавийлеген бир зат олгъаны Джеваткъа

теселли берди. Койлюлернинъ айткъанына коре, онынъ дуасынен энъ агъыр хасталар биле эйилеше экен. Джеват анасынынъ бу вазиетини онъа барып айтмагъа ашыкъты. Койге тараф ёл алды. Кой сокъагъынынъ къаршысында озюне бенъзеген еди­секиз яшларында огъланчыкъны расткетирди. Бем­беяз урбалы бала масум козьлеринен онъа бакъмакъта эди. Джеватны эвельден бильгени киби кулюмсиреп алды.

– Онанъгиз ичюн Оллох Тооляга дуолар къилармиз. Оллох мархаматлидир, – деди о, гуя Джеватнынъ истегини къайдандыр билип.

«Баракта яшагъан кишилер эписи бири­бирининъ артындан хасталанып ольгенини ве меним анамнынъ бойле вазиетте бу­лунгъаныны, аджеба, бу бала къайдан биле экен?» деп тюшюнди Джеват ве:

– Адынъны да, бильмейим, анамнынъ эйилешмеси ичюн дува этерсинъми? – деп мураджаат этти онъа.

Бала онынъ бу теклифине разы олгъаныны башыны саллап ишарет этти де:

– Дадамин хам замон­замон касал булади. Аммо бобом, Оллохкъа ишонганларнинг рухлари юлдузларгъа учканларини ве унда джаннатни сайр къилганларини айтарди. Шу сабаптан ман асло касалликтан къуркъмайман, – деди бала джиддий­ликнен.

Бу сёзлерден сонъ огъланчыкънынъ мораргъан янакъларында къырмызылыкъ пейда олгъаныны сезген Джеват онъа гонъюльдеш олып:

– Э, бобонъ пек догъру айткъан. Амма мен ярдымны сенден беклейим, – деди къуванып.

№1 2014 январь – февраль

62

Огъланчыкъ: – Дуо къилсанъ, ёрдам Оллохтан келар, – деп бираз токъталды,

нелердир тюшюнди, сонъра Ходжиахмат багъларына элинен косьтерип: – Дуо къиларман. Аммо согъ­саломат булсангиз, мен­га шу богъдан шотут кельтирарсиз, – деп, сёзюни екюнледи.

Бу сефер Джеват масум достнынъ истегини мытлакъа бед­жереджегини, огъланчыкъ киби, башыны саллап ишмар этти.

Факъат начар бала шотут сорап, озюни акъсызлыкъ япкъан киби ис этти. Меджбуриеттен къызаргъан янакъларыны эки авучы иле бирден къапатты.

Джеват беяз кольмекли баланынъ вазиетини анълап, сагъ элини узатаракъ, онынънен сагълыкълашты.

Анълашма тизген Джеват эвге кельгенде, анасынынъ вазиетин­ден хабер алды. Къомшу апа, къавурылгъан ундан пиширильген боткъадан Тензиленинъ эки къашычыкъ юткъаныны айтты. Анасы­нынъ сагъ къаладжагъына Джеватнынъ эминлиги артты.

Арадан учь ай кечти. Сувукъ къышлар кечип, майыс айларында Ходжиахмат багъында шотут пишип башлагъанда, анасы тиф хасталыгъындан аякъкъа къалкъып, юрип башлады. Азбарда те­реклернинъ тюбюни къазып отургъан Джеваткъа Бибинисо бир чанакъ узатты:

– Борип онангиз билан къушилишип енълар, – деди.Джеват, кой балаларынен ойнагъан арада, озьбек тилине энди

алышып къалгъан экен. – Бибинисо опа, бу нима? – деп сорады о.– Болагинам, бу шотут. Анаву Ходжиахмат богъларида уса­

диган шотут. Тутнинъ каттаси, бобоколони, – деп элинен сагъ тарафкъа назар ташлады.

Шу ань Джеватнынъ акълына бем­беяз кольмекли баланынъ айткъан риджасы тюшти. Къомшу апагъа мураджаат этип:

– Котта рахмат! Шотуттан дустимга хам берсам буладими? – деп сорады.

Бибинисо апа исе:– Бемалол, боладжаным, бемалол. Ош булсин! – деп разылыкъ

берди.Джеват, чапып барып эвге кирди. Къопкъадан сув алып, оларны

учь сефер чайкъады. Чанакътан бир авуч шотутны, рафтан алын­гъан пиялагъа къойды. Анасы хаста олгъанда, койнинъ четинде на­чар баланы расткетирген ерге тараф чапты. Топаллай­топаллай кеткен озьбек дедесинден огъланчыкънынъ къаерде яшагъаныны сорады.

Къарт исе: – Угълим, сен Дадаминни сурасанг керак? Шундайми!? –

деди.

63

Джеват къуванып: – Ха, бобо. Унга шотут бермокъчиман, – деп, Ходжиахмат

багъына тараф бакъты. – Яхшы бола экансан. Аммо шотутларинг унга энди файдо

кельтирмас. Чюнки у бир хафта аваль джон берди. Бечоранинг джигарлари касал эди. Худа рахмат айласин, – деп дуа этти.

Джеват артыкъ шашмалады. «Насыл ола бу?» – деди озь­озюне. Пияладаки шотутны энди насыл этип риджа эткен ве джаны истеген саибине береджегини тюшюнди. «Беяз кольмек­ли огъланчыкънынъ йылдызларгъа учкъан рухуны насыл этип шад этейим экен», деп эфкярланды. Пияланынъ ичиндеки шотутларны эллеринен алып юксекке, юксекке атмакъ истеди. Амма исраф этиледжегини ве учып йылдызларгъа етмейджегини анълагъан сонъ, окюр­окюр агълай башлады. Бабасы ве къардашы кечин­генде, о, не ичюндир, бойле агъламагъан эди.

Элиндеки пияланен айланып артына къайтаджакъта, башы­нынъ тёпесинде дёрт къушнынъ чивильдиси эшитильди. Джеват не япмагъа бильмеди. Сагъ элинен башыны орьтмеге ашыкъ­ты. Сол элиндеки пиялагъа къушлар якълашып чокъучларында бирер­бирер шотут алып, юксеклерге котерильдилер. Къушлар бир нокътачыкъкъа чевирильгендже, Джеват мавы кокке бакъып къалды…

Бираз вакъыт кечер­кечмез, Ходжиахмат багъынынъ тёпесинде бем­беяз булут асыл олды. Булут Джеватнынъ тарафына ашыкъ­къан киби, яйылып кельмекте эди. Бем­беяз къар киби булут яйылгъан сайын, Джеватнынъ анасынынъ сагълыгъына дуа эткен огъланчыкънынъ вуджудий шеклини алды. О, шу корюшювден берли санки аля даа эллеринен юзюни къапатып, кой устюнден учмакъта.

Джеватнынъ козьлери парылдап янды. Козьлери оюкълары иче­рисинден чыкъаджакъ дереджеге кельди. Оны якъынджа корьмеге истеди. Бем­беяз булуттан асыл олгъан огъланчыкънынъ сыфаты эллерини юзюнден алды. Сагъ элини акъырын­акъырын саллап Джеватнен сагълыкълашты.

Сонъра енгиль беяз­акъчилли рух киби булут кок кенишлигине синъип, ёкъ олып кетти. Бу аляметни Джеват озюндже анълады. Бем­беяз булут козьден ёкъ олгъандже, бинъ тюрлю хаяллар ичер­синде ялдады. Бир сене арасында гъурбет ильде олып кечкен вакъиаларны хатырлады. Нариман, Редиван, Дилявер кадечи­клери, бабасы ве джигер хасталыгъындан бу дюньяны терк эткен бем­беяз урбалы секиз яшында Дадаминнен олгъан тесадуфий корюшюв онынъ анъына эбедий ерлешти. Элиндеки пиялада къалгъан бир къач дане шотутны исе Аллахтан ёлланылгъан къыс­меттир деп санды.

№1 2014 январь – февраль

64

* * * Орталыкъкъа гедже къонып, кунь девамында алемни бозгъан

сес­шамата тынды. Факъат Акъдарья тарафында асыл олгъан сукюнетни тиф хасталарынынъ ынъранувлары йыртмакъта эди. Бу хастаханеде насылдыр бир кольге пейда олды. Булутлар арасын­дан узюлип чыкъкъан ай колеткени айдынлатты. Огълуны къыдырып юрген ананынъ козьлеринден акъкъан козьяшлар айнынъ нурунда ялкъ­ялкъ этип ала эди.

О, огълунынъ адыны айтып, яваштан къычырыр, эвлядына адап айт­къан сёзлерини такъмакълар эди. Олюм алында олгъан хаста бала­лар исе бу ананынъ сесини эшитип, озьлерини аналарынынъ янында санып, сонъки нефеслерини алып, джан бере эдилер. Балабан ве кениш хастаханеде ерде килимлер устюнде тизилишип яткъан хасталарнынъ арасында анги бириси онынъ огълу экен, адже ба? Ана оларнынъ арасындан оны насыл этип, арап тападжакъ экен?

– Огълум, огъланым! Джеватым! Къаердесинъ, пельваным! – деп давуш берир эди ана зайыфлашкъан сесинен. Базы вакъыт богъа­зындан чыкъкъан агълав онынъ огълуна айтаджакъ сёзлерини богъып ташлай эди. Огълунынъ бу хастаханеге кетирильгенини бильгенинден анасы джианны еди айланды.

Шу арада онынъ къулагъына ынърангъан сес эшитильди. Тыныш алмайып ынърагъан сес текрар эшитильди. Анълашылмагъан сёз­лер этрафкъа дагъылды. Ананынъ бедени титреди, манълайына мерджан­мерджан сувукъ къантер сыйыкъып чыкъты. Дешеттен козьлери къынындан чыкъып кетеязды. Кимден сорагъаныны озю де бильмеден:

– Мени янына чагъыргъан кимсе ким о? – деп сорады къаранлыкъ бошлукътан.

Джевап эшитильмеди. Амма ана огълунынъ сесини таныгъан эди.

– Анам, аначыгъым! – деп яйылды къаранлыкъ бошлукъкъа огълу­нынъ сеси.

– Я, Раббим! Я, Раббим! Раббиме шукюрлер олсун! – деп аман­аман эсини джояджакъ ана бар аляметинен къычырды:

– Джеватым, арсланым! Мен эшиткен сес сенинъ сесинъ олгъай­ды, барем!..

Тензиле апте сес эшитильген тарафкъа бир дакъкъа динъленип бакъты да, ерде тизилишип яткъан хасталарны басмайым деп, араларындан адымлап огге ынтылды. Ниает, Акъ­Дарья хастаха­несининъ тёрюнде чет бир кошеде бири­бири устюне уймеленген джесетлерни сечти. Сес оларнынъ тюбюнден чыкъкъаныны анълады. Къаранлыкъ пердесини эллерининъ сезгисинен йыртмакъ истеди. Мевталарнынъ аякълары, къолларыны тутып, олардан джан аляме­ти кельген союны къыдыра башлады. Ахыр сонъу къыбырдангъан

65

аякъларгъа етти. Къаланып яткъан бала джесетлери тюбюне эки элини сокъуп, зар­зорнен огълунынъ тенини чыкъарды. Пенджере­ден бакъкъан ве анагъа медет берген айнынъ нуры огъланчыкънынъ къыяфетини айдынлатты. Бу корюнишке шашкъан ана айкъырып агъламагъа башлады. Агълав арасында:

– Башымызгъа тюшкен мусибетке не дерсинъ, Я, Раббим! Шу­кюрлер олсун! – деп такъмакълай башлады. Сонъра гъазап­ачувы богъазына тыкъалгъан арада, къолларыны саллап, кимгедир: – Ля­нетлер! Мезарынъда тикке тур! Тенинъ мезар танымасын!.. – деп къаргъанды.

Огълунынъ агъыр­сабырнен ынърангъаны Тензиле аптенинъ эсини ерине кетирди. Огълунынъ устюне эгилип, онынъ козюнден оперкен, ишанчсызлыкъ давушынен:

– Сагъсынъмы, огълум? Раббиме шукюрлер олсун! Шимди мен сени баракка алып кетерим… Сен бильген озьбек деденинъ ма­джар арабасы хастахане араба къапысы янында беклемекте. Даян, тынчлан, бебийим… – деди.

Джан береяткъан огъланчыкъ юзюне тийген ананынъ атешли ду­дакъларындан эсини топлады. Сим­сия сулюк киби къара къашлары астындаки зейтун тюс козьлерини аралыкълангъандже ачты. Зайыф давушынен:

– Ушюятам, ана. Пек ушуюятам. Мени бу ерден эвге чабик алып кетинъиз… – деп риджа этти.

Сонъки сёзлерини айткъанда, онынъ давушы хырылдап, зайыфла­ша башлады. Анасыны корип, озюни онъа эманет этти. Гонълюнде уянгъан къуванч ве эеджан оны бутюнлей такъаттан кести.

– Анам, аначыгъым! – деди о текрар, сонъки сефер кескин да­вуш чыкъарып. – Мен о л е я т а м… – сёзю созулып, хастаханенинъ таванында асылып къалды.

Тензиле апте эвлядынынъ дюньядан козь юмгъаныны бирден анъ­лады.

– Ольмей тур, арсланым! Мени янъгъыз къалдырма, хоразым! Мен сенсиз насыл яшайджагъым, энди, Раббим!?..

Джеватчыкъ сонъки сефер козьлерини ачып анасынынъ юзюне тикильди. Ве анасыны къучакълап, сыджакъкъанлы валидесининъ къучагъында джаныны теслим этти.

Агъламагъа медети къалмагъан ана джесетни багърына басты. Баягъы вакъыт саллана­саллана шойле алда отурды. Озюнен алып кельген чаршафкъа къуванчыны сабыр иле орады. Деръал бу ер­ден чыкъып кетмек истеди. Бу ерден чыкъып кетмек ичюн Аллахтан кучь­такъат тиледи.

Кучь­такъат кельди. Секиз яшында огълу къуджагъында енгиллеш­кенине тааджипленди. Мушкюль ёлджулыгъындан артына къайтыр экен, къучагъында къатып къалаяткъан таянчына истеклерини бирлей­бирлей айтаберди:

№1 2014 январь – февраль

66

– Сени мен кадяларынънынъ янына къоярым, къозум! О ер гу­зельдир, шотут оськен Ходжиахмат багъларына якъындыр. Мен де барактан бакъып, мезарынъны корерим. Корьген сайын, сизлерни хатырларым. Хатырлагъан сайын, дуалар этерим...

Шу арада сол тарафта кимдир ынъранды. Къучагъындаки огълу­нен эгилип бакъты, онъа буюк патлакъ козьлеринен огълуна бенъзеген огъланчыкъ медет беклеп ятмакъта эди.

Я, Рабиим! Эки тамчы сув кибидир… О къадар Джеватыма бенъ­земек! Сулюк киби къалын къап­къара къашлар. Сим­сия къувурчыкъ перчем. Какура бурун. Индже къырмызылыгъы къалмагъан дудачыкъ­лар. Тыпкъы­тыпкъына…

Тензиле апте артыкъ такъатсызланды. Хастаханеде бакъымсыз къалгъан баланынъ вазиетине аджынды. Къар киби бем­беяз юзьлю огъланчыкъ Тензиле аптеден козюни узьмеди. Оны озюнинъ анасы белледи. Сытмасы котерильген сайын, нелердир айтып:

– Мени эвге ким кетирди, ана?.. Агълама, мен иншалла, тюзели­рим… Ах, ичим­багърым янаятыр! Сув беринъиз… Бир ютум сув… – мыдырдана берди.

Тензиле апте къучагъындаки огълунен балачыкънынъ налесине динъленген арада Джеват акъайнынъ сеси эшитильди. Аскерлик чызмаларынынъ тасырдысы юрегине ишанч къошты. Эки огъланны къучагъына насыл сыгъдырсын, я?

– Тензиле, озьбек дедеси ашыкътыра, тез ол. Бу ерде не токъталып къалдынъ? – деп сорады.

– Джафер акъай, сизни беклеп, токъталып къалдым. Бирини джой­дым. Экинджисини таптым. Ярдым этинъиз, оны да алайыкъ, – деп мураджаат этти мерхамет чокърагъындан сув ичкен инсангъа.

Хастаханенинъ араба къапысы янында балабан могедекли ара­ба оларны беклеп турмакъта эди. Аравакешликни озьбек дедеси япаджакъ эди.

Хаста ве мевта арабагъа узатылып къоюлды. Хастанынъ янына Тензиле апте, мевтанынъ янына Джеват акъай отурды.

Огълан эп анасына бакъып, сув бермесини ялварыр эди. Тензиле апте исе пештималынен онынъ юзюндеки къан­терлерини сюртмеге аркет этип:

– Эвге барсакъ, урбаларынъны денъиштирирмиз, къозум! Тиф хасталыгъы бутюн сабийлерни алып кетти… Танъры мерхамет этсе, сен сагъ­селямет къалырсынъ, иншалла!.. – деп огъланчыкънынъ башыны сыйпалап авундырмакъта эди...

Озьбек дедесининъ могедекли арабасы сёнген ышыкъ ве яша­магъа чырпынгъан нурны мензилине етиштирмеге ашыкъты. Бу ара­бада отургъан Тензиле апте бир ютум сув киби сёнген ышыкълар ве яшамагъа чырпынгъан нурларнынъ энъ дертли ве энъ дерманлы аналарнынъ тимсалине чевирильди.

Мудхиш къаранлыкъ гедже толгъун айнен джиазлангъанда, Тензи­ле аптенинъ къайгъысы ве къуванчы сонъсызлыкъкъа дёнди…

67

Òаир ИÁРАИМОВ

Таир Ибраимов 1991 сенеси июль 10­да Озьбекистанда Андиджан виляетининъ Мархамат шеэринде дюньягъа кельди. 1993 сенеси олар­нынъ къорантасы Къырымнынъ Ички районындаки Алмазное коюне кочип

келе. Таир мында 8­нджи сыныфны битирген сонъ, Къалай къаса­басындаки медресеге окъумагъа кире. Оны битирген сонъ, Таврия миллий университетининъ къырымтатар тили ве эдебияты болюгини битире. Шимди Эски­Къырым шеэрининъ медресисинде дерс бере. Къалемини кучюк икяелер жанрында сынай.

МуджиЗеИкяе

Нусрет агъа бугунь пек ёрулды. Бутюн кунь аякъ устюнде, къо­рантасынынъ ихтияджларыны къандырмакъ ичюн тырышты. Онынъ эр куню бойле кече. Амма бу кунь башкъаларына ошамай...

Акъшам эвине къайткъанда, даа маалле башындан бурнуна лезетли къокъулар кирди. Нусрет агъа бу къокъу не ерден чыкъкъа­ныны пек яхшы биле. Насыл ашлар пиширильгенини де анълай. Эвинде зевджеси (апайы) эт къызарта.

Бойле акъшам емегинден сонъ насыл этип де софа устюнде узанмазсынъ? Нусрет агъа да айны бойле япты! Кок чай дамлап, улесини тютетип, терен ойларгъа далды.

Ах, не гузель эди бу айдын яз акъшамы! Серин ельчик яваш­тан этрафтаки тереклернинъ япракъларыны ойнатып озюне хас олгъан, юреклерни титреткен, тюшюнджелерини къарыштырып, гъам­къайгъыларны унуттыргъан макъамны чала. Пишеяткъан шефталилернинъ ве софа этрафыны назик пытакъларынен са­рып алгъан юзюм япракъларынынъ татлы къокъулары тазе аванен къарышып, бурнуна урула эди!

№1 2014 январь – февраль

68

Эр кунь япкъаны киби, Нусрет агъа саба эрте турып, керекли шейлерини алып, ёлуна чыкъты. Базаргъа етип кельди. Фуртуналы дерьягъа ошагъан мейдан. Адам чокълугъындан аякъ басмагъа биле ер ёкъ. Бириси сата, бириси ала, башкъалары ошеклешип долана.

Мында джанынъ не истесе, эр шейни тапмакъ мумкюн. О да озь тиджаретини башлады. Адамлар келе­кете, онынъ джебине исе пара тюше. Дерсинъ адий бир иш куню. Нусрет агъа да ойле ойлай эди.

