Қазақ ауыз әдебиетіне қасиетті Құран кәрім қиссаларының тигізген әсері

Ұлықбек АЛИАКБАРҰЛЫ

ҚАЗАҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНЕ

ҚАСИЕТТІ ҚҰРАН КӘРІМ

ҚИССАЛАРЫНЫҢ

ТИГІЗГЕН ӘСЕРІ

Шымкент – 2011

- 2 -

ББК 82 (5 Қаз)

А 44

Пікір жазғандар: ф.ғ.д., профессор: Керімбек Сыздықов

ф.ғ.д., профессор Қыдырәлі Саттаров.

Алиакбарұлы Ұлықбек

А 44 Қазақ ауыз әдебиетіне қасиетті Құран кәрім

қиссаларының тигізген әсері. – Шымкент.

«Алтын алқа», 2011. – 140 бет.

ISBN 9965-903-06-9

Қазақ халқы фольклор саласында айтарлықтай

табыстарға жеткен болса, дін мен діни тҽрбие салаларында

анағұрлым кешеуілдеп келеді. Дін мен қазақ халық ҽдебиетінде

ешқандай байланыс жоқ сияқты болып кҿрінуі мүмкін.

Дегенмен олай емес, қазақ ауыз ҽдебиетіне қасиетті Құран

кҽрім қиссаларының тигізген ҽсері ҿте кҿп.

Қолыңыздағы еңбекте Құран қиссаларының қазақ ауыз

ҽдебиетіне тигізген ҽсерлері, Құрандағы фольклоризм

мҽселелері қамтылған.

ББК 82 (5 Қаз)

ISBN 9965-903-06-9 © Алиакбарұлы Ұ., 2011

- 3 -

Пікір

Кіріспе бҿлімінде қазақ – араб ауыз ҽдебиетінің байланысы

алғаш Құран Кҽрім кітабындағы аңыз, ҽпсана, хикаялардан

басталатыны туралы тақырып алып, ғылыми жұмыс жасауы ҿте

орынды.

Ғылыми жұмысы негізгі екі бҿлімнен, қорытынды жҽне

пайдаланылған ҽдебиеттер тізімінен құралған. Қазақ тілінен

басқа орыс, араб, түрік, ескі араб ҽріптерімен жазылған қазақ

тіліндегі кітаптарды пайдаланған.

Құран Кҽрім қасиетті кітаптарындағы діни қиссалар, қазақ

жеріне жетіп келген кҿптеген қазақ қисса дастандарының негізі

сол қасиетті Құран Кҽрімнен алғаны белгілі. Мысалы: Құран

Кҽрімде «Хазіреті Оспанның Пайғамбарды қонаққа шақыр-

ғаны», - деген сюжет негізінде менің жазып алған жыр, дастан-

дарым арасында «Ҽзіреті Оспанның баласын дүреге

жатқызғаны» атты қисса пайда болғанын кҿруге болады.

Ғылыми жұмысында осы қиссаның араб ҽдебиетіндегі

нұсқасын тауып сюжет желісінің ұқсастығын салыстыра

зерттеуі ҿте орынды. Келешекте композициясы мен поэтикалық

шеберлігін салыстыруда мүмкіндік туады.

Магистрант ғылыми жұмысын қазақ, орыс, араб, парсы,

түрік тілдеріндегі үлгілерімен сюжеттік үлгісін салыстыра

зерттеп бірнеше жаңалық ашуға қолы жеткен. Мысалы Шҽді

Тҿренің «Хайбар» атты қиссасының сюжет желісі «Қисасул

Ҽнбия», «Сияр Шариф» ертегісі негізінде дүниеге келгенін

дҽлелдей отырып, салыстырып, пікір айтады.

Екінші тарау Қазақ – араб ауыз ҽдебиетіндегі ғазал жанры

деп аталады. Ғазал жанрында ҿлең жазған бір қатар араб- парсы

ақындарының шығармаларынан үзінді келтіре отырып,

жанрдың шығу тегі мен даму тарихына шолу жасаған. Арабша

ғазал мҽтіндеріне қазақша мағынасын қоса келтірген.

Үшінші тараудағы «Жүсіп – Зылиха» дастанының ұзын-

сонар сюжеті Құран Кҽрім кітабынан басталуын айта отырып,

Құран Кҽрім кітабындағы аңыз, ҽпсаналар мен ақыл-нақыл

- 4 -

сҿздердің фольклоризм саласына негіз болатындығын дҽлелді

мысалдармен зерттеу жүргізе білген.

«Исра-Миғраж» қиссасына түсінік бергенде «Исра»-арабша

түнде жүру, ал «Миғраж» аспанға кҿтерілу деген мағына

беретіндігін түсіндіре келіп, бұл қиссаның сюжет желісі

«Пайғамбар тарихынан» (Қисасул Ҽнбия) кітабынан

алынғанын дҽлелдейді.

Тҿртінші тарау «Қазақ ауыз ҽдебиетіндегі «Балықшы жҽне

жын» ертегісінің «1001 түн» ертегілері негізінде айтылған

сюжеті бойынша салыстыра зерттеу мҽселелері» деп аталады.

Магистрант ғылыми жұмысын жазуда Ливанның астанасы

Бейрут қаласында баспадан шыққан «Мың бір түн»

кітабындағы араб тіліндегі үлгісімен қазақ тіліндегі жҽне орыс

тілдеріндегі үлгілерімен салыстыра зерттеу жүргізеді. Сонымен

бірге ғылыми жұмысына байланысты кейбір материалдарды

Дамаск университетінің Ҽдебиет факультеті кітапханасынанда

кездестірген. Хайбар, Ухуд, Бҽдір секілді қиссалардың болған

жерлерін ҿз кҿзімен кҿргендігін де атап ҿткен.

Ғылыми жұмысының қорытынды бҿлімін толықтырып жазу

қажет. Компьютерде кеткен кейбір кемшіліктер ғылыми

жұмысының құнын түсіре алмайды. Сондықтан Ұлықбек

Алиакбарұлының ғылыми еңбегіне ҿте жақсы деген бағамен

бағалауға болады.

Ғылыми жетекші,

ф.ғ.д., профессор Қ.Саттаров

- 5 -

1. Кіріспе бөлім

Кіріспе

Қазақ ҽдебиетінің сонау заманнан бері ҿсіп ҿркендеп келе

жатқандығына еш дау жоқ.

Біздің мҽдениетіміздің қайнар бұлағы - ҽдебиет, яғни ҽдеби

жырлар, халық ауыз ҽдебиеті, сан алуан ҿлең жыр-дастандар,

ақсақалды қарияларымыздың асыл сҿздері, сҽнді де сазды

тҿгілген күй термелері жҽне т.б.

Ҽр бір ұлт мҽдениетінің, ҽдебиетінің ҿзіндік ҿсу, қалыптасу

жолы жҽне ҿзіне тҽн ерекшеліктері бар. Сол секілді қазақ

ҽдебиеті негізінен діни наным-сенімдермен тығыз байланыста

болды. Егер екі-үш ғасыр артқа шегініп сол кездегі жырлар мен

ҽдеби шығармаларда діни терминдер немесе діни тұрғыдағы

сҿздердің табылмауы мүмкін емес еді. Халқымыздың

ҽдебиетінің діни сеніммен тығыз байланысы халық болып

қалыптасқан кезден Кеңес ҿкіметі құрылған жылдарға дейін

жалғасып келеді. Кеңес ҿкіметі орнап, «дін апиын» деп

танылған соң, діни тұрғыда жазылған шығармаларды теріс

пиғылды деп танып, оқырманнан айыруды қолға алды.

Дегенмен Кеңес халқы сырттай Құдай жоқ дегенімен, іштей

тҽубесіне келіп жататын.

Біздің еңселі ел болып, шаңырағымызды кҿтеріп, мемлекет

болып хандық құру кезеңімізді тарих ғалымдары 15 ғасыр деп

кҿрсетіп жүр. Қазіргі қазақ жерін біздің мемлекет пайда болмай

тұрып түркі тілдес тайпалар мекен еткен. Сол түркі

тайпалары,яғни, біздің халқымыз Ислам діні келген уақыттан

бастап жаңа дінді қабылдап мұсылман болған. Біздің халқымыз

15 ғасырда ҿз алдына мемлекет болып құрылған болса, 7

ғасырда Алла тағала тарапынан соңғы Мұхаммед пайғамбарға

жіберілген Ислам діні қазақ жеріне сонау түркілер заманында

яғни ІХ-Х ғасырда келді. Ислам діні түркілерге (қазіргі қазақ

жеріне) зорлық-зомбылықпен орнатылмаған. Ислам дегеннің

ҿзі бейбітшілік деген мағына білдіреді. Түркілер арабтардың

ҽкелген жаңа дінін ілтипатпен қарсы алып қабылдаған. Сол

уақытта түркілер Кҿк Тҽңіріге табынған, яғни Ұлы

- 6 -

Жаратушыны кҿкте деп білген. Арабтардың жаңа дінді

уағыздауымен түріктер мұсылман болды. Ислам тек дін емес

ғылым да ҽкелді, онымен бірге араб ҽдебиетін де жетелей келді.

Ислам дінінің қасиетті кітабы – Құран.

«Құран – араб ҽдебиеті тарихынан ең алғашқы жазба

ескерткіш ретінде үлкен орын алды. Ҿйткені ол араб тілінің

сақталып қалуы мен ҿзге елдерге тарауы, араб тілінің

грамматикасының қалыптасуына барынша ҽсер етті. Кейінгі

ғасырларда ҿмір сүрген шығыстың ақын, жазушылары (біздің

елімізден шыққан ақын жыраулар да) шежіреші, тарихшы,

географтары Құраннан кҿп дҽйектемелер алып, ҿз

шығармаларында пайдаланған»1.

Ислам дінінің келуімен ежелгі қазақ жерінде араб

ҽдебиетінен нҽр алған, түркі халықтарынан шыққан ұлы ғұлама

ойшылдар пайда болды. Оларды атап ҿтер болсақ, қазіргі

Түркістан қаласына жақын жерде, Арыс пен Сырдария

ҿзендерінің құйылысында орналасқан, бұрын үлкен орталық

қамал болып, қазіргі таңда аумақты қорған ретінде сақталған

ежелгі Отырар ( "فاراب" арабша Фараб) қаласында, қыпшақ

ұлысынан ҽскери басшы Мухаммад ибн Узлақ отбасында

дүниеге келген Ҽбу Насыр Ҽл-Фараби. (толық есімі: Ҽбу

Насыр Мухаммад ибн Мухаммад Тархан ибн Узлақ Ҽл-

Фараби). Жастайынан зерек болған Ҽл-Фараби бақытына орай

сол кезде Отырардағы бай кітапханадағы кітаптарды кҿп

оқитын. Ол кісі араб, грек тілдерін жетік игерген. Сонымен

қоса Ҽл-Фараби жетпіс жұрттың тілін меңгерген ғалым. Батыс

пен Шығыс ғылымдары жетістіктерінен нҽр алған кемеңгер

ғалым, жан-жақты кемел оқымысты. Аристотельден кейінгі

екінші ұстаз "المعلم الثاني" «ҽл-Муъаллиму ҽс-сҽни» атанған.

Шығармаларының кҿпшілігін (барлығын дерлік десе де

болады) араб тілінде жазған. Ҿз еліндегі оқу орындарынан соң

1 Ҽ.Дербісҽлиев. Араб ҽдебиеті. А., 1982, 46 бет.

- 7 -

ҽл-Фараби араб елдеріне аттанып, сол барған жерлерінде

ғылым ізденуін жалғастырған.

Қазақ мҽдениеті мен ҽдебиеті тарихы үшін ҽл-Фарабидің

алатын орны орасан зор. Ҽл-Фараби заманында ғылым мен

білім жақсы ҿркендеді. Осы уақытта яғни Ислам діні келіп

тарала бастаған кездерде Ибн Сина, ҽл-Бируни, Фирдауси,

Низами, Омар Хаям, Насруддин Туси, Исмаил Жауһари,

Махмуд Қашғари, Мухаммад Хайдар Дулати, Жүсіп

Баласағуни, Ахмед Ясауи секілді түркі тілдес елдерден шыққан

дана, ғалым адамдар дүниеге келді.

Махмуд Қашғари (толық есімі: Махмуд ибн ҽл-Хусайн ибн

Мухаммад ҽл-Қашғари) түркі тектес елдеріне ҽйгілі «Диуани

луғат ат-Түрік» кітабының авторы. Бұл кісі Орта Азияның түркі

тайпаларынан шыққан, орта ғасыр ғұламасы. Туылған жері

қазіргі Қазақстан жері. Қашғари 1029-30 жылдары Барысқан

қаласында дүниеге келген. Махмуд Қашғари араб тіліне жетік

болған ғалым. «Махмуд Қашғари иран мен араб тілін жетік

білсе де, дін һҽм хадис ғылымдарын ҿте жетік білмеген. Бірақ

ол араб тілін, ҽдебиетін жете білген, һҽм (Диуан луғат ат-түрк)

кітабын атақты араб филологы Халилдің2العين بكتا «Китабул

ъайн3» деген классикалық (үлгі) кітабына ұқсатып жазғанын

айтады. Шынымен ол тіл, ҽдебиет майданында арабтың ең

алдыңғы қатардағы ғалымдарымен қатар тұрып, түрік тілін сол

замандағы ең жоғарғы фҽни усулға салып жазған»4. О сы

жерден ол кісінің араб ҽдебиетіне жақын болғандығын кҿреміз.

2 Ҽл-Халил ибн Ахмад ҽл-Фараһиди. (?-786). Атақты Басралық филолог.

Сибауейһи мен ҽл-Асмағидің ұстазы. «Китаб ҽл-Ъайн» деп аталатын араб

тілі тарихында бірінші жазылған «Араб ҽріптерінің сҿздігі» кітабының

авторы. Бұдан басқа «ҽл-Нақт уҽ ҽл-Шҽкл», «ҽл-Ниғам», «ҽл-Ғуруд», «ҽл-

Шҽуҽһид», «ҽл-Иқағ», «ҽл-Жҽмҽл» атты кітаптардың авторы. Ҽдеб: Ҽл-

Мунжид фил ағлам. Бейрут. 2003. 234 бет., Китабул Ъайн. Ҽл-Халил ибн

Ахмад. Бейрут. 2003.9-10 беттер. 3 Араб тіліндегі «ҽл-Ъайн» ҽрпінен басталған сҿздік кітап. Ъайн ҽрпінен

басталғандығы себепті Китаб ҽл-Ъайн деп аталған. Ҽл-Мунжид. 386 бет. 4 Х.Досмұхамедұлы. Таңдамалы. А., 1998. 157 бет.

- 8 -

«Түрік сҿзін араб харфімен жазған адам, ҽрине, Қашғари

бірінші (тұңғыш) адам болған»5. Ғалым Қашғаридің ҿз еңбегін

араб ҽрпімен (бірінші болып) жазғандығы араб ҽдебиетіне

жақын болғандығының екінші дҽлелі емес пе?

Орта ғасыр жазба ҽдебиетінің айқын кҿрінісі Жетісулық

Жүсіп Баласағуни «Қутадғу Білік» атты кітаптың авторы.

Баласағуни ХІ ғасырдың алғашқы ширегінен бастап, сол

ғасырдың 70 жылдарына дейін ҿмір сүрген. Қашқар

түріктерінің тіліндегі бұл кітап 1069 жылы жазылса керек.6

Ахмед Ясауи – Түркістан қаласында дүниеге келген. Ҿз

заманында сауатты, білімді адамдардың бірі болған.

Жастайынан Исламдық тҽрбие алған. Ол – сопылық идеядағы

поэзияның кҿрнекті ҿкілі. Оның бізге мҽлім шығармасы

«Диуани хикмет» атты діни уағыз, ғибрат ҿлеңдер жинағы.

Орта Азияда Ахмед Ясауиден соң түркі тілінде

«Миғражнаме» (1442), «Бахтиярнаме» 1436), «Тазкиратүл

Ҽулия» сынды кітаптар жазылды.7

Ислам діні қазақ жеріне келгенде араб ҽдебиеті де тарады

деп жоғарыда атап ҿткен едік. Қазақ жерінен шыққан ғұлама

ойшыл ақындар бірінші кезекте ҿз шығармаларын араб

ҽдебиетімен байланыстыра жазды. Ал кейбіреулері араб тілінде

жазды. Сол секілді қазақ халқы пайда болып, мҽдениеті

ҿркендеп, ҽдебиеті де ҿркендеген тұста тікелей бірінші кезеңде

араб ҽдебиетімен байланысты болды. Арабтың кейбір сҿздерін

біздің халық қолданатын еді. Тіпті кейбір: «қалам, кітап,

дҽптер, мҽжіліс, қағида, табиғат» т.с.с. араб сҿздерін осы күнге

дейін қолданып келеміз. Ендігі кезекте ҿз шығармаларын араб

ҽдебиетімен байланыстырған сонымен бірге араб сҿздерін де

қолданған кейбір ақын жырауларды атап ҿтейік.

Қазіргі Қызылорда облысы, Тереңҿзек ауданы Шіркейлі

кеңшарында кҿрнекті айтыс ақыны Күдеріқожа Кҿшенұлы

5 Х.Досмұхамедұлы. Таңдамалы. А., 1998. 160 бет.

6 Бүйүк тарих умуми. Ахмад Рафиқ. 4-том. Стамбұл. 1327 һ. 263-бет.

7 Сонда. 347-бет.

- 9 -

(1820-1858 ж.) дүниеге келген. Ҿз заманының кҿрнекті ақыны

болған Күдеріқожаның ҿлең, толғаулары біздің заманымызға да

келіп жетті. Оның Ұлбикемен айтысында (1840 жыл) мынадай

мҽтіндер келген:

Ұлбике:

Ақын жігіт белбеуін есе келер,

Қызуланып той десе ҿме келер.

Тіл аузыңа симаған ақын болсаң.

Бір жылда «үтір-уҽжіп» неше келер?8

Күдеріқожа:

Асқабақты қауын деп жеген қазақ,

Мені, сірҽ, қылмассың ҽзіл-мазақ.

Он екі айда келеді «мың бір үтір»,

Мұның несін сұрайсың аңқау қазақ?9

Бұл жерде «үтір» жҽне «уҽжіп» сҿздеріне тоқталар болсақ.

Үтір бұл араб тілінде тақ сандық мағынаны білдіреді. Дегенмен

Алматыдағы «Жазушы» баспасынан 1984 жылы шыққан «Бес

ғасыр жырлайды» кітабында «үтір – араб ҽріптерінің үстіне

қойылатын белгі»,-деп түсіндіріліпті. Бұл түсіндірмеге

қарсылық білдіреміз. Себебі: біріншіден араб ҽріптерінің үстіне

қойылатын белгілер «харакат» деп аталады. Олардың ішінде

үтірге ұқсасы бар , бірақ ол үтір емес "ضمة" «дамма» деп атала-

ды. Ұлбикенің сұрап отырған үтірі ол құптан намазындағы үш

ракат (бас) үтір уҽжіп намазы. Ал Күдіреқожаның шариғаттан

хабары болған, егер болмағанда жауап беруі мүмкін емес еді.

Айтыста қойылған сұраққа, сұрақ қойылған мезеттен жауап

ізделеді. Айтысқа үйден жауап дайындап келмейді, суырып

салып сол жерде жауап береді. Қорыта айтқанда,

Күдеріқожаның араб ҽдебиетінен, кейбір діни терминдерден

хабары болған.

8 Бес ғасыр жырлайды. ІІ том. А., 1984. 82 бет.

9 Сонда. 120 бет.

- 10 -

Сонымен қатар қазіргі Қызылорда облысы Шиелі ауданы,

Ыбырай Жақаев атындағы ұжымшарда туып ҿскен,

мұсылманша оқыған Будабай Қабылұлы (1830-1890) ҿзінің

туысқаны Ҽшір мен Кембілдің ҿтініші бойынша шығарған

Ҽйекені жоқтау ҿлеңінде:

Сақилығы бар еді,

Баязити Бастандай,

Қазылығың бар еді

Хазіреті Омар, Оспандай10

-деген сҿздерді қолданған.

Бұл жердегі Баязити Бастан – ертедегі араб ҽдебиетінде

дҽріптелетін ұнамды кейіпкердің есімі. Ал Омар мен Оспан

Мұхаммед пайғамбардың достары, сахабалары ҽрі ҿзінен

кейінгі халифалары болған кісілер. Будабай мұсылманша

оқыған, демек араб тіліндегі Қасиетті Құранды оқыған. Діни

мҽтіндермен бірге араб ҽдебиетімен де таныс болған деп айта

аламыз. Егер таныс болмаса, ҿз ҿлең жолдарында араб ҽдебиеті

кейіпкерлерін қолдану-қолданбауы екі талай еді ғой. Қысқаша

айтқанда, Будабайдың араб ҽдебиетімен байланысы болған,

немесе оның ҿлең жырлары араб ҽдебиетінен ҽсер алған. Бұл

ақын да кітҽби, нҽзирҽгҿйлік стильді ұстанған шайырлардан

болған. Кітаби ақындар шығыс, араб ҽдебиеті үлгілерінде бар

поэзияның озық үлгілерін, ҿздерінше жырлап, қазақ халқының

арасына таратып отырған, шығыс тіліндегі кітаптар сюжетін

қайта ҿңдеп, қисса-дастандар жазған. Осы секілді кітаби

ақындардың шығармалары қарастырылып, олардың араб

ҽдебиетімен байланысы тҿменгі қатарларда баян етілген.

Кітаби ақындардың араб ҽдебиетімен, дінмен байланысына

дін иелерінің ҽсері бар дегенде пікірлер бар. Бұл пікірлер Кеңес

заманында қалыптасса керек. Қазақ ССР тарихы11

кітабының

мҽліметтеріне қарағанда ХҮІ-ХҮІІ ғасырға дейін қазақ халқы

тұтасынан бірде бір дінде болмаған, тек ХҮІІ ғасырдан бері

10

Бес ғасыр жырлайды. І том А., 1989. 329 бет. 11

История Казахской ССР. Том – І, стр 186. 1957.

- 11 -

қарай Ислам дінін толық қабылдаған. Осы кезден бастап Ислам

– қазақ халқының да негізгі дініне айналған.

Дін иелері, қожа-молдалар қазақ арасында Ислам дінін

үгіттеп жаю үшін поэзияны, соның ішінде айтыс ҿлеңдерін

пайдаланған.12

Дін үгіттерін араб тілінде халыққа ұғындыра

алмайтындығын, ол халыққа түсініксіз болатындығын білген

қожа-молдалардың поэзияны дін насихаты ретінде

пайдаланғандығы жҽне ерте кезде дін айтысы қазақтың ауыз

ҽдебиетінде белгілі жанр болғандығы байқалады.13

Қолыңыздағы кішкене ғана зерттеу жұмысымыздың

алғашқы тарауын қазақ араб ауыз ҽдебиетінің ежелгі дҽуірден

бергі байланысы, қарым-қатынасын, кейінгі тарауларда қазақ –

араб ауыз ҽдебиетіндегі ғазал жанры, Қасиетті Құрандағы

фольклоризм мҽселелері (оның ішінде тек қазақ халық ауыз

ҽдебиетіне тҽн туындыларды ғана ескердік) жҽне оңтүстік

ҿңірінен шыққан бес ақын шығармашылығының араб

ҽдебиетімен байланысын қарастырдық. Тараудың соңғы бҿлімі

ретінде Шығыс сюжеті негізінде жырлаған жырау Нұралы

Нысанбайұлының «Ҽмір Ҽмзе» қиссасы жайлы зерттеулер

жасадық.

Зерттеу жұмысы барысында араб, шағатай, османлы

тілдерінде жазылған, сирек кездесетін кітаптарды пайдалан-

дық14

. Мысалы: Торонто университеті кітапханасында сақтаулы

1912 жылы жарық кҿрген «Диуан ҽл-Ҽдҽб», 1968 жылы Бейрут-

те шыққан Ҽл-Фарабидің «Китаб ҽл-Миллҽ уа нусус ухра»,

Стамбұлда һижри жыл санағы бойынша 132715

жылы шыққан

Ахмад Рафиқтың «Бүйүк тарих умуми», 1880-1915 жылдар

аралығында Қазанда шыққан кітаптар.

