გაკვეთილი N 33

საშინაო დავალების შემოწმება: 4.

2p2s

2p2s

C

CH4 Cx

x x

xH

H

H

H

P

3p3s

3d

PH3 Px

x xx

H

H

Hx

Cl N Cl

Cl

x xxxxx

xx

x xxx

xxxx

x x

x

x xNCl3

F P F

F

x xxx

xx

xx

x xxx

xxxx

x x

x

x xPF3

Si

3p3s

3d3p

3s3d

SiH4 Six

x x H

H

HxH

F Si F

F

x xxxxx

xx

x xxx

xxxx

x x

x

x x

xF x

x

x

xx

x

SiF4

S

3p3s

3d

Sx

x x HHx x

xH2S

SCl2 Cl S Clx x

xxxxxx

xx

x xx x

V ტესტის პასუხები:

1. 4 2. 2 3. 3 4. 4 5. 2

6. 1 7. 1 8. 4 9. 1 10. 2

კოვალენტური ბმა (გაგრძელება) პოლარული და არაპოლარული კოვალენტური ბმები შევადაროთ ერთმანეთს კოვალენტური ბმები, რომლებიც ხორციელდება Cl2 და

HCl მოლეკულებში:

Cl Cl და H Cl Cl2-ის მოლეკულაში საზიარო ელექტრონული წყვილი აბსოლუტურად თანაბრად

ეკუთვნის ქლორის ორივე ატომს. HCl-ის მოლეკულაში კი საზიარო ელექტრონული წყვილი გადახრილია Cl-ის

ატომისკენ. ამიტომ წყალბადის ატომზე აღიძვრება ნაწილობრივი დადებითი მუხტი, ხოლო ქლორის ატომზე ნაწილობრივი უარყოფითი მუხტი. ასე რომ ეს ბმა პოლარულია.

+ -

H Cl 0 < < 1 Cl2-ის მოლეკულაში არაპოლარული კოვალენტური ბმაა განხორციელებული. H-Cl-

ის მოლეკულაში კი პოლარული კოვალენტური ბმაა.

შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ქლორის ატომებს საზიარო ელექტრონული წყვილის მიზიდვის უფრო მეტი უნარი აქვთ, ვიდრე წყალბადის ატომებს. ელემენტის ატომის უნარს მიიზიდოს საზიარო ელექტრონული წყვილები ელექტროუარყოფითობა ქვია. გარკვეული წესით არის დადგენილი ელექტროუარყოფითობების რიცხვითი მნიშვნელობები (ცხადია, რომ რაც უფრო დიდია რიცხვი, მით უფრო მაღალია ელექტროუარყოფითობა).

H 2.1 Li 1.0

Be 1,5

B 2,0

C 2,5

N 3,0

O 3,5

F 4,0

Na 0,9

Mg 1,2

Al 1,5

Si 1,8

P 2,1

S 2,5

Cl 3,0

K 0,8

Ca 1,0

Ga 1,6

Ge 1,8

As 2,0

Se 2,4

Br 2,8

Q და ა.შ.

Qქიმიურ ელემენტთა ელექტროუარყოფითობების ცხრილი

არაპოლარული კოვალენტური ბმა წარმოიქმნება მაშინ, როდესაც ბმა აღიძვრება ერთიდაიგივე ელემენტის ან ერთნაირი ელექტროუარყოფითობის მქონე ორი ელემენტის ატომებს შორის. ასე რომ არაპოლარულია ქიმიური ბმები H2, Cl2 CS2 და PH3 მოლეკულებში.

C ე.უ. 2,5

S ე.უ. 2,5 C SS ასევეა PH3-ის მოლეკულაშიც:

P ე.უ. 2,1 H ე.უ. 2,1

H HP

H

როდესაც ელემენტთა ელექტროუარყოფითობები განსხვავებულია, მაშინ ატომებს შორის აღიძვრება პოლარული კოვალენტური ბმა.

HCl 3,0 – 2,1 = 0,9 H2S 2,5 – 2,1 = 0,4

ზოგადად კოვალენტური ბმის წარმოქმნის პრინციპი ასე შეიძლება გამოვსახოთ:

X Y

X Y

+

როდესაც ელემენტთა ელექტროუარყოფითობებს შორის საკმაოდ დიდი სხვაობაა,

მაგ:

NaCl-ის შემთხვევაში 3,0 – 0,9 = 2,1 MgF2-ის შემთხვევაში 4,0 – 1,2 = 2,8

მაშინ ამ ატომებს შორის იონური ბმა აღიძვრება. როგორც გვახსოვს იონური ბმები აღიძვრება მეტალებსა და არამეტალებს შორის,

ხოლო კოვალენტური ბმები არამეტალებს შორის.