Бир арада, джан сыкъысындан, джебиндеки янъгъыравукъ ка­пиклерни сайып башлады. Он капик, он беш, я бу не? Чамургъа булангъан, эскирген аджайип демир парчасы… Нусрет агъа ме­ракъланып бир четини сюртип бакъты. Ёкъ, бойле капик корьмеген эди. Биринден сорады, экинджисинден… Кимсе бильмей!

Бу арада четте тургъан козьлюкли къартчыкъ яваштан онынъ янына якъынлашты:

– Мумкюн олса, мен де бир бакъайым? – Э­э­э, эбет, бакъынъыз!..…Бу демир парчасы ер тюбюнде 5­6 асыр ятып, бугуньки кунь­

ге фиаты 25000 рублеге етип, Нусрет агъанынъ джебине келип тюшкен капик экен. Заваллы муджизелер олгъаныны эшиткен, амма…

Бу акъшам керчектен де башкъа акъшамларгъа ошамай эди!

джесюрликИкяе

Бутюн беденим агъыра, козьлерим огюне къаранлыкъ чёкип, къара зиндан ичиндем. Не олды, аджеба? Мен не ердем? Эбе­дий дюньягъа кечтим, гъалиба. Козьлеримни ачмагъа тырышам. Тёпемдеки терек япракълары арасындан кунеш нурлары кечип, догъру бетиме ура, козьлеримни чакъа. Артымда терек олса керек, белим бир шейге таяна да, башкъа бир шей олмасы да мумкюн дегиль, этрафым дагъгъа ошай. Аякъларым юксек отлар ичинде. Сол элим джансыз, сагъ элим сылакъ, къанлы. О да не ерден кельди? Я бу не? Янымда автомат, бир сюрю гильза ята. Яваштан аякъкъа турмагъа тырыштым, аякъларым тутмай. Козюме даа худжур манзара ачылды! Сагъ тарафымда юксек дагълар, о къадар юксек ки, уджлары кокке догъру узанып, бу­лутлар арасында гъайып олып кете. Буюк­буюк ташлар, пишип,

69

пытакълардан тёкюльмеге азыр олгъан мейваларгъа ошайлар. Ташлар арасындаки тереклер ойле сыкъ ки, эльнен токъулгъан макъаткъа бенъзей. Шу дагънынъ тюбюнде вадий яйылгъан. Чокъ­ракътан асыл олып, вадийни ортасындан болип, ашагъыдаки кой тарафкъа акъып кеткен озенчик манзараны даа да яраштыра.

Амма дикъкъатымны бу дюльберликлер джельп этмей! Ва­дийнинъ юксек отлары устюнде, чокъракъ этрафында къанлы джесетлер ята. Кой тарафтан исе силялы бир сюрю аскер чапа. Араларында, бильмем не ичюн, дюльбер бир къыз да бар.

Козьлеримни къаранлыкъ басты, башым айланды, эсимни джоймаздан эвель, олып кечкен дешетли вакъиа акъылыма келип башлады. Узун сачлы, назик эндамлы гузель бир къыз койден чокъ­ракъкъа сув алмагъа кельген. Мен де, фурсаттан файдаланып, джанымны коклерге учуртып, юрегим урып яраткъан макъамны, коксюме къысып туткъан автомат вастасынен сезип, аджайип корюнишнен козьлеримни хошландыра эдим.

Мен ве къыз арамыздаки тереклер артындан докъуз­он немсе апансыздан пейда олып, чокъракъ башында гугюмге сув алгъан, гунахсыз назикни корип, аман онъа догъру чапышты. Ярдым этеджек кимсе ёкъ. Эгер мен де бир шей япмасам, умютсиз къальплерни хошландыргъан, назик гульни акъсыз къопарып, джа­ныны агъыртаджакъ, намусына токъунаджакълар. Къарышсам исе – эбедийликке къавушаджам. Тюшюнджелерим къарышты, не япаджагъымны бильмей къалдым…

Башкъа бир шей акъылыма кельмей, тек бутюн беденим агъы­ра, огюмде къанлы джесетлер ята!

№1 2014 январь – февраль

70

Урие КАДИРОВА

Урие Кадирова 2007 сенеси Орталан (Земляничное) умумтасиль мектебини битирди. Мектеп талебеси экенде, Юнус Къандым адына «Къырым – меним Ватаным» ве бир сыра район ве джум­хуриет ярышларында, чешит иджадий Олипиадаларда намзетли ерлерни къазанды, бир чокъ диплом ве ярлыкъ­ларнынъ саиби олды, «Ассамблея – 2007

Крымской Малой Академии искусств и народных ремесел» черчи­весинде «Журналистика» саасында дипломнен мукяфатланды.

Онынъ язгъан икяе, шиир, макъалелери ана тилинде неширлерде, «Йылдыз», «Несиль», «Арзы» меджмуаларында, «Ильхам гульдестеси» (2008, 2009 сс.), «Ильхам» альманахы (2013 с.) джыйынтыкъларында дердж олунды.

Урие 2012 сенеси Таврия миллий университетининъ къырым­татар тили ве эдебияты болюгини аля битирип, Къарасувбазар больгесининъ Орталан умумтасиль мектебинде оджалыкъ этти. О, 2009 сенесинден къырымтатар тасиль хадимлери «Маарифчи» бирлешмесининъ азасы. 2012 сенеси Ахмет Ихсан Къырымлы Эдебият ярышында икяе саасында рагъбетлендириджи мукяфат­нен такъдирленди.

ФадьМе-ШерФелерИкяе

Этрафта аджувсыз дженкнинъ учюнджи къышы укюм сюрмекте. Артыкъ нефес алмакъта олгъан эр бир джан гуя къатты юкъугъа дал­гъан. Дагълар, орманлар ве дерелер сувукътан таш къатып къалгъан. Беяз чаршафнен орьтюнген Таракъташнынъ манзарасы эалининъ гонълюне сувукъ ислер синъдирмеге тырыша. Фадьме­Шерфенинъ аякълары, бу аязнынъ сувугъыны гуя ис этмеген киби, эп огге ынтылар, онынъ ачлыкътан меджалсызлангъан тенини макъсаткъа ириштир­мек ичюн, эп огге итеклейлер. «Мытлакъа, мытлакъа, ич олмагъанда, бир парча отьмек булмакъ борджлым. Олар мени беклейлер, эвге кельсем, кенджем элиме бакъаджакъ. Къалгъанлары да ач я…».

Фадьме­Шерфе отуз яшларында узун бойлу, индже белли бир къадын эди. Шимди танылмаз бир алгъа кельди. О, дёрт баласынен берабер бир озю кечинмекте. Къоджасы Алиден сонъки кере хабер

71

Боруста ерлешкен штабдан кельген эди. Али бир­къач сафдашы­нен берабер партизанларгъа къошулып, душманларгъа къаршы куреш алып бармакъта.

Даа кеченлерде кой гузелликлери бу гъарип къадыннынъ юрегини хошландырып, охшамакъта эди. Эр бир терек, эр бир таш, чевре­четтеки Бакъаташ, Орман тепе, сонъсыз юзюм багълары, къокъу­сынен сархошлаткъан ювшан бу койге текрарланмаз дюльберлик багъышламакъта эди.

Шимди исе, ёл бою эп огге ынтылгъан, сувукътан таш къаткъан тенни не кедерлендирмекте? Къальби ынджынгъан бу къадыннынъ янакъларыны не ичюн козьяшлар сылатмакъта? О, дудакъларынен фысылдап, Дженабы­Хакъкъа, нелер айтып, ялвармакъта?

Сокъакъкъа келип еткенинен, о, ёл четинде ерлешкен эвлерге бир назар ташлады. Олар оксюзлер киби, бом­бош турмакъта эди. Саиплери кими дженкте, кимиси исе бу фаний дюньяны чокътан терк эткен. Гъарип инсанлар джанларыны къуртармакътан гъайры, башкъа дертлери ёкъ. Оларгъа шимди бир отьмек парчасы эр анги бир мал­мульктен даа паалы. Эр инсан, я озюмни, я да баламны къуртарайым деп чапкъалай.

Фадьме­Шерфе сармашыкъ отынен къаплангъан алчакъ къо­ранынъ янына якъынджа кельди, токъталып эвине козь ташлады, не­лердир фысылдады, ах чекти. Яваштан алчакъ къапыдан башыны эгип, эвге ашыкъмай кирди, чюнки оны беклеген ач, хастаджан балаларына бош эльнен кельмекте. Балалар анасы кельсе бир парча аш кетирир деп, оны дёрт козьнен беклейлер. Амма къадын бош эльнен къайтты.

Яры къаранлыкъ кучюк оданынъ ичинде, ерде тёшельген мин­дерлернинъ узеринде балачыкълары ерлешип татлы­татлы юкъ­ламакъталар. Ким биле сабийлер тюшлеринде нелер коредир? Апансыздан уянгъан эки яшында Гъафарчыкъ кулюмсиреп, келип анасынынъ бойнуна сарылды. Онынъ къучагъына ерлешкен сонъ: – Ана, мам­мам, – деп къурсачыгъыны тутты. Къадыннынъ чырайы солды, юреги санчты, козьлеринде тамчы яшлар пейда олды…

Бу табиий бир алдыр, чюнки бу эвнинъ сакинлери чокътан бер­ли не бир парча отьмек корьди, не де бир къайнагъан къазаннынъ бувындан нефес алды. Чаресизленген гъарип къадынгъа, ах чекип, Аллагъа ялвармакътан башкъа бир шей къалмагъан эди.

Айны шу заманда исе, ярымаданынъ Кефе дживарында яшагъ­ан дайысынынъ къызы Эмине, абласы Фадьме­Шерфени ёкъла­макъ ниетинен ёлгъа чыкъты. Къоджасы Сеит­Эминнен эгри­догъру ёл бою арабанен дертлеше­дертлеше кетелер:

– Ах, Эмин, ах! Бу заваллы миллетимизнинъ акъсыз омюринде бу аджылар, бу фелякетлер не заман битер?.. Бакъ, этрафымызда эр бир къорантанынъ башында ачлыкъ, ёкъсуллыкъ, сефиллик… Эр бир аиле я бабасыны, я къардашыны, я агъасыны гъайып эткен… Ке­

№1 2014 январь – февраль

72

леджекке умютсиз козьлернен бакъамыз, ёкъ, бойле олмамалы.– Кедерленме, джаным, сен бир озюнъ буюк бир укюмет режи­

мине къаршы не япып олурсынъ? Ич бир шей… Башымызгъа бойле язылгъан, несилимиз хорланаджакъ, демек. Иншалла, балаларымыз дженк битсе, раат бир омюр кечирирлер деген умюттем.

– Эээ… Омюримиз къашнен козь арасында кечип кете. Эп агъ­ланмакъ олмаз, севинмек де керек. Ич олмагъанда Ватанымызнынъ дюльберлигине, аджайип манзараларына къуванмакъ керекмиз. Биз келирмиз ве кетермиз, амма Агъармыш, Аюв­дагъ, Акъ­къая – олар эбедий яшайджакъ. Олар эбедий халкъымызнынъ башына кельген зорлукъларнынъ джанлы шаатлары оладжакъ.

Акъшам устю Фадьме­Шерфенинъ къорасы янына араба келип токътады. Таныш давушларны эшиткен къадын азбаргъа фырылдап чыкъты. Шашмалагъан ананынъ ичи­ичине сыгъмай, мусафирлер­ни чыкъып къаршылады, сонъ кирип балаларны уянтты. Къуванчтан озюне ер тапалмагъан Фадьме­Шерфе де агълай, де куле. Ниает, эвлятларынынъ къурсачыкълары тояджакъ, ниает, юзьлери куледжек, янакълары алланаджакъ…

Эмине кетирген емиш, къокъулы фурун пителерини софрагъа къойды. Сеит­Эмин Сувукъ­Сувдан толдыргъан бир шише темиз чокъракъ сувуны чыкъарып, онъа узатты. Кендже Гъафар Эмине тизесининъ къучагъында отурып, пите парчасыны ашап кулюмси­ремекте. Къалгъан балалар исе, буюклернинъ субетини динълей, амма къарышмай, къурсакъларыны тойдырмакъталар.

Эмине балачыкъларгъа бакъар экен, юреги мераметтен джо­шып, оларнен исине эди. Гъафарчыкъкъа козь ташлагъанда, о, хош дуйгъулар юрегини бус­бутюн сарып, яваш­яваш эзильген къаль­бининъ бузладыгъыны ис этмекте эди. Бойле дуйгъулар къадынны апансыздан не ичюн къаплап алды, аджеба?

Чюнки о эр кунь, эр гедже озь фикирлеринде, анъында огълуны – Халильни джанландыра, янына чагъыра, къучакълай, севе, со­нъундан исе бунынъ хаял олгъаныны эслей. Бойле генч яшта бахты къараргъан бу къадыннынъ руху тек бир тилек, тек бир истек иле янмакъта эди – бу да кене эвлят саиби олмакъ.

– Зор куньлерге къалдынъ, абла, зор… Дёрт бала, сен бир озюнъ оларнынъ башына насыл чыкъарсынъ? Насыл ёлгъа къоярсынъ? – башлады сёзге Эмине.

– Бильмем, Алла дёрт джан бергенине коре, къысметлерини де берир деген умюттем, – джевапланды Фадьме­Шерфе.

– Санъа теклифим бар, динъле де бакъ. Бизим дердимиз эр кеске малюм. Кендженъни бизге эвлятлыкъкъа берсенъ? Ха? Бизни билесинъ, джаныны агъыртмамыз, богъазыны бакъармыз, озюмиз де абла­къардаш оламыз да. Не дерсинъ? Узакъта дегиль, якъын ёлдамыз. Джанынъ истесе, келип корерсинъ, тюшюн де бакъ, – деди де, насыл джевап аладжагъыны бильмейип эфкярындан сусты.

73

Фадьме­Шерфе шу аньде ачувлангъан киби олды. Сонъ озюни тынчландырды. Ташынып­тюшюнген сонъ: «Мен эвлядымдан насыл айырылырым? Оны башкъасына насыл беририм? Ёкъ, ёкъ, ёкъ… Олмаз, олмаз бойле шей. Амма, о манъа якъын бир инсан, озь къардашым, эм де баламны озь эвляды киби бакъаджагъына эми­ним. Эписининъ къарныны бакъамам, ач юрелер… Ич олмагъанда, къозум, Гъафарым, эм токъ, эм де эйи шараитлерде яшар. Мен оны истегенимде барып корерим. Не япмалы? Башкъа бир чаре ёкъ», деп, тюшюнджелеринден узакълашты. Абласынынъ козьлерине аджынувнен бакъып:

– Олур. Мен разым, къардашым. Заман ойле, башкъа имкяным ёкъ. Балам раат олур, эм башкъасынынъ дегиль, сизинъ къоран­танъызда оседжек, – деп эвлядыны сыкъып опьти ве Эминеге узатты. Къадын балачыкъны багърына басып къучакълады. Гонъюли ферах­лагъан киби олды. О да, баланы гъурурланып, мына бизим де эвля­дымыз бар, деген манада акъайына узатты. Эмин къувангъанынен баланы къучагъына алды.

Бойле этип, Гъафарчыкънынъ такъдиринде янъы саифе ачылды. Сабийчик Эмине ве Сеит­Эмин ана­бабасыны джандан севе. Кунь бою сокъакъ балаларынен ойнай, осе.

Бу девир ичинде Фадьме­Шерфе такъдирине кусьмей, яшай­ыш ичюн тырыша. Амма баш язысы башкъа язылгъан. Онынъ баш язысында къуванч ёкъ, севги ёкъ, бахт ёкъ. О, бам­башкъа язылгъан, анда тек хорлукъ, ёкъсуллыкъ ве оны саргъан белялар бар. Онсыз да бахытсыз къадыннынъ эки баласы ачлыкъ къурбаны олды. Даа бириси партизанларгъа ярдым эткен вакътында эляк олды…

Кель заман, кет заман мевсим артындан мевсимлер кечти. Бича­ре къадын учь баласыны да Азраиль элине теслим этти. Эвлят яныгъы бу ананынъ юрегини кесен­кес якъып ёкъ этти. Лякин даа кучючик олса да, бир ишанчы бар эди – эвлятлыкъкъа берген кенджеси, Гъафары бельки сагъдыр. Умютини джоймагъан къадын Кефеге ёл алды. Араба тапалмайып пияде кете. Кунь юре, гедже юре, ёргъун, башы­козю айлангъан, аякълары, юзю­бети хырпалангъан Фадьме­Шерфе къардашынынъ сокъагъына келип ете. Ёл бою хорланып кельген къадыннынъ кунештен къараргъан бенъзи, къувурчыкъ сач­лары, тозлангъан устю оны чингенеге бенъзеткен эди.

О чевре­четке козь ташлады, орталыкъ бом­бош. Янгъан, кунештен санки ириген, тозлу сокъакъта тек балачыкълар шаматалап ойна­макъта. Эписи деерлик бир яшта, эм къыз, эм огъланчыкълар. Къа­дын огге бир­къач адым атты, токъталды. Оларнынъ арасында таныш, ойле тувгъан сес эшитильди ки, ананынъ эли­къолу буз кесильди, эси къарарды. Бир саниеде нефеси етмез олды, козьяшлары тыгъырып янакъларыны сылатты. О тувгъан сес кимге аит олгъаныны эследи:

– Гъафарым, балам, джаным! – деп юксек давушнен багъырды,

№1 2014 январь – февраль

74

чагъырды, асрет иле янгъан юрегини ятыштырмакъ ичюн багъыр­ды…

Амма нафиле. Балачыкълар котерген шамата ичинде озьлерини биле эшитмей эдилер. Бир аньде, сокъакъта пейда олгъан сыманы корьген, кучюк Гъафарчыкъ:

– Чингене! Чингене келе! Айды, чапайыкъ, чингене келе! – деп къычырды.

Эписи, ёргъун Фадьме­Шерфенинъ этрафыны сарып, айлан­магъа башладылар. О дакъкъада гъарип ананынъ алыны ким анъ­лар? О, огълундан козьлерини аламай, онъа тебессюмле бакъып къувана, агълай…

Бир аньде шамата къопты, бириси таш атып башлады. Оюнгъа джошкъан балалар таш артындан таш аттылар. Атылгъан бир таш­чыкъ келип къадыннынъ башына урулды. Апансыздан ерге сюзюльген къадын дудакълары арасындан:

– Огълум, – деп фысылдады. Къангъа булангъан козь къапакълары юмулды. Бу фаний дюньяда нидже зорлукълар корьген къадыннынъ джаны беденинден айырылып, ниает, раатлангъан киби олды.

…Къоркъкъан сабийлер табана къувет берип сакъландылар. Гъафарчыкъ эвге келип анасыны антеринден чеккелеп:

– Ана, йыкъылды, чингене, о къан ичинде, – деп текрарламакъта эди.

Къоркъудан дудакълары титрей, козьлери яшлангъан бала Эми­неден ярдым сорамакъта эди. Факъат, асыл, о, ёлда яткъан къадын оны джандан севген догъмуш анасы олгъанындан хабери ёкъ эди. Затен, о, озь къорантасы оларакъ Эминенен Сеит­Эминни биле эди.

Не япмалы, Фадьме­Шерфенинъ такъдири ойле экен. Аятнынъ онъа эндирген дарбелерини о тим­тик турып, боюн эгмеден къар­шылады. Бутюн зорлукъларгъа даянды, балалары ичюн даянды, йыкъ­ылмады. Учь эвлядыны гъайып эткен ана кенджесине къавушаджакъ эди… Учюне къавушты… Асрет иле янгъан багърына Гъафарчыкъны басып оламады. Кетти… Не япмалы?..

Амма, ким билир, даа къач ана эвлятларына къавушмакъ ёлунда джан бергендир? Даа къач бойле Фадьме­Шерфе баласынынъ бахтыны арагъандыр? Ким билир? Ким айтыр? Ич кимсе…

75

Ленера МЕМЕÒОВА

Ленера Меметова 1993 сене­си майыс 6­да Кезлев шеэринде догъды. 2010 сенеси Исмаил­бей къасабасындаки миллий мектеп­ни алтын медаль иле битирди ве Таврия миллий университетининъ къырымтатар ве шаркъ филология­сы факультетине окъумагъа кирди. Окъув джерьянында шеэр башы, Къырым Юкъары Шурасы эм де На­зирлер шурасы тарафындан тэсис этильген махсус стипендияларнен

такъдирленген Ленера «Къырымтатар халкъынынъ адетлери – Той мерасими» мевзусында язгъан тедкъикъ иши ичюн Кучюк Илимлер Академиясынынъ акъикъий азасы олды. Ал­азырда ана­бабасы ве эки къыз къардашы иле Кезлев шеэрининъ Исмаил­бей къасабасын­да яшамакъта. Университетте окъумакънен бирликте, «Янъы дюнья» газетасынынъ мухбири вазифесинде чалышмакъта. Ахмед Ихсан Къырымлы адына эдебият мукяфатынынъ лауреаты (2012 с.) ола.