12

Қазақ халқының ауыз ҽдебиеті. М. Ғабдуллин. А., 1996. 323 бет. 13

Сонда. 324 бет. 14

Кітабымыздың 132-136 беттерін қараңыз. 15

2001 жылдың 26 қараша 1433 һижри жылы басталады. Дереккҿз: ҚМДБ

күнтізбесі.

- 12 -

2. Негізгі бөлім

І – тарау

Қазақ араб ауыз әдебиетінің ежелгі дәуірден бергі

байланысы, қарым-қатынасы

Ғылымда тексерілуге, зерттелуге жататын материал –

фольклор деп аталады. Фольклор ағылшын сҿзі. Оның дҽл

мағынасы – халық даналығы, халық білімі деген сҿз, ауызша

шығарылған асыл, аталы, кҿркем сҿздер. Сонда фольклор деген

сҿз ауыз ҽдебиеті деген мағына береді. Бірақ, фольклор

халықаралық сҿз, ғылымдық атау16

.

Кҿркем сҿз туындылары ауызша шығарылуы жҽне жазып

шығарылуы мүмкін. Бірақ, қалай, қай жҿнмен шығарылсада ол

кҿркем ҽдебиетке жатады. Ендеше, ауызша шығарылған

ҽдебиет – фольклор17

.

Қазақ халқының ауыз ҽдебиетінің туындылары жайында сҿз

еткенде, ең алдымен, ауыздан ауызға ауысып, жатталып,

ұрпақтан – ұрпаққа жетіп келе жатқан тамаша эпостық

жырларымызды, ұмытылмас ертегілеріміз, нҽзік лирикалы ҿлең

ҽңгімелерімізді еске аламыз18

.

Сонымен бірге діни тұрғыда, Ислам дінін уағыздап,

шариғатты насихаттап, Қасиетті Құран Кҽрім негізінде

жазылған шығармаларды, дін исламды уағыздайтын жыр-

дастандарды, діни туындыларды да еске аламыз.

Діни дастандар біздің рухани мұрамыз.

Басқа халықтар секілді, қазақ халқының да ертеден келе

жатқан діни ұғымдары, ескі наным-сенімі болған. Мұндай

ұғымдар қазақ арасында ертеде, Шоқан Уҽлихановтың

16

Қазақ ҽдебиетінің тарихы. І-том. Қазақ ССР Ғылым Академиясы. А., 1948.

14 бет. 17

Сонда 14 бет. 18

Фольклор шындығы. Қазақ ССР Ғылым Академиясы. М.О.Ҽуезов

атындағы ҽдебиет жҽне ҿнер институты. А., Қазақ ССР-нің «Ғылым»

баспасы, 1990. 180 бет.

- 13 -

айтуынша, шамандық дҽуірде, кҿп құдайға сиынған кезде

туған19

.

Бертін келе, қазақ арасына Ислам діні жҽне оның шарттары

тараған кезде ауыз ҽдебиетінде діни ұғымдарды кҿрсететін

жаңа шығармалар туды. Мұндай шығармалардан бұрынғыдай

жаратылыс құбылыстарынан туған кҿп құдайлар басты орын

алмай, жеке құдай, яғни Ислам дінін таратқан құдай (Алла

тағала), жайлы айтылады20

.

Біздің бұл кішкене ғана зерттеуіміздің мақсаты

халқымыздың мҽдени мұрасының бір саласы – фольклордың

бүгінгі күндегі орны мен маңызын анықтау, оның қазіргі

мҽдениетімізде қалай пайдаланылып отырғандығын талдау

жҽне соған қатысты кейбір мҽселелерді қарастыру. Дҽлірек

айтқанда қасиетті Құран Кҽрімдегі фольклоризм мҽселелеріне

тоқталу. Біз тек қазақ халық ауыз ҽдебиетіне тҽн туындыларды

ғана ескеруге тырыстық.

Сонымен бірге қазақ араб ауыз ҽдебиетіндегі «Жүсіп-

Зылиха» жыр үлгілерінде кездесетін сюжеттік композициялық

жҽне ҿлең құрылыстарындағы бірлігі жҽне айырмашылықтарын

анықтау жҽне «Балықшы мен жын» секілді мың бір түн сюжеті

негізінде пайда болған қазақ араб ертегілерін салыстыра

зерттеу мҽселелері.

Қазақ фольклоры – жанр жағынан да, түр жағынан бай

мұра. Оның ғасырлар бойғы тарихы бар. Ол сонау алғашқы

қауымның ыдырау кезеңінде туып, күні бүгінге дейін ҿмір

сүруде. Кҿне заманнан бері ол жҽй ғана ҿмір сүріп қана қоймай,

ҽр бір қоғамға, ҿмір шындығына сҽйкестеніп, ҿзгеріп отырды21

.

Қазіргі уақытта халқымыздың ғасырлар бойы сақтап келген

мұрасын нағыз ғылыми түрде жан-жақты зерттеуге жҽне оның

19

Қазақ халқының ауыз ҽдебиеті. Мҽлік Ғабдуллин. Қазақтың мемлекеттік

оқу-педагогика баспасы. А., 1958. 53-бет. 20

Сонда. 21



баспасы, 1190. 198 бет.

- 14 -

барлық күрделілігі мен қайшылықтарын ашып алу – актуальді

мҽселе болып тұр22

.

Фольклорлық мұра екі түрде сақталады. Бірі –

шығармаларды ауызша сақтап, ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп

отыратын халық жады. Екіншісі – қолжазба мен кітап жҽне осы

күнгі жазып алып, содан соң қайта тарататын ҽр-түрлі

техникалық құралдар.

Фольклорлық жазбалардың маңызы ең алдымен ұмытылған,

яки ұмыт бола бастаған халықтың ауызекі шығармаларын

мҽңгілік сақтауында. Тек осы жазбаларды жинау мен

бастырудың арқасында ғана қай халықтың фольклоры болса да

бүкіл халықтық мҽдениеттің бір бҿлігіне айналады, ал ең жақсы

үлгілері дүниежүзі мҽдениетінің қазынасына енеді23

.

Ерекше айта кететін жҽйт, ұмытылған немесе ұмытыла

бастаған мұралардың бірі ол діни кітаптарда, Қасиетті Құран

кітаптарындағы діни қиссалар. Қазақ жеріне жетіп келген

кҿптеген қазақ дастандары негізін сол Қасиетті Құраннан

алады. Мҽселен: «Хазіреті Османнның Пайғамбарды қонаққа

шақырғаны», «Пайғамбардың Исра Миғражға қонақ болғаны»,

«Зҽйд пен Зҽйнҽб қиссасы», «Бҽдір қиссасы», «Ухуд қиссасы»

жҽне т.б. Бұл қисслар ескі жазуда яғни араб ҽрпімен жазылған,

оқылуы қазақша күйінде Қазақ Ұлттық Ғылым Академиясының

кітапханасында күні бүгінге дейін сақтаулы.

Құран Кҽрім Алла тағаладан ең соңғы Мұхаммед

пайғамбарға араб тілінде түсірілген. Осы себептен аталмыш

қиссалар алдымен араб тілінде жазылған, кейіннен парсы

тілдерінде жырланған, кҿп уақыт ҿтседе ол қиссалар қазақ

жеріне келіп, түркі тілдес халықтардың тілдерінде жырланды.

Осы ретте қазақ араб ауыз ҽдебиетіндегі байланыс пен

қарым-қатынасты айтуға болады.

22



баспасы, 1990. 157-бет. 23

Сонда, 158-бет.

- 15 -

Қазақ араб ауыз ҽдебиетінің байланысы 9 – 10 ғасырлардан

басталады. Араб ҽдебиетінің қазақ жеріне келуі Ислам дінімен

тікелей байланысты. Орта Азияға, Қазақстанға 10 ғасырда

келген Ислам діні ҿзімен бірге Ислам ҿркениетін, мҽдениетін

сонымен бірге араб ҽдебиетін жетелей келді.

Түркістан, Хорезм, Мавараннахр жерерін мекендеген

түркілер исламды зорлық-зомбылықсыз, ҿз еріктерімен қабыл

еткен.24

Алла тағаланың Ислам дінін уағыздау үшін жіберген кітабы

Құран Кҽрім бүкіл адамзат баласына жіберілген арнау. Осы

бүкілҽлемдік, адамзаттық бірігу Ислам мҽдениетін бір түйін

етті. Бұл түйін ҽр бір халық жҽне үмбеттің ҿнерін реттеді25

.

Қазақ жеріне Ислам діні келген кезеңде біздің жеріміздің

тұрғындары түркілер еді. Ол кездегі ҽдебиет түркі халықтарына

ортақ болды. Бір ғана мысал, Алпамыс батыр жырының қазақ,

ҿзбек, түркімен т.б. тілдердегі нұсқасын кездестіруге болады.

Ислам дінінің келуімен қазақ жерінеде мұсылманшылықтан нҽр

алған ғұламалар, ақын – жазушылар, жыраулар шықты.

Бұл жыраулар, қисса жазушы ақындар дастан-қиссаларды

Құран Кҽрімге, діни ҽңгімелерге негіздей отырып жазған.

Мҽселен; «Жүсіп – Зулайха», «Ухуд қиссасы», «Хайбар

қиссасы», «Хазірет Осман қиссасы», «Хазіреті Али қиссасы»,

«Бҽдір қиссасы», «Қиссаи Айша туһматы» сынды қиссалар

Құран Кҽрімге негізделе отырып жазылған.

Бұл шығармалардың негізгі нұсқалары араб тілінде болған.

Бүгінгі күнде қолжазба күйінен, араб тілінде кітап болып

жарияланған. Бейрут, Дамаск баспаханаларынан жарық кҿрген.

Жыр-дастандар кҿбінесе діни туындылар жҽне

сүйіспеншілік, махаббат жырлары жайында болды.

Қазақтың халық ҽдебиетінде сюжеті шығыстан келген

сүйіспеншілік хикаялары аз емес. Солардың ішінде қазақ

24

Бүйүк тарих умуми. Ахмад Рафиқ. 4-том. Стамбұл. 1327 һ. 345-бет. 25

Қазақстан Республикасы тҽуелсіздігінің 10 жылдығына арналған

халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның еңбектері. Қазақ-

Кувейт университеті. Шымкент, 2001. 10-бет.

- 16 -

тыңдаушыларының арасына кҿбірек жайылғандары: «Лҽйлі-

Мҽжнүн», «Таһир-Зуһра», «Бозжігіт», «Жүсіп-Зылиха». Бұлар

шығыстың кейбір классик ақындары жырлап ҿткен жҽне халық

романы болып кеткен кҿпке ортақ тақырыбы бар жырлар.26

Дегенмен аталмыш туындылар біздің дҽуірімізге, біздің

күнімізге жеткенше біршама ҿзгерістерге түсті.

Жыршы немесе шығарманы жазушы болсын шығыс

елдерінде жырланған шығармаларды қазақ еліне, жеріне, тіліне

сҽйкестендіре отырып қайта жырлаған.

Шығыста бір ақынның жырлаған тақырыбын жҽне бір

ақынның жырлауы, қайта ҽңгімелеуі ол ертеден қалыптасып

келе жатқан дҽстүр. Бұл жайында М.О.Ҽуезов былай дейді:

«Олар біреуінің тақырыбын біреуі алуды заңды жол еткен. Тек

алдыңғының ҿлеңін алмай жҽне кҿбінше алдыңғы айтқан

оқиғаларды негізінде пайдаланса да кҿп жерде ҿз еркімен

ҿзгертіп отырып, тыңнан жырлап шығаратын болады....»27

Айта кететін жайт Кеңес дҽуірінде діни тұрғыда, шариғатты

уағыздайтын шығармалар тұншығып жатты. 1917 жылға дейін

жазылған кҿптеген шығармалар оның ішінде Құран Кҽрімге

негізделіп жазылған туындылардың жарыққа шығуы үлкен

проблема болды.

Бірақ Құдайға шүкіршілік мұндай туындылар біздің

күнімізге дейін сақталып келді. Халқымыз егемендікке қол

жеткізуінің арқасында діни тұрғыда жазылған туындылар қара

түнектен жарыққа шығып, ұзаққа созылған ұйқысынан

оянғандай, дүниеге жаңадан келгендей болды.

Демек қазақ араб ауыз ҽдебиетінің байланысы, қарым-

қатынасы ежелден басталады. Мҽселен, мың біртүн

шығармасын біз араб одан парсы тілдерінде жырланып кейін

біздің жерлерімізге жеткен дейміз.

26

Қазақ ҽдебиетінің тарихы І-том. Фольклор. Ҿнер жҽне ҽдебиет институты.

Редакциясын басқарған Қазақ ССР Ғылым Академиясының толық мүшесі,

профессор М.Ҽуезов. А., Қазақ ССР Ғылым Академиясының баспасы. 1948. 27

М.О.Ҽуезов, Абай Құнанбаев. Мақалалар мен зерттеулер. А., 1967. 181-

182 беттер.

- 17 -

Дегенмен кейбір арабтың ауылды жерлеріндегі қариялары

мың біртүн хикаясын Орта Азия немесе парсы жерлерінен

келген болуы керек деген пікірлер айтады.

Біздің тілімізде араб сҿздері қолданғаны секілді араб

сҿздерінде де түркі сҿздерін кездестіруге болады. Мҽселен

Ирақ, Мысыр (Египет) арабтары «кҿпір» деген сҿзді

қолданады. Араб тілінде кҿпір «жиср» деп айтылады. Дегенмен

олар жиср емес «копри» деп айтады. Сириялық арабтар «дуғри»

деген сҿзді қолданады. Бұл тура деген мағына береді. Сондай-

ақ кейбір жер-су аттары түркі тілінде. Мҽселен Палестина

жерінде «Қайтбай» деген ҿзен бар.

Қысқаша айтқанда, қазақ халық ҽдебиетімен діни

туындыларды салыстыра зерттеуді қажет етеді.

Қазақ ауыз ҽдебиетінде ертеден ауызша айтылып,

жырланып келе жатқан діни қиссалар: «Мұхаммед пайғамбар»,

«Ҽзіреті Ҽлінің Пұсайылды дінге салғаны», «Ҽмір Ҽмзе»,

«Ҽзіреті Ҽлі мен Дариға қыздың күресі», «Адһам мен Малика»,

«Құбыл», «Жаһаншаұлы Жаһангер жетім», «Раббана» т.б. ерлік

жҽне ғашықтық, дін үшін күрес, уағыз ретінде жырланатын

жыр үлгілері28

.

28

Ислам дінін уағыздайтын қазақ қиссалары. 2 том. Құрастырған, алғы сҿзі

мен түсініктерін жазған Қ.Саттаров. А., 2007. 487-бет.

- 18 -

II-тарау

Қазақ – араб ауыз әдебиетіндегі ғазал жанры

Халықтың рухани қазынасы ретінде ауыз ҽдебиеті талай-

тарихи қызметтерді атқарды. Тек ҿткен дҽуірлердің куҽсі

болмай, сол кезеңдердегі оқиғаларды бізге жеткізіп,

жалғастырған-тарихи ролі де болды. Адамдардың тұрмыс-

тіршілігін бейнелеп, таптық күресті мінеп, қарапайым

халықтың жоғын жоқтап, жабырқаған кҿңілін жұбатты,

қайғысынан айықтырып, қуанышына қуаныш қосты. Ауыз

ҽдебиеті сонау кҿне дҽуірдегі мифологиялық дүниетанымнан

философиялық кҿзқарасқа шейінгі түсініктер жүйесін туғызып,

жыршы-жылаулар, сал-серілер мектебін қалыптастырды, небір

керемет жезтаңдай айтыскерлерді, шешендерді даярлап

шығарды. Ҽлеуметтік рухани күштер жиынтығы ретінде бұл

мектептен еңбектеген баладан бастап, еңкейген қартқа дейін

лҽззат алды, сусындады.

Ескіні білмей, жаңаны біліп болуға болмайды деген ақиқат

қағидаға сүйеніп, фольклористика қазіргі кезде ҿткен

мұраларымызды қайтадан қалыптастыруда, оларға жаңаша ой

жіберуде, сол жаңа кҿзқарас нҽтижесінде асыл мұралар

құрамынан жаңалықтар ашылуда, олар жаңа тұрғыдан жаңаша

бағалануда.

Ауыз ҽдебиеті зерттеліп болған жоқ, халықтық

шығармалардың ҽлеуметтік мҽні тарихи ҿзгерістерге сай

ҿзгеретіндігі сондықтан дейміз. Ауыз ҽдебиетінде халықтық

даналық ақыл-ой қорытылған, онда адамға ең керекті

парасаттылық пен адамгершілік қасиеттер жинақталған,

сондықтан да оны болашақ сананың қалыптасуына негіз

болғандығынан ғана тынбай жинаймыз, зерттейміз, аса

құрметтейміз. В.Шкловскийдің «Келіңдер, ҿткендегімізден

жұмыс жасау ҽдісін үйренейік»,-деген қағидасына үн қосамыз.

Қазақ ауыз ҽдебиетінің ҿзекті мҽселелерін фольклористиканың

қазіргі қол жеткен табыстары негізінде қарастырғанда сапаға

кҿңіл бҿлу керектігін жіті басшылыққа алу қажет. Біздің

бабаларымыз ҿздері туралы сҿзді аңыздарда, дастандарда

- 19 -

айтып қалдырған, сҿйтіп, ҿздеріне шын ескерткіш орнатқан.

Сол ескерткіштердің мҽн-мазмұнына талдау жасау үшін ҽуелі

ауыз ҽдебиетінің ҿзіндік ерекшеліктерін ескеру керек.

Барлық халықтардың фольклорына ортақ ерекшеліктер-

авторсыздығы, ауызша таралатындығы, кҿп вариаттылығы,

кҿркемдік пен ерекше стильдік белгілері. Теорилық зерттеулер

тереңдеген сайын ауыз ҽдебиетінің жалпы ерекшеліктері де

айқындала түсуде.

Сол сияқты жалпы адамбаласылық сүйіспеншілік тақырыбы

да бір ҽдебиетте молырақ, ал басқаларында шағын дҽрежеде сҿз

болған. Шығыс халықтарында ғашықтық дастандардың,

«Лҽйлі-Мҽжнүн», «Фархад-Шырын» т.б., қазақ ауыз

ҽдебиетінде «Қозы Кҿрпеш–Баян сұлу», «Қыз Жібек», т.б.

лиро-эпостық жырлардың болуы бұл елдерде ҽйелдің

ҽлеуметтік бостандығы ерекше жағдайда болғандығы ҽрі осы

мҽселенің шешілуін күн тҽртібіне ертерек ұсынғандығын

білдіреді.

Ауыз ҽдебиетіндегі басты мҽселені шешуде халыққа қандай

ҽдістер ыңғайлы ҽрі жеңіл болды дегенде, біз алдымен

поэзияны ауызға аламыз. Бұл – ҿте-мҿте күрделі де ҽрі жан-

жақты салада дамыған жанр.

Жанр туралы ойымызды ауыз ҽдебиетімен байланыстыра

сҿйлесек, біз оны шартты түрде ғана қолданамыз. Ҽдебиет

теориясында жанр туралы ұғым жан-жақты қалыптасқан ҽрі

дҽлелденген. Ал ауыз ҽдебиетіндегі ертегіні жанр дейміз,

сондай-ақ терме айтыс, қаһармандық, лиро-эпикалық жырлар

тек поэзиядан тұрса да ҿз алдына жеке жанрлар боп

қарастырылады. Бұл жанр туралы ұғымды бұрмалағандық емес,

тек ауыз ҽдебиетінің салаларын жеке қарастыру ұғымынан

туып, осылайша атау қалыптасып қалғандықтан.

Поэзияны ҽдебиеттану ғылымындағы жанр десек, қазақ

ауыз ҽдеиетіндегі поэзияның түрлерін де жеке-жеке жанрлық

тұрғыдан топтастырамыз. Қара ҿлең, кҿңіл күйіне байланысты

музыкалық ҿлеңдер тобы да жекелей алғанда осы поэзия

жанрының бір саласы. Осыларға қоса, терме, толғау, дастан,

- 20 -

қиссалар да, қаһармандық, лиро-эпикалық жырлар сияқты

поэзия жанрының күрделі түрлерін қалыптастырады.

Қазақ ауыз ҽдебиеті ерекшеліктерінің бірі-кҿркемдік

бояуларында. Осы бір ерекшеліктерімен фольклордың ұлттық

кҿркемдігі, ерекше танымалылығы, фольклорлық стиль,

поэтика деген атаулар анықтала түседі. Поэтикалық қорытулар,

детальдар, ҽдістер, кҿркемдік екшеу сҿздермен дараланады.

Оларды адам портретін, мінез-құлқын, күйініш-сүйінішін,

қарым-қатынасын ашуда кҿбірек қолданады.

Фольклорлық стиль, поэтика дегендер,-жақын ұғымдар. Ҽр

заманның ҿз ҽуені бар, ал фольклордың кҿркемдік

ерекшеліктері заман ҽлпетіне қарай ҿзгеріске түсіп отыруы

ықтимал. Фольклордың варианттылығы туралы ҽңгімелегенде

оның табиғи, жасанды ҿзгерістерге түсу тарихын айту керек.

Вариантардың табиғи жағынан кҿбеюінің бір негізгі жолы

жыршы-жыраулардың талантына да байланысты. Жырлар,

басқа да текстер талантты айтқыштардың репертуарына

іліккенде, кҿркемдік жаңа түрге еніп отырады, солардың

ҽсерімен контекс сараланып, сұрыптала береді.

Ендігі мҽселе осы варианттарды жасаушылар кімдер?

Фольклор авторсыз шығарма десек те, алғашқы сұлбасын кҽміл

бір ақын не бір шешен жасайды. Бертін келе, олардың есімдері

ұмытылып, халықтың меншігіне айналады. Ҽрине, халық

деген,-ұғымға жыршы-жырау сияқты орындаушылар да

жатады. Ҽр дҽуірдегі жыршылар тобын коллектив дейміз.

«Фольклор-коллективтік туынды»,-дегенде М. Горький осыны

меңзеген.

Ауыз ҽдебиеті кҿркем сҿз ҿнерінің басы десек, ондағы

басты мҽселе-адам. Адам тағдыры үлкен мҽселе, оның

ҽлеуметтік ролімен қатар, ішкі жан сырын суреттеу сол адамды

жан-жақты ашу болып табылады. Олай дейтін болсақ, қазақ

фольклоры арқылы алғашқы дҽуірден бастап, қазірге дейінгі

адамның психологиясын айқындау-сол фольклордың ұлттық

ерекшеліктерін ашумен теңбе-тең дейміз.

- 21 -

Араб ҽдебиеті алты дҽуірге бҿлініп қарастырылса,

жаһилиет дҽуірі, ислам дҽуірі, умауи дҽуірі, аббаси дҽуірі,

андалуси дҽуірі, жаңа заман дҽуірі.29

Ғазал жанры осы

дҽуірлерде ҽртүрлі даму мен тоқырау кезеңдерінен ҿтті.

Араб ҽдебиетіндегі негізгі жанрлар санатына кіретін ғазал

жанры жаһилиет дҽуіріндегі классикалық туындылар

муаллақаттарда30

да кездестіруге болады. Араб шайырларының

қара ҿлең жазуда ортақ жүйесі болды. Оған халықтың тұрмыс-

салты мен ҽйелге деген құрметі де ҽсер етті. Ҿлеңнің негізгі

тақырыбы мейлі ҿсиет болсын, мейлі даналық болсын, мейлі

батырлық, мақтау не даттау болсын ҽуелі ақын негізгі ҿлең

тақырыбын айтпас бұрын ҿлеңге кіріспе жасайды. Ол кіріспе

екі түрге бҿлінді; қыстау немесе жайлауды жырлап, онда ҿткен

шуақты күндерді баяндау немесе екінші түрі ҿзінің ғашығы

туралы бірер шумақ болу керек. Бұндай кіріспені «Муқаддима

талалия» жайлау кіріспесі жҽне «Муқаддима ғазалия» ғазал

кіріспесі деп атады. Ҿлеңнің екінші бҿлігінде ақын ҿзінің кҿлігі

түйені не атты сипаттайды. Содан кейін барып негізгі

тақырыбын жазады.