დონორ-აქცეპტორული ბმა

დონორ-აქცეპტორული ბმა კოვალენტური ბმის კერძო შემთხვევაა. ისევე, როგორც კოვალენტური ბმა, დონორ-აქცეპტორული ბმაც საზიარო ელექტრონული წყვილის ხარჯზე წარმოიქმნება, მაგრამ ამ შემთხვევაში ბმის წარმომქმნელ ერთ-ერთ ატომს აქვს თავისუფალი ელექტრონული წყვილი (ამ ატომს დონორი ქვია), ხოლო მეორე ატომს კი გააჩნია თავისუფალი ორბიტალი (ამ ატომს აქცეპტორი ქვია), რომლის საშუალებით ის იკავშირებს პირველი ატომის თავისუფალ ელექტრონულ წყვილს. (დონორი ელექტრონული წყვილის გამცემია, აქცეპტორი – მიმღები).

X

Y

X Y

+

Y

დონორი დონორ- აქცეპტორი

აქცეპტორული ბმა

დონორ-აქცეპტორული ბმა ხორციელდება ამონიუმის იონის (NH4+) წარმოქმნისას.

ამიაკის მოლეკულას აქვს თავისუფალი ელექტრონული წყვილი, ხოლო წყალბადის იონს (H+) აქვს თავისუფალი ორბიტალი (ანუ ადგილი, სადაც შეუძლია მიიღოს ელექტრონული წყვილი).

Nx

x xx

H

H

Hx

+ H Nx

x xx

H

H

Hx

H+

+

ან

N

H

H

+

H

H

აზოტის ატომი ახორციელებს 3 კოვალენტურ N – H ბმას და ერთ დონორ-აქცეპტორულ ბმას. N – დონორია, H – აქცეპტორი.

განვიხილოთ როგორი ბმებია განხორციელებული ნახშირჟანგის (CO) მოლეკულაში:

2p2s

C

2p2s

O ნახშირბადის ატომს p ქვედონეზე ორი გაუწყვილებელი ელექტრონი აქვს,

რომელთა საშუალებით წარმოქმნის ჟანგბადის ატომის ორ გაუწყვილებელ p ელექტრონთან ორმაგ კოვალენტურ ბმას. ამას გარდა ნახშირბადის ატომს

თავისუფალი p ორბიტალი აქვს, რომელზეც იერთებს ჟანგბადის ატომის თავისუფალ p ელექტრონების წყვილს და წარმოქმნის დონორ-აქცეპტორულ ბმას.

2p2s

C

2p2s

O

2s

2s

2p

С O O დონორია C აქცეპტორია

HNO3-ის მოლეკულაში აზოტის ატომი წარმოქმნის სამ კოვალენტურ ბმას და ერთ დონორ-აქცეპტორულ ბმას. დონორი ამ შემთხვევაში აზოტია, აქცეპტორი კი ჟანგბადი. მაგრამ როგორც ვიცით ჟანგბადის ატომს არ გააჩნია თავისუფალი ორბიტალი. იმისათვის, რომ ჟანგბადის ატომმა შეძლოს აქცეპტორის როლის შესრულება ის უნდა გადავიდეს აღგზნებულ მდგომარეობაში და გარდაიქმნას შემდეგი სქემის მიხედვით:

2p2s

O

2p2s

რაც შეეხება აზოტის ატომს

2p2s

N ის სამი გაუწყვილებელი ელექტრონით ორმაგ N = O და ერთმაგ N – O ბმებს

წარმოქმნის, ხოლო ელექტრონული წყვილით კი N O დონორ-აქცეპტორულ ბმას:

O N OO

x xxx

xxxx

x xxx

xxx x

x x

H

ანუ

O N

O

H O

საშინაო დავალება: 1. რა მსგავსება და რა განსხვავებაა პოლარულ და არაპოლარულ კოვალენტურ

ბმებს შორის? რა განსხვავებაა პოლარულ კოვალენტურ ბმას და იონურ ბმას შორის?

2. დავწეროთ შემდეგ მოლეკულათა ელექტრონული ფორმულები და მივუთითოთ რომელ ატომზე რომელი მუხტია აღძრული. პასუხი დაასაბუთეთ. NH3 F2O (F – O – F) H2O PCl3 H2S SF2

3. დავწეროთ ელექტრონული ფორმულები შემდეგი მოლეკულებისთვის:

O S

O

H OH H

O

H2SO4

O Cl

O

H OH

O

HClO4

O Cl

O

H OHHClO

O N

O

ONO

O

N2O5

HClO3