а¨саИкяе

Къара денъизнинъ шималь ялысына келип балыкъ туткъан данъ­гъалакъ балыкъчылары арасында къулланылгъан «Аёса!» сёзю – «Башлаймыз!» демектир. Балыкъ авы денъизде сентябрь айын­дан ноябрьгедже созула. Чюнки къышта – шаркъ тарафкъа ялдап кеткен балыкълар кузьде – артына сюрю­сюрю олып, чокълашып къайталар.

Шу вакъытта Украинадан он беш­йигирми къадар данъгъалакъ ишке тутулып, номай балыкъ авыны беджермеге ашыкъалар. Ялы­дан денъиз ичине юзь элли­эки юз метр авлакъта тахминен он­он беш метр ерге дёрт коше шеклинде сапланып ерлештирильген диреклерни бельки сизлер де корьгендирсинъиз?! Бу диреклернинъ эр бирисининъ арасында отуз­къыркъ метрлик месафе олгъанын­дан хаберинъиз бармы? Гъает меракълы малюмат… Албу исе сув астындан кокке юксельген бу диреклерге сувнынъ тюбюнде къавий агълар багълана экен. Сув астында диреклернинъ тюбюне багъла­нып, яйдырылгъан агъларгъа данъгъалакълар «каравья» дер экен.

№1 2014 январь – февраль

76

Оларны аля бугунь де Акъмечитнинъ Тувакъ, Бай­Къыят койлеринде корьмек мумкюн.

Балыкъ авы девринде сувы де къумсал, де къою­мавы, де боз тюске кирген денъизнинъ сынъыры ич де корюнмей. Кунеш зиялары тынч ве сакин сувгъа тюшер экен, кумюш мисали олып липильдей, козьлерни къамаштыра башлай. Кунешнинъ нурлары йылым­йылым йылтыраса да, этрафкъа ич де джыллылыкъ багъышламай. Каравьяларда невбетте отургъан данъгъалакълар дикъкъатнен сувны козетелер Япаджакъ ишлери оларнынъ меаретлери ве ча­биклигине багълыдыр. Эгер де балыкъ сюрюсини бир де­бириси вакътында абайлап, эмир этсе, демек, оларнынъ джебинде энди бир къач куньлюк къазанч бар. Факъат, ойле бир аллар да ола ки, данъгъалакълар кунь бою ял алмайып, балыкъларны козетелер, амма агълар толмай.

Артыкъ уйле авгъан, лякин данъгъалакълар аля даа вазифелери­ни быракъамайлар. Бир тюрлю арекет олмагъаны себебинден, балыкъчылар ана тилинде назик сеснен гъамлы бир йыр соза башлайлар. Хафиф далгъалар ялыгъа урула­урула, енгильден копюре ве сонъ кене арткъа къайтып, бутюнлей денъизнинъ ичине синъип кетелер...

Бир маальде ялыдан энъ авлакъта тургъан каравьянынъ невбет­чиси сув шыпыртысыны абайлады. Ве бар сесинен: «Аёса!», – деп багъырды. Къалгъан невбетчилер ерлеринден чар­чабик къалкъып, агъларнынъ уджларыны тартып башладылар. Къоллары кучьлю, беденлери сагълам олгъан балыкъчылар бирликли арекетлери нетиджесинде, бир къач дакъкъа ичинде юзлердже кило балыкъны тузакъларына къападылар.

Шу арада ялыда беклемекте олгъан балыкъчылар озь къайыкъ­ларына толушып, оларгъа тараф ашыкъалар. Агъларгъа толгъан махсулны къайыкъларгъа бошаталар. Ялыгъа къайткъан къайыкъ­ларны узакътан корьген кой балалары, шу аньде ялыгъа зий­чувнен ашыкъып келелер. Тутулгъан балыкъларны сепетлерге толдурып, балыкълар ичюн махсус айырылгъан ерге барып бошаталар. Номай махсулны ташымакъ ичюн ярдым этмеге баргъанда, олар махсус ипрангъан сепетлер алалар. Чюнки балыкъларны ташыгъан сайын бу сепетлер ёл арасында текмиль йыртыла. Араларындан къумлыкъкъа балыкълар тюшип къала. Сыйрылып тёкюльген ба­лыкъны исе балалар къоюнларына толдурып, эвлерине кетирелер. Тутулгъан балыкъ исе Кезлевдеки Раббреске теслим этиле. Бу гъает агъыр ве муреккеп иштен сонъ данъгъалакълар озьлерининъ кичкене одаларында топлаша ве кенди чабиклиги ве меаретлери акъкъында бири­бирине макътанмагъа башлайлар… Бу ал гедженинъ дер маалинедже девам эте. Сонъра орта ерден этраф чым­чырт олып, эр кес татлы юкъугъа далгъанда, кимдир гъам ве къаарь толу индже сеснен бир йыр соза. Тюркю денъиз елинен къарышып, къаранлыкъ этрафкъа синъип кете.

77

Ïóблиöистика

Лентара ХАЛИЛОВА,

«Арзы» меджмуасынынъ баш муаррири

келеджеГиМиЗ Îкъувнен, ÎГренювнен баГълы

«Эр бир къырымтатар эвинде «Йыл-дыз» меджмуасы олмасы лязим». Белли алим, гаспринскийшынас, профессор Виктор Ганкевичнинъ мерасимлерде айткъан бу сёз-лери акълымда къалды. Онынъ инамына коре, эр бир къырымтатар къорантасы бу меджмуагъа абуне олмакъ керек. Мешур мутефик-кир Исмаил Гаспринскийнинъ фаалиетини айдынлаткъан бу алим, озь ильмий ишлеринде «Йылдыз»дан даима файдаланып кельмекте. Эм о,яш несиллер ичюн окъувнынъ муимлигини, къыйметини зияде-синен бильген ве анълагъанлардан биридир.

Исмаил Гаспринский озь заманында бир сыра дерсликлер язып нешир эткен эди. Оларнынъ арасында къырымтатар мектеплери ичюн дёрт кере нешир этильген белли «Ходжа-и-субьян» («Балалар оджасы») дерслиги муим ер тута эди. 1884 сенеси дюнья юзю корь-ген онынъ биринджи нешрининъ джылтында «Балаларнынъ джаил-лиги – ана-бабанынъ къабааты», деген сёзлер язылгъан эди.

Ишбу макъалемизде яш несиллер ичюн окъувнынъ файдасы ве зарурлыгъы акъкъында, китаплар эм де китапханелер, «Йылдыз» меджмуасы акъкъында сёз юрсетеджекмиз.

№1 2014 январь – февраль

78

Малюм ки, дюньяда екяне олгъан къырымтатар эдебий­бедиий «Йылдыз» меджмуасы 37 йылдан берли нешир этиле. Сюргюнлик йыллары эдебиятымызнынъ, эдебий тилимизнинъ сакъланувында, инкишафында «Йылдыз»нынъ иссеси къыйметсиздир. Къырымта­тар языджылары о вакъытта пешинден юрип, талап этип, ниает, 1976 сенеси «Йылдыз» меджмуасы мейдангъа кетирильмесине наиль олдылар. Меджмуа шу девирден башлап, окъуйыджыларны къырымтатар эдебиятынынъ мирасынен, Исмаил Гаспринский, Амди Герайбай, Бекир Чобан­заде, Умер Ипчи, Шевкъи Бекторе, Мемет Нузет, Номан Челебиджиан, Эшреф Шемьи­заде, Шамиль Алядин киби классиклеримизнинъ ве Рустем Муедин, Риза Фазыл, Нузет Умеров, Эмиль Амит, Эрвин Умеров, Сафтер Нагаев, Урие Эдемова, Закир Къуртнезир, Аблязиз Велиев, Шакир Селим, Шерьян Али, Юнус Къандым, Сабрие Сеутова, Айше Кокиева, Васфие Къыпчакова, Певат Зети, Сервер Бекиров, Къадыр Велиев, Альяна Османова, Сейяре Меджитова, Сейран Сулейман, Лейля Аляди­нова, Гульнара Усеинова киби земане муэллифлеримизнен ве оларнынъ эсерлеринен таныш этип кельмекте.

Къадимий эдебиятымызнынъ абидеси олгъан ве XII асыргъа аит Махмуд Къырымлынынъ тарихий «Юсуф ве Зулейха» поэмасы да, орта асыр классик шаирлеримизден Ашыкъ Умер ве Мустафа Джевхерийнинъ, Борагъазы Герай ве Мухаммед Герайнынъ эсерле­ри де ильки кере «Йылдыз» саифелеринде дюнья юзю корьдилер.

«Йылдыз»нынъ эвельки санларыны бакъып чыкъар экеним, мен анда чокъ эсерлер, чокъ меракълы тарихий материаллар, чокъ файдалы малюматлар тапам. Риза Фазыл тарафындан русчадан терджиме этилип, Сейтгъазы Гъафаровнынъ «Исмаил Гаспринский. Аяты ве фаалиети» эсери, Сеит­Ибраим Ильясов­нынъ халкъ къараманы Алим айдамакъ акъкъында хатырлавы ве риваетлери, мешур йырджымыз Сабрие Эреджепованынъ «Меним энишли­ёкъушлы ве чечекли ёлларым» адлы хатырлав­лары, Риза Фазыл ве Лютфие Софунынъ Советлер Бирлигининъ эки дефа Къараманы Амет­Хан Султан аяты ве дженкявер ёлу акъкъында «Амет­Ханнынъ йылдызы» повести, Идрис Асаниннинъ, Хакъан Къырымлынынъ, Сафтер Нагаевнинъ, Мемет Севдиярнынъ, Джафер Сейдаметнинъ тарихий эсерлери ве макъалелери ве даа чокъ шейлер шу джумледендир.

Бундан гъайры, «Йылдыз» яш къалемлернинъ эсерлерини де дикъкъатсыз къалдырмай. Амма теэссюф ки, Озьбекистанда «Йылдыз»нынъ абунеджилери алты бинъден зияде олгъан исе, бу­гуньки куньде ватанда олгъаны­оладжагъы зорнен бинъге бара. Чокъ языкъ. Халкъымынынъ ана тилинде чыкъкъан бу аджайип эдебият меджмуасына бойле лякъайд бакъкъаны ич акъылгъа ятмай.

79

яш неñилüге

Языкъ ки, бугуньки куньде яшларнынъ эксериети китап, жур­нал, газета окъумагъа севмей. Китапнынъ ерини телевидение ве интернет алыр, деп саялар. Лякин окъувнынъ файдасы козьге корюнген шей. Шубесиз, окъув инсаннынъ дюньябакъышыны кенишлете, ички дюньясыны зенгинлештире, акъыл­ферасетини инкишаф эттире. Окъув муим шей, чюнки инсаннынъ тилини инкишаф эте, фикирлери шекилленювине имкян ярата. Клас­сик эсерни окъусанъ, фикирлеринъни ифаделемеге деръал къолайлыкъ догъа, керекли сёзлерни сайламакъ къолайджа ола. Окъув рухий инкишафымызгъа эм ахлякъий ориентирлеримизге тесир эте ве инсанлар яхшы тарафкъа айланалар. Эбет, инсанны китап окъумагъа меджбур этмек ич мумкюн дегиль. Тек джельп этип, тербиелев ярдымынен, ана­бабасы баланы окъумагъа алыштырмасы лязим.

Шуны да айтмакъ лязим ки, китапны сатып алмакъ, пара сарф этмек де шарт дегиль. Шимди эр ерде китапханелер бар, олар­дан сербест файдаланмакъ мумкюн эм керек. И.Гаспринский айткъаны киби: «Студентлер, талебелер ичюн, китап сатып ал­магъа, газетагъа абуне олмагъа имкяны олмагъан инсанларгъа исе китапхане даимий ярдым эте». Шукюр Аллагъа, Акъмеджитте бизим де бойле меркезий къырымтатар китапханемиз бар. Тек Акъмесджитте дегиль, бутюн шеэрлерде де китапханелер бар.

Земаневий китаïõанелер – миñилüñиз ÿрдымджылардыр

Джумхуриет къырымтатар китапханесининъ тешкилятчысы Айдер Эмиров «Къырымда къырымтатар китапханелерининъ ти­кленюви ве инкишафы: меселелер ве келеджеги» макъалесинде шойле яза: «1783 сенесине къадар озь девлети олгъан, 1921­ден 1944 сенесине къадар исе РСФСР черчивесинде Мухтар джумху­риети олгъан къырымтатар халкъы къадимий язы аньанелерининъ саибидир. Къырымтатар эдебиятынынъ энъ къадимий эсери XII асырнынъ сонъуна аит. Орта асырларда (М.Волошин айткъаны киби, «Герайларнынъ алтын асырлары» заманында), Къырымда онларнен эдебиятчы, фельсефеджи, тарихчылар пейда олды. Гъазаий, Джевхерий, Ашыкъ Умернинъ эсерлери бугуньгедже тюрк шиириети антологияларында ер алалар.

Хансарайнынъ, Зынджырлы медресенинъ китапханелеринде бинълернен къолязма китаплар сакълана эди. Акъмесджит, Кез­

№1 2014 январь – февраль

80

лев, Къарасувбазар, Эски Къырым, Кефе шеэрлеринде, шубе­сиз, буюк китапханелер олгъан эди.

Девлетчилигини джойгъан ве кутьлевий иджретке меджбур олгъан къырымтатар халкъы асырлыкъ тюшкюнликте булунды. ХIХ асырнынъ сонъки черигинде исе халкънынъ маневий тикленюви башланды. Бу кетишатнынъ огюнде мутефиккир И.Гаспринский турды. Мына бакъынъыз, халкъымыз ватангъа къайтып кельген девринде йигир­ми йыл ичинде Къырымда, Акъмесджитте Исмаил Гаспринский адына джумхуриет къырымтатар китапханеси, Къарасувбазарда БекирЧобан­заде адына китапхане, Кезлевде, Багъчасарайда, айры къасабаларда китапханелер мейдангъа кетирильди. Лякин, эльбет, бу халкъымыз ичюн аздыр. Гаспринский адына китапханеде бир сыра къыйметли китаплар ер алды, олар сырасында тарих, адлие, Къырым ханлыгъынынъ (1608­1780 сс.) ичтимаий тертибаты ве демо­график кетишатлары акъкъында малюматларны къаврап алгъан Къадыаскер дефтерлерининъ 61 томы, «Терджиман», «Миллет» газеталарынынъ, «Алем­и­Нисван» меджмуасынынъ микрофиль­млери, И.Гаспринский, Дж.Сейдамет, Б.Чобан­заде, А.Озенбашлы, А.С.Айвазов, О.Акъчокъракълы, Ш.Бекторе, А.Кричинский, Э.Шемьи­заденинъ неширлери, сюргюнликтен эвель дердж этильген кита­плар, «Йылдыз» меджмуасы, диаспоранынъ «Эмель» ве «Къырым» дергилери, бугуньки девир матбуаты. Белли къырымтатар джемаат эрбаплары, языджылар, миллий арекет иштиракчилернинъ архив­лери де шу джумледендир.

Китапхане джемиетте медениет, маариф, информацион меркези оларакъ муим ер къазанды».

Зан этсем, китапхане хадимлерини де къайд этмек лязимдир: Гульджан Реизова (Богъурча, Акъмесджит), Диляра Къурбано­ва (Багъчасарай). Олар сыкъ­сыкъ чешит тедбирлер кечирип, халкъны окъувгъа джельп этмеге тырышалар. Гаспринский адына китапханеде Сусанна Темиршаева рехберлигинде чалышкъан окъув залынынъ хадимлери окъуйыджыларгъа эр даим къолтута, эм джемиетнинъ аятыны эйилештирмеге арекет этелер.

балаларымыз иджадий джеэттен инкишаф этмели

Исмаил Гаспринский адына меркезий китапхане мудирининъ муавини Лейля Кадырова айткъаны киби, балаларны окъувгъа джельп этмек ичюн, биринджиден, оларны тааджиплендирмек, меракъландырмакъ керек: таныш шейлерде янъы чизгилерни ачыкъламалыдыр. Бала ичюн китап окъувы маналы, дуйгъулы­иджадий джерьянгъа чевирильмеси муимдир. Компьютер зема­

81

невий баланынъ рухиятыны бозмасына ёл бермемек ичюн, ба­лагъа мутефиккир олып осьмеге ярдым косьтермек керек. Бала ихтияджкяр дегиль де, иджаткяр олмасына къолтутмакъ керек.

Китапханеде балалар ве яшлар ичюн «Балалар, китап окъуп, муджизе яраталар» шиары иле чешит тедбирлер кечириле.

Белли алим Альберт Эйнштейн: «Балаларымызны насыл этип акъыллы этейик?» деген суальге: «Балаларынъыз акъыл­ферасетли олгъанларыны истесенъиз, оларгъа масал окъунъыз. Оларнынъ даа акъыллы олгъанларыны истесенъиз, даа чокъ масал окъунъ­ыз», деген.

Китапхане янында топлангъан «Ильхам» эдебий бирлешмеси эдебияткъа авеслиги олгъан яшларгъа иджат этмеге ярдым эте. Онынъ черчивесинде меракълы китап такъдимлери кечириле. Къы­рымтатар языджылары бирлигининъ азалары Эмине Усеиннинъ, Альяна Османованынъ бала китаплары такъдим олунды.

Татиль куньлери китапханеде «Алем китаптан башлана» адлы серги чалыша. Китапхане хадимлери «Бала эдебияты» библио­график косьтергичини азырлады. Косьтергичке къырымтатар ма­саллары ве эфсанелери, балалар ве яшлар ичюн къырымтатар языджыларынынъ эвельки ве земаневий эсерлери, дюнья клас­сиклерининъ къырымтатар тилине терджиме этильген эсерлери кирсетильген. Китапханенинъ сайтында «Бала саифеси» чалыша, мектеплерде языджыларнынъ иджадий тедбирлери сыкъ­сыкъ кечириле.

Макъалемни мен кене де улу маарифчи Исмаил Гасприн­скийнинъ сёзлеринен екюнлейим: «Бизим бир чокъ гузель аньане­леримиз бар, мусульманларда балаларгъа татлылыкълар, бах­шышлар, буюклерге чешит шейлер багъышламакъ адеттир. Бу аньанени яхшылаштырмакъ мумкюн дегильми? Той­джыйынларда бир­биримизге, балаларымызгъа китап, къалем, кягъыт багъышла­макъ яхшы дегильми? Ойле олса, китаплар эйилик кетирирлер, бахшышлар исе эйи макъсаткъа еткизирлер».

№1 2014 январь – февраль

82

Ñþргþнликнинъ 70 éыллыгъына

Миллий арекет Фаали, Шаир(Али-Ðиçа Äаãúäæынынú 80 éыллыãúы ìóнасеáетинен)

сþргþнлик

1944 сенеси майыс 18 танъында башлангъан сюргюнликте «Ватан саткъынлары» тамгъасынен мал вагонларына юкленген айвасыллы къарт­къуртлар, бала­чагъа, къадын­къызлар арасында 31 яшында эмшире Афизе, 10 яшында огълу Али­Риза ве 61 яшында Муневер

бита Дагъджылар да бар эдилер. Бу «Ватан саткъынлары»нынъ бир къысмы Марий АССРге тюшти. Дагъ­лар къойнундаки ба­ракларда ерлеш­тирилип, дагъ кесюв ишлеринде чалыш­м а г ъ а м е д ж б у р этильдилер. Бу ерде къышнынъ къатты су­вугъындан, ачлыкътан ольгенлернинъ эса­бы ёкъ. Бу инсанлар

ичюн берильген эрзакънынъ етерли олмагъаны, къышта чатлама аязда аякъкъа киймеге атта лапти (чарыкънынъ бир чешити) ёкъ, устю­башына киймеге урба ёкъ. Бу хорлукълар нетиджесинде халкъымыз яры­ярыгъа къурбан олды. Сагъ къалгъанлардан бири­си Али­Риза Дагъджы башлангъыч тасильни рус мектебинде алды. Акъсызлыкъкъа огърагъан халкъымызнынъ вазиетини, чеккен хорлукъ­ларыны, ачлыкъ ве эр кунь эджельсиз олюмлерни корьген Али­Риза буларны озюндже шиир шеклинде яза­яза ве сонъ йыртып атеште якъа. Бойле сатырларны язмакъ хавфлы эди…

Ортада Али-Риза Дагъджы. Ялта, 1939 с.