Араб ақындары ғазалды жанр ретінде ғана емес оны жалпы

ҿлеңнің негізгі компаненті ретінде де қолданған. Ғазал жанры

ислам діні келгеннен кейін ҿз орнын жҽне бояуын жоғалтқан

жоқ. Арабтардың атақты шайыр-ақыны Каъб бин Зухайр (645ж.

29

Маусуға рауаиғи ҽл-Шиғр ҽл-Араби. (Он томдық «Таңдамалы араб

ҿлеңдері энциклопедиясы»). ҽл-Ғазал фи ҽл-шиғр ҽл-араби. (Араб

ҿлеңдеріндегі ғазал). 4-том. Құрастырған: Сиражуддин Мухаммад. Дар ҽл-

Ратиб ҽл-Жамиғиа баспасы. Бейрут. 90 бет. 30

Муаллақат – жаһилиет дҽуіріндегі атақты араб ақындарының таңдамалы

шығармаларының бірі. Муаллақа арабтың «ъаллақа» іліп қою деген сҿзінен

шыққан. Жҽһилиет дҽуіріндегі атақты ақындардың сҿздерін Қағбаның

қабырғаларына іліп қоятын болған. Осы себепті муаллақат, яғни, ілініп

тұрған жазулар деп аталған. Муаллақатардың авторы ретінде мына атақты

шайырлар аталады: Имрул Қайс, Тарафа ибн ҽл-Абд, Зуһайр ибн Ҽби

Сулма, Лҽбид ибн Рабиъа, Амр ибн Кулсум, Ҽл-Харис ибн Хиллиза, Антара

ибн Шаддад. Ҽдеб: Ҽл-Мунжид фил ағлам. Бейрут. 2003. 537 бет.

- 22 -

қайтыс болған31

) исламды қабылдау үшін пайғамбардың

алдына келіп, пайғамбарды мақтап жазған ҿлеңін ғазал

кіріспесімен бастайды. Ақын ҿзінің ғашығын, екеуі қоштасар

кездегі ғашығының бейнесін суреттей келіп, негізгі тақырыбы

мақтауға кҿшеді. Шайыр ҿлеңнің мына жолын оқиды:

Пайғамбар нұр жарқыраған,

Тҽңірінің алмас қылышы жылтыраған....

Осы ҿлеңнен соң Мұхаммед пайғамбар иығындағы

шапанын ақынға жапты.32

Ислам келген уақытта ғазал ҿз орны мен бояуын жоғалтпаса

да дами қойған жоқ. Себебі мұсылмандар уағыз, насихат

істерімен шұғылдану үстінде болатын.33

Ал Умауи дҽуірінде ғазал жанры дами түсті. Оған себеп

болған факторлар араб жазирасына ҽсіресе Хижаз ҿлкесіне

рум34

жҽне парсы елдерінен ҽкелінген мол олжа мен құлдар.

Басты фактор аталмыш елдердің мҽдениетіне деген

қызығушылық болды. Ғазал жанрының кең тараған шағы да

осы дҽуір саналады. Бұл дҽуірде ғазал жанры екі түрге бҿлінді,

біріншісі «ғазал ғузри». Ғазалдың бұл түрі мҿлдір махаббатты

жырлады. Ғазал ғузри арабтардың ғузра руынан шығып

тарағандықтан осы рудың атымен танылған.

Ғазал ғузри кей жерлерде ғазал ғумри деп аталған. Ғумри

деп аталуының себебі Умар ибн Аби Рабиъа35

атты шайырдың

есімімен байланыстырылады.

Ғазал ғузри жанрының кҿрнекті ҿкілдері: Қаис бин Зарих36

.

Қаис бин Мулаууах37

, Жамил бин Муъмир38

, Лҽйла ҽл-

31

Ҽл-Мунжид фил ағлам. Бейрут. 2003. 464бет. 32

Каъб бин Зухайр шығармалары. Марокко Білім министрлігі. 2-басылым,

1996. 39-бет. 33

Ҽл-Ғазал фи ҽл-шиғр ҽл-араби. (Араб ҿлеңдеріндегі ғазал). 4-том.

Құрастырған: Сиражуддин Мухаммад. Дар ҽл-Ратиб ҽл-Жамиғиа баспасы.

Бейрут. 19 бет. 34

Рум – (арабша) Византия мемлекеті. Араб жазбаларында Византия Рум

мемлекеті деп келеді. 35

Умар ибн Аби Рабиъа. (644-712). Хижаздан шыққан ғазал жанрының

шайыры. Ҽл-Мунжид. 4 бет

- 23 -

Ахйялия39

. Ғазалдың бұл түрінің ҿкілдері ҿлеңдерін тек ҿзінің

ғашығына арнап жазған.

Екіншісі – «ғазал мажин», осы түрі Хижаз ҿлкесінде кҿптеп

тарады. Ғазал мажин ҿкілдері жалпы ҽйелдерге арнап жазған.

Бұл жанрда жазған ақындар: Умар бин Аби Рабиъа, Ҽл-Ахуас40

,

Ҽл-Уҽлид бин Язид41

.

Халық ауыз ҽдебиетінен нҽр алған талантты ақындардың

шығармаларында араб поэзиясының ҽсерімен бірнеше жаңа

поэтикалық формалар туды. Солардың бірі ғазал.

Ғазал дегеніміз не? Ғазал – шығыс ҽдебиетінде кҿлемі 7-9

немесе 11-12 тармақты жолдардан тұратын лирикалық ҿлең.

Формасы мен мазмұны жағынан Батыс Европа поэзиясындағы

сонатаға немесе романсқа42

не жапонның танкасына ұқсайды.

Ғазал парсы-тҽжік жҽне түркі тілдес халықтар поэзиясында

орта ғасырларда ерекше дамыған.43

Араб, парсы жҽне түркі

тілдес халықтар поэзиясындағы екі жолды. Егіз ұйқасты

ҿлеңдер бҽйіт деп аталады. Ғазал осы бҽйіттен туындаған. Бҽйіт

Шығыс поэзиясындағы шумақ жасаудың негізгі ұйытқысы.

Ғазалдан бҿлек қасида, маснауи, рубағият ҿлең түрлері бҽйіттен

туындайды.44

36

Қайс бин Зарих. (?-687). Мединелік ақын-шайыр. Лубнҽ бинт ҽл-Хубаб ҽл-

Кағбия есімді қызға ғашық болуымен атақты болған. Ҽдеб: Ҽл-Мунжид фил

ағлам. Бейрут. 2003. 444 бет. 37

Қаис бин Мулаууах. (?-688). Мҽжнүн-Лҽйлҽ дастанындағы Мҽжнүн.

Арабстандағы Нҽжд аймағынан шыққан ғазал жанрында жырлаған ақын.

Ҽл-Мунжид. 522 бет 38

Жҽмил Бусҽйнҽ. (?-701) Арабтың ғузра руынан шыққан ақыны. Бусҽйнаға

деген махаббатымен атақты болған шайыр. Мысырда қайтыс болған. Ҽл-

Мунжид. 204 бет 39

Лҽйлҽ ҽл-Ахйялия. (?-704) Араб шайыры. Ҽл-Мунжид. 505 бет 40

Ҽл-Ахуас. (?-723) Есімі Абдулла. Ахуас деген атпен ҽйгілі болған ғазал

жанрынында жырлаған Мединелік шайыр. Ҽл-Мунжид. 29 бет 41

Ҽл-Уҽлид бин Язид. (707-744). Умауи мемлекетінің халифасы. 743 жылы

кҿкесі Һишам ибн Абдулмаликтен соң таққа отырған. Ҽл-Мунжид. 614 бет 42

СССР халықтары ҽдебиеті. Хрестоматия. А., 1976. 13 бет. 43

Қазақ ҽдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. А., 2005. 147 бет. 44

Қазақ ҽдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. А., 2005. 122 бет.

- 24 -

Ғазал жанрының тҿркіні араб ҽдебиеті. Иран ақын-

шайырлары да ҿзге жанрлармен қосы ғазалды да араб

поэзиясынан алған.

Араб поэзиясынан, ҽдебиетінен ҽсерінен нҽр алған Рудаки,

Фирдауси, Омар Хаям, Сағди, Хафиз, Науаилер сынды

талантты ақындарды атауға болады.

Рудаки араб, парсы тілдерін жақсы білген. Сарай маңында

жүргенде «Араб-парсы сҿздігін» жасаған. «Калила мен

Димнаны» ҿлеңмен жазып шыққан.45

Фирдоусиде араб, парсы

тілдерін жҽне мұсылман дінінің қағидаларын жете меңгерген

адам. Оның поэтикалық туындыларының бірегейі

«Шахнамасы» еді.46

Фирдоуси «Жүсіп – Зылиха» дастанын

жазған деген пікір бар, бірақ кейбір ғалымдар бұған қарсы.47

Хафиздің ғазалдары ҿз дҽуірінде еркіндік манифесі іспеттес

болған.48

Ғазал парсы поэзиясының дҽстүрлі формасы ретінде

Хафизден бір ғасыр алдын жерлесі Муслихиддин Сағди

шығармаларында қалыптасты.

Сағди творчествосы ғазалдар жазудан басталды. Ол – парсы

ҽдебиетінде Хафизге дейінгі нағыз ғазал үлгісінің негізін

салушы ақын.49

Хафиздің де атын ҽлемге ҽйгілі еткен

лирикалық ғазалдары.50

Ғазал жанры кейін Батыс Еуропа ҽдебиетіне де кҿшкен.

Неміс поэзиясында И.Гете, Ф.Боденштед, А.Платен, орыс

ҽдебиетінде А.Фет, В.Брюсов, В.Иванов, М.Кузьмин ғазал

жанрында ҿлеңдер жазды. Алайда ғазал жанры таза шығыстық

стильді талап ететіндіктен, Батыс Еуропа ақындарының

шығармалары поэтикалық тҽжірибе, стильдік еліктеу түрінде

болды. Түркі халықтарының кейінгі поэзиясында да ғазал

45


Сонда. 18 бет 47

«Ғашық – наме», Шығыс халықтарының желісіне құрылған қазақ

дастандары. А., 1976. 15-бет. 48



Сонда. 37 бет.

- 25 -

жанрында жазылған шығармалар бар. Түрік ҽдебиетінде Шейх

Галип, Яхуа Кемал, қазақ ҽдебиетінде Ақан сері, Ҽсет т.б.

ақындар.51

Араб ғазалының ерекшелігі оның мазмұны. Ғазал ҿлеңде

ҽйелді жырлау, мақтау деген мағыналар береді.52

Сонымен

бірге ҽйел затының дене бітімін, мінез-құлқын сипаттау.

Осылайша ҿзінің оған деген махаббатын жеткізу.53

Ғазал деп кішігірім үзіндіден басқа қасидалардың

бастамасы да аталған, махаббат мазмұнына құрылған. Иран

топырағына отырғызылған ғазал бірте-бірте түрі ҿзгерді. Бірақ

махаббат тақырыбын сақтап отырды. Ғасырлар бойы ғазал ҿз

репертуарын кеңейте түсті. Ғазалдің құрамына табиғатты

суреттеу, философиялық мағынадағы ҿлеңдер, тағы басқалар

бір ҿлеңнің шеңберінде үйлесуі мүмкін.54

Ғақылия жҽне насихат мазмұнды ғазал мұсылман ақындары

мен сопыларға қарыздар. Олар махаббат лирикасы образында

ҿздерінің Жаратқанға деген махаббаттарының идеяларын жҽне

адамзаттың ұлы ақиқатқа ұмтылуын бейнеледі. Ҽрине ғазал

ҿзіне тҽн образы жҽне ҽуендік қасиеті блды.

Ғақылия – прозаның алғашқы қысқа, нұсқа үлгілерінің бірі.

Ғақылия термині қазақ ҽдебиеті тарихында исламдық танымға

байланысты Абайдың 38-ші қара сҿзінде, Ы.Алтынсаринның

«Шариат-ул-ислам» деп аталатын кітабында, Мҽди

Меркішұлының «Туһфа уа жұмхурият» рисаласында алғаш рет

қолданыс тапқан.55

Ғазалдың музыкамен сүйемелденуі жҽне патшалар

сарайының ойын-сауықтарына қосылуы бекер емес. Осылайша

51

Қазақ ҽдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. А., 2005. 148 бет. 52

Диуан ҽл-Ҽдҽб фи науадири шуғараи ҽл-араб. 1912. 3 бет. 53

Маусуға рауаиғи ҽл-Шиғр ҽл-Араби. (Он томдық «Таңдамалы араб

ҿлеңдері энциклопедиясы»). ҽл-Ғазал фи ҽл-шиғр ҽл-араби. (Араб

ҿлеңдеріндегі ғазал). 4-том. Құрастырған: Сиражуддин Мухаммад. Дар ҽл-

Ратиб ҽл-Жамиғиа баспасы. Бейрут. 6 бет. 54

Хафиз. Вином вечности. М., 1992 г. 31стр. 55


- 26 -

он тҿртінші ғасырда ҿмір сүрген Хафиз, ғазал ҿзінің дҽстүрлі

лирикалық мативтегі репертуарын тапты, ал оның тілі иілгіш

жҽне кҿп мағыналы болды. Ақын бір ҿлеңде Жаратқанға,

сүйген жарына жҽне патшаға тілқатар еді. Ол ҿз ҿлеңінде туған

жерінен жырақта жүргенін айта отырып, конондық жағдай

арқылы ғашығымен айырылысуын барлығын бір рҽмізге

біріктіріп мистикалық ояну мен ақындық шабытты кҿрсетеді.

Орта ғасырларда парсы-тҽжік жҽне түркі тілдес

халықтардың поэзиясында ерекше дамыған, кемі үштен он екіге

дейін бҽйіттен тұратын шағын лирикалық ҿлең ғазал деп

аталды.56

Ал лирика кҿркем ҽдебиет жанрының бірі. Лирика –

(грекше lura – ежелгі гректер үніне қосылып ҽн салған музыка

аспабы) - ҽдебиеттің Аристотель заманынан бері келе жатқан

дҽстүрлі үш тігінің бірі, шындықты адамның ішкі кҿңіл күйіне

бҿлеп, ойы мен сезіміне астастыра суреттейтін терең

психологиялық шығармалардың түрі. Кҿбіне, ҿлеңмен

жазылады.57

Лирикалық шығармаға ақынның ішкі дүниесінің сыртқы

себептермен, жалпы ақиқат шындықтың ҽсерімен аса қатты

толқынуы, автордың ҿз басының алуан-алуан нҽзік түйсіктері,

күйініш-сүйініші тҽн болып келеді. Ақын басынан кешкен

сезім, ақын басында болған түрлі-түрлі толғаныс – субъективті

нҽрсе, бірақ, сонымен қабат кҽдімгі объективті дүниенің ҽсері.

Ақынның кҿңіл күйі ҽрқашан ҿзі ҿмір сүрген қоғамдық

ортаның хал-жайына байланысты, ҿзін қоршаған шындықтың

саяси-ҽлеуметтік сырымен сабақтас. Ол қуана шалқыса да,

жабырқай толғанса да, - лирикада сол ҿз кезінің шындығы мен

сыры жатады. Оқушы ҽрбір лирикалық шығармадан оны жазған

автор ҿмір сүрген кездің. Жай-жапсарын аңғарып отырады.

Сҿз ҿнерінің ҿзге тектері (эпос пен драма) тҽрізді

лириканың да суреттейтін құбылыстары кҿп. Қандай суреткер

болмасын, кҿркем шығарма жазудағы мақсат – адамды кҿрсетіп

56


Ҽдебиет теориясының негіздері. З. Қабдолов. Алматы. 1970. 331 бет.

- 27 -

қана тыну емес, адам арқылы қоғамды мүмкіндігінше, ҿмірдегі

ҿзекті шындықты кҿрсету. Осы тұрғыдан алып қарасақ,

лириканың ҿзге тектерге, айталық эпосқа принциптік

қайшылығы жоқ, олардан тек тҽсіл жағынан айырмасы бар.

Жоғарыда айттық, эпостық шығармалардың ҿмірдегі қат-

қабат, шытырман оқиғаларды суреттеуде мүмкіндігі лирикадан

ҽлдеқайда мол, құлашы кең. Эпикалық шығармалардың кҿбісі

сюжетке құрылады. Адам образын жан-жақты бейнелеп,

шындық сырын неғұрлым толық ашуға бейім.

Ал лирикалық шығарма олай емес. Кҿлем жҿнінен, эпосқа

қарағанда, ҽлдеқайда ықшам. Сюжетке де кҿп бара бермейді.

Оқиғадан гҿрі отты сезім басымдау, күллі сюжет сол сезім

маңына, бас-аяғы тұжырымды бірер философиялық ой маңына

жинақталады.

Эпос пен лириканың осы ерекшелігі В. Белинский сҿзімен

айтқанда: «Эпоста субъект (ақын) оқиғаға сіңіседі де, кҿрінбей

кетеді; ал лирикада ол құбылысты ҿзі игеріп, ҿз ойына

қабылдап қана қоймай, сол құбылыс пен қақтығысуда туған

түйсік түрінде жан сырына айналдырады. Лирика тілсіз

түйсіктерге сҿз береді, оларды тар кеуденің қыспағынан

кҿркемдік ҿмірдің таза самалына алып шығады да, ерекше ҿмір

сүргізеді. Сҿйтіп, лирикалық шығарманың мазмұны

объективтік оқиғаның дамуы емес, субъектінің ҿзі жҽне сол

субъект арқылы ҿтетін дүниелер».58

Лириканың бас қаһарманы – ақынның ҿзі. Мұның

эстетикалық қасиеті де, тҽрбиелік күші де айрықша үлкен.

Себебі бұл арада ҿлеңді жазған адам оқыған адамға айналып,

ақын мен оқырманның кҿңіл күйлері бір – біріне ұштасып,

бірігіп, біте қайнасып кетеді. Ақын оқшау образ жасап,

оқырманға «содан үйрен, не жирен» дегендей тенденциямен

ғана тынбайды, оған тура ҿз басындағы сезім мен сырды тұп-

тұтас кҿшіре салады. Сонда ақын кҿкірегіндегі сезім – оқырман

сезімі, ақын кҿңіліндегі сыр оқырман сыры болады да шыға

58

Ҿмір жҽне поэзия. Ҽ. Тҽжібаев А., 1960.

- 28 -

келеді. Бар адамды бір адамның (ақынның) «қуанышымен

қуантып, қайғысымен қайғыртар, шаттығына бҿлеп, үмітімен

тыныстатар, құлағымен есіттіріп, тілімен сҿйлетер...»

(Белинский) лирика дегеніңіз осы ғой!.. Тек ақын талантты

болсын да ... ірі болсын, қолынан келсе, ұлы болсын!..

Белинский «Ұлы ақын ҿзі туралы, жеке мені туралы айтса, -

жалпы жұрт туралы, бүкіл адам баласы туралы айтқаны:

ҿйткені оның тұлғасында жалпы адам баласына тҽн күллі

қасиеттің бҽрі бар».

Мысалы: М.Мақатаевтың ҿзін кҿрмесе де, оқырман оның

ҿмірде кешкен күйін, мінезін ҿлеңі арқылы біледі. Ақын

ретінде ғана емес, жеке тұлға ретінде сезінеді, түйсінеді.

Себебі, Мақатаев жырында жан-жақты сомдалған ақын бейнесі,

яғни, лирикалық кейіпкер бар.59

Лириканың күші - ҽсерлілігінде; ҽсерлілігі ҽр нҽрсені

ҽшейін ауызекі ҽңгіме қылғандай сылдырлап айтып беруде

емес, айтайын дегенін сырлы суретке айналдыруда, демек,

лириканың күші – баяндауда емес, суреттеуде жатады. Ал

лириканың суреттеу шындығы ұлан-ғайыр, шындықты қамту

құлашы кең; шын мҽніндегі шебер лирикті не жалаң қайғының,

не бірыңғай қуаныштың ақыны, не мұңшыл, не күлкішіл ақын

деуге болмайды. Талатнты лириктің ҿлеңдерінде соның бҽрі

түгел, тұтас жатады; оның сырлы жырларындағы сҽл ғана, ең

бір жай сезінудің ҿзі, Белинскийше айтсақ, оқыған жанның сана

– сезімін түгел баурап, кҿңіл күйін түгел тербетіп, барлық

пернені бірден басып, барлық шекті бірден сҿйлеткендей

сайрап кетеді. Сондықтан шын мҽнінде шынайы лирика

сырдаңдық атаулыдан ҽрқашан аулақ тұрады.

Ақындығының алғашқы дҽуірінде жазған Абайдың

махаббат тақырыбындағы ҿлеңдері тіл, ой, сурет, жалпы сүюді

сезіну, ұғыну жағынан байырғы ауыз ҽдебиетінің үлгісінде

келетін. Бір ғана мысал:

Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы,

59


- 29 -

Аласы аз, қара кҿзі нұр жайнайды.

Жіңішке қара қасы сызып қойған,

Бір жаңа ұқсатамын туған айға...60

Бұл арада, ҽрине, қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы бір

сұлу қыздың бет-пішіні пайда болады. Бар сҽн-салтанатымен,

ажар-кҿркімен, міне, кҿз алдымызда қиылып тұр. Бірақ бары

сол ғана. Сұлу бір жарқ етіп кҿрінеді де, кҿлеңкедей қатып

тұрып қалды, тірі кісіден гҿрі түрлі-түсті бояумен келістіріп

салған жансыз сурет сияқты үнсіз, тілсіз...

Ҽр халықтың лирикалық ҽндері оның атам заманғы ауыз

ҽдебиетінен басталады. Мҽселен, қазақ лирикасының басы

баяғы салт ҿлеңдерінде – той бастар мен жар-жарда, сыңсу мен

бет ашарда немесе мұң-шер ҿлеңдерінде- қоштасу мен кҿңіл

айтуда, естірту мен жоқтауда жатыр. Солардан ҿрбіген

лирикалық сарын толассыз жамырап ҽр түрлі ҽн ҿлеңдеріне,

толып жатқан толғау жырларға тоғысқан да, одан лиро-эпосқа

келіп сіңген.

Лирика – сырлы, сазды ҿлең. Онда белгілі бір қоғамның

ҽлеуметтік сыр-сипаты жатады. Сол дҽуірде ҿмір сүрген

адамдардың ішкі кҿңіл күйі, сыр мұңы баян етіледі.

Лирика – антикалық поэзиядан, тіптен одан да бұрын келе

жатқан кҿне жанр. Ол ҿзінің тұстасы эпос, драмамен қабат

дамып келеді. Оның поэтикалық ішкі жанрлық түрлері кҿп.

Кҿңіл-күй сазы, махаббат, сүйіспеншілік сазы, табиғат сазы,

азаматтық жҽне саяси ҽуен саздар – бҽрі лирика ұғымынан

таралады. Ертеде лириканы «элегия», «эпиграмма», «эклога»,

«эпитафия» дегендері де болған. Кейін «халық лирикасы»,

«саяси лирика», «философиялық лирика», «махаббат

лирикасы», «табиғат лирикасы» болып қалыптасты.

Лирикада бас кейіпкер кҿбінесе «мен» болып келеді. Ақын

ҿзі ҿмір сүріп отырған дҽуірінің ҽлеуметтік жайын, саяси

идеологиялық мақсат-мұратын ҿз атынан сырлы ҽуен-сазымен

60

Абай Құнанбаев. Шығармаларының бір томдық толық жинағы. А.,

«Қазмемкҿркемҽдеббас»1961. 70 бет.

- 30 -

жеткізеді, яғни ҿз кҿзқарасын, ішкі кҿңіл күйін, сырын

білдіреді. Сҿйтіп, ол заманына, ҿз дҽуірінің идеологиясына үн

қосады. Соның жырын жырлайды.

- 31 -

ІІІ – тарау

Қасиетті Құрандағы фольклоризм мәселелері61

Қазақ халық ауыз ҽдебиетінің шығыс халықтары ауыз

ҽдебиетімен ҿте ерте есте жоқ дҽуірден байланысы басталады.

Мҽселен, Ҽбілқасым Фирдаусидің «Шахнаме», арабтың «мың

бір түн» ертегісі сияқты шығармалары арқылы байланысады.