83

О, зийрек, отькюр сезикли бир осьмюр оларакъ, базы анъсыз рус оджаларынынъ акъаретлевлерине къаршы арслан киби уджюм эте. Бунынъ ичюн мектеп мемуриети Али­Ризаны дефаларджа акъсыз джезалай. Али­Ризанынъ ифтихары олгъан бабасы Юсуф Дагъджы алман баскъынджыларына къаршы дженклеше эди.

– Бабам сагъ­аман кельсе, биз Ай­Васыл коюмизге къайтармыз, отьмек, сют­ягъ, юзюм­алма­армут ашап тоярмыз, – деп бабасыны йылларнен беклей, амма ондан ич бир хабер олмай. Битасы Муне­вер огълунынъ асретлигине даяналмай: «Балам, эвлядым, джигерим, тез кель, бу ачлыкъ, олюм вадийсинден бизлерни тек сен къурта­раджакъсынъ, омюр аркъадашынъ – садыкъ достунъ Афизе дагъ кесюв киби агъыр ишлерде ёрулды, алсызланды, не чаре, чалышса 800 грамм отьмек къазана, алымыз мушкюльден­мушкюль», – деп гъурбетнинъ мешакъатлы, укъубетли вазиетине бир йыл даяна, сонъ юдже Аллагъа джаныны теслим эте. Алланынъ рахметинде олсун.

1953 сенесинден башлап Марий улькесинден, яни гъаддар Ста­лин инсанларны ана­топрагъындан икълими серт улькелерге сюр­гюн эткен ерлеринден башкъа джумхуриетке коче башладылар. Шу джумледен, Афизе апте де огълу Али­Ризанен Озьбекистаннынъ Ташкент виляетиндеки Бекабад шеэрине кочип, кирагъа эв тутып яшайлар. 19 яшында электрик зенаатынынъ саиби олгъан йигит тез вакъытта шеэрдеки заводларнынъ бирине ишке алына. Озь ишини севген йигит чалышкъан маден заводында озь эмегинен урьмет къазана. Бир сыра ватандашларынен таныш ола, достлаша. О вакъытларда яшлар, къызлар акъшамлары топланып джыйынлар тешкиль эте эдилер. Бу исе яшлар ичюн эм бир эглендже, эм де чагъына еткен къызлар, йигитлер бири­биринен якъындан таныш олмагъа имкян догъургъан бир васта эди.

Али­Риза Дагъджы 1956 сенеси совет ордусы сафларына чагъы­рыла ве учь йыл девамында арбий борджуны одевнен бир сырада, арбий окъув юртунда окъуп старшина рутбесини ала ве тешкилий ишлерде хызмет эте, бир йыл арбий талим алмакътан къуртула. Али­Риза эфенди ордугъа бираз кеч баргъаны акъкъында бойле икяе эте:

– 1944 сенесининъ сюргюнлигинде эвден чыплакъ, эрзакъсыз чыкътыкъ, весикъаларымызны алмагъа етиштиралмадыкъ. Уралда яшагъан вакътымызда анам Афизе Дагъджы мени комендату­рагъа къатнап имза къоймакътан къуртармакъ ичюн, «1937 сенеси февраль 16­да догъды», деп архивге мектюп язды. Архивден анам косьтерген киби: «Али­Риза Дагъджы 1937 сенеси февраль 16­да Ай­Васыл коюнде догъды», деген шеадетнаме кельди. Бойлелик­нен, озь догъгъан йылымдан марум олдым. Нефакъагъа учь йыл кеч чыкътым. Эр алда Алланынъ берген яшы акъ. Къысмет этсе, бу йыл 80 яшымны толдураджам…

Али­Риза Дагъджы ана­бабадан янъгъыз эвлят эди. Бабасы Юсуф Дагъджы кечкен асырнынъ 30­нджы йылларында ордугъа алынып,

№1 2014 январь – февраль

84

арбий хызметинден сонъ къайтып келип, койдеши Афизе ханымнен аиле къура, къорантада огълан тонгъучнынъ адыны Муневер битасы Али­Риза деп къоя. Экинджи эвлят догъурмакъ ичюн Афизенинъ сагъ­лыгъы мусааде этмей. 1941 сенеси башлангъан хайырсыз дженкке гонъюлли кеткен 30 яшында Юсуф Дагъджы Ленинград къамачавын­да эляк ола. Къырым алман ишгъальджилерининъ къолуна кечкен сонъ, Афизе Дагъджы къайнанасы 58 яшында Муневер аптени ве 7 яшында эвлядыны бакъмакъ ичюн баскъынджылар тешкиль эткен «община»да чалышмагъа меджбур ола. Алманлар къачып кеткен сонъ халкъымызнынъ къуванчы сынъырсыз эди. Арадан бир ай кечмеден миллетимиз агъырдан­агъыр, аджджыдан­аджджы сюр­гюнлик фаджиасына огъратыла. Дагъджылар къорантасы Марий топрагъында бир къурбан къалдырып, сувукътан къуртылып, сыджакъ мемлекетте сюргюнлик омюрини башлай. Али­Риза Бекабадда индустриаль техникумыны битире. Маден заводында уйкен элек­трик вазифесинде чалышувнен бир сырада, Ташкент политехника институтында тасилини девам эттире.

Миллий арекет

1960­70 сенелери Сырдарья шеэри ве районларында яшагъан биз яшларны бирлештирип, халкъымызнынъ келеджек такъдири акъкъында айтып, юреклеримизде ватанперверлик атешини якъ­къан икметли инсан Аблямит оджа Борсеитов Ташкент ве Бекабад шеэринде сыкъ­сыкъ ола, миллий арекетнинъ ирмакъ башларында тургъан фикирдеш инсанларнен корюше, топлашувларда иштирак эте. Миллий арекетимизнинъ къызгъын ери олгъан Бекабад яшла­рынынъ джесюрликлери акъкъында сыкъ­сыкъ айта. 1963 сенеси Бекабад яшларындан Али­Риза Дагъджы, Эльдар Шабанов, Нари­ман Къадыров, Риза Люманов, Дилявер Девлетов, Арсен Альчиков, Муртаза Мамутов, Абла Муратов, Сервер Абкеримов ве башкъа­лары уйкен несиль Джеббар Аким, Эбасан Османов, Муаррем Мартыновнынъ сафларына къошулгъанлары акъкъында биринджи кере оджадан эшиткен эдим. Али­Риза Дагъджынынъ сойадыны пек бегенген эдим. Амма озюнен 1995 сенеси Акъмесджитте корюш­мек, якъындан танышмакъ къысмет олды. Бу танышувымыз шимдики «Къырым» муарририетинде олгъан эди. Ири, тюзгюн мучели, му­ляйим черели Али­Ризанен бундан сонъ да сыкъ­сыкъ корюшмек, достлашмакъ бизге насип олды.

– 1960­1970­нджи йыллардан башлап миллий арекетнинъ мерке­зий группаларында эсас ерни биз дженк ве сюргюнлик йыллары­нынъ балалары – яш несиль тута башлады. Али­Риза Дагъджы исе даа эрте, 1956 сенеси белли шаир, языджы Сеитумер Эминнен таныш ола ве достлаша, Сеитумер агъа исе Али­Ризада ираде кучьлю олгъаныны сезе ве оны миллий арекетимизнинъ атасы Джеб­бар Акимнен таныш эте. Бойлеликнен, Али­Риза Дагъджы ана­Ватан

85

Певат Зети, Али-Риза Дагъджы, Дилявер Осман. Ялта, 2012 с.

акъ­укъукъы ичюн ку­решкен уйкен несиль сафларындан ер ала. Али­Риза манъа Бекабад яшларынынъ биринджи арекетле­ри акъкъында бойле икяе этти:

– Сюргюнлигимиз­нинъ 22 йыллыгъы му­насебетинен майыс 18­ге яшлар азырлыкъ корьди. Къара бай­ракъ ве шиарларны Айдер Къадыровнынъ эвинде азырладылар. Майыс 17 геджеси Бекабад шеэрининъ Октябрь мейданындаки Медениет эвининъ диварында талабымыз язылгъан шиар мыхлап, къара байракъ асылды, бу ишни джесюр арслан йигитлеримиз Нуреддин Джеббаров ве Эльдар Шабанов яптылар. Саба бу шиарны, къара байракъны корьген коммунист реберлер, КГБ ве Ички ишлер реберлери, шеэр ве район ёлбаш­чылары къутурдылар. Халкъымыз исе: «Буз еринден кочьти», деп гъурурланды. Амма шеэр ёлбашчылары: «Бу тепме етекчилернинъ иши», деп ич бир шейден хабери олмагъан уйкен несиль: Джеббар агъа Акимов, Лутфи Умеров, Муаррем агъа Мартынов ве джесюр партизан Рамазан Муратовны майыс 18­де саба эвлеринден такъип этип, милиция болюгине къапатып, зинданда соргъу артындан сор­гъу япып эс­такъатларыны алалар. Амма дженк атешинден кечкен аталарымыз бу иштен хаберлери олмагъаныны айталар ве бираз вакъыт кечкен сонъ оларны зиндандан чыкъардылар. Бу биринджи ве хавфлы адым къурбансыз кечти ве биз, яшларны, рухландырды. Бундан сонъ яшлыкъ даа фааллешти. Къырым Мухтар Джумхурие­тининъ 45 йыллыгъына азырлыкъ корьдик. Октябрь 18­де Октябрь мей­данында саат 17.30­да шеэр ве районлардан энъ азы беш бинъге якъын ватандашымыз топланды. Минберге атеш юрекли Эльдар Шабанов чыкъып, 20 дакъкъалыкъ маруза япты. Джесюрлеримизден бири Дилявер Девлетов митингнинъ резолюциясыны окъуп эшиттир­ди. 30 дакъкъалыкъ митинг биткен сонъ аскерлер ве милиция келип халкъны дагъыттылар. Шу гедже 42 яшны, яни фааллерни такъип этип, чешит муддет апс джезасы бердилер. Бу яшлар арасында мен – Али­Риза да бар эдим. Манъа бир йыл апс джезасы бердилер. Бу бир йыллыкъ муддетни Янъыёл дживарындаки Занги­Ата лагеринде кечирип азат олдым, – дей Али­Риза ве сёзюни девам эте:

– Биз яшагъан районда Амет Акъчиль, Мустафа Сахат, Рефат Чайлакъ пек фааль эдилер. Мустафа Сахат эки йыл муддетинен азатлыкътан марум этилип, меджбурий эмек лагерине ёлланылды.

№1 2014 январь – февраль

86

Къырымда, 1990 с.

Азат олгъан сонъ къорантасы­нен Къырымгъа кочьти, Ленин районында Аргъымакъ­Эли (Батальное) коюнде яшады ве анда да 2005 сенеси кечинди. Мустафа Сахатнен бир ла­герьде Рефат Аблякимов да отурып чыкъты. Биз яшларнынъ етекчилеринден бири Лутфи Бекиров эди. 1968 сенеси Къы­рым Мухтар Джумхуриетининъ 47 йыллыгъы огюнден Бекабад шеэриндеки Ленин эйкелине гульчемберлер къойдыкъ, бун­дан сонъ КГБ хадимлери Лутфи агъа Бекировны такъип этип, бастырыкъкъа ташладылар. Соргъулар девамлы олды. Бе­кабад район махкемесинде Лутфи агъа Бекировнынъ джина­

ий иши бакъылгъан куню шеэр ве райондан 1000­ден зияде адам топландыкъ, махкеме бинасы огюнде ягъмур астында отурдыкъ. Буны корьген КГБ, прокуратура, махкеме хадимлери Лутфи агъа­ны эки, учь йылгъа къапатмакъ макъсадындан вазгечип, 15 куньлик джеза берип къапаттылар. Махкеме бинасы огюнде эксериети биз, яшлар, эдик. Миллий арекет фааллери уйкен несиль сафларына эрте къошула, бунынъ себеби белли – халкъымыз сюргюн этилип, акъсыз эсаретте тутулгъаны, Ватандан, тарихындан, медениет оджакъларындан марум этилип, мудхиш режим астында тутулма­сы эди, – дей субетдешим Али­Риза.

1956 сенесинден бу арекетни Али­Риза озь омюр макъсады

оларакъ огюне къойды. Онынъ анасы Афизе апте огълунынъ халкъ арекетине къошулгъанына джан­юректен къуванып Али­Ризагъа: «Халкъымызнынъ такъдиринде хайырлы ве къутлу денъишмелер зуур этеджеги яшларнынъ арекетине багълы», дер эди. Уйкен джесюр несиллернинъ яшларнен субетлери, огютлери зая кетмеди. Уйкен­лернинъ умют­ишанчы яшлар юрегине къувет берди, эйи ниетлерге къанат олды. Окъумыш яш несиль халкъымызнынъ бахт­сеадети ичюн, парлакъ истикъбаль ичюн куреште огде адым атты. Айры­айры дегиль, бир тен, бир джан олып, бир якъадан баш чыкъарып, курешни йыллар девамында токътатмадылар. Курешлерде пишкин­лештилер. Тек курешлерде зафер къазаныла. Шефкъатсызлыкънен эзиетликнен оськен яшларнынъ эр бири олюмден къоркъмагъан бир арслан, къарталгъа чевирильди. Буны 1967 сенеси сентябрь 2­де Ташкентте отькерильген чокъ бинъли нумайыш, 1969 сенеси Таш­

87

Къурултай делегатларынен, 2005 с. декабрь 10

кентте 10­ларнынъ махкемеси, даа сонъра 12­лернинъ махкемеси исбатлады. Бу махкемелерде бинълернен яшлар­къызларымыз иштирак этти. Тек Озьбекистан дегиль, 1968 сенеси ве 1987 сенеси Москвада топлангъан бинълернен ватанперверлернинъ эксерие­тини яшлар тешкиль этти. Оларгъа Эскендер Фазыл, Фуат Абля­митов, Сабрие Сеутова, Ферит Зиядинов, Рефат Чайлакъ, Эльдар Шабанов, Рустем Сулейманов киби яшлар етекчи олды. Москвада топлангъан йигит­къызларымыз Ватан ичюн куреште ольмеге ант­емин этип, аталарымыз башлагъан курешни шерефнен девам эттилер.

Бекабад шеэри ве регионында миллий арекетни башлагъан уйкен несиллер сафына 1960­нджы йылларда бир сыра яшлар къошулды, олар аталарымызнынъ таянчы, ишанчы олды. Булар – Али­Риза Дагъджы, Арсен Альчиков, Эльдар Шабанов, Халил Ибраимов, Дилявер Девлетов, Адиль Сеитбекиров, Ленара Гусеинова, Зера Халилова, Халиде Халилова, Якъуб Къараев, Эдие Къараева, Эн­вер Мухтеремов, Ремзи Военный. Башкъаларынен эсасен Лутфи Бекиров чалыша. Бу яшлар тек озьлери яшагъан ерлерде дегиль, Ташкент, Янъыёл, Самаркъанд, Чырчыкъ ве башкъа регионларгъа чыкъып миллий арекет учкъуныны сачтылар. Даа догърусы, Бекабад миллий арекетнинъ энъ атешин оджагъына чевирильди.

Бекабад миллий арекет тешеббюсчилери 1966 сенеси октябрь 18­де Къырым Мухтар Джумхуриети тешкиль этильген кунню танта­налы къайд этмек ве шеэр раатлыкъ багъчасында буюк бир митинг отькермек истедилер. Тешеббюсчилер атта виляет ве джумхуриет органларына къадар мураджаат этип, изин бермелерини талап

№1 2014 январь – февраль

88

эттилер. Органлар эр ерде «ёкъ», деп джевап бердилер. Бундан сонъ бельгиленген вакъытта рухсетсиз митинг отькермек къарары­ны тешкилий группа озь устюне ала ве митингни кечире. Геджеси якъалангъанлар – Ленара Гусеинова, Мустафа Сахат, Нуредин Джеббаров, Эльдар Шабанов, Энвер Къараев, Рустем Аламанов ве Али­Риза Дагъджы махкемеге чекильдилер. Олар 1 йылдан 3 йылгъа къадар муддетинен азатлыкътан марум этильдилер. Л.Гусеинова ве А.Сеитбекировнынъ джеза муддетлери шартлы олды. Али­Риза азат олгъан сонъ да Москвагъа векиль оларакъ барды ве озь фаа­лиетини даа зияде арттырды…

ватангъа авдет

Али­Риза Дагъджынынъ анасы Афизе ханым 1977 сенеси бу дюньяны терк эте. Али­Риза 1959 сенеси, анасы даа сагъ экен­

де, Никиталы Якъуб Къаранынъ къызы Джеврие ханымнен къоранта къура, олар Юсуф, Рустем, Темур ве Лиля адлы дёрт эвлят корелер, шимди олар эписи балалы­чагъалы олып Ватан­да яшайлар. Дагъджылар Ватангъа 1990 сенеси авдет олып, Акъмесджит районынынъ Эски Къульчук (Роднико­вое) коюнде ерлешелер. Къоранта башы ходжалыкъта баш электрик вазифесинде чалыша. Къоранта азалары бирлик­бираберликнен ай­ванасравджылыкънен огърашалар. Али­Ризанынъ учюнджи огълу Темур 1992 сенеси, бабасынынъ догъгъан коюнден топракъ алмакъ ичюн, Ялта шеэр шурасы огюнде чадыр къурып, органларнынъ хышымына огъраса да, 9 ай даянып тура ве озь макъсадына

ирише. Бабасына ве озюне айры­айры топракъ участкалары алып, янъы эвлер къура. Ай­Васыл коюнде дин джемиети тешкиль этиль­генинен, Али­Риза эфенди бу джемиетнинъ реиси вазифесине сайлана, о бу ишни аля бугунь девам этип кельмекте.

Али­Риза Дагъджы яшлыгъындан берли эдебиятнен де огъраша, онынъ чокътан­чокъ шиирлери «Ленин байрагъы» ве «Къырым» газе­таларында басылды.

Певат ЗЕТИ,миллий арекет фаали, языджы

Али-Риза Дагъджы омюр аркъадашы

Джеврие ве Эмине къудасынен

89

Миллий куреШчи веЭдебиятсеверлерден бири

(Мóслиì Шеéõаìетîâнынú 90 éыллыãúы ìóнасеáетинен)

Муслим Шейх­Аметов 1924 сенеси январь 2 куню Къырымда, Джанкой районынынъ теркибиндеки Джадра­Шейх коюнде койлю къорантасында догъды. Дёрт йыллыкъ кой мектебини битирген сонъ тасилини девам этмек ичюн Джанкой шеэриндеки там олмагъан орта мектепке къатнап башлады. Муслим 1939 сенесининъ баа­ринде Джанкой мектебининъ единджи сынфыны битирди.

Муслим окъув­язувгъа авес ве истидатлы балалар сырасындан эди. О, 1939 сенесининъ кузюнде Ялта шеэриндеки оджалар окъув юртуна кирди. Ялта оджалар окъув юрту, къырымтатар тилиндеки башлангъыч мектеплерде дерс бермек ичюн, оджа­лар азырлай эди. Муслим 1941 сенеси герман­совет дженки башлангъан куньлери Ялта оджалар техникумыны битирип оджа дипломыны алгъан эди.

Дженк фелякети ве оккупация зулумы девринде Муслимге оджа олып чалышмакъ сырасы кельмеди. Муслим сагълыгъы себебинден аскерге де алынмады. 1941 сенесининъ октябрь­ноябрь айларында, Алман арбий кучьлери Къырым ярымадасыны ишгъаль эткен девир­де, Къырымда баба­аналарынынъ ходжалыгъында олды. Къырымны къолгъа кечирген Алман арбий кучьлери Муслим яшында генчлерге къарардан зияде къылындылар. Биревлерини кенди силялы кучьлери сырасына, къара ишлерде къул тарзында ишлетмеге, дигерлери­ни исе, «остарбайт» сыфатында герман фермерлерине ве яки завод, фабрика саиплерине бедава эсирликке алып кеттилер. Муслим душмангъа къул олмамакъ макъсадынен геджелери эвде къалмады, чешит ёллар иле душмангъа аскер яки ходжалыгъында къул олмакътан къачынды. Яни чешит чарелернен бу эсирликке де тюшмеди. О, бабасынынъ къаралтысында къорантанынъ кечини­шине ярдымда булунды.