Елбасымыз Н.Ҽ.Назарбаевтың «рухани мұра, халық

мұрасы» деген үндеуіне сҽйкес қазақ фольклортану ғылымымен

шығыс халықтары ауыз ҽдебиетінің байланысын зерттеу бүгінгі

күннің проблемалы мҽселелері екендігі кҿзге түседі. Сонымен

бірге Құран жҽне Құран Кҽрім сияқты дін Исламды

уағыздайтын кітаптардағы фольклоризм мҽселелеріде ҽлі күнге

дейін терең зертелмей жатыр.

Демек зерттелмеген тақырыптың бірі ол Қасиетті Құран

Кҽрім, діни кітаптардағы фольклоризм мҽселелерінің

қалыптасуы, дамуы.

Бәдір қиссасы

«(Бәдір соғысындағы) Екі топтың қарсыласуында

сендерге бір ғибрат бар. Бір топ Алла жолында соғысады.

Екінші жақ қарсы еді. Олар мұсылмандарды, кӛздерімен,

ӛздеріндей екі есе кӛруде еді. (Негізінде мұсылмандар, үш жүз

он үш, кәпірлер мыңдай еді.) Алла кімді қаласа, ӛз

жәрдемімен қолдайды. Расында бұнда қырағылар үшін әрине

ғибрат бар»62

.

Бҽдір Мединеге сегіз мил қашықтықтағы ауыл еді. Сирияға

кететін керуен жолының үстінде. Мұсылмандар мен мүшріктер

арасындағы тұңғыш (яғни, Бҽдір шайқасы) соғыс осы жерде

болды63

.

61

Біз тек қазақ халық ауыз ҽдебиетіне тҽн туындыларды ғана ескердік 62

Құран Кҽрім қазақша мағына жҽне түсінігі. Аударған Халифа Алтай. Сауд

Арабия, Медине 1991. 51-бет. Али Имран сүресі, 13 аят. 63

Сияри Нҽби (Хазірет Пайғамбар ҿмірбаяны) Ғұсман Кескіұлы. Қазақшаға

аударған Халифа Алтай. Анкара 1995. 64-бет.

- 32 -

Бҽдір шайқасының қысқаша мазмұны. Меккеден Шам еліне

керуен шығады. Керуенді Абу Суфян деген кісі басқарады.

Керуеннің қайтар уақытын, жолын білген Пайғамбарымыз

алдынан шықпақ болады. Мұсылмандардың ойларында соғысу

деген болмайды. Бұл хабар Абу Суфянға жетіп, ол кісі Меккеге

хабар жібереді. Меккеліктер ҽскер жинап, Мұхаммедпен

соғысамыз деп 1000-ға жуық адам болып шығады. Керуен

басқа жолмен кетіп, мұсылмандарға жолықпайды. Екі жақ

Бҽдір деген жерде кездеседі. Шайқаста Алла тағаланың кҿмекке

періштелерді жіберуімен, мұсылмандар жеңіске жетеді. Бұл

Исламдағы ең бірінші соғыс еді. Бұл жайында Құранда бірнеше

жерде келген.

Осы Бҽдір шайқасы жайында Кашфуддин ибн Шаһ Мардан

ибн Ибадулла ҽл-Манзауи ҽл-Сулуки жырлаған. Бұл кісінің

1897 жылы Қазаннан «Бҽдр қиссасы» деген кітабы жарық

кҿрген. Бұл кітаптың араб ҽрпімен жазылған нұсқасы Ұлттық

Ғылым Академиясында сақтаулы.

Біз сіздерге сол кітапшадан транскрипциямен үзінділер

келтіреміз:

Язайын бул китабны хамдиманан

Файғамбар Мустафаға салауат манан

Файғамбар Расулуллаһ кучиб киткан.

Мҽккҽдан Мҽдинеде мақам тутқан

Һижраттен икинши жил булған уақт

Бҽдр атлы қарияда64

суғиш иткан.

Қурайшларның булған кируани

Осының Шамдан Мекеге қайтқанны

Бу кируан башлығы Абу Суфян.

Кируанның киле жатқан йол устине

Рамаданның он учинде қарси шиқди.

Усында Расулуллаһ хадыр болған

Аскари уч юзде он уч булған.65

64

Қария – (араб сҿзі) елдімекен, ауыл деген мағыналар береді. 65

Бҽдір қиссасы. Кашфуддин бин Шаһ. Қазан. 1897.

- 33 -

Ал Бҽдір шайқасы жайында Пайғамбар тарихы жҽне дағуат

атты кітапта мынадай мҽліметтер берілген:

Бҽдір оқиғасы жұма күні һижреттің екінші жылында жұма

күні, рамазанның 17 күні болды. Пайғамбар сахабаларымен

Шам елінен келе жатқан керуеннің алдынан қарсы шығады.

Керуенді Абу Суфян басқарып келеді. Бұл хабар Меккеге

жеткенде Мекке мүшріктері мұсылмандармен шайқасуға

Мединеге қарай шығады66

.

Шайқасқа пайғамбар сахабаларымен барлығы үш жүз он

үш адам болып шықты67

.

Расулулла үш жүз он үш адаммен асығып шықты.

Пайғамбармен Абу Бакр, Умар жҽне үлкен сахабалар болды68

.

Миқдад менан Зубайр сахабедан

Усында икауи атқа минкан

Басқаси сахабениң бу суғушта

Житписдай туйеменан бирка келган.69

Оларда (яғни, мұсылмандарда) жылқы болмады тек екі ат

болды жҽне жетпіс түйе болды. Бір түйеге үш адам мінгесіп

келді70

.

Кашафуддин мушриктер жайында:

Туғиз юз илу киси бари болип

Меккеден осилайша мунлар шиқди

Булардан юз киси атқа минган

Басқаси барчеси туйе минкан.71

66

Ас-Сиратун набауия уад дағуа (Пайғамбар тарихы жҽне дағуат).

Құрастырған: Хұтпашылар жҽне имамдар институтының ғылыми кеңесі.

Сауд Арабия. 1416 һ. 27-бет. 67

Жалалайн тафсирі. Жалалуддин Мухаммад ибн Ахмад. Жалалуддин

Абдуррахман ибне Аби Бакр ас-Суюти. Дамаск. «Дарул Башаир», Бейрут

«Дар Ибн Асаса» 1413 һ. 51-бет. 68

Тарихул хауадис уал ахуалун набауия (Пайғамбар тарихы). Мухаммад ибн

Алауи ҽл-Мҽлики ҽл-Хасани. Ташкент 1413 һ. 59-бет. 69

Бҽдір қиссасы. Кашфуддин бин Шаһ. Қазан. 1897. 70

Тарихул хауадис уал ахуалун набауия (Пайғамбар тарихы). Мухаммад ибн



- 34 -

Құрайштар мыңның жобасында болды72

. Мекке ҽскері

(яғни, мүшріктер) 100 атты, 700 түйелі жҽне қалғаны жаяу кісі

болды73

.

Кашафуддин Бҽдір шайқасын қиссаның басында

рамазанның 13 болды деген. Дегенмен қиссаның соңғы

жағында мынадай қатарлар бар:

Ун жетинши куни еди рамаданның

Еки аскер сафланғанда жумға куни74

Пайғамбар тарихы жҽне дағуат кітабынада 17 рамазан деген

мҽлімет берілген. Мүмкін қисса жазушы Кашафуддин

қателескен болуы мүмкін.

Ухуд қиссасы

Ухуд шайқасы Ислам тарихында мұсылмандар мен

мүшриктердің арасындағы екінші соғыс.

Ухуд қиссасының қысқаша мазмұны. Ухуд деп аталуы

шайқас Мединеге жақын жерде Ухуд тауының жанында болған.

Шайқас екі этапта болады. Бірінші мұсылмандар жеңеді.

Мұсылмандар түскен олжаны бҿлісеміз деп жатқанда

мүшріктер арттан келіп ұрады. Таудың етегіне қойған

садақшыларда олжаға қызығып кеткендіктен, жау ҽскері артқы

жақтан келіп соққы береді. Осы екінші ұрыста мұсылмандар

жеңіліс табады.

Кашфуддин ибн Шаһ Ухуд шайқасы жайында да жырлаған.

Оның 1897 жылы Қазанда М.Чиркова мұрагерлерінің Типо-

Литографиясынан жарық кҿрген «Қиссаи Ухуд» деген

кітапшасы бар. Қазанда жарық кҿрген бұл кітап қазіргі күні

Ұлттық Ғылым Академиясының кітапханасында сақтаулы.

Тҿменде сол кітапшадан үзінділер беріледі.

Һижратден учунчи йил булған уақит

72

Тарихул хауадис уа ахуалун набауия (Пайғамбар тарихы). Мухаммад ибн



аударған Халифа Алтай. Анкара 1995. 64-бет 74


- 35 -

Уақиғ булди бир суғиш Ухуд атли

Бадирде мушриктар мағлуб булди

Жийилуб Абу Суфян яне келди.

Мушриклар яне де бир жийилди

Уч миң бари де булар булди.

Осында миң чақли сахабелар

Мадинедан суғишқа бир чиқдилар.75

Құрайштар Бҽдір соғысында ұшыраған ауыр соққының

ҿшін алуды бір сҽт те ойларынан шығармады. Абу Суфян

Құрайштың бастығы болған еді. Шҿлдегі тайпалардан екі мың

ҽскер жинады. Бұған Меккедегілер де қосылды. Осылайша үш

мың кісілік қосын болды. 700 сауытты сарбаз, 200 ат, 3000 түйе

бар еді76

.

Жұма намазынан кейін мұсылмандар Мединеден шықты.

Құрайыш ҽскері Ухуд тауына келіп орналасқан. Мұсылмандар

сол араға қарай аттанды. Мұсылмандар мың кісі еді.

Мұнафықтардың бастығы Ғабдулла Ғубайұлы 300-дей адаммен

қайтып кеткендіктен 700 кісі қалды77

.

Һижреттің 3-ші жылында шҽууҽл айында Құрайштықтар

Бҽдірде жеңіліп қалғандығына кек қайтару үшін, Абу Суфян

мұсылмандарға қарсы 3000 қол жинады.

Бұл ғазауат Ухуд тауына жақын жерде болды. Осы күн

жайында Құранда Али Имран сүресінде келген78

.

«(Мұхаммед Ухуд соғысы кезінде) үйіңнен ерте шығып,

мүміндерді соғыс үшін орындарға орналастыруда едің. Алла

әр нәрсені естіп, білуші. (Ухуд соғысында мұнафықтар

майданнан қасақана қайтып кеткендіктен, оң-сол екі

75

Ухуд қиссасы. Кашфуддин бин Шаһ Мардан бин Ибадулла ҽл-Манзауи

ҽл-Сулуки. Қазан. 1897. 76



Сонда. 69-бет 78



Сауд Арабия. 1416. 28-бет.

- 36 -

қанаттағы топқада қобалжу кірді) Сол уақытта сендерден

екі топ, уайымдап үрейленді. Сондай-ақ Алла ол екеуінің

жәрдемшісі еді. Мүміндер, Аллаға тәуекел етсін»79

.

Осы Ухуд шайқасында Пайғамбарымыздың кҿкесі Хамза

шейіт (шаһид) болады.

Абу Суфянның Һинд деген ҽйелі Бҽдір шайқасында ҿлген

ҽкесі мен ағасының кегін алу ниетімен, Хамзаны ҿлтіруге

Уахши деген қара нҽсілдіні дайындайды. Шайқастың қызу

үстінде Уахши Хамзаны сыртынан аңдып жүріп ҿлтіреді.

Бул уақт Жубайр құлы баяғи Уахши

Хадрати Хамзани шаһид етди.

Ухудниң уси суғишинде

Исламдан шаһид булди житмиш дане.

Осы соғыста Пайғамбар арыстаны Хамзадан жҽне 70

сахабасынан айрылды80

.

Бұл шайқаста мұсылмандар бірінші жеңіп, дегенмен

мүшріктер қайтадан екінші мҽрте соққы бергенде жеңіске

жетті. Мұсылмандар олжаға қызығып, ҿз орындарын тастап

олжаға жүгіргендіктері себепті жеңіліс тапты.

79

Құран Кҽрім қазақша мағына жҽне түсінігі. Аударған Халифа Алтай. Сауд

Арабия, Медине 1991. 65-бет. Али Имран сүресі, 121-122 аяттар. 80



Сауд Арабия. 1416 һ. 28-бет

- 37 -

Хайбар қиссасы

Хайбар – Мҽдине мен Сирия жолы үстіндегі бау-бақшалы

ҿңір еді. Бұл жерді яһудилер мекендейтін81

. Бұл қиссада Ислам

тарихында болған ҽйгілі оқиғалардың бірі. Бұл қисса жайында

Шҽді тҿре Жҽңгірұлы жырлаған. Шҽді тҿренің 1910 жылы

Қазандағы «Домбровский» баспаханасынан «Хайбар қиссасы»

деген кітабы шыққан. Кітап он үш беттен тұрады екен. Қазіргі

таңда бұл кітап ҰҒА-ның кітапханасында сақтаулы.

Сол кітаптан үзінді:

Яқинда Хайбар атли бир шаһар бар

Барчеси кафир жахуд турса дурлар

Жиналды асхабларның бари тамам

Барчеси булди бирмиң турт юз адам

Муғазға ибн Жҽбҽл туғин бериб

Атланди чар яримин хойрул ҽнҽм82

Хайбар шайқасы һижраттың жетінші жылы мухаррам

айында болды.83

81



Хайбар қиссасы. Шҽді тҿре Жҽңгір ұлы. Қазан. 1910. 83



Сауд Арабия. 1416 һ. 31-бет

- 38 -

Юсуф Зулайха (Жүсіп Зылиха) қиссасы

Құран жҽне Құран кҽрімге негізделген дін исламды

уағыздайтын кітаптардағы фольклоризм мҽселелері ҽлі күнге

дейін терең зертелмей жатыр. Соның бірі «Жүсіп – Зылиха»

дастанының Құрандағы Юсуф сүресіндегі Жүсіп пайғамбар

қиссасымен байланыстылығы.

«Жүсіп – Зылиха» дастанының қазақ ауыз ҽдебиетіне келуі

кҿп дҽуірлерді қамтиды жҽне бірнеше мҽселелер арқылы

зерттеуді талап етеді.

Жүсіп Зылиха дастаны гуманистік идеяға толы, қарапайым

кҿркем шығарма. Дастанның ауыз ҽдебиеті нұсқаулары мен

жазба түрлері де (сирия, араб, парсы ҽдебиетінде, түркі тілдес

халықтардың ҽдебиеттерінде) кездеседі.84

Дүние жүзілік аңызға айналып кеткен «Жүсіп – Зылиха»

дастанының сюжеті Иса пайғамбар туылмастан жеті ғасыр

бұрын пайда болған екен. Содан бері қанша заман ҿтсе де, бұл

дастан шығыс ақындарының кҿбінің шығармаларына ҿзек

болып келді. «Жүсіп – Зылиха» дастанын Фирдауси жазған

деген пікір бар, бірақ кейбір ғалымдар бұған қарсы.85

Дегенмен Фирдаусиден кейін «Жүсіп – Зылиха» дастанына

кҿптеген ақын – жазушылар қалам тартқан. Солардың бірі

Ҽбдірахмен Жҽми (1414-1492 ж.ж.). Жҽми жазған «Жүсіп-

Зылиха» дастанында тұрақты махаббат, шынайы адамгершілік

жайлы айтқан асыл ойлары тереңдей түскен.86

Алғаш Жүсіп пайғамбар туралы лирикалық ҽн-ҿлеңдер

негізінде жырланып келген болса, бірте – бірте дастан, қисса

үлгісінде кҿлемді туындыға айналған.

«Жүсіп – Зылиха» дастаны – шығыс ақындары кҿп

жырлаған, халық арасында кең тараған жыр. Қазақ тілінде

басылған нұсқалары «Қисса – хазірет Жүсіп ғалейһиссҽлҽм мен

84

Ғашықтық дастандар. Құрастырған. Ү.Субханбердиева. А., «Ғылым» 1994,

10-11 беттер. 85

«Ғашық – наме», Шығыс халықтарының желісіне құрылған қазақ

дастандары. А., «Жазушы» баспасы, 1976. 15-бет. 86

СССР халықтары ҽдебиеті. Хрестоматия. А., 1976. 43 бет.

- 39 -

Злиханың мҽселесі» деген тақырыппен 1898, 1901, 1904, 1907

жылдары Қазан университет баспасында, 1913 жылы

Домбровский баспасында, 1918 жылы «Орталық» баспаханада

Ш. Хусаинов мұрагерлері басып шығарған. Қиссаның соңында

«Қисса-и Мұса ғалейһиссҽлҽм мен Карун хикаясы» деген ҿлең

қосылып басылған.

«Жүсіп – Зылиха» жырын қазақ тілінде жырлаған

Жүсіпбек Шайхулисламұлы туралы кітап соңында мҽліметтер

берілген, онда: «Дастан қылып шығарушы қожа Жүсіпбек

Шайхулисламұлы Айтхожин тарих һижриҽтінің 1315 жылы

мухаррамның 21 күні жазылды, русшаның 1897 жылында»

деген.

«Жүсіп – Зылиха» дастанын тек қазақ халқы ғана емес түркі

тілдес халықтар жырлаған. Шығыс ақынадары жырлаған.

Жүсіптің туылған жері Канған елі. Бұл қазіргі Ирақ, Сирия

мемлекетттері орналасқан жерлерде.

Дастанның кіріспесінде, ұзын – ырғасында Ислам діні,

мұсылманшылық, Аллаһ тағала жайында, Жебірейіл періште

жайында да бар, пайғамбарларларды мадақтайтын шумақтар

кҿп кездеседі. Парсы ҽсіресе араб сҿздері кҿптеп кездеседі.

Дастанның негізгі идеясы діни, Ислам дінінің идеологиясын

негізге ала отырып адамгершілікті, гуманизмді уағыздайды.

Зылиханың Жүсіп пайғамбарға деген махаббаты жырланады.

Махаббат деген ұлы ұғымды Зылиханың Жүсіп пайғамбарға

деген махаббаты арқылы суретеледі.

Жүсіп пайғамбар жайында тек түркі тілдес халықтар ғана

жырламаған, сонымен бірге «Жүсіп – Зылиха» дастаны парсы,

араб тілдерінде де жазылған.

Жүсіп ол пайғамбар, Аллаһ тағаланың елшісі. Жүсіп

пайғамбар жайында Құран Каримде де сүре бар. Бірақ ақын –

жыраулар айтқандай ол дастан, жыр немесе хикая емес. Ол

Алланың сҿзі Қасиетті Құранның аяты, Аллаһ тағала Құранда

- 40 -

Юсуф (Жүсіп пайғамбар) сүресінде Жүсіп пайғамбарды

мұсылман қауымына үлгі еткен87

.

Осы себептерге байланысты дастанда Ислам тағылымдары,

пайғамбарларды мадақтау кҿбірек кездеседі.

Жүсіп пайғамбар ағайынды он екі ұл болады. Ҽкесінің аты

Яғқуб (Жақып) ол кісіде пайғамбар болған. Арғы атасы Исхақ

пайғамбар. Ибраһим пайғамбардың екі ұлы болған бірі Исмаил

екіншісі осы Жүсіп пайғамбардың атасы болып келетін Исхақ

пайғамбар.

Жүсіп пайғамбар жайында жазылған дастан қазақ еліне,

қазақ тілінде жетіп келгенше біраз ҿзгерістерге түскен.

Ұлттық Ғылым Академиясының кітапханасында Шейхул

Ислам ибн Юсуфбектің Қазанда 1915 жылы шыққан «Қиссаи

Юсуф алайһис сҽлҽм илҽн Зулайханың мҽсҽлҽси» деген кітабы,

жҽне араб тілінде жазылған «Юсуф Зулайха қиссасы» деген

кітап сақтаулы. Бұл кітап араб тілінде жазылған. Бірақ авторы

жҽне шыққан жері жоқ. 2409 папкада сақтаулы.

«Жүсіп – Зылиха» дастаны лиро – эпостық туындылар

қатарына жатады. Сонымен бірге мұсылманшылыққа тҽн

кейбір мҽселелер қозғалған. Сол замандағы Канған елінің

жағдайы, Жүсіп пайғамбар мен ағаларының арасындағы жағдай

кейін Жүсіп пайғамбардың Мысыр еліне келуі жайында

айтылған.

Дастандағы негізгі қозғалған мҽселе ол махаббат яғни,

Жүсіп пайғамбардың сұлулығы, сол сұлулыққа ғашық болған

Зылиха жайында.

Дастандарда «Жүсіп пайғамбар мен Зулайханың»

махаббаты жайлы айтылады. Ал Құран Кҽрім бұл махаббаттың

бастамасын Зулайха уҽзірдің ҽйелі бола тұра, күйеуінің кҿзіне

шҿп салмаққа дейін барағандығы жайлы айтады.88

Оның негізгі

себебі Жүсіп пайғамбар аса кҿрікті ҽрі ҿте сұлу жігіт болатын.

87

Құран Кҽрім, Юсуф сүресі. 88

Сонда.

- 41 -

Хазіреті Мұхаммед пайғамбар «Исра-Миғраж» оқиғасы

түні яғни Аллаһтың құзырына кҿтірелген түні, үшінші аспанда

Жүсіп пайғамбарды кездестіреді. Оны сипаттай келе оған

«сұлулықтың жартысы берілген» екен дейді.89

Яғни, Алам

пайғамбардың сұлулығының жартысы берілген еді. Себебі

Аллаһ Адам пайғамбарды Ҿзі жаратты.90

Осындай қасиеттерге

ие жігітке уҽзірдің ҽйелінің кҿңілі ауады.

Дастанның қысқаша мазмұны, Жүсіп пайғамбар он екі

ағайынды болады, дастанның бас жағында Жүсіп пайғамбармен

туысқан он ұл жҽне бір қыз деп келтірген:

Жоғарыда Жақып нҽби былайша деп,

Атасының жауабын тыңдады бек.

Он ұл, бір қыз туысқан мұныменен,

Барлығына айтады есітіп кеп.91

Ал, дастанның орта жағында Жүсіп пайғамбардың барлық

ағайыны ұлдар болған деген. Ақын Жүсіпбек, Жүсіп пайғамбар

Мысырда жүргенінде алдына ағалары келеді, автор солардың

сҿзімен он екі ағайынды екендігін айтқан:

Олар айтты: - Кінғаннан келдік- деді,

Он екі ұл бір кісіден едік, деді.

Бабамыз Ысхақ, атамыз Жақып нҽби,

Кҿп жылдай қайғы – қасірет кҿрдік, деді.92

Осы жайында Мұсылман ҽлеміне белгілі ғалым тарихшы,

тҽпсірші Ибн Касир «Пайғамбарлар қиссасы» кітабында былай

дейді:

89

Ислами кайнаклара гҿре пейгамберлер. Доктор Абдуллаһ Айдемир.

Бірінші басылым. Анкара 1991. 82-бет. 90

Истории о прароках от Адама до Мухаммада. Со слов Ибн Касира. М., –

Санкт-Петербург, «Диля» 2007. стр-152. 91

Қисса-и хазреті Юсуф алайһис сҽлҽм илҽн Зулайха мҽсҽлҽси. Шамсуддин

Хусаинов. Қазан. 1918. 92

Сонда.

- 42 -

أن يعقوب كان له من البنين اثنا عشر ولدا ذكرا و إليمهم تنسب أسباط 93 .بني إيرائيل كلهم، و كان أشرفهم وأجلهم يوسف عليه السالم

Аудармасы: «Яғқубтың (Жақып пайғамбардың) он екі ұл

баласы болады, олардың тегі Бани Исраилден, ең

құрметтісі, қадірлісі Юсуф (Жүсіп пайғамбар)

алайһиссәләм болған».94

Жүсіп пайғамбар Жақып нҽби ұлдарының ішіндегі ең

кҿрікті де кҿркем, балуан денелі болған.

Жүсіп пайғамбар жас кезінде түс кҿріп, түсінде Ай, Күн

жҽне он бір жұлдыз кҿреді, кҿрген түсін ҽкесіне айтқанда, Ҽкесі

Жақып пайғамбар жақсыға жорып ағаларыңа айтпа саған

жамандық істеп қоюы мүмкін дейді:

Жүсіп нҽби он бірге шыққан еді,

Жақып сушы қасында ұйықтап еді,

Ғажайып ұйқысында бір түс кҿріп,

Тағрифін атасынан сұрап келді.