1944 сенесининъ бааринде совет арбий кучьлери алман иш­гъальджи кучьлерини Къырым ярымадасындан къувып чыкъардылар. Советлер бу куньден башлап силя яки курек тутмагъа ярагъан эр кишилерни 17 яшындан 50 яшына къадар бир къалдырмай арбий комиссарлыкъ вастасынен аскерге, дие силя астына алдылар. Бу джумледен Муслим де меджбурий арбий хызметке алынды. Лякин бу энди алман кучьлери устюнден эрте­кеч гъалип келеджегине эмин олгъан совет акимиетининъ къырымтатарларны сюргюн этмек ичюн азырлыкъ тедбирлеринден бири эди. Элине силя тутмагъа икъ­тидары, белинде курек тутмагъа кучю олгъан эксериет эр кишилер­

№1 2014 январь – февраль

90

ни силя астына алгъан сонъ, совет къаракъчы органлары мейданда къалгъан бала­чагъа, къадын­къыз ве чаресиз къартларны майыс 18 танъында, къабаатлы­къабаатсызлыгъына бакъмай, вагонларгъа юклеп бельгисиз якъларгъа алып кеттилер.

Бу вакъиаларнен бир вакъытта аскерге деп, алынгъан къырым­татар эр кишилери де «трудармия» намынен мемлекетнинъ чешит регионларындаки агъыр эмек лагерьлерине меджбурий къара иш­лерге, махбюслик аятына огъратылдылар. Бу тедбирлер нетиджесин­де Муслим Къазахистаннынъ Гурьев шеэринде «трудармия» эсир­лери сырасында нефтьни къайта ишлев заводы къуруджылыгъында, силя астында чалыштырылгъанлар арасында олды. Муслимнинъ трудармия сыфатындаки меджбурий курек ишлери 1948 сенеси­нинъ кузюне къадар девам этти. 1948 сенеси бу эсирлигинден азат олгъан Муслим Джамбул виляетиндеки Мерке районында яшагъан къартбабасынынъ янына келип токътады. Мында сюргюнликнинъ ильк йыллары Муслимнинъ анасы ве къыз къардашлары ольген эди. Мерке районында яшагъанда Муслим башлангъыч мектепте рус тили дерси берди, лякин чокъкъа бармай онынъ миллетини беане этип иштен бошамагъа меджбур эттилер. Бу тедбирлер девлет органлары тарафындан олып, бу девирде Озьбекистанда да бир чокъ оджалар миллети себебинден иш ерлеринден четлетильген эдилер. Бойледже, ишсиз къалгъан Муслим алыш­вериш ишлерине къатылмагъа меджбур олды. Кооперация ишлеринде чалышмакъ ичюн де махсус окъув юрту битирмек керек эди. Муслим вакъыт джоймай Кооператив техникумында гъиябий окъуп башлады. Тех­никумны битиргендже корьди ки, совет алыш­вериш системинде чалышмакъ ичюн техникум бильгиси де азлыкъ эте.

Муслим яхшы башлангъыч ве орта бильгиси олгъан бир истидатлы инсан оларакъ вакъыт джоймай, Москвадаки кооператив институты­на гъиябий окъумагъа кирди ве оны да мувафакъиетли битирди.

1967 сенеси Шейх­Аметов энди аилесинен бирге ватаны – Къы­рымгъа кочип кельди. Бу СССР Юкъары Шурасы Президиумынынъ 1967 сенеси сентябрь 5 ферманы таркъатылгъан куньлерде эди. Шейх­Аметовлар аилеси Къырымда язылып къалмагъа имкян була­мады. Кери исе артыкъ ёл ёкъ эди. Мувакъкъат оларакъ Шималий Кавказда, Кабардин­Балкъар Автономиясынынъ Нальчик шеэринде токътамакъ сырасы кельди. Шейх­Аметовлар къары­къоджа Нальчик шеэринде ерлешип, ишлеп башладылар. Лякин ватан дуйгъусы артыкъ юрекни бошамады. Муслимнинъ, кеч де олса, Миллий арекетке сарылгъан деври 1967 сенесининъ экинджи ярысындан башлады.

Нальчик девринде Муслим, Миллий арекетнинъ чокъ йыллыкъ иштиракчилеринден мында келип сыгъынгъан бир чокъ эски те­шеббюсчилеринен таныш олды. Оларнынъ арасында Озьбекистан­нынъ Катта­Къургъан виляетинден Насибулла Неджиев, Андижан

91

шеэринден Сеитягъя Билялов ве дигерлери бар эди. Олар Миллий арекетнинъ биринджи куньлеринден башлап халкъымызнынъ ватан ве Миллий мусавий акъкъы огърунда курешинде етекчилик эткен инсанлар эди. Олар ерли партия ве КГБ органларынынъ баскъысын­дан къымыш тапмай, иш ери ве эв­баркъынен бирге Озьбекистанны терк эткен, лякин Миллий арекеттеки фаалиетлеринден вазгечмеген джесарет ве фикир саиби кимселер эдилер.

Муслим Шейх­Аметовнынъ бабасы ве къардашы Эмадин Таш­кент шеэринде яшай эди. Ташкент шеэрине кочип кельген Эмадин биринджи кунюнден Ташкент къырымтатар джемаатынынъ Мил­лий арекетине келип къатылды. Айны заманда Нальчик шеэринде яшагъан Муслимни даимий суретте Миллий арекет весикъалары­нен темин этип турды. Бойледже агъа­къардаш Шейх­Аметовлар вастасынен Нальчик шеэринде къырымтатар Миллий арекетининъ бир кичкене оджагъы асыл олды. Бундан сонъ Муслим дефалар­джа Озьбекистанда булунып, бир сыра уйкен несиль векиллери ве зиялыларымызнен, белли шаиримиз Эшреф агъа Шемьи­заде, Миллий арекетнинъ ирмакъ башларында тургъан Бекир агъа Уме­ров, Мустафа агъа Халилов, Осман оджа Эбасанов ве даа бир чокъларынен якъындан танышты ве сонъра девамлы суретте мек­тюплешип турды.

Нальчик шеэринде яшагъан семетдешлеримиз Миллий арекетке факъат бир тасвип (сочувствовать) этип турмакъ дегиль де, олсун сермия ярдымы, олсун векиль оларакъ Меркезге бармакъ киби амелий арекетлерде булундылар. Шейх­Аметов Муслим 1967–1970 сенелери арасында бир къач кере халкъ векили оларакъ Москвада олды. Бу девирде Муслим мемлекетнинъ чешит регионларындан халкъ векили оларакъ кельген бир чокъ ватандашларнен якъындан таныш олды, достлашты. Олар иле бирге Меркезде энъ сарп ве муим ишлерни эда эттилер. Муслимдай алий тасили олгъан алыш­вериш ве пара­пул эсабыны бильген инсан, векиллер арасында эр вакъыт керекли эди. О биринджи кере халкъ векили оларакъ мер­кезде олгъанда Бекабаддан Муаррем Мартыновнен, Фергъанадан Мухсим Османовнен таныш олды.

Мында чокъ сайылы векиллернинъ иш тертибиндеки рехбер­ликтен гъайры ят шеэрде векиллернинъ ятакъ ери, ашы­сувы, пара масрафы, эр куньки вазифелери ве япкъан ишлерининъ эсабыны алып бармакъ керек эди. Муслим бу саада эр бир меселеде бир минсиз Мухсим Османов ве Муаррем Мартыновгъа даимий яр­дымджы олды. Муслим эр эки тильни де яхшы бильген, инсанларнен муамелеси чин ве муляйим бир инсандыр. Мухсим Османовнен онынъ танышлыгъы сонъра самимий достлукъкъа чевирильди.

Муслим етмишинджи йыллардан Къырымгъа сыкъ­сыкъ келип башлады. Мындаки Миллий арекет группаларына эр джеэттен къолтутты. О, Къырымгъа келир экен, мытлакъа Мухсим Османовнен

№1 2014 январь – февраль

92

корюше, фикирлеше, атта кунь бою битмеген лафларыны онынъ эвинде къалып геджелернен девам эте эдилер. Муслим айны за­манда белли укъукъ къоруйыджысы, медицина хызмети майоры, эким Энвер Аблаевнен де багъланып, якъындан таныш олды.

Муслим Шейх­Аметовнынъ меракълы ве файдалы хызметлери сырасында онынъ чешит миллетлернинъ векиллеринен: корюмли журналист, языджы, шаир, партия рехбери, яки джемаат эрба­пларынен танышлыгъы ве даимий мектюплешип турмасыдыр. Бу сырада латыш шаири Петерс Брувериснен, къалмыкъ шаири Давид Кугультиновнен, украин языджысы Стельмахнен, «Правда» газетасынынъ сиясий козетиджиси (обозреватель) Ю.Жуковнен, Советлер Бирлиги Телеграф Агентлигининъ месуль хадимлеринен, «Комсомолец Татарстана» газетасы ве «Къазан Отлары» журналы, «Известия» газетасы ве саире союз боюнджа корюмли газета ве журналларнынъ месуль хадимлери ве муаррирлеринен миллий меселелеримиз боюнджа субетлери, ериндже суаллери ве тен­къитлери олгъандыр. Муслим Шейх­Аметовнынъ Москвада яшагъан семетдешимиз, филология илимлери намзети Басыр Гъафаровнен чокъ йыллар девамында мектюплешкени айрыджа дикъкъаткъа ляйыкътыр.

Муслим аиледе гузель миллий тербие корьген, муляйим субетли бир инсандыр. Москвагъа бармакъ ичюн къырымтатарларгъа не учакъкъа, не де поездге билет берильмегенде, Муслимнинъ омюр аркъадашы, башкъа миллеттен олгъанына бакъмадан, Миллий арекетнинъ муим весикъаларыны дефаларджа Москвагъа алып барып, лязим олгъан кимселернинъ къолуна берди.

Ватандан ве сюргюнлик ерлеринден узакъ, Нальчик шеэринде 1967 сенесинден башлап къырымтатар Миллий арекетимизнинъ бойле бир дарбедар оджагъынынъ олмасында Н.Неджиев ве С.Биляловнен бир сырада М.Шейх­Аметовнынъ да буюк ролю олды. Меркезден кельген информацияларны, Ташкенттен кельген имза топланаджакъ мураджаатларны машинкадан чыкъарып чокълаштырмакъ керек эди. «Эль юртунда иш ерини джоймакъ, азатлыкътан марум олмакъ хавфы астында бу ишни гедже демей, куньдюз демей, гизли тарзда япкъан аджайип инсанлардан бири Халилева Айше эди», деп яза Шейх­Аметов Муслим манъа язгъан мектюбинде.

Шуны да айтып отьмек керек ки, Муслимнинъ Миллий арекетте­ки бу джесарети не Озьбекистан Девлет Телюкесизлиги Комитети тарафындан ве не де Къабардин­Балкъар Автоном Республикасы­нынъ КГБ органлары тарафындан сезильмей къалмады. Бу къара къол идарелер онынъ пешинден козюни алмай бакъып турдылар. Вакъыт­вакъыт субетке чагъырып, онъа «къыйметли» фикирлер де бердилер. Атта «достчасына» къол­къолгъа берип бирге чалышмакъ­ны да теклиф эттилер. Фикир буландырмакъ, арекет ичинде ара

93

бозмакъ, семетдешлер арасында зыддиет догъурмакъ макъсады­нен гуя «Ташкентлилерден» кельген ифтира толу, пис мектюплер де косьтердилер. Муслим къоркъмады ве алданмады.

Муслим Шейх­Аметов 1997 сенеси Ватаны Къырымгъа кочип кельди. Симферополь шеэринде токътады. Шимди де джемаат ишлеринде фааль иштирак этмекте. Базы бир, сийрек де олса да, ерли газеталарда онынъ меракълы макъалелери пейда ола. Бу онынъ оджалар окъув юртундан къалгъан сермиясынынъ девамы олса керек.

Идрис АСАНИН. (Мезкюр очерк Сейтягья Биляловнынъ хатырлавлары,

Муслимнинъ манъа язгъан мектюплери эсасында язылгъандыр. «Адалет куреши сафларында» китабындан).

Мóслим ØЕÉХ-АМЕÒОВ

Асрет олдым...Асрет олдым, Ватаным, топрагъынъа-ташынъа,Сенинъ темиз аванъа, багъынъа эм сувунъа. Ятсам корем тюшюмде, болюне юкъум, Унутмакънынъ чареси ёкъ сени, Къырым!

Тувгъан, оськен еримсинъ, ярымада, Джан-гонълюмден алевли селям санъа!Ич унутмам мен сени, адашмам ёлдан! Къонар эдим ялынъа, кельсе къолдан.

№1 2014 январь – февраль

94

Аю-Дагъынъ козюмнинъ алдында тура – Санки дерсинъ, сёйлене эм чагъыра.

Ах, къыйметли Ватаным, сенинъ ичюн Къара сачлы бу башым агъарды бугунь.Насыл этип айтайым сагъынгъаным,Къырым лафы чыкъкъанда къалтырай джаным.

Ногъай ве НеногъайШакъа шиири.

Бир кунь джолда, Джанкой бетте,Расткелишкен бир Ногъайман Неногъай.Джалпакъ бетли – къаршындаки НеногъайданАлмай-бермей: – Къайдан чыкътынъ? – деп сорай.

– Келеяткъан къаракъыштыр,Одун керек, – дей Неногъай.– Одун-модун, о да недир? Мында болмай.Керек болса, джый къорай!

Догъып-осип, къорай джыймай,Неногъай шай яшагъан.Мусафир болгъан о Ногъайда,Ногъай ашын ашагъан.

Чокъкъа бармай, къайта кельгенШу Ногъайгъа Неногъай.Сёз сырасы бу НогъайгъаДердин айткъан Неногъай.

Етишкен бир огълум бар,Къызынъны берсенъ, э-э-э, Ногъай…Мына шайтип сой болгъанларНеногъайман бу Ногъай.

Бир-бирини урьмет этип,Тувгъан болып къалгъанлар.Ахыр сонъу экиси деТатлы Ногъай болгъанлар.

95

Òариõиé саиôелер

Òемóр КУРØУÒОВ,

КъМПУ янында Къырымтатар тили, эдебияты, тарихы, медениети

ильмий­тедкъикъат меркезининъ;

Кавказ, Татарика ве Туркистан (ICaTaT) (Берлин/Магдебург)

институтынынъ ильмий хадими

алиМ ве джеМаат Эрбабы ЭдиГе къырыМал

Къырымтатар халкъынынъ мешур инсанларындан бири Эдиге Къырымалнынъ ады, онынъ ичтимаий­сиясий фаалиети, ильмий тед­къикъатлары ве эсерлери, публицистик макъалелери къырымтатар джемаатчылыгъына, афсус ки, пек аз беллидир. Онынъ терджимеиа­лына аит малюматлар да пек аздыр.

Малюм ки, онынъ бабасы Мустафа Шинкевич Полония­Литва татарларындан олып, I Джиан дженки башланышы арфесинде Речь Посполитаядан Къырымгъа, Багъчасарайгъа коче. Бу ерде 1911 сене­си Эдиге Шинкевич дюньягъа келе (о сонъундан Къырымал сойадыны ала – Т.К.). Башлангъыч ве орта билимини Дерекойдеки мектепте ала, сонъра Ялта мектебинде тасилини девам эте. Алий малюмат алмакъ макъсадынен Акъмесджиттеки оджалар иститутына окъу­магъа кире. Эдиге Къырымал башкъа бир чокъ яш татар талебелери киби ерли ГПУ органларынынъ къатты незарети алтында булуна. Бу девирде Совет акимиети ве онынъ ерли джезалав мемуриетлери Къырымны большевик къурумына къаршы олгъан унсурлардан темизлев боюнджа къатты тедбирлерни омюрге кечирип башлай.

№1 2014 январь – февраль

96

Эдиге Къырымал омюр аркъардашы Аймелек ханымнен

Шубелилер сафына къырымтатар I Курултайынынъ делегатлары, Миллий Фиркъа азалары, койлю «кулаклар» ве дигерлери кирсетиле. Айны бойле такъдир Къырымнынъ орта ве алий окъув юртларында тасиль алаяткъан къырымтатар яшларыны да беклей эди. Бойлелик­нен, 1920­нджи сенелернинъ сонъунда ве 1930­нджы сенелернинъ башында бинълердже къырымтатар яшларынынъ махв этилюви себебинден Эдиге Къырымал башта Азербайджангъа, ондан сонъ ерли миллетчи ватанперверлернинъ ярдымынен Ирангъа ве, ниает, Тюркие кетмеге чаре тапа.

Эдиге Къырымал 1932 сенеси Истанбулгъа кельгенинен, бу ер­деки къырымтатарларнынъ ерли тешкилятларынен ве, энъ муими, онынъ келеджек омюр ёлуны бельгилемесинде аль этиджи роль ойнагъан шахснен корюше. Бу инсан Тюркиедеки Къырым миллий меркезининъ етекчиси Джафер Сейдамет эди.

1934 сенеси о, Полония теркибинде олгъан Литванынъ Вильно шеэ­ринде яшагъан Полония­Литва мусульманларынынъ муфтиси, Якуб дайысы Шинкевичнинъ бакъымына кете. Бир къач айдан сонъ Виль­нюс университетининъ сиясетшынаслыкъ факультетине окъумагъа кире. Бу ерде студентлик йылларында тамырлары Польша­Литвадан олгъан, ондан да гъайры, Костенджеден (Романия) кельген бир сыра къырымтатар талебе яшларынен таныша, олардан талебелернинъ Къырым миллий джемиетини тешкиль эте. Айны шу сенелери о, Авропанынъ бир сыра девирий неширлеринде, шу джумледен «Kurtuluş», «Emel», «Şimali Kafkasya» ве дигер меджмуаларда тюрлю мевзуларда макъалелер сыкъ­сыкъ бастырып башлай. Муэлифнинъ бу йылларда нешир этильген макъалелери Къырым ве къырымтатар­ларнен багълы мевзуларгъа багъышлана. Мисаль оларакъ, «Къырым татарларын яки Русиянынъ?» , «Исмаил бей Гаспралы» , «Rus elifbesi – Moskvanın Kırımda yeni ruslaştırma aletidir» , «Янъы совет анаясасына

Сталиннинъ козь бакъышы» ве илях. Корьгенимиз киби, макъалелер Совет акимие­ти тарафындан къырым­татарларгъа къаршы алып барылгъан зорбалыкъларгъа багъышлана.

1939 сенеси Эдиге Къыры­мал университетни битире, чокъ кечмеден Полония­Литва татарларындан ол­гъан Аймелек ханымнен аиле къура. II Джиан дженки башлангъан ве Алмания По­лонияны басып алгъан сонъ,

1940 сенеси январь 22­де о, апайынен берабер Берлин аркъалы Истанбулгъа кете. 1941 сенеси декабрь айына къадар Истанбулда ола, сонъ Джафер Сейдаметнен къонушып, къырымтатарларнынъ Алманиядаки векили сыфатында Берлинге кете. 1942­44 сенелери ярымада алман оккупациясында олгъанда Къырымал Алманияда ве

97

Къырымда къырымтатарларнынъ акъ­укъукъларыны къорчаламагъа арекет эте. Дженк битмеси арфесинде Джафер Сейдамет ве Мюстеджип Улькусалнен бирликте арбий эсирлер лагерьлерин­деки бир къач бинъ къырымтатар ве дигер тюркий миллетлернинъ векиллерини эм де чалышмакъ ичюн Алманиягъа зорбалыкънен айдап кетильген къырымтатар остарбайтерлери Совет арбийлери зонасына тюшмемесине ярдым эттилер. Бу фаалиет инсанларны совет мемуриетининъ келеджектеки репрессияларындан сакъла­магъа имкян берди. Оларны америкалылар ве иттифакъдашлары зонасына кечирмек ёлунен Италия, Франция, Мысыр, Иордания ве Тюркие киби, сиясий къурумлары хавфсызджа мемлекетлерге кетмелерине имкян догъурды. Бу вакъиалар акъкъында иджретте яшагъан бир сыра къырымтатарларнынъ хатыраларында Джафер Сейдамет, Эдиге Къырымал ве Мюстеджип Улькусалнынъ ярдымы­нен совет апсхане ве лагерьлеринден къуртулып сагъ къалгъанлары акъкъында окъумакъ мумкюн.