- Түсімде толған ай мен күнді кҿрдім,

Он бір жұлдыз қасында бірге кҿрдім.

Он бір жұлдыз ол айға сҽжде қылды,

Тағрифін, ата, сізден сұрай келдім.

Ай ұлым, бұл түсіңіз мүбҽрҽк түс,

Құдайым берер сізге ниғмҽт уҽ күш.

Саған ғиззат уҽ рҽфғат қылар сүбхан,

Ешкімге бұ түсіңді айтпағын сіз.95

Ал Қасиетті Құрандағы Юсуф сүресінде де Жүсіп

пайғамбардың ай, күн жҽне он бір жұлдыз кҿргендігі жазылған

бірақ ол жұлдыздар айға емес, барлығы ҿзіне сҽжде етілгендігі

жазылған96

.

808م ص 8998، ابن كثري، دمشق "قصص االنبياء" 93

94 Пайғамбарлар тарихы. Ибн Касир. Дамаск. 1998. 208 бет.

95 Қисса-и хазреті Юсуф алайһис сҽлҽм илҽн Зулайха мҽсҽлҽси. Шамсуддин

Хусаинов. Қазан. 1918. 96

Құран Кҽрім, Юсуф сүресі

- 43 -

Бұл түс жайында Ибн Касир «Қисасул Ҽнбия»

«Пайғамбарлар тарихы» кітабында тафсиршілердің мына

сҿздерін келтірген:

يوسف عليه السالم وهو صغير قبل أن يحتلم، كأن احد عشر اىر "ا عبارة عن أبويه، كوكبا، و هم إشارة إلي بقية إخوته، والشمس و القمر و هم

97.قد سجدوا لهАудармасы: «Юсуф алайһис сәләм (Жүсіп пайғамбардың)

кәмелетке толмай тұрып кӛрген түсі: он бір жұлдыз ӛзінен

басқа ағалары екендігіне ишарат, ал күн мен ай ата – анасы,

олар оған сәжде етеді».98

«Ұлы Құран тафсирі» кітабында күнді Жүсіптің ҽкесі ал

айды анасы деп жазған. 99

Ибн Аббас радиаллаһу анһу пайғамбарлардың түсі уахи

дейді.

Жүсіп пайғамбардың дастанда ағалары жайында бірнеше

жерлерде жазылған, бірақ олардың есімдері келтірілмеген. Ибн

Касирдің «Ұлы Құран тафсирі» кітабында Жүсіп пайғамбардың

ағаларының есімдері келтірілген:

أب و " وقد جاء في حدي تسمية ه ا ادحد ع شر كوكبا فقال ا مام جعفر بن جرير حدثني علي بن سعيد الكندى ثنا الحكم بن ظهير عن السدى

أتى النبي صل اهلل عليه و سلم رجل : عن عبد الرحمن بن سابط عن جابرقاليا محمد أخبرني عن الكواكب : د يقال له بستانة اليهودي فقال لهمن يهو

التي رآها يوسف أنها ساجدة له ما أسماؤهما؟ قال فسكت النبي صل اهلل . عليه و سلم ساعة فلم يجبه بشيء ونزل عليه جبريل عليه فأخبرا بأسمائها

97

808م ص 8998، ابن كثري، دمشق "قصص االنبياء" 98

Пайғамбарлар тарихы. Ибн Кассир. Дамаск. 1998. 208 бет. 99

Ибн Касир, «Ұлы Құран тафсирі», ІІ-том. Дамаск 1993. 450 бет.

- 44 -

ذا هل أنت مؤمن إ: " قال فبع رسول اهلل صل اهلل عليه و سلم إليه فقالجريان، والطارق والديال، وذو الكتفين، : " قال نعم، قال" أخبرتك بأسمائها؟

فقال " والفرع, وقابس، ووثاب، وعمودان، والفليق والمصبح، والضروحورواا البيهقي في الدالئل من حدي سعيد . أى واهلل إنها دسمائها: اليهودي

100".بن منصور عن الحكم بن ظهيرАудармасы: «Он бір жұлдыз жайында имам Абу Жағфар

ибн Жарир былай дейді: Бұл хадис былайша мына кісілерден

келген: Али ибн Сағид ҽл-Киндидиге ҽл-Хакам ибн Заһирден,

оған ҽл-Сададан, оған Абдуррахман ибн Сабиттан, оған

Жабирден. «Бір күні Пайғамбарымызға (саллаллаһу алайһи уҽ

сҽллҽм) Бустана ҽл-Яһуди деген бір еврей кісі келіп: Ей,

Мұхаммед (саллаллаһу алайһи уҽ сҽллҽм)! Жүсіп пайғамбардың

түсіндегі ҿзіне сҽжде қылып жатқан он бір жұлдыздың

аттарын маған айтшы? Пайғамбарымыз (саллаллаһу алайһи

уҽ сҽллҽм) бір сағат үнсіз отырып, оған еш жауап бермеді.

Кейін Жебірейіл періште келіп олардың есімдерінің хабарын

жеткізді. Кейін пайғамбарымыз (саллаллаһу алайһи уҽ сҽллҽм)

адам жіберіп, оған: «Егер олардың есімдерін айтсам иман

келтіресің бе?»,-деді. Яһуди ия деді. Пайғамбарымыз

(саллаллаһу алайһи уҽ сҽллҽм):

1. «Жариян,

2. Ториқ,

3. Дәййәл,

4. Зул Кәтфәйн,

5. Қабис,

6. Уисәб,

7. Амудан,

8. Фалиқ,

9. Масбах,

100

150-ص. اجمللد الثاين. م8991-هـ8181ابن كثري، بريوت، " تفسري القرآن العظيم"

- 45 -

10. Дурух, 11. Фарғ»,-деді.

Яһуди: «ия, Алланың атымен ант етемін, бұл сол есімдер»,-

деді». ҽл-Байхақи «ҽл-Дҽлҽил» кітабында Захирден, ҽл-

Хакамнан Сағид ибн Мансурдың хадисінен риуаят еткен»101

.

Рабғұзидің «Қисса-сүл ҽнбийя-и» кітабында да Жүсіп

пайғамбардың бауырларының есімдері келген: «Жҽрбҽн, Тарқ,

Заял, Қаныс, Ғамудан, Филақ, Мҽсбих, Заруж, Фҽрғ, Осаб,

Зҽуҽл кҽтфин».102

Жүсіптің ҿзінің бір анадан туған інісі бар болатын оның аты

Бинямин. Ағайынды он бірі Жақыптың басқа ҽйелдерінен еді.

Юсуфтың он бір бауыры болған. Солардың ішінде

Юсуфтың бір анадан туған Бинямин деген кіші інісі болатын.

Қалған онның алтауы бір анадан, ал тҿртеуі басқа екі күңнен

еді. Олар Юсуф пен Биняминді кҿре алмайтын. Ҿйткені ҽкелері

Яғқуб (Жақып) ол екеуін қатты жақсы кҿретіндігі соншалық

оларсыз бір сағатта шыдай алмайтын. Кейде Юсуф ойнап

сыртқа шығып кетсе, оны қайтадан қасына шақырып алатын.103

Кҿре алмаушылықтың салдарын Жүсіпті ағалары ҿздерімен

алып кетіп, құдыққа тастап, ҽкелеріне қасқыр жеді дейді. Оны

саудагерлер тауып алып, Мысырға алып кетеді, сонда оны құл

ретінде сатып жібереді. Сатқан кісінің есімін Ибн Касир

кітабында «Малик ибн Заър ибн Нууайб ибн Ғафқа ибн Мадйян

инб Ибраһим» деп жазған. Дұрысын бір Алла біледі.104

Бұны

Патшаның уҽзірі сатып алады.

Жүсіпті сатып алған адам Мысырдың асыл

тұқымдыларынан еді. Патшаның уҽзірі ҽрі қазына басшысы

болатын. Ибн Исхақ сатып алған адамның есімін «Итфир бин

101

Ибн Касир, «Ұлы Құран тафсирі» ІІ-том. Дамаск 1993. 450 бет. 102

Рабғұзи. Қисса-сүл-ҽнбийя-и. Адам-Атадан Мұхаммед ғалайһи-

уҽссҽлҽмға дейін. А., 2006. 76 бет. 103

Пайғамбарлар қиссасы. Құрастырғандар: А.Қадыров, Ж.Жакипов,

Қ.Қыдыралыұлы. А., 2007. 122-бет. 104

«Қисасул ҽнбия» (Пайғамбарлар қиссасы) Ибн Касир. «Дар Ибн Касир»

баспаханасы. Бейрут, Дамаск. 1427 һ. 258-бет.

- 46 -

Рохиб» дейді.105

Дегенмен Ибн Касир тарихының негізгі асыл

нұсқасында сатып алушының есімі «Қитфир» деп жазылған.106

Ал 2007 жылы Ресейде «Диля» баспасынан шыққан

«Пайғамбарлар қиссасы» кітабында сатып алушыны «Атфир»

деп айтқан.107

Сахабалар Ибн Аббас пен Ибн Масъуд Жүсіпті

20 дирһамға, Мужаһид 22 дирһамға, ал Икрима жҽне Мухаммад

бин Исхақ 40 дирһамға сатып алды дейді. Анығы бір Аллаға

аян.108

Бұл уақытта Мысырдың патшасы Раййан ибн ҽл-Уалид

болатын. Раййан «Амалиқтық» еді. Жүсіпбек дастанда

патшаның есімі «Риян» деп айтқан. Итфирдің ҽйелінің есімі

«Раъил, немесе Райил» еді. «Зулайха» оның есімі емес лақабы

болатын. Кейбіреулер ҽйелдің есімі «Юнус қызы Фака» деп

айтады. Бұл сҿзді ҽс-Сағлаби Аби Һишам ҽр-Рифағиден

естігендігін айтады.109

Дастанда патша үйінде жүреді кейін, оны Зылиха түсінде

үш рет кҿретіндігі келген. Зылиха Мағрип елінің патшасының

қызы деп келтірілген. Патша қызы үшін Мысыр еліне келіп

Жүсіпті құлдықтан босатып сатып алады. Еліне ҽкеледі, қызы

Зылихаға тапсырады.

Зулайха патшазаде Таймус қызы

Ол Таймус патша еди күнбатусда

Зылиха мағрип шахтың қызы еді,

Ел-жұртының аузында сҿзі еді.

Мекені Зылиханың мағрип еді,

Арасы Мысыр менен кҿп жер еді.110

105


баспаханасы. Бейрут, Дамаск. 1427 һ. 258-бет. 106

Сонда. 258-бет 107


Санкт-Петербург, «Диля» 2007. стр-147. 108



Сонда. 258-бет. 110

«Қиссаи Юсуф алайһис сҽлҽм илҽн Зулайханың мҽсҽлҽси» Шейхул

Ислам ибн Юсуфбек. Қазан 1915.

- 47 -

Бұл Жүсіпбек Шайхулисламұлының жазғаны. Мағрип араб

сҿзі қазақша күнбатыс деген мағына береді. Жүсіпбек ақын

Зылиха мағриптан деген.

Ҽбдірахман Жҽмидің «Жүсіп Зылихасында» бұл кҿрініс

былай суреттелген:

Базарда

Бақ дегенді байқамайсың ҿзің де,

Жан досыңа жолыққан бір кезіңде.

Ҿнбойыңды ҿзге бір от жылытып,

Кетесің ғой дүниені ұмытып!

Хан-базарға Жүсіпті ҽкеп сатқанда,

Үймеледі жастар түгіл, қарттар да.

Бай-манаптың бҽрі түгел тамсанды,

Жаршы жігіт жан дауыспен жар салды:

«Ал, ағайын, қане кімге құл керек?

Құл дегенмен — оның жҿні бір бҿлек!

Кҿрік қандай, иық қандай, тіл қандай,

Сұлулықтың бҽрін соған жиғандай.

Оның айтқан жай ғана бір сҿздері

Таң нұрындай жадыратар ҿзгені!»

Кҿрген бойда жас жігіттің дидарын,

Біреу келіп кҿтерді алтын шиланын.

Бағасынан асып-түсіп басқаның,

Біреу келіп, ұсынды асыл тастарын.

Жанталасып не бір мықты дҽулерің

Тастады ҽкеп қымбат дҽрі-дҽрмегін.

Бірте-бірте бақ таласып, ашынып,

Жатты бҽрі бір-бірінен асырып.

Бірмезгілде тыйа қалды қалың ел,

Зылиха ару асып түсті бҽрінен!

Соған қарай қалды кҿздер үңіліп,

Айтар сҿзі кҿмейіне тығылып.

«Мырзам,— деді ол қасындағы тҿреге,

— Сен сатып ал, бағасын да елеме».

Тосын сҿзден қалды мырза абыржып:

- 48 -

«Сҽулешім-ау, бұл мен үшін ауыр жүк.

Жинағанда байлығымның барлығын

Жартысына да жетпейді ғой ҽлгінің».

Қобдишасы бар арудың керемет,

Оны керсе жұлдыздар да сҿнер ед.

Дуниедегі не бір асыл маржандар

Қасында оның қалар еді арзандап.

«Қимайтыным: қолдың кірі — зат па еді,

Бер де осыны, құлыңды алып қайт!»— деді.111

Бұл мҽліметтер Ұлттық Ғылым Академиясының кітапха-

насында «Юсуф-Зулайха қиссасы» деген араб тіліндегі кітапта

да бар. Ол кітапта мынадай мҽліметтер жазылған:

Ибн Аббас айтты: «Бұл қиссаның негізгі себебі Зулайханың

кҿрген түсі. Зулайха Мағриб елінің патшасы Таймустың қызы

еді. Ол заманда одан ҿткен сұлу болмады. Ол Юсуфтың суретін

түсінде кҿріп, оған қатты ғашық болады. Қыздың ақылы кетіп,

түсінде кҿрген жігітке қатты ғашық болады. Ол кезде қыз тоғыз

жаста болатын. Оның түрін кҿрген ҽкесі қызына не болды деп

сұрады. Сонда қыз: мен түсімде бір сұлу жігітті кҿрдім. Ондай

сұлу жігітті дүниеде кҿрген емеспін. Ҽкесі оған: егер оның қай

жер екендігін білгеніңде саған ҽкеліп берер едім деді. Екінші

жылы қыз түсінде сұлу жігітті жҽне кҿрді. Қыз оған: сені қай

жерден іздеймін деді. Жігіт: мені Мысыр елінен табасың деп

жауап берді. Түсінде кҿргенін ҽкесіне айтты112

.

1976 жылы Алматы «Жазушы» баспасыннан шыққан

«Ғашық-наменің» Ү.Субханбердиева жазған алғысҿзінде:

«Жүсіп кҿп жылдардан кейін Мысыр патшасының ҽйелі

Зылихаға қызметші болады.... Ақыры Жүсіп Мысыр еліне

патша болып, Зылиханы алады....»,-деп жазылған.

Кейін соңғы жақтарында Зылиха мен Жүсіп пайғамбардың

үйленіп, он екі ұлдары болғандығы жазылған. Ағаларымен

111

СССР халықтары ҽдебиеті. Хрестоматия. А., 1976. 47-48 беттер. 112

Юсуф Зулайха қиссасы. ҰҒА-ның кітапханасы. 63-64 беттер. 2409 папка.

- 49 -

кездесетіндігі де жазылған. Канған елінен келген ағаларымен

жҽне ҽкесімен жүздеседі.

Дастанды ақын Жүсіпбек Шайхулисламов былайша

бітірген:

Бір күндері Зылиха дүние салды,

Зылиха ҿліп, Жүсіп жесір қалды.

Жаназалап кҿмбекке Зылиханы,

Шаһардың барша жұртын жиып алды.

Содан соң кҿп ұзамай Жүсіп ҿліп,

Шаһары ренжіді аштық болып.

Сүйегін ҿз жеріне алып кетті,

Мысалымға Риянның ҿзі келіп.113

Ал Қасиетті Құрандағы аяттарда Жүсіп пайғамбардың

Зылихаға үйленгендігі жайында жоқ. Бірақ оқиғаның Мысыр

жері екендігі айтылған. Зылиха аты аталмаған, тек ҽйел деп

жазылған. Тафсирлерде ол ҽйелді патша уҽзірінің ҽйелі деп

жазылған.

Итфир қайтыс болған соң Жүсіп оның орнына отырады,

қазыналық істі басқару Жүсіпке беріледі. Итфир о дүниелік

болған соң, Жүсіп оның ҽйелі Зулайхаға үйленеді. Зулайхаға

үйленген уақытта ол ҽлі еркек кҿрмеген екен. Итфир қарт

болған ҽрі Зулайхаға баруға шамасы болмаған кҿрінеді.114

Уҽзір

балалары жоқ егде тартқан кісі еді115

Зулайха Жүсіптен екі бала

тапты. Ол екеуін «Афраим» жҽне «Манша» немесе «Минша»

деп атады. Мысыр патшасы Жүсіпке үлкен сенім артатын, ҽрі

оны сарай істеріне араластыратын. Жүсіп саясатқа араласып

113

«Қиссаи Юсуф алайһис сҽлҽм илҽн Зулайханың мҽсҽлҽси» Шейхул

Ислам ибн Юсуфбек. Қазан 1915. 114




Қ.Қыдыралыұлы. А., 2007. 124-бет.

- 50 -

ҽділ үкім жүргізді. Жүсіпті жергілікті халық ҿте қатты жақсы

кҿретін.116

Жүсіпбектің жазған дастанындағы:

Сүйегін ҿз жеріне алып кетті,

Мысалымға Риянның ҿзі келіп,-деген қатарларға жүгінер

болсақ. Жүсіптің сүйегін ҿз еліне Мысыр патшасы Риян алып

кетті дейді.

Жүсіп қайтыс болғанда бауырлары оны жерге тапсырды.

Мұса пайғамбар Жүсіптің сүйегін ҽкесі мен атасының жатқан

жеріне апарып кҿмгенге дейін, Мысырда жатты.117

ألقي يوسف في الجب وهو ابن : و قال مبارك بن فضالة، عن الحسن"سبع عشرة سنة، وغاب عن أبيه ثمانين سنة، وعاش بعد ذلك ثالثا وعشرين

118.سنة، ومات وهو ابن مائة وعشرين سنة

Аудармасы: «Мубарак ибн Фадала, Хасаннан былай

дейді: «Құдыққа тасталғанда 17 жасар еді, Әкесін 80 жыл

кӛрмеді, одан соң 23 жыл ӛмір сүрді, 120 жасында қайтыс

болды».119

Жүсіп пайғамбар жайындағы негізгі, асыл нұсқа араб

тілінде болған, кейін парсы тілдерінде жазылған, одан ҿтіп

бізге Орта Азияға жеткен.

Бізге келемін дегенше «Жүсіп – Зылиха» дастаны бірнеше

ҿзгерістерге түскен. Шығыста бір ақынның жырлаған

тақырыбын жҽне бір ақынның жырлауы, қайта ҽңгімелеуі ол

ертеден қалыптасып келе жатқан дҽстүр. Бұл жайында

М.О.Ҽуезов былай дейді: «Олар біреуінің тақырыбын біреуі

алуды заңды жол еткен. Тек алдыңғының ҿлеңін алмай жҽне

116




Санкт-Петербург, «Диля» 2007 г. стр-173. 118

810-م ص8998، ابن كثري، دمشق "قصص االنبياء" 119

«Пайғамбарлар қиссасы», Ибн Касир, Дамаск 1419 һ. 240 бет.

- 51 -

кҿбінше алдыңғы айтқан оқиғаларды негізінде пайдаланса да

кҿп жерде ҿз еркімен ҿзгертіп отырып, тыңнан жырлап

шығаратын болады....»120

Исра-Миғраж қиссасы

«Исра» " سراءا" араб тілінде түнде жүру ал «миғраж»

"المعراج" аспанға кҿтерілу деген мағына береді. Исра-Миғраж

оқиғасы Ислам тарихындағы ең ҽйгілі оқиғалардың бірі.

Қазақта Пайғамбар тарихын жырлаған ақын-жыраулар аз

емес. Исра-Миғраж қиссасы негізінен Пайғамбар тарихынан

алынады. Себебі бұл оқиға пайғамбар тарихымен, ислам

дінімен тығыз байланысты.

Шамсуддин Хусаиновтың Қазанда «Центральная»

баспахана-сынан 1917 жылы «Хазіреті Расулдың миғражға

қонақ болған-дығы» атты кітабы жарық кҿрген. Бұл кітап

қазіргі таңда Ұлттық Ғылым Академиясының кітапханасында

сақтаулы.

Сол кітаптан үзінділер ұсынамыз.

Бір күні уз уйинде Расулулла

Дусинбе кишесинде уйуқтаб жатди

Жибрайил фариште уйка кириб

Суйлайди мустафани инди уятиб

Дустингиз қонақға бу кун килсун диди

Фурақ минуб дустине журмак булди

Фариште жибрайил тизкин тутди

Расулулла фурақни минуб алиб

Мунда масжид Ақсаға бариб кирди121

Исра деп Пайғамбарымыз Мұхаммедтің түнде Меккеден

Ақса мешітіне (қазіргі Палестина жеріне, Ақса мешіті осы

120

М.О.Ҽуезов, Абай Құнанбаев. Мақалалар мен зерттеулер. А., «Ғылым»,

1967, 181-182 беттер. 121

«Хазіреті Расулдың миғражға қонақ болғандығы». Шамсуддин

Хусаинов. Қазан. 1917.

- 52 -

күнге дейін бар) барғандығы. Ал Миғраж Ақса мешітінен

аспанға Алла тағаланың құзырына кҿтерілуі122

.

Исра миғраж оқиғасы жайында Құранда келтірілген:

«Құлын (Мұхаммедті ) бір түні ӛзіне белгілерімізді

кӛрсету үшін Масжид Харамнан біз айналасын мубарак

қылған масжид Ақсаға апарған Алла, әр түрлі кемшіліктен

пәк» 123

(Мұхаммед пайғамбарды бір түні Жебірейіл періште

арқылы Бураққа мінгізіліп Харам мешітінен Ақса мешітіне

апарылып, ол арадан да кҿкке кҿтеріліп, бір демде адам

баласының ҿлшеулі сезімінен тыс дҽрежеге ие болып қайтқан

«Миғраж» уақиғасы.)124

Сонда масжид Ақсағе бариб кирди

Жийулған пайғамбарниң бҽрин курди

Алланың елшісі Бураққа мініп, Жебрейіл періштемен

Иерусалимге Ақса мешітіне келді. Онда басқа пайғамбарлармен

бірге мешітке кірді. Онда бүкіл пайғамбарға имам болып екі

ракат намаз оқыды.125

Бұдан соң Жебірейіл періштемен бірге Бураққа мініп

аспанға кҿтеріледі. Осы Ақса мешітінде бүгінгі күнге дейін

аспанда кҿтеріліп, жерге бір шеті тимей тұрған тас бар. Бұл тас

сонай Исра-Миғраж түнінен бері кҿтеріліп тұр.

Лаухул махфуз сидратул мунтаһини

Хабибим сайран қилиб курсун диди

Алланың Елшісі пайғамбарлармен бірге намаз оқып болған

соң аспан дүниесіне кҿтеріліп онда Адамды кҿрді. Аспанның

екінші қабатына кҿтеріліп онда Иса мен Яхйя, үшіншіде Юсуф,

тҿртіншіде Идрис, бесіншіде Һарунду, алтыншы аспанда

122

Мухаммад да благославит его Аллах и приветствует. Сафи ар-Рахман

аль-Мубаракфури. М., 2001. 102-бет. 123

Құран Кҽрім Исра сүресі, 1-ші аят. 124

Құран кҽрім қазақша мағына жҽне түсінігі. Аударған Халифа Алтай. Исра

сүресі. 282-бет. 125

Мухаммад да благославит его Аллах и приветствует. Сафи ар-Рахман

аль-Мубаракфури. М., 2001. 103-бет

- 53 -

Мұсаны, жетіншіде онымен Ибраһим пайғамбар кездесті. Бұдан

соң «сидратул мантаһаға» жетті126

.

«Сидратул мунтаһа» араб сҿзі. Харлампий Баранов бұл

сҿзді «лотос крайнего предела» деп аударған.127

Сонымен бірге

«сидратул мунтаһа» - жҽннаттағы ағаш128

деген де мағына бере-

ді.129

Бейрут католик шіркеуі шығарған «Мунжид» сҿздігінде

«сидратул мунтаһа» аршының130

оң жағындағы ағаш деп

келген.131

Жибрайил айтди сунда йа Мухаммад

Шу сенсин Хамид уа Махмуд уа Ахмад

Сиздан узка һич кимге лайиқ имас

Даркаһимға қунақға чақирған соң

Хурматиңга умматиң бердим сениң

Усундай ҽмир қилди Құдай унда

Беш намаздин исламға бирди сунда

Пайғамбар садратул мунтаһадан соң «байтуль маъмурға132

»

кҿтерілді. Онда Жебірейіл періштені ҿз суретінде кҿрді.

Раббысы оныменмен тілдесті. Кейін намазды парыз етіп

берді.133

Алғашқыда намаз адам баласына күніне 50 мҽрте етіп

берілген болатын. Пайғамбарымыз Мұхаммед Мұса

пайғамбарды қайтар жолында кездестіріп сҿйлесіп, Раббысына

126



Сауд Арабия. 1416 һ. 17-бет 127

Арабско-русский словарь. Х.К.Баранов. М., 1977. 352-бет. 128

Ҽл-Байан. Бүйүк арабша түркше лұғат. ІІ-том. Ариф Еркан. Стамбұл.

2004. 1372 бет. 129

املعجم الوسيط ҽл-Мұғжам ҽл-Уасит. Каир. 2004. 423 бет. 130

Кітабымыздың 112 бетін қараңыз. 131

Ҽл-Мунжид фил луғати уал ағлам. Бейрут. 2003. 326 бет. 132

Аспандағы періштелердің қағбасы. Олар соған қарап намаз оқиды, тауап

етеді. 133



Сауд Арабия. 1416. 17-бет.

- 54 -

қайта келіп, күніне 50 мҽрте ауыр болуы мүмкін деп,

қысқартуын сұрайды. Рабысының құзырына ҽр барған сайын 5

мҽрте қысқартады. Ақыр соңы намаз күніне бес мҽрте болып

қысқартылады.134

Қыдыр ата – ақиқат пен аңыз арасында

Қазақтар Ұлыс күнді «жыл басы» санайды135

. Бұл күн –

аспан денелері ҿздерінің ең бастапқы нүктелеріне келіп, күн

мен түн теңелетін, жан-жануарлар тҿлдеп, адамдардың аузы

аққа тиетін, жер үстіне шаттық орнаған күн. Қазақ елі осы күнді

«Ұлыстың ұлы күні – ұлыс күн» деп атаған. Грегориан

күнтізбесі бойынша ескіше – 9 наурыз, жаңаша 21-нен 22-не

қараған түн осы күнге сҽйкес келеді136

. Халқымыздың

мифологиялық түсінігі бойынша 21 наурыз түні даланы Қызыр

аралайды екен. Сол себепті осы түн «Қызыр түні» түні деп

аталады137

.

Қыдыр мұсылман елінде ел аралап жүрген адам бейнелі

«ҽулие», адамға «қамқоршы», «дҽулет» беруші. Діни наным

бойынша ҽр бір нҽрсенің иесі болады-мыс. Мысалы: «құт»,

«дҽулет», «ырыс». Олар түрлі құс, адам, жҽндік бейнесінде ел

кезіп жүреді-міс. Солардың бірі Қыдыр138

.

Қыдыр (Қызыр) ата бүкіл халықтың қамқоры, оларға

жақсылық жасаушы, ырыс, құт, несібе ҽкелуші, бақыт, береке,

ҿмір сыйлаушы қасиет иесі, кемеңгер, ҽулие, кҿріпкел,

жарылқаушы қарт. Ол Ұлыстың ұлы күнінде ҽр елге келіп, ҽр

шаңыраққа соғып бата береді. Міне сондықтан ҽр үй Қыдыр

атаның жолын күтіп, ҿздерінің жанын да, тҽнін де, киер киім,

ыдысы мен бұйымдарын да таза ұстауға тырысады. Үйдің іші-

134




Наурыз жаңғырған салт-дҽстүрлер. Құр: М.Қазбеков. А, 1991.13-бет. 136

Сонда, 10-бет. 137

Сонда, 13-бет. 138

Қазақ-Совет энциклопедиясы. 7-том. 74-бет.

- 55 -

сыртын, қора-қопсыны тазартып, ағаш егіп, ҿсімдікке су құяды.

Мұсылман қауымы мұндай үйге Қыдыр ата түнеп немесе бата

беріп кетеді деп түсінген. «Қыдыр қонған», «Қыдыр дарыған»

деген сҿздер осындайдан шыққан139

.

Осы жҽне осыған ұқсас сҿздерді бұдан да басқа қазақ

халқының салт-дҽстүрлері мен, ҽдет ғұрыптары жайлы,

наурызға байланысты кітаптардан кездестіруге болады140

.

Алдымен осы «қыдыр» немесе «қызыр» сҿзіне тоқталар

болсақ. Араб тілінде ض «дод» деген ҽріп бар. Негізінде бұл

ҽріп қазақ тіліндегі «д» жҽне «з» д+з ҽріптерінің қосындысы

арқылы шығатын ҽріп. Хидыр خضر. Осы себепті қазақшаға еген

бұл сҿз кей жерде «қыдыр» басқа бір жерлерде «қызыр» болып

жазылып жатады.

Хызыр сҿзін қазақшаға аударсақ жасыл адам деген мағына

шығады. «Хадар» – арабша жасыл деген сҿз. «Хадрауат» -

жасыл кҿкеністер.

Бұл кісінің Хыдыр деп аталуына бірнеше дҽйектемелер бар.

Хыдыр егер бір жерге отырып кейін ол жерден тұрып кеткенде,

ҽлгі отырған жері жап-жасыл боп қалады екен. Бұған

байланысты Бұхариде мынадай хадис келтірілген: Ҽбу

Һурайрадан (Аллаһ оған разы болсын). Пайғамбар «Хадырдың

(хадыр141

) аталу себебі, ол аппақ жерге142

отырғанда, оның

арқа жағында кҿк майса жайқалар еді»,-деген»143

.

Екіншіден, ол кісі жасыл киім киіп жүрген екен. Осы

себепті жасыл адам яғни, хыдыр деп аталып кеткен екен.

Ҽл-Фараби Қыдыр ата жайлы былай дейді:

139

Қазақ халқының салт-дҽстүрлері. Кенжеахметұлы Сейіт. А, 2005. 221-бет. 140

Қараңыз, Қазақ халқының дҽстүрлері мен ҽдет-ғұрыптары. Жауапты

редакторы: тарих ғ.д. пр. С.Е.Ҽжіғали. А., 2005. 17-18 беттер, «Қош келдің

наурыз. А., 1993. 22-бет 141

«Хадыр» - жасыл деген сҿз. 142

Бұл жерде ҿсімдіксіз тақыр жер туралы айтылған. 143

Сахих ҽл-Бұхари. Ықшамдалған нұсқасы. А., 2008. 455 бет.

- 56 -

«Егер бір жерге намаз оқыса, айналасы жап-жасыл болып

кететін еді. Осы себепті Хыдыр деген атқа ие болған»144

.

Hızır (Arapça: الخضر al Khidr; Yeşil adam), İbrâhimden sonra

yaşamış bir peygamber veya veli. Avrupa ve Asya kıtalarına hâkim

olan Zülkarneynin askerinin kumandanı ve teyzesinin oğludur.

İsminin, Belkâ bin Melkan, künyesinin Ebü'l-Abbâs olduğu ve

soyunun Nûh aleyhisselâmın Sam isimli oğluna dayandığı

bildirilmiştir. Bazıları da Hızır aleyhisselâmın İsrâiloğullarından

olduğunu söylemiştir. Hızır lakabıyla meşhur olmasının sebebi, kuru

bir yere oturup kalktığı zaman, oranın yeşerip yemyeşil olmasıdır145

.

Қазақша аудармасы: «Хызыр араб сҿзі, Жасыл адам деген

мағына береді. Хызыр Ибраһим пайғамбардан кейін ҿмір

сүрген бір пайғамбар немесе уҽли. Зулқарнайнның ҽскербасы ҽрі

бір ҽпкесінің ұлы болған. Есімі Бҽлка ибн Мҽлкан болғандығы

айтылады. Лақаб аты Ҽбул Аббас. Нұхтың ұлы Самның

ұрпағынан. Кейбіреулер Хызырдың Бҽни Исраил қаумынан

болғандығын айтады. Хыдыр аталуының себебі егер бір жерге

отырып кейін ол жерден тұрып кеткенде, ҽлгі отырған жері

жап-жасыл болады екен.».

إيليا بن ملكان بن عامر بن شالح بن أرفخشد بن/ والخضر هو النبي وتحّول قيل دنه جلس على فروا بيضاءسام بن نوح، وسبب تسميته بالخضر

وقيل دنه لونها إلى أخضر ، وقيل إنه عندما يصلي تخضر ادرض من حوله ، .. 146جرجس/ يرتدي مالبس خضراء ، ويُعرف بالنبي

Қазақша аудармасы: «Араб клубы сайтында Хыдыр есімі

жайлы мынадай мҽліметтер берілген: Илия ибн Мҽлкҽн ибн

Амир ибн Шалих ибн Арфахшад ибн Сам ибн Нух. Оның Хыдыр

аталу себебі бір ақ жерге отырса, ол жердің түсі жасылға

144

«Китаб ҽл-Миллҽ уа нусус ухра» Ҽбу Насыр Ҽл-Фараби. Бейрут. Dar El-

Mashreq publishers (Imprimerie Catholique) P.O.B. 946, Beirut, Lebanon. 1968.

102-бет. 145

http://tr.wikipedia.org/wiki/Hızır 146

http://www.arabiclub.net/arabi/showthread.php?t=154766

http://tr.wikipedia.org/wiki/Hızır

- 57 -

айналар еді. Намаз оқыған жері де жасыл болатын. Жҽне

үстіне жасыл киім киіп жүретін. Оны Жҽржҽс пайғамбар деп

те атайтын».

Харлампий Барановта ҿзінің (Арабско русский словарь)

сҿздігінде: «Хидр – пророк Илья» деген мҽлімет берген147

.

Қазақтың салт-дҽстүріндегі қыдыр атаға үңілер болсақ, ол -

ҽулие, кҿріпкел, жақсылық беруші, бата беруші. Ҽйтеуір бар

жақсылықты адамзатқа дарытушы. Дегенмен бұл сҿздердің

аңыз-ҽпсҽнҽға ұласып жатқан жерлері де баршылық.

Ал, Селезнев Г. Жҽне Селезнева А. ҿздерінің (Духи и души

в традициях народного ислама сибири (к изучению

религиозного синкретизма в малых локальных культурных

комплексах) атты кітаптарында Хызырға байланысты мынадай

мҽліметтер келтіреді:

Другой яркий образ, представления о котором довольно

устойчиво бытуют в деревнях Уленкуль и Черналы это Казыр-

ата. Он представлялся в виде существа антропоморфного

вида, старика в белой одежде с посохом. Казыр-ата мог

появиться во сне и предсказать будущее, а мог явиться

путнику и показать правильную дорогу. В то же время

имеются сведения о том, что он невидим или предствлен в

образе собаки или кошки белого цвета. Его образ двойстве-нен:

он и плотен и бесплотен, и видим и невидим. В любом случае

это добрый к людям дух или образ. Если кто-то видел белую

кошку или собаку или кому-то было видение человека в белом,

похожего на Казыр-ата, то это - доброе предзнаменование.

Имеются представления, что Казыр-ата является также

покровителем домашних животных: коров и лошадей.

Не подлежит никакому сомнению, что прототипом образа

Казыр ата, бытующего в по-верьях тарских татар является

знаменитый ал-Хадир (ал-Хидр, Хизр/Хезр/Хизыр, Хи-

дир/Хызыр, Хиджир, Кидар) - распространенный персонаж

устных преданий и мусульманской книжной традиции.

147

Арабско русский словарь. Х.Баранов. Ташкент. 1994. 224 бет.

- 58 -

Известный в преданиях почти всех мусульманских народов, в

тюркоязычной среде он получает титул Ата - отец. В

народных рассказах и общемусульманской традиции герой

предстает в двойном аспекте - материально-телесном и

бестелесно-духовном, сочетает в себе мифическое и

событийное, действительное и чудесное. Как духовность -

незрим, даритель небесных благ, воплощает плодородие; как

телесность - зрим, подлинный человек, смертен, описывается

как белобородый старец, путешествующий с посохом из

страны в страну. По мнению исследователей, под именем ал-

Хадир (Казыр-ата) скрывается сложный образ доисламского

мифологического персонажа. Скорее всего, этот персонаж

представляет собой собирательный образ природы во всем ее

многообразии, выраженный через символику цвета, числа и

т.д. (Ислам на территории…, 1999. С. 91-93).

В Средней Азии со святым Хызром повсеместно была

связана земледельческая обрядность, а сам герой считался

подателем изобилия. Здесь существовал обряд, согласно

которому на кучу обмолоченного зерна клался кусок глины, для

того, чтобы Хызр (Хыдыр) взглянул на собранное зерно или

коснулся его рукой - это должно было увеличить урожай

(Басилов В.Н., 1970. С. 22; Снесарев Г.П., 1969. С. 223)148

Демек, Қыдыр сонау заманнан ҿмір сүріп келе жатқан ұлы

ҽулие қатарынан болды. Одан басқа жан менен тҽн сыйлаушы.

Ал ҿзі болса мҽңгі ҿмір сүретін секілді. Енді осы нҽрселердің

шындыққа қаншалықты жақын екендігін зерттеп кҿрелік.

Қыдыр атаға тоқталмас бұрын пайғамбарлар жайлы сҿз

жүргізбегеніміз дұрыс болмас. Себебі Қыдыр атаның есімі

пайғамбарлардың қатарынан да кездеседі.

148

А.Г. Селезнев, И.А. Селезнева. Духи и души в традициях народного

ислама сибири (к изучению религиозного синкретизма в малых локальных

культурных комплексах) Россия, Омск, филиал Объединенного института

истории, Филологии и философии, Сибирский филиал института

культурологи.

- 59 -

Пайғамбарлардың қиссаларында, Мұса пайғамбар мен

Хыдырдың (Қыдыр ата) қиссасы келген. Сондай-ақ бұл оқиға

Құран Кҽрімде Кҽһф сүресінің 60-82 аяттарында баяндалған.

Хыдыр мен Мұса пайғамбардың қиссасын Ибн Касирдің

(Қисасул ҽнбия) кітабынан келтірейік:

Имам Бұхаридің айтуынша, Убай ибн Каъб Ин Аббастан

мына хадисті келтіреді: «Бір күні Мұса пайғамбар Бҽни Исраил

қауымына уағыз айтып тұрғанда, одан: «Адамдардың ең

білімдісі кім?» - деп сұрайды. Сонда пайғамбар «Мен» деп

жауап береді. «Аллаһ біледі» деп айтпағандығы үшін, Аллаһ

тағала Мұса пайғамбарды айыптайды. Оған уахи етіп, Аллаһ

былай дейді: «Екі теңіздің қосылған жерінде бір пендем бар, ол

сенен білімдірақ». Сонда Мұса: «О Раббым! Оны қалай

табамын?» – дейді. Оған: «Себетке балық салып ал, балақты

қай жерде жоғалтсаң, оны сол жерден табасың»,-деп жауап

қайтарылады»149

.

Сонымен Мұса жолға шығып, жанына қызметкер ретінде

Юшаъ ибн Нун150

деп аталатын бір жас баланы серік етіп

ертіп алады.

«Сол уақытта Мұса қызметкеріне: «Екі теңіздің

қосылған жеріне жеткенге дейін тоқтамаймын немесе жаяу

жүріспен жылдар ҿткіземін», - деді. Екеуі екі (теңіздің)

149

185-ص .هـ 1427. بريوت. دار احياء الرتاث العريب. اإلمام ايب الغداء امساعيل ابن كثري. قصص األنبياء

Пайғамбарлар қиссасы. Исмаил Ибн Касир. Дамаск-Бейрут. 2006. 415-бет. 150

Бұл бала кейіннен пайғамбар болып, Мұса мен һарун дүниеден

ҿткеннен кейін Исраил қауымын басқарған. Ҽдеб: Пайғамбарлар

қиссасы. Құрастырғандар: А.Қадыров, Ж.Жакипов, Қ.Қыдыралыұлы. Ал.,

2008. 195-бет.

- 60 -

құйғанына жеткен кезде, балықтарын ұмытты. Сонда

(балық) ыршып түсіп теңізден жол алды»151

Оларда ҿздерімен бірге алып шыққан қуырылған балық

болды. Ал екі теңіздің құйған жері деген — Қызыл теңіздің

қос қапталы болатын. Аталмыш мекенге жеткенде Мұса

ұйқыға кетті де, Юшаъ ояу отырды. Сол кезде ҽлгі

қуырылған балық тіріліп, себеттен секіріп теңізге түсіп,

жүзіп кетеді. Юшаъ бұл жайтты тамашалап отырды. Бірақ,

Мұса оянғаннан кейін оған айтуға ұмытып кетеді.

Сапарларын одан ҽрі жалғастырып, «екеуі ілгерілеп барған

кезде, Мұса қызметкеріне: «Азығымызды ҽкелші. Расында бұл

сапарымызда шаршадық», - деді. (Юшаъ): «Кҿрдің бе? Таста

дем алғанда балықты ұмытқан екенмін. Маған оны айтуды

шайтан ұмыттырды. Ол таңғажайып түрде теңізден жол

алды»,-деді. (Мұса): «Міне, іздегеніміз осы», - деп екеуі

ізінше қайта қайтты. Сонда екеуі Ҿз тарапымыздан

мархамет беріп, Ҿз қасымыздан ілім үйреткен

пенделерімізден бірін тапты»152

.

Екеуі осылай артқа қайтып, Хыдырды кездестірді. Ғұламалардың кҿпшілігі бұл кісіні пайғамбар болған дейді.

151

Кҽһф сүресі, 61 аят. 152

Құран кҽрім, Кҽһф сүресі, 62-65 аяттар.

- 61 -

Ҽл-Фараби «Китаб ҽл-Миллҽ уа нусус ухра» атты кітабында Хыдырды «Ҽл-Файафи» еліне жіберілген

пайғамбар деп жазған153

.

«Мұса оган: «Саган үйретілген даналықтан маған да

үйретуің үшін саған ерейін бе?» - деді. Ол: «Расында сен

менімен бірге (жүруге) шыдай алмайсың. Ішкі сырын

толық білмейтін нҽрсеге қалай сабыр ете аласың?» - деді.

(Мұса): «Аллаһ қаласа, мені сабырлы табасың. Сондай-ақ

саган ешбір істе қарсы келмеймін», - деді»154

.

Сонда Хыдыр:

«Ал онда маган ілессең, ҿзім айтпайынша, менен ешнҽрсе сұрама»,- деді»

155.

Олар осыған келісіп, Мұса Юшаъты елге қайтарып, ҿздері

жолға шығады.

153

Қараңыз: «Китаб ҽл-Миллҽ уа нусус ухра» Ҽбу Насыр Ҽл-Фараби.

Бейрут. Dar El-Mashreq publishers (Imprimerie Catholique) P.O.B. 946, Beirut,

Lebanon. 1968. 103-бет. 154

Құран кҽрім, Кҽһф сүресі, 66-69 аяттар. 155

Сонда, 70 аят.

- 62 -

«Сҿйтіп, екеуі жолға шықты да, кемеге түсіп, (Хыдыр)

оны тесе бастады»156

. Ішіне су кірген кеме бата бастады. Кемедегі балықшылар

ішке кірген суды сыртқа тҿгіп, ҽбігерге түсті. Хыдырдың

бұлай істегеніне Мұса таңырқап:

«Кемедегілерді суға батыру үшін тестің бе? Рас орынсыз

істедің», - дейді»157

.

Хыдыр:

«Саған менімен бірге ҽсте сабыр ете алмайсыц демедім бе?» - деді»

158.

Сонда Мұса Хыдырға берген уҽдесі есіне түсіп:

«Ұмытқан нҽрсемді есепке алма. Маған ісімде

қолайсыздык, тудырма»,-деді»159

.

Мұнан кейін олар бір жағажайға түсіп, біраз жүрген соң

Хыдыр ойнап жатқан балалардың қасына келіп, олардың

біреуін жығып құлатып, бауыздап ҿлтіріп тастайды.

«Екеуі Жолга түсті. Бір ұл бала кездесіп еді, (Хыдыр) оны

ҿлтірді»160

.

156

Сонда. 71 аят. 157

Сонда, 71 аят 158

Құран кҽрім, Кҽһф сүресі, 72 аят. 159

Сонда..71 аят. 160

Сонда. 71 аят.

- 63 -

Кҿз алдында кісі ҿліміне куҽ болған Мұса шыдап тұра

алмай:

«Кісі ҿлтірмеген жазықсыз біреуді ҿлтірдің бе? Рас,

жаман нҽрсе істедің», - дейді». Хыдыр тағы да: «Сен менімен

бірге Жүруге ҽсте шыдай алмайсың демедім бе?» — деді»161

. Мұса:

«Егер бұдан кейін бір нҽрсе сұрасам, тіпті мені жолдас

қылма. Рас мен тараптан үзірге жеттің»162

,- деп соңғы

уҽдесін берді.

Сосын шаршап-шалдығып, қарындары ашып бір ауылға

келеді. Бірақ, ол ауылдың адамдары бұларды үйлеріне

түсіріп, қонақ қылмайды. Екеуі үйлеріне түсуге сұранса да,

қабылдамайды. Сонда олар ауыл сыртына шығады. Қараса

бір дуал қаңырап, құлайын деп тұр екен. Хыдыр барып ол

дуалды түзетіп қояды. Мұса оның қонақ күтуге жарамаған

ауыл адамдарының құлайын деп тұрған дуалын еш ақысыз

жҿндеп бергеніне таңырқап қалады. Аллаһ Тағала:

161

Сонда. 71-75 аяттар. 162

Сонда. 76 аят.

- 64 -

«Сонда екеуі тағы жүріп, бір ауыл халқына барып,

тұрғындарынан тамақ сұрады. Олар екеуін қонақ қылудан

бас тартты. Сонда екеуі ол жердегі жығылғалы тұрған

тамды кҿріп, (Хыдыр) оны жҿндеді. (Мұса): «Егер қаласаң

бұган ақы алар едің», - деді. (Хыдыр): «Міне, осы, мені мен

сен екеуміздің арамыздың айрылуы. Ал енді саған сабыр

ете алмаған нҽрселеріңнің сырын айтайын. Кеме теңізге

кҽсіп істейтін кембағалдардікі еді. Оны ақаулы еткім

келді. Ҿйткені, арт жақтарында ҽрбір (жарамды) кемені

тартып алатын патша бар еді. Ал баланың мүмін ата-

анасы бар тұғын. Оның ата-анасын бас тарттыруға,

қарсылыққа мҽжбүрлеуінен қорықтық. Раббылары оларға

оның орнына одан да таза ҽрі мейірімді бір бала беруін

қаладық. Ал енді дуал, бұл қаладағы екі жетім баланыкі

болып, оның астында екеуіне тиесілі қазына бар еді. Сондай-

ақ ҽке-шешелері түзу кісі болғандықтан Раббың оларға

қазыналарын шығарып алуын қалады. Бұл Раббыңнан бір

мархамет еді. Сондай-ақ мұны мен ҿздігімнен істемедім.

Міне, осы сенің сабыр ете алмаған істерің»,- деді»163

, - деп

айтқан.

163

Құран кҽрім, Кҽһф сүресі, 77-82 аяттар.

- 65 -

Ибн Аббастың (Аллаһ ҽкесі екеуіне разы болғай) тҽпсірлеуінше, Хыдыр кемені тескен кезде бір патша

жолында кездескен барлық кемелерді тартып алып келе

жатқан болатын. Тесілген кемені кҿрген патша оны керек

қылмастан алмай кетеді. Ал Хыдыр ҿлтірген балаға келсек,

Аллаһ Тағала бұл баланың ержеткенде залым, кҽпір, ата-

анасына жҽбір беруші адам болатындығын біліп, оны

ҿлтіруге ҽмір етті. Сҿйтіп бұл баланың орнына мүмін ҽке-

шешесіне ізгі бір бала сыйлады. Енді оның ауыл шетіндегі

қаңыраған дуалды түзетіп қойғандығын айтсақ, ол дуалдың

астында бір марқұм жақсы кісінің екі баласына тиесілі

қазына жатыр еді164

.