II Джиан дженки биткен сонъ Эдиге Къырымал Мюнстер шеэр уни­верситетинде докторлыкъ диссертациясыны къорчалай ве фельсе­фе илимлери докторы ильмий унванынынъ саиби ола. Онынъ эсас ильмий эмеги «Къырым тюрклерининъ миллий куреши» Эмсдеттен шеэринде 1952 сенеси басылып чыкъа.

Бу монография 1917­1918 сенелеринде къырымтатарларнынъ миллий азатлыкъ курешине багъышлангъан энъ салмакълы ве эсаслы тедкъикъатлардан бири олып къалаятыр. Муэллиф озь эмегинде пек буюк фактографик материаллардан, Дж.Сейдамет, М.Улькусал, А.Сойсалнынъ шахсий архивлеринде ве озюнде олгъан мазлуме­лерден файдалана, оларгъа даянаракъ, тарихий вакъиаларнынъ кетишатыны тафсилятлы беян эте, талиль эте ве хуляса чыкъара.

Муэллиф къырымтатарларнынъ 1917­1918 сенелериндеки мил­лий курешини окъуйыджыларгъа анълатмакъны къолайлаштыр­макъ макъсадынен, Къырым тарихынынъ энъ муим вакъиалары ве фактларыны къыскъадан буюк усталыкънен, озьгюн левхаларда ве эеджанлы шекильде ачыкълай.

Дж.Сейдамет китапнынъ окъуйыджыларына мураджаат этерек: «Эдиге Къырымал эмегининъ саифелеринде Къырым фаджиасы­ны озь тасавурынен беян этерек, акъикъий, инсаний эсер яратты ве онынъ ярдымынен инсанларны, халкъларны антидемократик ве тоталитар режимлернинъ зулумы хавфы мевджутлыгъыны унутма­магъа чагъыра» , – деп яза.

1955­нджи йылларнынъ башында Э.Къырымал Мюнхенде СССРни тедкъикъ этиджи Институтта чалыша ве бу институтнынъ тюрк тилинде чыкъарылгъан «Dergi» адлы девирий нешрине муаррирлик япа (1971 сенесине къадар – Т.К.).

О, Алманияда ве Тюркиеде алман, тюрк ве инглиз тиллеринде нешир этильген меджмуаларда озюнинъ къырымтатарларгъа ба­гъышлангъан макъалелерини бастыра.

Эдиге Къырымал 1980 сенеси вефат этти ве Мюнхенде дефн этильди. 30 йыл кечкен сонъ онынъ наашы Къырымгъа кетирилип, Багъчасарайда Зынджырлы медресе янында гъайрыдан дефн этильди.

№1 2014 январь – февраль

98

Эдиге КЪЫРЫМАЛ

къырыМ тюрклерининъ Миллий куреШи(Китаптан парчалар)

МукъаддеМе

Бу китапнынъ асыл макъсады буюк Рус инкъилябынынъ ильк эки йылы эснасында Къырымдаки миллий арекет тарихыны инджеле­мектедир. 1917 сенеси мартындан 1918 сенеси ноябирине къадар сюрген бу эки йыл Къырым тюрклерининъ (къырымтатарларнынъ) якъын тарихында белли хронологик болюмлерден мейдангъа кельген ве тафсилятлы языларда къайд этильген бир девирни теш­киль эте. Бу девир ичинде къырымтатарлар чарлыкъ Русиесиндеки ич бир акъкъа саип олмагъан бир аяттан миллий азатлыкънынъ керчеклешмесине кечкен ве 1917сенеси декабрьде демократик бир Къырым Джумхуриети илян этильген ве 1918 сенеси майыс –

Бу сандан башлап «Йылдыз»да белли джемаат эрбабы, алим Эдиге Къырымалнынъ (1911­1980 ) алман тилинде язылгъан ве Ал­манияда нешир этильген (1952 с.) «Къырым тюрклерининъ миллий куреши» адлы китабындан парчалар (терджиме эткен М. Меджи­това) басыладжакъ. Гъает мундериджели, сийрек къулланылгъан чокътан­чокъ менбаларны къаврап алгъан бу китап Къырым 1783 сенеси Русие тарафындан запт этильген девирден башлап, 1946 сенесине къадар девирни къаврап ала. Къырымтатар халкъынынъ тарихында фаджиалы вакъиаларнен бельгиленген бу девирнинъ сырлы саифелери, Къырымда XX асырнынъ башында юзь берген вакъиаларнынъ шааты ве замандашы олгъан Э.Къырымалнынъ къырымтатар халкъынынъ тарихынен багълы бу китабы гъает къый­метлидир.

Бу китапнынъ Тюркиеде «Эмель» журналында тюрк тилине тер­джиме этилип басылгъан нусхасыны «Йылдыз» меджмуасы риджа­сынен ёллагъан Эскишехирли семетдешимиз Эртугрул Къараш эфендиге самимий миннетдарлыгъымызны бильдиремиз.

99

ноябрьде мустакъиль бир Къырым девлети текрар къурулгъандыр. Бахс олунгъан вакъиаларнынъ тарихий себеплерини ве догърудан мейдангъа келюв джерьяныны айдынлатмакъ ичюн къырымтатар­ларнынъ 1917­1918 сенелерининъ миллий арекетини инджелемек кереклидир. Бунъа иляветен бу миллий арекетнинъ баш макъсады да берильмелидир. Бу себептен къырымтатарларнынъ 1918 сене­синден сонъра Экинджи дюнья дженкине къадар олгъан миллий курешинден де къыскъаджа бахс олунаджакътыр.

Мевджут мевзунынъ эленип инджеленмесинде ортагъа чыкъкъан асыл зорлукъ Баты Авропада бу хусуста етерли тарихий весикъа ве ильмий яйынларнынъ булунмагъаныдыр. Бир де бу мевзу акъкъында мевджут олгъан нисбетен аз сайыдаки тюрк ве рус яйынлары белли бир сиясий ёнелишнен язылгъаны себебинден, ильмий дегерлен­дирмелернинъ зорлашмасыны да бунъа иляве этмек керектир. Бу себептен бу яйынлардаки бильгилерден архив досьелери, басыл­гъан бюллетенлер, статистикалар ве саире киби тарихий весикъа­ларнен исбатланлангъанлары назар­итибаргъа алынабилирлер. Муэллифлернинъ изаатлары ве шахсий фикирлери къалемге алынмагъандыр.

Дигер тарафтан исе, бу менбаларны тамамламакъ ичюн олар­нынъ ичинде роль ойнагъан, догърудан таныш олгъанларнынъ анъ­латкъанларына мураджаат этмек зорунда къалынгъандыр. Булар да бир чокъ алларда бир чокъ мевзуда бу меселе иле багълы яйын­ларны тамамлагъан ве тасдикълагъан дегерли ве шимдиге къадар ич бир ерде айдынлатылмагъан бильгилер сакълагъандыр.

Бу шекильде темин олунгъан бильгилернинъ бир къысмы анджакъ отуз йыл сонъра язылгъан хатыраларны къаврап алгъанындан, хуляса чыкъарув эснасында мумкюн олгъанджа айны бу эки ве я даа чокъ белли анълатмаларгъа коре инджеленген ве буларнынъ да мев­джут яйынлардаки весикъалы бильгилери ве языларынен тасдикълав ёлуна къоюлгъандыр…

кириШ

44° 23' ве 46° 21" шималий энликлери иле 32° 30' ве 36° 40' шаркъий бойлукълары арасында ер алгъан Къырым, 26.140 км2 мейданы иле Исвичренинъ ярысы къадардыр. Къара денъиз, Азакъ ве Сиваш денъ­излери иле чевреленген Къырым, Догъу Авропа къара кутьлесине 7 км эниндеки, Тар Перекоп (Ор Къапы) берзахы иле багълыдыр ве джогърафик ве экономик тарафтан тамамен мустакиль ве къыта­дан айры бир улькени тешкиль эте.

Къырым эалиси, бу улькенинъ чокъ арекетли кечкен тарихы бо­юнджа буюк денъишмелерге огърагъандыр. Къырым сынъырында Таман ярымадасыны, Кубанны, Ногъай чёллерини ве Буджакъны ихтива эткен Къырым ханлыгъынынъ XVIII асырдаки нуфусы, тарих­

№1 2014 январь – февраль

100

чыларнынъ малюматларына коре, 3.000.000 иле 5.000.000 арасында эди ве буларнынъ 800.000 иле 1.500.000­и Къырымда яшай эди.

1897 сенеси Русие баш нуфус сайымына коре, Къырымнынъ нуфусы 564.592 эди. Ресмий Рус статистикаларына коре, къырым­татарлар – Ялта илинде нуфуснынъ – 58.7 %, Евпаторияда – 42 %, Симферопольде – 41.8 %, Феодосияда – 37.2 %, Перекопта – 23.5 %, Керчьте – 5 %, Севастопольде 1.5 % тешкиль эте эди. Бу ярымаданынъ бутюн нуфусынынъ 35.1 файызыны тешкиль эте эди.

Къырымнынъ 1783 сенеси Русие тарафындан заптындан сонъра къырымтатар халкъынынъ нуфусы япылгъан махв арекетлери ве Тюркиеге кутьлевий алында кочьлерле бир асыр ичинде ойле экс­ильди ки, 1880 сенесининъ башларында садедже 280.000 адам къалгъан эди.

Рус статистикаларнынъ аксине оларакъ, 20­нджи асырнынъ ильк ве экинджи он йылында Русиеде яшагъан къырымтатарларнынъ сайысы базы Алман, Тюрк, Франсыз ве Лех менбаларына коре, 300.000 иле 500.000 оларакъ тахмин этильмекте. Джафер Сейда­мет, къырымтатарлар нуфусыны 550.000 оларакъ косьтере, о, 1901 сенеси нешир этильген буюк Франсыз энциклопедиясына дикъкъат чекмекте. О, айрыджа 1917­нджи йылдаки Къырым мааллий сечим­лерининъ нетиджелерине коре, тюрклернинъ Къырымда даима чокълукъны тешкиль эткенлерини исбат этмекте.

Юкарыда берильген сайыларгъа Русиенинъ сынъырындан тышта, хусусан, Романия, Булгъаристан ве Тюркиеде яшагъан ве Къырымда­ки къардашларынен къан багъы ве фикрий таянчы иле багълы олгъан къырымтатарлар кирмегендирлер. 20­нджи асырнынъ экинджи он йылында статистикаларгъа коре, джеми 2.000.000 оларакъ ифаде этильгендир. Эписини топласакъ, 1917 сенеси Рус Февраль инкъи­лябына къадар къырымтатарларнынъ топлам сайысы 2.000.000­дан зияде эди, факъат оларнынъ къарарнен садедже едиден бири озь топракълары олгъан Къырым ярымадасында яшай ве олар 1917­1918 сенелери миллий вакъиаларына догърудан­догъру къатылабильген эдилер…

Къырымнынъ Русие тарафындан запт этилюви (8/19 апрель 1783) къырымтатарлар ичюн фелякетли олды ве миллий, медений инки­шафларыны токътатты. Руслар садедже Къырымны запт этмекнен кифает этмедилер, улькенинъ бутюн аят сааларында темельден денъишмелерге кириштилер. Ханлыкънынъ бутюн идаре ве укъукъий къурумы лягъв этильди. Къырымтатар халкъы, руслар киби, сыныф­ларгъа (асылзаделер, шеэрлилер ве койлюлер оларакъ) болюнди ве рус идаресинден узакъ тутунды. Айны заманда Къырым мусуль­манларынынъ диний веджибелерини ерине кетирмелерине къый­ынлыкълар пейда олды, джамилернинъ бир къысмы къапатылды, харап олунды ве Ортодокс кильселерине, тюкян ве амбарларгъа чевирильди. Бу денъишмелер фердий ве кутьлевий уйгъунланаракъ япылды. (Базы ерлерде халкънынъ къатланмасы нетиджесинде) къырымтатарларнынъ маддий медениети фатихлер тарафындан къыскъа девирде буюк ольчюде тахрип этильди. Экономик саада

101

тышкъы тиджарет мунасебетлерине сыкъынтылар кетирильди. Бу да зенаат ве тиджаретнинъ къыскъа заманда чёкювюне себеп олды. Факъат энъ фелякетли денъишмелер зираат саасында мей­дангъа кельди: идарий эмирлер ве девлет эмирлерине бинаен, ерли халкъ къулланып кельген топракъларнынъ ве орманларнынъ буюк бир къысмы эллеринден алынды. Бу топракълар я чарлыкъ ханеданынынъ олды ве я рус топракъ саиплерининъ шахсий малы алына чевирильди. Топракъ мусадерелери эснасында кой эалиси топракъларындан сюрюлип, саиплик акълары эллеринден алынды. Бу шекильде 1796­нджы йылгъа къадар 313.989 гектар топракъ рус асылзаделерининъ олды. 1802­нджи йылнынъ сонъунда бу микъдар 381.500 гектаргъа юксельди. Къырымда рус кочьменлерине энъ берекетли топракълар берилип, колониялар къурулмасы да бу девирге расткеле.

Рус укюметининъ Къырым сиясети, Къырымнынъ запт этилювинден эки йыл сонъра Русие тарафындан башлангъан сиясет къырымта­тарларнынъ Тюркиеге кутьлевий алда кочьлерине себеп олды. Рус укюмети бу арекетке мани олмагъаны киби, бутюн имкянларнен дестеклегендир. Бу хусуста граф Потемкиннинъ 1784 сенеси бер­ген эмири характерлидир. Бу эмирде къырымтатар халкъынынъ Къырым дагъларындан узакълаштырылмасы ве кимсенинъ яры­маданынъ чёль къысымларына быракылмамасы бильдирилир ки, бу аслында бутюн ерли Къырым халкъы ичюн бир сюргюн эмири манасына келир ве 1785 сенеси башлангъан кутьлевий кочьнинъ догърудан­догъру себеби олгъандыр. Бу кочь арекети, XVIII асырдан XX асырнынъ башына къадар девам этип, бутюн XIX асыр девамын­да сюрип ве заман­заман кутьлевий характер алгъандыр. Буюк кочь далгъалары 1785­1800, 1828­1829 ве 1860­1861 сенелери юзь берди. Ресмий Русие статистикаларына коре, 1860­61 сенелери 141.667 инсан кочькен, бир чокъ инсан паспортсыз кочькенинден, бу сайы аслында даа буюктир. Ачлыкъ ве агъыр хасталыкълар долайысында да 60.000 киши ольген. Бу себеплерден XX асырнынъ башына къа­дар Къырымны терк эткенлернинъ топлам сайысы тюрк менбала­рына коре 1.000.000 иле 1.200.000 оларакъ эсаплана. Бу инсанлар, юкъарыда да бахс олунгъаны киби, бугунь ярымаданынъ тышында яшагъан къырымтатарларнынъ эдждатларыдыр.

Кутьлевий кочьлери иле айны заманда даа XVIII асырнынъ сонъ­ларына догъру къырымтатарлар арасында мемнюниетсизлик чыкъышлары ве къаршылыкълар пейда олды. Рус акимлери буны тевкъифлер ве Сибирьге сюргюнлернен бастырмакъ истедилер… Къырымдаки бу къалабалыкълар XIX асыр боюнджа да девам этти. Бу къалабалыкъларнынъ энъ буюги, 20.000 киши къатылгъан, 1808 сенеси Багъчасарай больгеси кутьлевий суретте аякъкъа турмасы эди.

Бу баш котерювлер къырымтатар халкъынынъ дурумына джиддий бир тесир эдемеди. Факъат булар XIX асырнынъ 70­нджи йылларын­да миллий фаалиетини башлагъан Исмаил Гаспралы къуруджысы олгъан миллий уриет арекетининъ хаберджилери эди.

(Девамы бар)

№1 2014 январь – февраль

102

Ильмиé макъалелер

Òимóр УÑЕИÍОВ,

ТМУ къырымтатар эдебияты кафедрасынынъ мудири, филология илимлерининъ докторы, профессор

УДК 820/89 (100­87)

къырыМтатар силлабик Шииринде ритМик къысыМлар Анîтаö³я

«Ритмічні частини в кримськотатарському силлабічеськом вірші». У статті запропонований теоретичний матеріал відносно стопи у віршованому до­бутку й підкріплений необхідним матеріалом із кримськотатарської поезії. Ключові слова: теорія, ритм, стопа.

Актуаллик. Къырымтатар силлабик шиирининъ назариеси керек де­реджеде огренильмеди. Эминмиз ки, бу макъале араштырыджылар ичюн файдалы олур.

Ишнинъ макъсады – къырымтатар силлабик шииринде ритмик алямет­лерни ве, шахсен, ритмик къысымларны (стопаларны) огренмектир.

Кириш. Инсаннынъ нуткъы, истер­истемез, къысымларгъа болюне ве бунынъ

биринджи себеби – давуш аппаратынынъ ве нефес мучелерининъ структурасынен, экинджиден – инсаннынъ мийи чалышмасынен багълы­дыр. Информацияны менимсемек ве ишлеп чыкъармакъ процессинде инсаннынъ къафасы де раатлана, де чалыша. Назмиетте де бу адисе ачыкъ­айдын озь аксини тапты – шиирий нутукъ ритмик къысымларгъа (стопаларгъа) болюнгенинден гъайры, ортасында бир, я да зияде «туракъ» («цезура»), яни шиирий токътама меджбурий тарзда ерлешип келе.

Ритмик къысымлар акъкъында къазах алими – З.А.Ахметов бойле фикир бильдире: «Шиирде, эр бир нутукъ парчасы, бизни эвель кельген парчагъа къайтара, мусавийлик ве аэнк тарафындан менимсениле…» [1, с. 13].

103

Стопанынъ сыкъ ишлетильмеси шиирде ритмнинъ темелини койгъан аляметлерден биридир.

Къыргъыз силлабик назмиетини огренген К.Рысалиев, сатырда ритмик къысымларнынъ сайысыны козьге алып, оларны «эки, учь, дёрт ве беш ритмик къысымлы дёрт группагъа айыра» [5, с. 14].

Айны фикир М.К.Хамраев тарафындан да тасдикълана. «Тюрк сатырын­да энъ азы бир туракъ, энъ чокъу – беш туракъ расткетирмек мумкюн…», дей о [6, с. 22].

Къырымтатар силлабик шиириетинде де бойле мисаллерни тапмакъ къысмет олды:

а) эки къысымлы сатыр:.1. Мектеп бизим | анамыз (4+3)Китап бизим | парамыз… (4+3) [4, с. 244].

б) учь къысымлы сатыр: 5. …Акъ къафтанынъ | тизинъден, | джанай, (4+3+2)Кель, опейим | козюнъден, | джанай… (4+3+2) [4, с. 370].

в) дёрт къысымлы сатыр: 1. Айлан, айлан | джельтирмен, | джель болгъанда, | ах, ах, (4+3+4+2)Акъыз, къайда | барасынъ, | мен тургъанда, | ах, ах… (4+3+4+2) [4, с. 373].

г) беш къысымлы сатыр: 1. Айттырайым | бабанъа, | берсе – | алайым, |ах, ах, (4+3+2+3+2)Джанынъ сюйген | джерлерге | эв |салайым, |ах, ах… (4+3+2+3+2)[4, с. 165].

д) алты къысымлы сатыр: 1. Суя | гидер, | сув дестиси | элинде, |элинде, |элинде, (2+2+4+3+3+3)Ипек | киймиш, | этеклери | белинде, | белинде, | белинде... (2+2+4+3+3+3) [4, с. 318].

Туркюмнинъ (силлабик сатырнынъ) узунлыгъы еди эджадан зияде олмаса, эксериети, бойле сатыр эки ритмик къысымгъа болюне (2+2, 2+3, 3+2, 3+3, 3+4, 4+3). Мисаль:

Ер астында | джийрен ат, (4+3)Атнынъ териси | еди къат… (4+3) [2, с. 22].

Еди эджалы силлабик сатырлар, чокъ сайыда, ялы бойлы къырымтатар­лар арасында мане ве йыр назм шекили колемлери ичинде язылды. Мане еди эджалы, учь стопалы сатырларнен де уйдурыла биле:

Къаядан | эндим | бугюнь, (3+2+2)Элимде | алтын | гугюм. (3+2+2) [7, с. 192].