Жоғарыдағы Мұса пайғамбар мен Хыдырдың қиссасы

Құран Кҽрімде келген атақты қиссалардың бірі. Құран

аяттарына сүйенер болсақ, Хыдыр ҿздігінен іс атқармаған.

«Мұны мен ҿздігімнен істемедім» 165

.

Ҽрі Аллаһ тағаланың ең білімді пенделерінен166

. Жақсы іс

атқарушы болып та есептеледі. Дегенмен ҽулие, кҿріпкел, жан

менен тҽн сыйлаушы деген секілді сипаттары жоқ.

Ҽулие сҿзіне тоқталар болсақ, «ҽулие» араб тіліндегі «уҽли»

сҿзінің кҿпше түрі. «Уҽли» қазақ тілінде дос, «ал ҽулие» достар

деген мағына береді. Жалғыз адамға ҽулие сҿзінің ҿзін қолдану

қате болып есептеледі. Себебі ол кҿптік мағынадағы сҿз емес

пе? Кҿріпкелдікке тоқталар болсақ, Ислам дінінің наным,

сенімі бойынша болашақты Аллаһтан басқа ешкім білмейді.

Пайғамбарларда білген емес. Сонымен бірге жан менен тҽнді

сыйлаушы Аллаһ болып есептеледі. Құран аяттарына жүгінер

164


Қ.Қыдыралыұлы. А., 2007. 192-бет. 165

Құран кҽрім, Кҽһф сүресі, 82 аят. 166

Пайғамбарлар қиссасы. Имам Исмаил Ибн Касир. Дамаск-Бейрут. 2006.

415-бет.

- 66 -

болсақ Хыдырға яғни, Қыдыр атаға байланысты бұл сипаттар

жоққа шығарылатын секілді.

Наурыз түндерінде Қыдыр ата «үйлерді аралайды»,

«батасын береді» деген сҿздерге тоқталар болсақ, наурыз ҽлі

күнге дейін жалғасып келуде, демек Қыдыр ата ҽлі күнге дейін

аралап келе жатыр деген сҿз.

Сондай-ақ кейбір тҽпсір жҽне тарих кітаптарында Хыдыр

тірі деген пікір айтылады. Негізінде бұл ҿрескел қате түсінік.

Бұған дҽлел Абдуллаһ ибн Омар (Аллаһ ҽкесі екеуіне разы

болғай) риуаят еткен хадисте пайғамбарымыз бірде құптан

намазын оқып болған соң сахабаларға бұрылып: «Мына

түндеріңді кҿріп тұрсыңдар ма?»-деп сұраған. Олар: «Иҽ»,-

дейді. Сонда Пайғамбарымыз «Жүз жылдан кейін жер

бетінде қазір тірі болған ешкім қалмайды»,-деген167

. (Хадисті

Бұхари жҽне Муслим риуаят еткен).

167


Қ.Қыдыралы-ұлы. А., 2007. 206-бет.

- 67 -

Ал Құран аятына жүгінер болсақ:

«Ҽр бір тірі жан иесі ҿлімнің дҽмін татады»168

.

Сонымен бірге Кувейттің Филикия деген аралында

Хыдырдың (Қыдыр ата) қабірі (суретте) бар деген мағлұматтар

бар. Бұл мағлұмат араб тіліндегі уикипедияда169

жарияланған.

Жҽне Араб клубы сайтында Хыдырдың қабірінің суреті

берілген. Сурет Яхия ҽл-Рабиғанның (мин ҽййҽми заман)

кітабынан алынған. Аталмыш мҽліметтерге де сүйенер болсақ,

Хыдыр дүние салған.

Hızır aleyhisselâm, Allahü teâlânın sevgili kullarındandı.

Doğdu, büyüdü ve vefât etti170

.

Қазақша аудармасы: Хызыр Аллаһ тағаланың сүйікті

құлдарынан. Ол дүниеге келді, ҿсті, үлкейді жҽне дүние салды.

Халық арасында тағы айта кететін бір жҽйт, «Қыдыр ата»

мен «Қадыр түнін» шатастыратындар кездеседі. Кҿпшілігі

дерлік десек артық кетпеспіз. Қыдыр ата мен Қадыр түні екеуі

екі бҿлек нҽрсе. Қыдыр түні рамазан айында яғни оразада

болатын түн. Рамазан айының соңғы он тақ түндерінің бірі

168

Құран кҽрім, Али Имран сүресі, 185 аят. 169

Электрондық энциклопедия 170

Peygamberler Tarihi, Пайғамбарлар тарихы. Стамбұл.

- 68 -

Қадыр түні. Ғалымдардың кҿпшілігі рамазан айының жиырма

жетінші түні «қадыр түн» деген пікірлер айтқан. Қадыр түні

Қыдыр ата келеді деген де қауесеттер бар. Бұл да негізсіз

пікірлер. Қадыр түнінде кімнің келетіндігі, яғни, жер бетіне

Қыдыр атаның емес періштелірдің түсетіндігі жайында аяттар

бар. Аллаһ тағала Құранда былай дейді:

«Негізінде Құранды Қадыр түнінде түсірдік. (Мұхаммед )

Қадыр түнінің не екендігін білесің бе? Қадыр түні мың айдан

хайырлы. Періштелер мен Жҽбірейіл періште ол кеште

Раббыларының рұқсаты бойынша барлық іс үшін (Жер бетіне)

түседі. Ол бейбітшілік кеші (болған қадыр түні) таң

рауандағанға дейін жалғасады».171

Құран аяттары мен хадистерге жүгінсек, Қыдыр атаның тірі,

ҽлі күнге дейін үйлерді аралап жүргендігіне дҽлелдер жоқ. Тек

қана қауесеттер, аңыздар, халық аузындағы сҿздер.

Қорыта келе Құран Кҽрімдегі Мұса мен Хыдырдың

арасындағы оқиғаға қарар болсақ, Аллаһ тағала ізгі, иманды

ата-аналардың салауаттылығына Ҿзі тікелей араласып отыр.

Оларға бейқайыр ұлдың орнына ізгі перзент сыйлады,

балаларына арналған қазынаның сақталуын кепілдікке алды,

кембағал балықшыларды да кемесіз қалмауында қарастырды.

Демек, Аллаһ тағала ҽр бір істен хабардар, ҽрі бұл істі Хыдырға

(Қыдыр атаға) жүктеген. Хыдырдың иелік еткен іліміне келсек

– бұл оған Аллаһ тағала дарытқан ғайып ілім. Ал, ғайып ілімдер

тек пайғамбарларға ғана Аллаһ тағала тарапына беріледі.

171

Құран Кҽрім, Қадыр сүресі.

- 69 -

Қыдыр атаға байланысты ақиқат ғұламалардың айтуынша

оның пайғамбарлар қатарынан, Аллаһтың ілімді пенделерінен

болғандығы. Ал халқымыздың аузында жүрген аңыздардың

шындыққа жанасар жері еш жоқ.

Кім білер, Қыдыр ата жайлы қиссалар біздің елге жетіп

келемін дегенше жергілікті шамандық наным-сенімдермен

араласып, ақыр соңы кҿріпкел, ҽулиеге айналған болуы ҽбден

мүмкін.

- 70 -

ІV – тарау

Қазақ араб ауыз әдебиетіндегі «Балықшы және жын»

ертегісінің мың біртүн ертегілері негізінде айтылған сюжет

бойынша салыстыра зерттеу мәселелері

Мың бір түн араб ҽдебиетінің классикалық мұрасы. Мың бір

түннің шығу тҿркіні жайлы айтар болсақ, Қазақ кеңес

энциклопедиясында мынадай мҽлімет берілген: «Мың бір

түннің түп негізі жҿнінде ҽр түрлі пікірлер бар. Біреулер

парсының «Мың ертегісінен» таралған десе, енді бірсыпырасы

Масудидің «Алтын тоғай» атты шығармасы ҽсерімен пайда

болған деп есептейді».172

Лубнанның (Ливан) астанасы Бейрутте «Ҽл-Мактабат ҽл-

сақафия» баспасынан араб тілінде шыққан «мың біртүн

қиссасы» кітабының алғысҿзінде мынадай мҽлімет берілген:

اكتشف خيانة زووجته له، فقتلها، وأخ على نفسه أن " شهريار"ملك يتزوج كل ليلة فتاة ويقتلها في الليلة ذاتها، وبقي على ه ا الحال ثالث سنين، إلى أن هربت كل الناس ببناتها، إال بنتي الوزير، أوالهما ذات حسن

تواريخ ادمم السابقة وأخبار اددباء والشعراء اضافت غليه االطالع علىمن أبيها أن " شهرزاد"فطلبت ". دنيازاد"، وأختها تدعى "شهرزاد"تدعى

واشترطت . ، إما أن تعيش أو تكون فداء لبنات جنسها"شهريار"يزوجها من أن ترافقها أختها، و تم ذلك فتزوجها الملك، وحين أراد قتلها استدرجته

أن تحكي له حكاية يقطعون بها سهر اللية، " شهرزاد"طلب من لي" دنيازاد" 173".ألف ليلة وليلة"وبدأت خديثها في قصة " شهريار" "شهرزاد"فاستأذنت

172

«Мың бір түн» Араб, парсы, түрік тіліндегі басылымдарды негізге ала

отырып аударған Қалқаман Ҽбдіқадыров. А., 1993. 7-бет. 173

5-ص. بريوت-مكتبة الثقفية لبنلن. كتاب ألف ليلة وليلة

- 71 -

Аудармасы: «Шаһрияр патша әйелінің ӛзіне жасаған

қиянатын біліп қалып, оны ӛлтіреді. Содан соң ӛзіне әр түні

жас бойжеткенге үйленіп әрі сол түні оны ӛлтіріп

тастауды серт етеді. Осы жағдай үш жылға созылады.

Уәзірдің екі қызынан басқа қаншама адамның қыздары

жастай кетеді. Үлкені алдыңғы ӛткен қауымдар тарихын,

әдебиетшілер, ақындар жайында айтып беруші еді. Есімі

Шаһризад. Кішісінің аты Дунязад. Шаһризад әкісінен ӛзі

патшаға күйеуге беруін ӛтінген болатын. Ӛмір сүрем немесе

ӛзі сияқты бойжеткендер үшін құрбан болатындығын

айтты. Ӛзімен бірге сіңілісінің баруында сұрады. Осылайша

болып, патша оған үйленді. Патша ол қызды да ӛлтірмек

болғанда Дунииязад түн ӛткізіп әпкесінің жанын аман

сақтап қалу ойымен, патшаға қисса айтып беруді ӛтінді.

Шаһризад Шаһриярдан рұқсат алып, осылайша мың біртүн

қиссасы басталып кетті».174

Қазақтың белді, белгілі, қарымды жыршы-ақындарының

ішінде мың бір түнге ден қоймағаны некен-саяқ, тіпті жоқтың

қасы. «Мҽлік-Хасан», «Шҽкір-Шҽкірат», «Орқа-Күлше»,

«Қасым-Жомарт», «Шахмаран», «Иранғайып-шаһ Ғаббас»,

«Сейфүлмҽлік» тҽрізді қисса дастандар тікелей мың бір түн

сюжеттерінен іріктеліп алынған. Алайда, бұл туындылардың

бҽрі ұлт ақындарының ҿңдеп, ҽрлеп толассыз жырлауы арқылы

қазақтың бай ауыз ҽдебиетімен ұштаса келе, тҿл

туындыларымыз тҽрізденіп, біржола сіңісті болып кеткендігін

естен шығармағанымыз жҿн.175

Осы секілді мың бір түн сюжеттеріне негізделіп, жырланған

дастанның бірі «Балықшы мен жын» қиссасы. «Балықшы мен

жын» ертегісі мың бір түннің үшінші түнінде, Шахризадтың

айтып берген қиссасы.

174

Мың бір түн қиссасы. Бейрет-Лубнан. 5-бет. 175


отырып аударған Қалқаман Ҽбдіқадыров. А., 1993. 6-бет.

- 72 -

Үшінші түні Дуниязад ҽпкесіне қиссаны жалғастыруын

ҿтінеді. Патшаға балықшы жайындағы қиссаның басын

ҽңгімелейді. Қиссаға қызыққан патша жалғастыруын

бұйырады. Осылайша Дуниязад патшаға «Балықшы мен жын»

жайында қисса айтып береді.176

«Балықшы жҽне жын» қиссасы қазақ арасында да тараған.

Бұл жайында Шамсуддин Хусаинов жырлаған. Ол кісінің 1911

жылы Қазаннан шыққан «Балықчи илҽн ғифритдин қисса»

деген кітабы бар. Бұл кітап қазір Ұлттық Ғылым

Академиясының кітапханасында сақтаулы.

Мың бір түн кітабының араб тіліндегі нұсқасын Сурияда

Дамаск университетінің ҽдебиет факультетінің кітапханасынан

кҿрдім. Кітап Ливанда «Ҽл-Мактабат ҽл-сақафия» баспасында

басылған. Ол кітаптың 23-27 беттерінде «Балықшы жҽне

ғифрит» деген атпен қисса берілген.

Араб тілінде жазылған қисса мен Шамсуддиннің жырлаған

дастанында айырмашылық кҿп емес. Адам аттары оқиға болған

жерлер сақталған. Араб тіліндегі нұсқа 4 бет, ал Шамсуддин 75

бетті дастан етіп жазған.

Шамсуддин жын демеген, ғифритдин деп атаған. Ғифрит

араб тілінен аударғанда шайтан секілді қу, қатігез шайтан, дию,

пері, жын деген мағына береді.177

Ал Қалқаман Ҽбдіқадыровтың араб, парсы, түрік

тілдеріндегі басылымдарды негізге ала отырып аударған мың

бір түнінде балықшы жайында ҽңгіме бар. Балықшы

жайындағы ҽңгімені Шахризада патшаға 4-ші түні айтып

береді. Ар орыс тіліндегі аудармада жҽне араб тіліндегі нұсқада

балықшы жайындағы ертегіні 3-ші түні айтып береді деп

жазылған.

Бейрутте шыққан нұсқада балықшы шалдың кемпірі жҽне 3

ұлы бар деген178

, Қ.Ҽбдіқадыровтың аудармасында шалдың

кемпірі жҽне 2 ұлы бар делінген.179

176

«Араб тілі» кітабы. Ҽдебиет бҿлімі. Марокко. 1996. 126 бет. 177

Арабско-русский словарь. І-том. Ташкент1994. 64-бет.

- 73 -

Ал Мҽскеуде «Правдадан» 1988 жылы шыққан «Халиф на

час» кітабында Шалдың кемпірі жҽне үш ұлы бар деп

жазылған.180

Мың бір түнде шығарманың ұзына бой ҿзегі Шаһризаданың

ажалмен бетпе-бет арпалысы үстінде ҿрбігенімен, оның

зинақор патшаға ҽңгімелеген хикаялары қиялының қарымы

ҿскен сайын ҿзінен-ҿзі туып ҿрби беретін, саны санаға сыймас

ғарыш жұлдыздарындай біріне-бірі ұласып кете береді.

Осылайша, Шаһризада мың бір тҽуліктің мың бір түні ішінде

бір ғана хикаядан мың да бір хикаят туындатып, сол мерзім

аралығында ҿзінің «Ұлы бақытты патшасынан» үш ұл кҿріп.

Хикаят саны мың да бірге жеткенде сол ұлдарын бетке ұстап,

ҿзіне деген кесікті ҿлімді үзілді-кесілді тоқтатады.181

Біз балықшы жҽне жын қиссасына байланысты

қолымыздағы араб, орыс, қазақ жҽне Қазаннан шыққан қазақ

тілінде араб ҽріптерімен жазылған нұсқаларды пайдалана

отырып салыстырамыз.

Бір қисса жазайын деп алдым ойға

Муафиқ айтқандай қыб жыйын тойға

Бұрынғы ҿткен заманда бір балықшы

Тірлігінде кем болған сыр қоюға

Дариядан балық аулап күнін кҿріп

Кҽсібін қылып жүрді шақтап бойға

Бишараның болмады жалғыз малы

Жамағат нафақасы аясы кҿбдүр жаны

Ау салып балық аулап су жағалап

Жүреді нашарлықпен құрып халі

178

«Араб тілі» «Балықшы жҽне ифрит қиссасы» Марокко. 1996. 126-бет. 179


отырып аударған Қалқаман Ҽбдіқадыров. А., 1993. 37-бет. 180

«Халиф на час». Избр. сказки, рассказы и повести из «Тысяча и одной

ночи» сост., вступ ст., с 3-26 и примеч. И.М.Фильштинского. перевод с

арабского М.А.Салье. М., 1980. стр-60. 181


отырып аударған Қалқаман Ҽбдіқадыров. А., 1993. 9-бет.

- 74 -

Күнінде тҿрт мҽртебе ауын салар

Басқа ризық излҽмҽс тҿңирактан

Баласы кҿп, асырар малы болмай

Бишара жоқшылық пен жапа шеккен182

Бір балықшы кҽудіреген шал екен, ұлы бақытты патшам.......

Оның екі ұлы, бір кемпірі бар еді. Ҿмірі дарияның жағасында

ҿткен болатын. Ҿмірлік кҽсібі балық аулау. Бірақ, оның судағы

үлесі де ҿлшеулі, күніне барып тҿрт рет торын тастайды

екен.183

«...был один рыбак, далеко зашедщий в годах, и были у него

жена и трое детей, и жил он в бедности. И был у него обычай

забрасывать свою сеть каждый день четыре раза....»184

كان رجل صياد وكان طاعنا في السن، و له زوجة وثالثة أوالد، وهو فقير 185.الحال، وكان من عادته أن يرمي شبكته كل يوم أربع مرات ال غير

Аудармасы: «Бір қартайған балықшы бар екен, оның

кемпірі және үш ұлы болыпты. Жағдайы нашар кедей екен.

Күнделікті әдеті дарияға тӛрт мәрте ау тастап балық

аулау болыпты».186

Жыршы Шамсуддин балықшы шалдың ұлдарының қанша

екенін ескертпеген. Қ.Ҽбдіқадыров 2 ұл, ал Михаил Салье 3 ұл

деп аударған. Бейруттен шыққан арабша нұсқасында да 3 ұл

екендігі жазылған. Бірақ барлығында да күніне 4 мҽрте ау

салынатындығы жазылған.

Бір күн бесін уақтында ауын салды

Ризық талап қылып Құдіретден

182

Балықчи илҽн ғифритдин қисса. Шамсуддин Хусаинов. Қазан. 1911. 2-

бет. 183

«Мың бір түн» араб, парсы, түрік тіліндегі басылымдарды негізге ала

отырып аударған Қалқаман Ҽбдіқадыров. А., 1993. 37-38 беттер. 184

Книга Тысяча и одной ночи. В восми томах. Том 1. перевод с арабского

М.А. Салье. Под редакцией акад. И.Ю.Крачковского; - М.,1992. стр-37. 185

886-ص. م8996. اململكة املغربية. شعبة اآلداب. اللغة العربية 186

Араб тілі. Ҽдебиет бҿлімі. Морокко. 1996. 126-бет.

- 75 -

Салған соң біраз ғана тоқтады да

Балық түскен шығар деп тартыпты ауын

Тартса ауыр салмағы кҿп қозғалмайды

Шатланды қарайын деп ауын жазып

Су шетіне шығарса зорға тартып

Ҿлген ешек кҿрінді анадайдан

Екінші ауын жҽне суға салды

Жҽне ауыр күшпенен тартып алды

Бұ жолғысы тас пен шоқ оны мұны

Бұ нешік хал болды деп хайран қалды

Үшінші жҽне ауын салды аршып

Бұ жолы уатылған илға шҿлмек

Бір босы жоқ ішінің бҽрі балшық

Үш салып жалғыз балық алалмадым

Сонда да басқа жаққа баралмадым

Егер қадам жетпесе ризық бер

Сенен басқа жҽрдемші табалмадым

Тҿртінші ауын салды «Бисмиллаһ» деп

Нығметі кесілгенге уайым жеп

Бишара ауын тартты үміт етіп

Бек ауыр торға тартты есі кетіп

Сулеймен мҿрімен бекітілген

Бір қызыл бақыр шелек келді жетіп

Қорғасынды ерітіп мҿр басып

Аузын ашылмастай қылған тетік

Бұ жолғы ілінгені бақыр шелек

Аузынан белгі жоқ дҿп дҿңгелек

Қызыл мыс бақыр шелек шыққаннан соң

Деп ойлады кҿп асыл болса керек

Бишара қуанды алтын бар деп

Кҿп нығмет ілікті деп қармағыма

Шелектің іші толған алтын болса

Қызларым жүзік салам бармағына

Кҿп олжа жылағанда кез келтірдің

Бір Алла құдіретіңе мың мың шүкір

- 76 -

Сүлеймен мҿрімен печатлеген

Печаттың винтің тауып йығылдатты

Ішіндегі нҽрсесі тҿгілсін деп

Аузын тҿмен қаратып лықылдатты

Мҿр басқан печатын бұзып еді

Жер мен кҿкті кетіпті тұман қаптап

Тұман боп бір аз қаптап тұрды дағы

Бір Ғифрит пері болды жұмарланып187

Бір күні шал торын кҿтеріп, дарияның жиегіне келді де,

ҽдетімен торын суға тастады. Кҿп ұзамай-ақ нҽрсе ілінгендей

болып, тордың қалтқылары суға батты. Ол суға түсіп ілінген

затты кҿрді: балық емес – торға оралып қалған...... бір есектің

ҿлімтігі екен. Шалдың торына тағы бір нҽрсе ілінгендей

болды...... шал суға түсті. Тордағы оралып тұрған зат

құмтопыраққа толған бір ескі құмыра болып шықты. Торын

суға қайта тастады. Алып қараса, салқам-салқамы шығып, су

сіңді болып шіріген кебеже, ішін сынған кесе, аяқ, шҿміш

қасық сияқты заттармен толтырыпты.

Шал тҿртінші мҽрте торын суға тастады. Кҿп ұзамай бір

нҽрсе ілінгендей болды. Алып қараса бір мыс құмыра. Аузына

ҽлдекімнің мҿрін басып тығындаған. Бұл, - де ол, - ішінде

ешнҽрсе болмаған күнде де сыртындағы мыс кҿзе базарға сегіз

теңге болады.

Жиекке шығарып, тығынды пышағымен шұқып ашты да,

жерге тҿңкерді. Құмырадан сауылдап еш нҽрсе тҿгіле қоймады,

қайтадан аузын жоғары кҿтергенде, бір будақтаған кҿк түтін

шықты да, кҿкке кҿтеріле берді. Аяғы құмырадан үзіле, бара-

бара түйдектеліп, маңдайынан түтіні бұрқыраған, бойы кҿкке

тіреу болғандай бір дию пайда бол қалды.188

И вот однажды он вышел в полуденную пору, и пришел на

берег моря,...... и закинул сеть. Когда почуствовал, что сеть

187

Балықчи илҽн ғифритдин қисса. Шамсуддин Хусаинов. Қазан. 1911. 3-5

беттер. 188


отырып аударған Қалқаман Ҽбдіқадыров. А., 1993. 38-39 беттер.

- 77 -

отяжелела, попробовал ее вытянуть.... и надев свою одежду,

подошел к сети, но нашел в ней мертвого осла. Увидев это,

рыбак опечалился и воскликнул: «Нет мощи и силы, кроме как

у Аллаха, высокого, великого!..... – сказал он потом и произнес:

О вверивший себя ночным суровым расстояниям!

Зря не трудись – насущный хлеб не раздобыть страньем!189

Сказав: «Во имя Аллаха!» - снова забросил сеть. Во второй

рас нашел в ней большой кувшин, полный песку и ила.190

Орыс тіліне аударылған нұсқада да балықшы 4 мҽрте тор

тастап тҿртіншісінде жын шығады.

Орыс тіліндегі аударма араб тіліндегі нұсқаға қатты жақын

келеді. Араб тіліндегі бҽйттер орыс тіліндегі кітапта да бар.