№1 2014 январь – февраль

104

Секиз эджалы силлабик сатыр чокъча эки ритмик къысымгъа болюне: (2+6, 6+2, 3+5, 5+3, 4+4):

Gördünizmi siz | sıçannı, (5+3)Raftan dolaba | qaçannı? (5+3) [7, с. 181].

Кимерде учь ритмик къысымгъа болюнген секиз эджалы сатырлар да расткетирмек мумкюн: (2+3+3, 3+2+3, 3+3+2):

Шу дагълар да, | шу дагълар, (4+3)Шу дагъларда | ким агълар? (4+3)Агълама | ярем, | агълама, (3+2+3)Башынъа | къаре | багълама!.. (3+2+3) [3, с. 15].

Силлабик шиириетте чокъ ишлетильмегенлер сырасына секиз эджа­лы, дёрт ритмик къысымлы сатырны кирсетмели (2+2+2+2). Ашагъыдаки мисальде бир силлабик бент (строфа) ичинде узунлыгъы чешит олгъан туркюмлер бири­биринен аэнклешип келелер. Бойле сатырлар чешит эджалы олгъанындан гъайры, чешит ритмик къысымлылар.

Биринджи ве учюнджи сатыр дёрт къысымлы олса, экинджи ве дёртюн­джиси – эки къысымлыдыр:

1. …Эджель | гелир, | олюр | исем. (2+2+2+2)Ченъеми ким | багъласын? (4+3)Ёкътур | беним | анем– | бабам, (2+2+2+2)Баш уджунда | агъласын!.. (4+3) [3, с. 16].

Секиз эджадан зияде ибарет олгъан сатырлар, адети узьре, алты рит­мик къысымгъадже болюне. Умумен алгъанда, къырымтатар силлабик сатырынынъ узунлыгъы экиден он беш эджагъадже ола биле.

Къазах назмиетининъ араштырыджысы З.А.Ахметов буны яза: «…Нутукъ парчасы не къадар узун олса, онынъ ритмик ве интонацион сынъырлары о къадар айры олып туралар. Бу факткъа эсасланып бойле хуляса чыкъ­армакъ мумкюн: узун сатырларда ритмик болюнюв ачыкъ­айдын дуюлса, къыскъа сатырларда – аксине…» [1, с. 78­79].

Силлабик шиириетининъ хусусиети ойле ки, эки эджалы ритмик къы­сым, янындаки ерлешкен эки ве зияде эджалы къысымларнен багълы оларакъ, оларнен «бирлешмеге тырыша». Бу эдебий адисе ашагъыда берильген мисаллерде косьтериле. Сатырдаки биринджи ве экинджи стопалар озьара аман­аман, ритмика тарафындан, бирлешелер:

2. …Суя | гидер, | сув дестисин | толдурыр, | толдурыр, | толдурыр, (2+2+4+3+3+3)

105

Эвне | келир, | гуль бенъзини | солдурыр, | солдурыр, | солдурыр, (2+2+4+3+3+3)Къоджа | вардыр, | дуйса бизи | ольдюрир, | ольдюрир, | ольдюрир… (2+2+4+3+3+3) [4, с. 318].

Он беш эджадан зияде олгъан чокъ узун силлабик сатырларда, он бир эджагъадже девамлы, узун сатырларнынъ аксине, стопаларнынъ сайысы чокълашкъанынен бераберликте, къысымларнынъ арасында ритмик багъ зайыфлаша.

Ашагъыда берильген парчада, биринджи ве учюнджи туркюмлерде, учь ве эки эджалы стопаларны ритмика тарафындан бирлешмесини коремиз:

3. …Тюшсе Къырым | акъылгъа, | эй яр, (4+3+2)Ичим къайнай, | айтыр да | агълерим, (4+3+3)Тюрли тарлыкъ, | сыкъынты, | эй яр, (4+3+2)Джурегим чайнай, | айтыр да | агълерим… (5+3+3) [3, с. 11­12].

Козь огюне эки ве дёрт эджалы ритмик къысымларны алсакъ, бойле узунлыкъта стопалар, эксериети, бири­биринен бирлешмейлер. Къайд этильген комшулыкъ эки эджалы стопаны интонацион ве ритмика тара­фындан айыра ве къуветлештире.

1. Şurda | bir güzele | meyil aldırdım, (2+4+5)Cihan | güzel olsa | yoktur nazarda… (2+4+5) [8, с. 18].

Къырымтатар силлабик шиириетинде, сийрек олса да, бир сатыр ичинде эки ве беш эджалы стопаларнынъ ишлетилюви де расткеле. Бойле шиирлерде эки эджалы къысымнынъ мустакъиллиги даа да куветлеше:

1. Гъурбет | о къадар аджджы (2+5) Ки, не | варса ичинде (2+5) Эпси | бана ябанджы, (2+5) Эпси | башкъа бичимде… (2+5) [3, с. 12].

Бир хусусиетке, инджеликке къулакъ салмалы. Айны ритмик, интонаци­он ве синтактик хусусиетлер ташыгъан чешит эджалы ритмик къысымлар озьара ичь бир проблемасыз, «къаршылыкъсыз» бирлеше билелер, ве ак­сине, бир узунлыкъта (2+2, 3+3, 4+4 ве ил.) стопалар, бутюнлей битирильген, мустакъиль маиет ташып, бири­бирине «истемейип» къошулалар:

1. Бу явлукъны | яр ишлемиш, (4+4) Чевресини | нагъышламыш. (4+4) Аслы санъа | багъышламыш, (4+4) Не япайым, | явлукъ сени. (4+4) [4, с.65].

№1 2014 январь – февраль

106

Тюркий силлабик шиирининъ бир специфик тарафыны айрыджа айтып кечмек керек – сатыр ичте бир ритмик къысымдан ибарет олмай.

Ойлеликнен, бир ритмик къысымлы силлабик сатыр, къомшу ерлешкен сатырнынъ биринджи къысмы олып келе. Мисаль:

Эки секиз, |Бир докъуз. (4+3) Эм йигирми, |Эм отуз. (4+3) [2, с. 9].

Даа бир хусусиетни къайд этмели – бир эджалы ритмик къысымлар силлабикада ишлетильмейлер, чюнки ритмик зайыфлыгъы себебинен бир эджа сатырда стопаны тешкиль этип оламай ве истер­истемез янында ерлешкен бир эджалы ритмик къысымнен (1+1), эки эджалы ритмик къы­сымнен (1+2, 2+1), учь эджалы ритмик къысымнен (1+3, 3+1), дёрт эджалы ритмик къысымнен (1+4, 4+1) ве ил. бирлеше. Нетиджеде де, учь, дёрт, беш, алты ве иляхри эджалы ритмик къысымларнынъ сыфатыны ташып башлай. Мисаллер:

Бир эджа бир эджалы ритмик къысымнен бирлеше (1+1): 2. …От бастырып | кетемиз, | эй, яр, (4+3+2)Къапыны чеклеп, | айтыр да | агълерим… (4+3+3) [3, с. 11].

Бир эджа эки эджалы ритмик къысымнен бирлеше (1+2): 3. …Тавгъа бардым, | тав кестим, (4+3)Тартмады танам… (3+2) [4, с.427].

Бир эджа учь эджалы ритмик къысымнен бирлеше (1+3): 2. …Борчкъа десенъ, | къыз олмаз, (4+3)Сай парасын. (4) [4, с.427].

Бир эджа дёрт эджалы ритмик къысымнен бирлеше (1+4): …Борчкъа тапсанъ, | бир къызчыкъ, | (4+3)Ал, деди анам… (5) [4, с.427].

Къырымтатар халкъ силлабик шиириетинде къулланылгъан сёзлернинъ девамлыгъы дёрт эджадан зияде олмамалыгъы шарт, чюнки бу сайыдан зияде эджалы сёзлер ритмиканы зайыфлаштыра билелер. Мисаль:

4. …Эй, гъазылар, | ёл корюнди, | аман, аман. (4+4+4) Йине гъарип | сериме, (4+3) Дагълар, ташлар | даяналмаз, | аман, аман, (4+4+4) Девасыз бу | дердиме. (4+3) [4, с. 398].

107

Силлабик шиирде стопанынъ энъ зияде эджа узунлыгъы акъкъында ме­селе бугуньки куньгедже аныкъ дегиль. Тюркий халкъларнынъ назмиетинде секиз эджалы ритмик къысымлардан ибарет олгъан сатырларны тапа билемиз. Бу факт бизге къырымтатар шиириетинде де айны мисаллерни расткетирмеге умют бере.

Ашагъыда сатырлар эки стопалы ве бу къысымларнынъ бириси, пек аз ишлетильген, еди эджалы чешитиндедир: 2. …Мемлекеттен чыкъкъаны | еди йыл олду (7+5) Юрдумун тикенлери | бана гуль олду… (7+5) [3, с. 14].

Нетидже: – сатырны бутюнлей битирген ве айыргъан сонъки ритмик къысым эр вакъыт къайдеге ве ритмге къатиен уймакъ керек;

– озю­озюнен стопа, силлабик шиирде, ритмнинъ темели, эсасы деп сайылмаз. Ритмик къысымларнынъ бири­бирине нисбетен ерлешмеси, ритмик къысымларда эджа теркиби ве бир де­бир эджаларнынъ башкъа эджаларгъа бакъкъанда сатырда позициясы ритмнинъ пейда олувына кетире биле.

Кúóлланылãúан ýäеáият: Ахметов З. Казахское стихосложение (Проблемы развития стиха в 1. дореволюционной и современной поэзии / Заки Ахметов. – Алма­Ата: Наука, 1964. – 460 с. Бекиров Д.Б. Къырымтатар бала эдебиятынынъ хрестоматиясы 2. / Джафер Бекирович Бекиров. – Симферополь: Крымучпедгиз, 1998. Къырымтатар иджрет эдебияты / Сост. Куртумеров Э.Э., Усеинов 3. Т.Б., Харахады А.М. – Симферополь: Крымучпедгиз, 2002. – 256 с.Къырымтатар халкъ йырлары. / Сост. Бахшыш И., Налбандов Э. – 4. Симферополь: Таврия, 1996. – 448 с. Рысалиев К. Киргизское стихосложение. Автореф. Дис… докт. 5. филол. наук / Акад. наук Казах. ССР / Кулан Рысалиев. – Фрунзе, 1965. – 131 с.Хамраев М.К. Основы тюркского стихосложения: Автореф. докт. 6. фил. наук: / КГУ им. С.М. Кирова / М.К. Хамраев. – Алма­Ата, 1964. – 55 с. Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk edebiyatları 7. antolojisi (Nesir­Nazım). Kırım Türk­Tatar Edebiyatı. C.13. / Genel Redaktor Nevzat Kösoğlu. – Ankara: Kültür Bakanlığı, 1999. – 600 s.Elçin Ş. Gevheri / Şükrü Elçin. – Ankara: Aslımlar Matbaası, 1987. – 147 s. 8.

№1 2014 январь – февраль

108

Миллиé тасиль одæакълары

буюк-Îнлар Миллий Мектеби

Буюк-Онларда яшагъанлар! Сизлерге бинъ машалла!Бу мектепте азырлана миллетке керек байлыкъ,Талебелер келеджекнинъ темель ташы оладжакъ,Девлетчилик бинасыны, эбет, олар къураджакъ.

Сейран Усеинов

Исмаил Гаспринский адына 3­нджи умумтасиль мектеп 1993 се­неси Буюк­Онлар къасабасында ачылды. Бу мектеп Къырымда ачыл­гъан ильки миллий мектептир. Альме оджа Семедляева мектепте 1993 сенесинден берли мудире вазифесинде чалышып, «Усулджы оджа» ве «Къырым Мухтар Джумхуриетинде нам къазангъан тасиль хадими» унванларына наиль олды.

20 йыл ичинде мек­тепни 770 мезун битирди. Олардан 320­си алий, 400­и исе ихтисаслы орта окъув юртларында тасиль алды. Мектепни алтын медальнен – 28, кумюш медальнен 4 мезун екюн­леди. Оларнынъ эписи Къырым, Украина, Русие, Тюркие алий окъув юрт­ларынынъ студентлери олды.

Мектеп 1929 сенеси къурулгъан эски бинада ачылгъан эди. 2006 сенеси мектепте ТИКА тарафындан реконструкция ишлери алып барылды.

Бугуньде­бугунь мектепте 38 оджа чалыша ве 253 талебе тасиль ала. Оджаларнынъ арасында алий категориялы – 12, биринджи категориялы – 12, экинджи категориялы – 3, мутехассыс катего­

109

риялы 11 оджа бар. 4 оджа «Усулджы оджа», 9 оджа «Уйкен оджа», 1 оджа «Къырым Мухтар Джумхуриетинде нам къазангъан тасиль ха­дими» унванларына наиль.

Мектеп талебеле­ри къырымтатар тили ве эдебият, инглиз тили, тарих, химия, биоло­гия, джогърафия, эмек фенлеринден Бутюнукраин талебелер олимпиадаларында ишти­рак этип гъалип чыкъа. 6 талебе Кучюк илимлер академиясынынъ (МАН) акъикъий азасы олды. Бундан да гъайры, мектеп талебеле­ри район ве джумхуриет тедбирлеринде де фааль иштирак эте. Мисаль ичюн, «Живые родники», «Конкурс военной песни», «Теа­тральные подмостки», «Юный художник», «Родной язык бесценен и неисчерпаемы его духовные богатства» киби ярышларда юксек нетиджелерге иришелер.

Буюк-Онлар къасабасы чокъуна орьнек олды,Ильк оларакъ миллий мектеп анджакъ мында ачылды,Алимемиз сагъ олсун, даа бинъ йыл яшасын,Онынъ шаны ве шурети сёнмесин ве тек яшасын!

Сейран Усеинов

Миллий МаариФ ÕыЗМетинде Альме Иззетовна Семедляева – мектеп мудири: «20 йыл девамында бу мектепнинъ

мудири олып, эльбетте, чокъ маниалар­гъа расткельдим. Амма, чокъ шукюр, тырышып­талашып, базы меселелерни чезип, алымызны эйилештиремиз. Факъат, йыллар девамында чезильмеген проблем­лер де чокъ. Меселя, сыныф одаларымыз етишмей, спорт ве меджлислер заллары, устаханелер асылында ёкъ. Нормаль ашханемиз биле ёкътыр. Эбет, бутюн бу меселелернинъ маддий тарафы бар. Бу меселелерни нидже сефер котердик, чешит шураларгъа, комитетлерге мектю­

Мектеп оджалары

№1 2014 январь – февраль

110

плер ёлладыкъ. Дерсинъ, меселе чезиледжек киби корюне, амма кене бир маниа келип чыкъа ве ме­селе чезильмейип къала. Сонъки сефер къош­ма биналарны къурмакъ ичюн къомшу топракъ дамартысыны сатын ал­макъ акъкъында къарар берильген эди. Сонъра кене пара ёкъ, чаре ёкъ, дедилер.

Дерсликлер месе­леси исе, биналаргъа коре, эйидже. Эм де къырымтатар тилинде не­шир олунгъан китаплары­мыз да бар. Амма бойле дерсликлер сынавдан кечмеди. Мисаль ичюн, 11­нджи сыныфлар ичюн къырымтатар тилинде ин­форматика дерсликле­ри кирсетильди. Бундан эвель бу фенни рус ти­линде огренген олсалар,

шимди къырымтатар тилине бир кереден кечип олурлармы? Шу ерде рус, украин тиллеринде олгъан дерсликлерни де бирден алып ташламагъа чаремиз де ёкъ, не ичюн десенъиз, балаларнынъ сёз байлыгъыны назарда тутмакъ лязим. Дерсликлерде олгъан термин­лерни базыда къырымтатар тилинде анълатмакъ пек зор ола. Эм

де китапларда да бир сыра хаталар бар: де сёзлер догъру язылмай, де джумлелер янълыш терджиме этиле. Амма энъ эсас меселе – къа­сабамызда яша гъан къырымтатарларнынъ чокъусы озь балалар­ны рус мектеплерине бере. Демек, бойле ана­бабалар озь балалары­на урф­адетлеримизни, 3-нджи сыныфта

2-нджи сыныф талебелеринен

1-нджи сыныф талебелеринен

111

тилимизни, динимизни огретмек истемей, догърумы? Базылары исе 8­9­нджы сыныфлардан озь балаларыны башкъа мектеплерден алып, мында кетире, амма энди кеч ола. Бала керекли севиеде тилимизни, адетелеримизни энди огренип оламаз. Эм де миллий мектепте тек къырымтатар тилини огретмейлер де, бизде эм рус, эм украин, эм де бу сене бешинджи сыныфларда энди тюрк тили дерслери де кече. Яни, бизим балаларымыз эр тарафтан меде­ний ола. Шунынъ ичюн, даима олгъаны киби, ана­бабаларымызгъа мураджаатта булунам: эгер де озь балаларынъызны къырымтатар миллетининъ акъикъий векиллери оларакъ тербиелемеге истесе­нъиз, озь балачыкъларынъызны миллий мектеплерге беринъиз, би­зим къапыларымыз сизлер ичюн даима ачыкъ.

Никяра Ахтемовна Эмирасанова – эмек оджасы:

Мектебимизде истидатлы балалар, кер­чектен де, чокъ. Эгер де бир де­бир ярышта иштирак этселер, мытлакъа гъалебе къазанып келелер. Район ве джумхуриет олимпиада­ларында биринджи ерлер даима бизим ола. Фахрий ярлыкъларны асмагъа ер тапалмай­мыз. Айры бир иш одасы ёкъ, талебелернинъ ишлерини бир кошечикке сакълаймыз, сонъ­ра исе кендимиз де тапып оламаймыз. Кене де, чокъ шукюр, якъында «Альраид» джемаат тешкиляты мектебимизге пек гузель ве кейфиетли тикиш машин­каларны багъышлады. Амма оларны къулланмакъ ичюн огъланла­рымыз эр дерсте машиналарны анда­мында ташымакъ меджбу­риетинделер. Эльбетте, эгер де айры бир ода олгъан олса, бизим талебелеримиз даа да юксек нетиджелерге иришир эди.

Айше Умеровна Халилова – башлангъыч сыныфлар кафедрасынынъ мудиреси:

Бу мектепте бизим балаларымызнен чалыш­къаныма пек мемнюним. Мектеп ачылгъанда чокъ маниаларгъа расткельдик, амма про­блема не къадар чокъ олса, сонъра гъалебе даа да хош ола. 20 йыл девамында козь огюмде чокъ бала буюди, олардан эр бири озьджесине истидатлы эди. Амма энъ эсасы – ич бир шейге бакъмадан, эр кес яхшы инсан олып осьти. Ве оларнынъ эм кучюк, эм буюк мувафакъиетлери мени пек къувандыра. Балаларымызгъа бакъып, даима сынъырсыз гъурур дуйгъусыны ис этем.

№1 2014 январь – февраль

112

танылГъан МеЗунлар 21 йыл девамында миллий мектепнинъ диварларында нидже

несиллер буюди. Базылары мектепке къайтып, оджалыкъ япа. Базы­лары энди тувгъан мектепке озь балаларыны кетире. Базылары исе къырымтатар медениети ве диггер сааларда хызмет этип, джемаат арасында танылгъан инсанлар олды.

Меселя:Найле Гемиджи – АТР каналнынъ хадими Дилявер Акиев – адлиеджи, Къырымтатар миллий меджлиснинъ азасы Асан Хайретдинов – йырджы, Мейдан радиосынынъ музыка муарририАдиле Меметова – «Хазине» адлы миллий меркезнинъ ребери Алие Сеферша – Мейдан радиосында эфир алып барыджысыЭрнест Пртыхов – оюнджы, хореограф

Айше АКИЕВА

Адиле Меметова Алие Сеферша Эрнест Пртыхов

Дилявер АкиевНайле ГемиджиАсан Хайретдинов

113

¹1 (16)

МЕКТЕП

Áалалар и÷þн

«йылдыз÷ыкъ»ны айше акиева такъдим эте

Меним кунешим

Мектеп меним кунешим,Битмез онынъ зиясы.Одыр меним дост­эшим,Илим, бильги ювасы.

Таныш мектеп сокъагъы – Зевкъым арта корьгенде.Мис къокъулы гуль багъы,Гъурурланам юргенде.

Севем окъув ханемни,Оджапчемни, оджамны.Севем эр бир ралемни, Мектебимни – анамны.

Анъыма саф нур тёке,Мектеп меним кунешим.Юрегимде ёкъ леке, Фенчюн меним курешим.

Эшреô ИÁРАИМОВ

ММЕЕ ПП

Фенчюн меним курешим.

бóþк-Îнлар миллий мектеáине áагъышлана

Эльмаз Аблаева, 6­нджы сыныф

Саба, бостандан кеткенде,Чечеклерге бакъкъанда,Корьдим, кунеш ачылды,Нурларынен эписини уянтты.

Øаõзода Ашóрова, 6 яшында, 2­нджи сыныф Мен ресим япмагъа ве сонъ-

ра бу ресимлерге масаллар уйдурмагъа севем.

КОРЕЛЛА Масал

Бир заманда бар экен, бир заманда ёкъ экен. Буюк­Онлар мемлекетинде Корелла деген къуш яшай экен. Онынъ ич бир досту олмагъан. Куньлернинъ биринде, о, дал устюнде отургъанда, ашагъыда кимдир олгъаныны эшите. Якъынджа учып бара да, с о ­ рай:

– Къызчыкъ, сен не ичюн агълай­сынъ?

Къызчыкъ онъа:– Мен азачыкъ кезинеджек олдым,

амма ёлумны адаштырдым, – дей.Корелла онъа ярдым эте, эвине

озгъара. Бойле этип Корелла озюне дост тапа.

№1 2014 январь – февраль

114

Эдебият алеМи

с о ­ рай:

– Мен азачыкъ кезинеджек олдым,

Корелла онъа ярдым эте, эвине озгъара. Бойле этип Корелла озюне

115

Улькера Абóраôиева, 6 яшында, 2­нджи сыныф

Мен «Йылдызчыкъ»ны окъугъ-

ан балачыкъларгъа озюмден тапмаджа ве шиирчик багъыш-лайым.

Узун сачлы бир гульчик,Къаршынъызда йылдызчыкъ.Оны тапкъан адамгъа,Менден кулькю ве шакъа.

ЙылдызчыкъЙылдыз, йылдыз, йылдызчыкъ,Мен киби дюльбер къызчыкъ.Бу киби дерги, эй вах!Яратты бизге Аллах.Илим­фенден ич айрылмам.Джаиликке даянмам.

(Улькернинъ озю)

(Оджа)

Сабадан бизни севе,Уйледе бизни сёге.Анамызгъа айтаджакъ,Дефтеримизге учь къояджакъ.

Сабадан бизни севе,Уйледе бизни сёге.Анамызгъа айтаджакъ,Дефтеримизге учь къояджакъ.

№1 2014 январь – февраль

116

чалГъы алетлери

1

2

3

4

5

6

7

8

Джеваплар: – 1. труба, 2. кеманча, 3. саз, 4. сантыр, 5. кемане, 6. думбелек, 7. рояль, 8. даре)

8

6

7 5

4

1

3

2

тенеФФюстеАсан Халилов, 7 яшында, 2­нджи сыныф Эгер де сиз ресимлерлер­деки музыка алетлерининъ адларыны тапып, оларны арды­сыра язсанъыз, меним келеджек зенаатымны да билирсинъиз.

117

ГуЗеллер баГъчасы

Адиле ×албаш, 6 яшында, 1­нджи сыныф

Диана Мóстаôаева, 8 яшында, 4­нджи сыныф

Ава Ильÿсова, 6 яшында, 1­нджи сыныф

Мерьем Халилова, 6 яшында, 1­нджи сыныф

Ñабина Øамратова, 6 яшында, 1­нджи сыныф

№1 2014 январь – февраль

118

иджат дюньясыМерьем Ашикова, 10 яшында, 5­нджи сыныф талебеси

Мен озь къорантамнынъ тарихынен пек меракъланам ве даима къартла­

рымыздан кечмишимиз акъкъында сорамагъа ве бильмеге тырышам. Сонъра бутюн эшиткен­леримни мытлакъа язып къалдырам ве бойле икя­ечиклернен чешит ярыш­ларда иштирак этем.

Усние Карабаева, 6 яшында, 2­нджи сыныф талебеси

Мен кягъыттан бойле гузель къокълалар ве миллий урба эле­ментлерини япмагъа севем. Ос­сем, буюк къызлар ичюн антерлер тикмеге истейим.

Лера Кельмамбетова, 10 яшында, 5­нджи сыныф талебеси

Мен шиирлер эзберлемеге пек се­вем. 2010 сенеси «Татлы сес» ярышын­да иштирак эткен эдим, амма мен о

вакъыт даа бала эдим, шу­нынъ ичюн шимди акълымда чокъ шей къалмады. Шимди исе энъ севимли ишим бой­ле шейчиклер япып, анама багъышламакътыр.

119

Ñóлтан Ñеéдаметов, 14 яшында, 9­нджы сыныф

Мен чокъ шейнен огърашмагъа бегенем: кимсе корьмегенде ойнай­ым, кимсе эшитмегенде йырлайым, эр кес корьгенде ве эшиткенде КВНде иштирак этем. Амма энъ зияде ресим япмагъа севем, келеджекте мешур дизайнер ол­магъа ниетим бар.

Эмин Ãаниев, 6 яшында, 2­нджи сыныф

Оджамыз бизге пластилиннен чалышмагъа огрете эди. Амма бойле гузель ишлерни мен озюм япмагъа огрендим, манъа кимсе ярдым этмей.

Ленóра Абдóраõманова,14 яшында, 9­нджы сыныф

Мен энди чокъ йылдан берли къы­рымтатар ве шаркъ оюнлары тёге­регине къатнайым, йырлайым, му­зыка мектебинде кемане чалмагъа огренем. «Звезды Тавриды», «Ветер надежды», «Татлы сес» ярышларында ишти­рак эткен эдим. Буларнен бир сырада, бойле миллий урбачыкълар да тикмеге севем.

№1 2014 январь – февраль

120

Ресóл Áатыров, 7 яшында, 2­нджи сыныф

Мен ойнамагъа пек се­вем, атта озюм де оюнлар уйдурам. Келинъиз, бера­бер шенъленейик.

КЪАРДАН АДАМ ЯСАЙЫКЪ(балалар даиреге тизилелер

ве арекетлерни косьтерелер)Азбарда кезеджекмиз,Тёгерекке тизиледжекмиз.Келинъ, къарны топлайыкъ,Къардан адам ясайыкъ!

Къопкъадан къалпакъ ясармыз,Хавучтан бурун олсун.Комюрден козьлер япармыз,Ишимизде бирлик олсун!

(балалардан бириси)Бакъынъ, насыл муджизе!Къар адамы, къошул бизге!Истесенъ, бизнен ойна,Я да бир тюркю йырла!

(Къар адамнынъ къыяфетинде бир бала даире ортасына чыкъып бойле сёзлерни айта):

Мен къардан ясалдым,Юрмеге де огрендим,Эм йырлайым, эм кулем,Эм де сизнен шенъленем.

Ана шай! Ана шай!Къар адамы бизге ошай!

121

Эдем Ñеéдалиев, 7 яшында, 2­нджи сыныф

Мен шимди чешит секцияларгъа къатнайым. Чокъ медаллерим бар. Оссем белли спортчы, боксёр оладжам. Ôевзи Ãаôаров,

7 яшында, 2­нджи сыныф Мен буюк олсам, милиционер

оладжам. Чюнки оларнынъ пышта­вы (пистолети) бар ве олар даима инсанларгъа ярдым этелер. Аéше Акиева,

13 яшында, 8­нджи сыныфМен анамдан аш пиширмеге яваш­

яваш огренем. Мына, мисаль ичюн, якъында къабакълы, джевизли фулту (бурма) пиширдим. Мен келеджекте ашчы олмагъа истейим. Ñелим Ãемедæи,

6 яшында, 2­нджи сыныфМен мектепни битирсем, къу­

руджы оладжам. Инсанларгъа эв къураджам. Шимди исе мен даа балам, онынъ ичюн тек къушлар­гъа эвлер къурам.

Эльдар Мóединов, 8 яшында, 3­нджи сыныф

Мен оссем, Аметхан Султан киби мешур бир учуджы олмагъа истейим. Керек олса, адамларны чешит ерлер­ге алып бараджам, керек олса, Вата­нымызны къорчалайджам.нымызны къорчалайджам.

ашчы олмагъа истейим.ашчы олмагъа истейим.

Алим Харабадæаõ, 7 яшында, 2­нджи сыныф

Мен оссем, космонавт олад­жам. Фезагъа учып, бутюн сейя­релерни кореджем.

Зенаат сайлайМыЗ

Ñелим Ãемедæи,

Мен оссем, космонавт олад­жам. Фезагъа учып, бутюн сейя­релерни кореджем.

Эльдар Мóединов,

оладжам. Чюнки оларнынъ пышта­вы (пистолети) бар ве олар даима инсанларгъа ярдым этелер.

Аéше Акиева, 13 яшында, 8­нджи сыныфАéше Акиева, Аéше Акиева,

Ôевзи Ãаôаров,

Алим Харабадæаõ,

№1 2014 январь – февраль

122

балалар айталар – Ниязи, мектебинъизде энъ мешур инсан кимдир?– Эльмаз Ниязова энъ мешур инсан. Чюнки сыныфымызда эр кес онен отурмагъа истей ве оны огъланларнынъ чокъусы бегене.

Ниязи, 8 яшында, 3-нджи сыныф

Эльмаз Ниязова, «энъ мешур инсан» 8 яшында, 3­нджи сыныф

– Эмир, сен бу мектеп акъкъында не айта билесинъ?– Бу энъ яхшы мектеп, чюнки мында меним анам окъуды. Мектеп Исмаил Гаспринский адыны ташый. Исмаил Га­спринский пек мешур инсан эди.

Эмир, 3-нджи сыныф

– Решат, сен не ичюн мектепке бара­сынъ?– Мен мектепке окъумакъ, ойнамакъ ичюн, эм де 8­нджи сыныфта окъугъан Эминени корьмек ичюн барам.

Решат, 8 яшында, 3-нджи сыныф

№1

Эльмаз Ниязова, «энъ мешур инсан» 8 яшында, 3­нджи сыныф

Эминени корьмек ичюн барам.

балалар айталар балалар айталар балалар айталар

Эмир, 3-нджи сыныф

123

Шаирлер балаларГъаКъырымтатар халкъынынъ белли языджысы ве шаир Эшреф

Ибраимов 1928 сенеси февральнинъ 28 куню Къырымнынъ Акъмечеть районындаки Садыр­Багъай коюнде дюньягъа келе. Бабасы, кой оджасы, баласына балалыкътан эдебияткъа сев­ги ашлай. Тезден огъланчыкъ озю де шиир ве масаллар язып башлай. Амма 24 яшына кельгенде онынъ козьлери агъыра ве бир къач йылдан сонъ шаир бутюнлей сокъурлана. Иле­риде яраткъан шиирлерини энди онынъ омюр аркъадашы язып ала. Онынъ «Вай, вай, вай» ве «Кок къушагъы» шиирлер джыйныткълары беллидир.

Эшреô Ибраимов

Îкъó, къзымБош кетмесин вакъытынъ, Окъу, къызым, окъу, сен.Китап, дефтерде бахтынъ,Бильги ич тюшмей коктен.

Яхшы окъуп, оссенъ сен,Фенге иссе къошарсынъ, –Юртны севип нам берсенъ,Сен инсангъа ошарсынъ.

къалемнинъ шикÿетиКъардашынъа тюкянданАлып берген эдинъ дюнь.Бугунь къачтым мен ондан, Кечирмек зор онен кунь.

Бакъ, кемирди сычандай,Къабугъымны чайнады.Озюне бир душмандай,Тишлеп, мени къыйнады.

Корьсенъ, китап, чантасыМенден бетер хорлангъан.Былтыр алды анасы,Тельче-тельче чуллангъан.

№1 2014 январь – февраль

124

аñан÷ыкъ ве къарылгъа÷

Севем сени, къарылгъач,Бутюн къушлардан арткъач.Достлашайыкъ экимиз,Не сырынъ бар, манъа ач.

Сырынъны ач дегеним,Мен де учмакъ истейим.Насыл этип учмалы? Айт, къарылгъач, айт, дейим.

Асанчыкъкъа къарылгъач,Дей, динъле сен, къара сач.Санъа, достум, учмакъчюн,Къанат керек бир къулач.

Мен мектепке барырым,Окъуп, бильги алырым.Бильги манъа къанаттыр,Мен учуджы олурым.

чиï÷елер

Беяз, къара, чопал баш,Сары боюн чипчелер.Пек ярашыкъ эм юваш,«Чип-чип, – десенъ, келелер.

Тутсам, тамам туткъандай,Амма къоркъам тавукътан.Юзь-юзюмни йырткъандайЭтип келе узакътан.

Зера÷ыкъКъувурчыкъ сач ЗерачыкъЮкъусындан уянды.Козьчиклерде ёкъ чылпыкъ,Янакълары къызарды.

Кулюмсиреп эснеди,Далды терен хаялгъа.Тюш корьгендир о, дедик,Бакъып шайлы балагъа.

– Айт, тюшюнъде не корьдинъ? – Деп сорасакъ Зерадан,– Ферузе де бар эди, –Деди, – соранъ сиз ондан.

– Айт, тюшюнъде не корьдинъ? –

125

*Асан Хайретдинов Буюк­Онлар мектебининъ мезуны.

Мектепке биз кельдик энди,Мектебимизни бегендик.Татарджа окъуймыз,Тилимизни огренемиз.Татарджа окъуймыз,Тилимизни огренемиз.

Мектеп чокътан чалыша,Балаларны окъута.Къырымда бизим киби,Янъы мектеплер ачыла.Къырымда бизим киби,Янъы мектеплер ачыла.

МектеïМузыка: Асан Хайретдинов*Сёз: Джафер Хайретдинов

Багълама: Ватангъа биз кельдик энди,Янъы мектеплер ачмагъа,Янъы дюнья къурмагъа,Ватангъа биз кельдик энди,Достлукъ нурларны сачмагъа,Янъы аят къурмагъа.

1 2

Тилимизни огренемиз. Янъы мектеплер ачыла.

Багълама: Ватангъа биз кельдик энди,Янъы мектеплер ачмагъа,Янъы дюнья къурмагъа,Ватангъа биз кельдик энди,Достлукъ нурларны сачмагъа,Янъы аят къурмагъа.

мектеп

№1 2014 январь – февраль

126

Китаï раôларынъызгъа

нóзет уМерÎвбалаларГъа ве бабаларГъа

Нузет Умеровнынъ «Балаларгъа ве ба­баларгъа» деп адландырылгъан адден­тыш джыйынтыгъы келеджекте ана­баба оладжакъ огълан­къызчыкълар ве буюген сонъ озьлери де бир заман бала олгъанларыны унуткъан уйкенлер ичюндир. Муэллиф мезкюр джый­ынтыкъта окъуйыджыларгъа балалар ичюн язгъан шиирлерини, фантастик икяелерини ве масалларыны такъдим эте. Бабалар буюклер ичюн чешит жанрларда язылгъан эсерлерни де окъурлар. Теджрибели бала шаири Нузет Умеровнынъ шиирле­ринде муэллиф бала психологиясыны, баланынъ дюньябакъышыны эсапкъа алып язгъаны сезилип тура. Китап «Къырымдевокъувпедне­шир» нешриятында Рескомнац тарафындан 500 нусха чыкъарылды ве сонъра белли иш адамы Ленур Ислямовнынъ маддий ярдымынен 500 нусха даа чыкъарылды.

сейран усеинÎв, дилÿвер усеинÎвкъырыМтатарджа-русча-украиндже ФраЗеÎлÎГиЗМлер луГъаты

Бир сыра лугъатларнынъ муэллифи, белли оджа, тильшынас Сейран Усеинов невбеттеки фразеологизмлер лугъатыны чыкъарды. Лугъ­ат учь болюктен ибарет. Китапнынъ биринджи болюги – Русча­къырымтатарджа­украиндже фразеологизмлер лугъаты; экинджи бо­люк – Къырымтатарджа­русча­украиндже фразеологизмлер лугъаты; учюнджи болюги – Украиндже­къырымтатарджа­русча фразеологизмлер лугъаты. Бел­ли ки, эр бир лугъатнынъ белли бир макъсады бар. Бу лугъатта тильни

127

байыткъан, оны зенгинлештирген, дадыны­тузыны ерине кетирген чокъ къыйметли, терен мундериджели сёз бирикмелери топланылгъан. Лугъат адамларгъа эм ана тилини, эм украин тилини огъренмек ичюн чокъ файдалы бир менба оладжакътыр. Лугъат «Доля» нешриятында 100 нусха чыкъарылгъан.

тимóр даГъджыÎдна судьба на все ÏÎкÎления

Миллий арекет ветераны,белли журналист, «Геноцид и этноцид крымскотатарского на­рода» китабынынъ муэллифи Тимур Дагъ­джынынъ экинджи китабы неширден чыкъты. Китапнынъ адыдан да корюнгени киби, китап кечмиш несиллерге, яни Улу атамыз Исмаил бей Гаспринскийнинъ чокъ сайылы сюлялеси векиллерине багъышлана. Т.Дагъджы озю де И.Гаспринскийнен тувгъанлыгъы олгъаны ичюн, китап узеринде джиддий чалышкъан ве Гаспринскийнинъ сюляле векиллери акъкъында чокъ материал топлагъан, пек чокъ сой­сопларнен корюшкен, архивлерде ишлеген. Китапнынъ эсас къысмы хатырлавлардан, хусусан озюнинъ якъын тувгъаны олгъан халкъымызнынъ мешур санатчысы Хайри Эмир­заде акъкъында тафсилятлы ве джанлы хатырлавлардан ибарет. Китап «Кърымдевокъувпеднешир» нешриятында 1000 нусха чыкъарылгъан.

вадим Миреев, алекñандр ГÎряинÎвЗеМаневий русча-къырыМтатарджа луГъат

Лугъатны къырымтатар тилини озю огрен­ген ве эр кеске таныш олгъан Александр Горяинов (физика­математика илимлери намзети, Москвадаки Авиация институты кафедрасынынъ доценти) ве бир сыра лугъатларнынъ муэллифи олгъан химия илимлери намзети Вадим Миреев азырлап чыкъаргъанлар. Лугъат 55000 сёз, ибаре ве сёз бирикмелерини къаврап алгъан. Булар аятта энъ сыкъ къулланылгъан сёзлер ве ибарелер олып, бунда ху­сусан земане ичтимаий­сиясий, ильмий­техникий ве турмуш лекси­касына айрыджа дикъкъат айырылгъан. Лугъатта кетирильген русча сёзлернинъ ве ибарелернинъ къырымтатарджа къаршылыгъы латин графикасында берильген. Лугъат шахсий «Феникс» ишханесинде муэллифлернинъ озь эсабына 300 нусхада басылгъан.

Видається кримскотатарською мовою «Йылдыз» №1 (216).

Бир матбаа табагъы колеминден эксик эльязмалар муэллифлерине къайтарылмай. Буюк колемли эсерлернинъ къыскъартылгъан

журнал варианты къабул олуна.Басылувгъа 19.02. 2014 с. рухсет этильди. Форматы 70х108 1/16.

Офсет усулында басылды.Нешрият­эсап табагъы Сымарыш №

1183 нусха басылды.Джедвельге алынгъаны акъкъында шеадетнаме:

Серия КМ №1633­384ПР.

Адресимиз:95007, Акъмесджит шеэри, Вернадский проспекти

эв 155, кв. 3.Телефон – 63­27­13.yıldız1976s@mail.ru

Муневер МеджитоваЗера Акимова

КорректорВёрстка

95044, Акъмесджит шеэри, Генерал Васильев сокъагъы, 44.

«Таврида» басмаханесиве нешрияты.

САЙГЪЫЛЫ ОКЪУЙЫДЖЫЛАР!«Йылдыз»гъа абуне олунъыз!

Озюнъизнен берабер къомшуларынъызны, таныш-билишлеринъизни,

достларынъызны да 2014 сенесине яздырмагъа унутманъыз.

«Йылдыз»нынъ абуне индекси 75298.Муэллифлернинъ дикъкъатына!

«Йылдыз» муарририети эсерлер ве макъалелерни къырымтатар тилинде, электрон шекильде къабул эте.