Мысалы:

يا حائضاُ في ظالح الليل والهلكه لقصر عناك فليس الرزق بالحركةО вверивший себя ночным суровым расстояниям!

Зря не трудись – насущный хлеб не раздобыть страньем!

يا حرقة الدهر إن لم تكفي فعفي فال بحظي غعطي

وال يصنعه كفي خربت اطلب رزقي وجدت رزقي توفي

Судьба! Довольно ты меня палила,

Повремени! Не насылай беды! Ты доброй доли мне не отделила

И не вознаградила за труды!

Пришел, чтоб получить и часть и участь;

Увидел: ничего не унести.

Как удевительна невежд живучесть;

189

Пер. Д.Самойлова. Тысяча и одна ночь. Синдбад-мореход. Избранные

сказки и рассказы из «Тысяча и одной ночи» перевод с арабского

М.А.Салье. М., 2003. стр-27. 190



арабского М.А.Салье. М., 1980. стр-61.

- 78 -

А память о премудрых – не в чести!191

Араб жҽне орыс тіліндегі жҽне Шамсуддиннің араб

ҽріптерімен жазылған қазақ тіліндегі нұсқаларда балықшының

«Алланың атымен» торды тастауы, Сүлеймен пайғамбар

атағанда оған салауат-сҽлем айтқандығы жҽне «Алладан басқа

күш-қуат жоқ» деген діни ұғымды сҿздер сақталған.

Қ.Ҽбдіқадыров ағамыздың аудармасында бұл секілді сҿздер аз

кездеседі. Бұл сол уақыттағы Кеңес ҿкіметінің ықпалы болу

керек.

Мҽселен: Шамсуддин дастанында «Тҿртінші ауын салды

«Бисмиллаһ» деп», Сальенің аудармасында «Увидев это, рыбак

опечалился и воскликнул: «Нет мощи и силы, кроме как у

Аллаха, высокого, великого!», «Во имя Аллаха». Ал араб

тіліндегі нұсқада:

، "استغفر اهلل"، "بسم اهلل"، "ال حول وال قوة إال باهلل العلي العظيم"Балықшы торына есек түскенде «Лҽ хаула уҽ лҽ қууата иллҽ

биллҽһил алиил азим» (Алладан басқа күш-қуатты ешкім жоқ)

дейді, одан соң торды жҽне тастағанда «Бисмиллаһ» (Алланың

атымен) дейді, торды үшінші тастардан алдын «Астағфирулла»

(Аллаһым кешіре гҿр) деп айтады.

Балықшы шал ауын тҿртінші мҽрте тастағанда, ауға бір мыс

құмыра ілініп шығады. Құмыраны ашқан шалдың басына бҽле

жабысқандай болады. Құмырадан аспан мен жерді тіреп

тұрғандай бір дию пайда бола қалады.

«Жын» негізінде араб сҿзі, қазақ тілінде жасырын, адам

кҿзіне кҿрінбейтін перілер деген мағына береді. «Ъаламул

жин» жындар ҽлемі.

Ғифрит яғни жын жайлы сҿз еткенде жҿн болар. Кей

адамдар «жын» менен «шайтанды» екі бҿлек түсініп жатады.

Дегенмен Ислам шариғатында жын менен шайтанның түбі бір,

191

Пер. Д.Самойлова. Тысяча и одна ночь. Синдбад-мореход. Избранные

сказки и рассказы из «Тысяча и одной ночи» перевод с арабского

М.А.Салье. изд. М., 2003. стр-28.

- 79 -

бірақ алдын Ібіліс болған шайтан «Шайтан» болып аталған

күннен бастап оның ізбасарлары, ҿз қауымы пайда болады.

Ислам сенімі бойынша жындар оттан жаратылған.

Жындар адамдар секілді, адам жаратылмас бұрын жерді

мекен еткен. Жерді бұзақылық кҿп жасап, тура жолдан

тайғандары себепті Алла тағала оларды жер бетінен жойып

жіберуді ҽмір етеді. Осылайша періштелер жер бетінен

жындарды құртып, тек қана Ібіліс атты бір кішкентай жынды

аман алып қалады. Оны ҿздерімен бірге алып кетіп,

тҽрбиелдейді, ол ҿсіп, жақсы оқып, періштелерді оқытатын

жағдайға жетеді. Күндердің күнінде Алла тағала Адам атаны

жаратады да, ҿзге мақлұқтардың барлығына Адам атаға сҽжде

етуін бұйырады. Сонда ібіліс Адам атаның топырақтан

жаралғанын біліп, балшықтан жаралған пендеге, оттан

жаралған басыммен сҽжде етпеймін деп такаппарлық етеді.

Осы кезде Алла тағала оған ашуланып, оны аластатады.

«Шатана» араб тілінде аластату, қуу, кет деп айту деген мағына

береді. Сол күннен Ібіліс шайтан аталып, кҽпір болады. Шайтан

Алла тағалаға жалынып-жалбарынып қияметке дейін ҿмір

беруін сұрайды. Алла оған бұл мүмкіншілікті береді. Содан

бері шайтан адам баласын жау кҿріп, қолынан келгенше арбап,

тура жолдан адастыруды қалайды. Дегенмен жындар

адамдарды арбап, алдап, тура жолдан адастыруды жалғыз ҿзі

іске асыра алмайды. Олардың сыбайластары болады. Ҽрине ол

сыбайластары адамдардан болуы тиіс. Халық арасында баршаға

танымал «сиқыршы» деген сҿз бар, яғни, сиқыршылар бар.

Жын сҿзіне түсініктеме бере отырып, олардың сиқыршылармен

байланысын айтпай кеткеніміз дұрыс болмас. Осы ретте

жындар мен сиқыршылардың байланысына тоқтап кетуді жҿн

кҿрдік.

- 80 -

Сиқыршы мен жынның арасында болатын келісім192

.

Тҿменде келтірілген Абдуссалам Балидің «Ҿткір қылыш»

атты кітабы қазақ тіліне аударылған. Сіздерге сол аударылған

кітаптан біршама үзінділер келтірейін.

Сиқыршы мен жын-шайтанның арасында болатын келісім

кҿбіне біріншісінің кейбір шірік істерді, ашық күпірлік

істерін жария не жасырын түрде жасауды мойнына алуымен, ал

есесіне жын-шайтанның оның қызметін атқарып, сиқыр

жасалатын адамды бағындырып беруімен түсіндіріледі. Ҿйткені

сиқыршылардың кҿпшілігі жын тайпаларының кҿсемдерімен

шарт жасасып, ол тиісінше ҿз тайпасының ішінен біреуіне осы

сиқыршыға қалтқысыз қызмет етуге бұйырады. Сиқыршыға

бекітілген бұл шайтан болған істердің хабарларын жеткізеді, екі

адамның арасын ажырату не қосу, күйеуінің зайыбымен

қатынасын бұзу сияқты іс-ҽрекеттерді істеп, сиқыршының

бұйырған істерін бұлжытпай орындайды.

Сиқыршы осылайша жынды ҿзі қалаған зымиян істерін

жүзеге асыру мақсатында пайдаланады. Ал егер ҿзіне бекітілген

бұл жын айтқанына кҿнбейтін болса, дереу жын тайпасының

кҿсеміне байланысады. Бұл байланыс Алла Тағалаға серік

қосатын сҿздермен шақырып, дуа ету арқылы орындалады. Ал

жындардың кҿсемі ҿз кезегінде сиқыршының ҽміріне

бойсұнбаған ҽлгі жынды қатал жазалап, оны сиқыршыға

бағынуын талап етеді немесе оның орнына Құдайға серік қосушы

сиқыршыға басқа жынды бекітеді.

Сондықтан да сиқыршы мен жынның арасындағы байланыс жеккҿрініштілік негізінде құрылған. Осыдан соң

жынның кҿбіне сиқыршының отбасына, ұрпақтарына, мал-

мүлкіне зарар келтіретінін кҿреміз. Кейде тіпті сиқыршының

жеке басына ҽсер етіп, үнемі бас ауруы, ұйқысыздық, түн

192

يف التصدي للسحرة األشرارالصارم البتار وحيد عبد السالم بايل

Уахид Абдуссалам Бали. «Ас-Саримул Баттар фи ат-Тасадди лис сахаратил

ашрар» (Ҿткір қылыш. (сиқыр мен теріс дұғаға қарсы күресу кітабы) Каир.

1996. 61-бет.

- 81 -

ортасында шошып ояну сияқты жағдайларға ұшыратады.

Оны сиқыршының ҿзі сезбеуі де мүмкін. Азғын

сиқыршылардың мүлде ұрпақсыз қалатын жағдайлары да жиі

ұшырасады. Ҿйткені қиналған жын оның баласын тумай тұрып

ҿлтіреді. Ұрпақсыз қалмау үшін бағзы сиқыршылар бұл

кҽсібін тоқтатып та жатады.

Сиқыршы жынды қалай шақырады?

Сиқыршының жынды шақыратын жолдары кҿп. Осылардың

сегізін айтып ҿтейін.

Бірінші тҽсілі: Ант ішу арқылы

Екінші тҽсілі: Құрбандық шалу

Үшінші тҽсілі: Басқа да күпірлік істер арқылы

Тҿртінші тҽсілі: Нҽжіс жол

Бесінші тҽсілі: Құран аяттарын теріс оқумен

Алтыншы тҽсілі: Жұлдыздар арқылы

Жетінші тҽсілі: Алақанға жазу арқылы

Сегізінші тҽсілі: Науқастың заттары арқылы

Жоғарыда келтірілген ҽрекеттер жайлы толық білгіңіз келсе

Абдуссалам Балидің «Ҿткір қылыш»193

кітабын оқып шықсаңыз

болады.

Сиқыршыны танып-білуге болатын белгілері

Егер емші-тҽуіптің бойынан тҿмендегі белгілердің біреуі

байқалса, ол сҿз жоқ антұрған сиқыршы.

1. Аурудан ҿзінің жҽне анасының есімін сұрайды.

2. Аурудың бір затын (тер сіңді киімін, бас киімін т.б.)

сұрайды.

3. Кейде құрбандыққа шалу үшін белгілі бір сипаттағы

хайуанды ҽкелуін талап етеді. Оны да Алланың атымен соймайды.

Құрбандықтың қанын науқастың ауырған жеріне жағуы немесе

оны алыс жерге апарып тастауы мүмкін.

4. Тұмар, дуа жазып беру.

193

Кітап туралы жазу керек..........................

- 82 -

5. Құран аяттарынан бҿлек түсініксіз дуа сҿздер оқу.

6. Науқасқа ортасында арабша ҽріптер не сандар жазылған

тҿртбұрыш суреті салынған орамал не қағаз беруі мүмкін.

7. Науқасты күн түспейтін бҿлмеде біраз уақыт тұруға

бұйырады.

8. Кейде науқастан қырық күн бойы суға жақындамауын талап

етеді. Бұл сиқыршыға қызмет жасаушы жынның христиан дінінде

екендігін білдіреді.

9. Ауруға бір заттарды беріп, оларды кҿміп тастауын

бүйырады.

10. Науқасқа бір парақшалар беріп, оларды ҿртеп, түтінін

жұтуын бұйырады.

11. Адамға түсініксіз сҿздермен сҿйлейді.

12. Кейде сиқыршы ҿзіне келген кісінің аты-жҿнін, қай елден,

қандай мақсатпен келгенін ҿзіне айтып береді.

13. Ауруға парақшаларға белгісіз ҽріптерді жазып, оны ішірткі

етіп ішуін талап етеді.

Егер сіз барған емшіден осы белгілердің біреуін байқасаңыз

ендігҽрі ол адамға жолаушы болмаңыз. Ҽйтпесе,

Пайғамбарымыздың: «Кімде-кім балгерді шақырып, оның

айтқандарын растаса, ол Мұхаммедке түскен нҽрсеге (яғни,

Қасиетті Құран кҽрімгі қарсы шыққан) күпірлік жасаған

болады»-деген хадисіндегі бақытсыз жанға айналасыз дейді

Уахид Абдуссалам Бали.194

Ал қазақ наным-сенімдегі жынның пайда болуы жайында

Ҽ.Диваев мынадай мҽліметтер келтірген:

«В одной религиозной рукописи, опубликованной

А.Диваевым, старые поверья и былички о злых духах

пересмотрены. Там говорится: «В один из дней прабабушка

наша «Мамай-Хана» (Ева) поспорила с Хазряти-Адам (да будет

194

الصارم البتار يف التصدي للسحرة األشرار يلوحيد عبد السالم با

Уахид Абдуссалам Бали. «Ас-Саримул Баттар фи ат-Тасадди лис

сахаратил ашрар» (Ҿткір қылыш. (сиқыр мен теріс дұғаға қарсы күресу

кітабы) Каир. 1996. 25-33 беттер.

- 83 -

над ним мир). Мамай-Хана доказывала Хазряти-Адаму, что

дети зарождаются от нее, а Хазряти-Адам отвечал, что от него.

Тогда Хазряти-Адам условился со своей женой Мамай-Хана

не иметь супружеских сношений между собой до известного

времени, а семя, которое будет исходить в это время из спин

их, каждый из супругов должен сохранить в известном месте,

тогда выяснится, от кого зарождаются дети. Итак, на этом было

заключено согласие.

После того Хазряти-Адам (да будет над ним мир)

извержения свои слил в «шиша» (стеклянная посуда), а

Хазряти-Мамай-Хана завернула в кусок ваты. Спустя некоторы

время, когда уже минул установленный срок, супруги

заглянули в стеклянную посуду и увидели, что в ней из семени,

истекшего из спины Хазряти-Адама, получился живой человек,

который потом стал пророком Шиш и сыном Хазряти-Адам....

Когда Мамай-Хана осмотрела завернутое ею в вату, то,

увидев, что живых людей не получилось, а копошилось

несколько живых существ, бросила их на кучу золы; несмотря

на это, сушества эти не погибли, а они стали потом

«джиннами», «албасты», и «дивами». (Диваев А.

Этнографические материалы о происхождении албасты,

джинна и дива. С. 226-228. в тексте есть неточность: Ева на

казахском языке называется Хау-Ана)195

Діни мҽтіндерде бұндай мҽліметтер кездеспеген. Ислам діні

сенімінде жындар адамнан бұрын жаратылған. Ал Адам ата мен

Хауа анадан ҿздерінің ұрпақтары тараған. Хауа анадан жындар

пайда болды деген нҽрсе жоқ.

Жындар қауымы екіге бҿлінеді мұсылман жҽне кҽпір болып.

Құранда 72-ші сүре «Жын сүресі» деп аталады. Осы сүреде

жындардан да мұсылман болғандары жазылған.

Мұхаммед пайғамбар Тайф елдімекеніне жақын жерде

«Нахла» деген жерде сахабаларымен таң намазын ҿтейді. Осы

кезде жындар пайғамбар оқыған аятты тыңдайды.

195

Казахская нескзочная проза. С.А.Каскабасов. А., 1990. стр-133.

- 84 -

(Мұхаммед ) оларға: «Жындардан бір тобының құран

тыңдағаны маған уахи етілді»деп айт. Сонда жындар:

«Шынында бір ғажайып Құран тыңдадық» деді. «Құран бізді

тура жолға салады. Енді соған иман келтірдік. Раббымызға

ешбіреуді ортақ қоспаймыз».196

Олардың мұсылман еместері болған, ҽрі қазірге дейін бар:

«Расында жақсыларымыз да одан тӛмендеріміз де бар;

түрлі жолдарда едік.»197

Жындар ҽлемі адамдар үшін жасырын ҽлем. Жындар

адамдарға бағынышты емес. Жындар да бір қауым, адамдар

секілді ҿсіп ҿнеді, ұрпақ таратады.

Айта кететін жайт, ҽр бір адамның жыны болады. Бұл

жайында пайғамбарымыз Мұхаммедтің мынадай мағынадағы

хадисі бар: «Әр адам туылған соң, оған бір жын жабысады.

Сонда сахабалар: «Сізгеде ме деп сұрады?». Сонда пайғамбар

«Ия, бірақ Алла оны мұсылман етіп қойған»,-деп жауап

берді».198

Осы себепті болар, адамдар ашуланғанда «жынымды

шығарма», «жыным шықты» деген сҿздерді қолданады.

Енді дастан-қиссалардағы «жынды» қалай суреттегеніне

тоқталайық.

Шамсуддин дастанында:

Тұман боп біраз қаптап тұрды дағы

Бір ғифрит пері болды жұмарланып

Перінің аузы үңгірдей бойы таудай

Қабағы бұлт секілді тұрған жаумай

Түрінен жан тітіреп шошынғандай

Жан жағын қамап алды қорған аудай

Аузынан от шашылар кҿзі жайнап

Балықшы тұр сиынып, я Құдайлап

Кеудесі мұнарадай аяғы бір зор терек

196

Құран кҽрім қазақша мағына жҽне түсінігі. Аударған Халифа Алтай. Жын

сүресі. 1-2 аяттар. 572-бет. 197

Сонда. 572-бет. 198

Жындар мен шайтандар ҽлемі. Доктор ҽл-Ашқар. Каир.

- 85 -

Қиямет сипаты бар кҿрсе абайлап

Балықшы қайран қалды есі кетіп

Олжа деп тұрған байғұс үміт етіп199

Ал Қалқаман Ҽбдіқадыров аудармасында:

Құмырадан..... бір будақтаған түтін шықты да, кҿкке

кҿтеріле берді. Аяғы құмырадан үзіле, бара-бара түйдектеліп,

мадайынан түтіні бұрқыраған, бойы кҿкке тіреу болғандай бір

дию пайда бола қалды200

.

М.Салье араб тілінен былауша аударған:

«....потом из кувшина пошел дым, который поднялся до

облаков небесных и пополз по лицу земли, и когда дым вышел

целиком, то собрался, сжался, и затрепетал, и сделался

ифритом с головой в облаках и ногами на земле. И голова еге

была как купол, руки как вилы, ноги как мачты, рот словно

пещера, зубы точно камни, ноздри как трубы, и глаза как два

светильника, и был он мрачный, мерзкий».201

Араб тіліндегі нұсқасында:

خرج من ذلك القمقم دخان صعد إلى عنان السماء ومشى على وجه "االرض، فتعجب غاية العجب و بعد ذلك تكامل الدخان، واجتمع ثم انتفض فصار عفريتل، رأسه في السحاب ورجالا في التراب برأس كالقبة وأيد

الحجارة، ومناخير كالمداري ورجلين كالصواري، وفم كالمغارة، وأسنان ك 202.كا بريق، وعينين كالسراجين، اشع ، اغبر

199

Балықчи илҽн ғифритдин қисса. Шамсуддин Хусаинов. Қазан. 1911. 5-

бет. 200


отырып аударған Қалқаман Ҽбдіқадыров. А., 1993. 38 бет 201



арабского М.А.Салье. М., 1980. стр-62

202

887-ص. م 8996. اململكة املغربية. شعبة اآلداب. اللغة العربية

- 86 -

Аудармасы: «Құмырадан түтін шығып, жер бетімен

жүріп кейін аспанға кӛтерілді. Түтін толығымен шығып

қоюланып жиналды дағы аяғы жерде, басы аспанмен

тірескен ғифритке (жынға) айналды. Басы күмбездей, екі

қолы айырдай, аяқтары бір зор теректей, аузы үңгірдей,

тістері тастың ӛзі, танауы гүптей, кӛздері оттай, үсті

шаң, шашы ұйпа-тұйпа»203

Жындарды Адамдардан тек Дҽуіт пайғамбардың ұлы

Сүлеймен пайғамбар басқарған. Сүлеймен пайғамбар ҽр бір

ұшқан құстың, жорғалаған жҽндіктің, барлық жан-жануардың

тілін білген. Жындарды басқарған. Жындарды басқарып

Иерусалимдегі «Ақса мешітін» салдырған. Жындар Сүлеймен

пайғамбардан ҿте қатты қорқатын болған.

Мҽскеуден 1992 жылы «Алфавит» «СЕТА»-дан шыққан

«Книга Тысячи и одной ночи» кітабының бірінші томында

сүлеймен пайғамбар жайында мынадай түсініктеме берген:

«Сулейман ибн Дауд (Соломон, сын Давидов) – один из

любимых героев мусульманской побествовательной

литературы. Его имя часто упоминается в «1001 ночи». На

перстне сулеймана, по преданию, было вырезано так

называемое величайшее из девяноста девяти имен Аллаха,

знание которого будто бы давало ему власть над джиннами,

птицами и ветрами».204

Сүлеймен пайғамбар ол діни образ ғана емес, Ислам

шариғаты бойынша ол пайғамбар, Алланың елшісі, тура жолға

бастаушы, Алланың дінін уағыздаушы. Сүлемен пайғамбар

жайында Құранда бірнеше жерлерде айтылған: Ҽнбия сүресінің

78-81 аяттары, Нҽміл сүресінің 14-45 аяттары, Сҽбҽ сүресі 12-14

аяттар, Сад сүресі 36 аят.

203

Араб тілі. Ҽдебиет бҿлімі. Морокко. 1996. 127-бет. 204

Книга тысячи и одной ночи. Том 1. Собрание сочинений. В 8 т. Пер. с

араб. под редакцией акад. И.Ю.крачковского. М., 1992. стр-40.

- 87 -

Сүлеймен Дҽуіт пайғамбардың ұлы. Анасы салиқалы кісі

болған. Сүлемен пайғамбар ақ құба, ірі денелі, нұрлы жүзді

болған. Ақ киім киетін болған.205

Ал С. Қасқабасов ҿзінің «Казахская несказочная проза»

кітабында мынадай мҽліметтер келтіреді:

«Родина сказаний о Сулеймане (Соломоне) – Индия. Оттуда

они в талмудической переработке проникли к мусульманам-

персам. По всей вероятности, легенды о Сулеймане перешли к

казахом от персов, исповедующих Ислам, через посредство

бухарцев».206

Дегенмен Ислам кітаптарында Сүлеймен пайғамбардың

жері Үнді емес Иерусалим. Қазіргі Ақса мешіті орналасқан жер

деп айтылады. Сүлеймен пайғамбар Ақса мешітін жындарға

салдырған.

Индиядан талмуд арқылы келді дегені яғни, еврейлердің

кҿмегімен дегені. Бұқаралықтардың араға түсуімен деген сҿз де

Бұқар еврейлеріне тиісті болуы мүмкін.

Талмуд – еврейлердің тҽрбие, ҽдеттері жиынтығы

жайындағы яһудилердің ауызша дін адамдарының айтуымен

жеткен кітаптары.207

Дегенмен Үндіден енгендігі де шындыққа тура келе

бермейді. Себебі Индияда негізгі дін ол Буддизм жҽне

Индуизм. Ал ол дінде пайғамбарлар деген нҽрсе жоқ. Ол

қолдан жасалған, тек Будданы ғана ұлылайтын жасанды діндер

қатарына жатады.

С.Қасқабасов Сүлеймен пайғамбар жайындағы мҽтінге

мына сілтемені берген: «Веселовский А.Н. Славянские

сказания о Сломоне и Китоврасе и западные легенды О

Морольфе и Мерлине // Собр. Соч: в8 т. Пг., 1921. Т.8.»

205

Пайғамбарлар. Доктор Абдуллаһ Айдемир. Анкара. 1992. 187-бет. 206

С.А.Каскабасов. Казахская несказочная проза. А., 1990. стр-206. 207

.87-ص. اجلزء األول. استنبول. املكتبة اإلسالمية. املعجم الوسيط

Ҽл-Мұғжам ҽл-Уасит. І-том. Стамбул. 87 бет.

- 88 -

Қиссада жынның Сүлеймен пайғамбардан қатты

қорыққандығын келтірген. Қорыққандығы соншалық

құмырадан шыға салып балықшыны Сүлеймен пайғамбар екен

деп жалынып жатқандығы сипатталған. Олар қорыққаны

соншалық Сүлеймен пайғамбардың ҿлгендігінде білмеген.

Сүлеймен пайғамбар жындарға Ақса мешітін салдырып жатып

таяғына сүйеніп тұрған жерінен қайтыс болады. Бұл жайында

Құранда былай дейді:

«Біз оның (Сүлеймен пайғамбардың) ӛліміне үкім берген

заманда, жындарға оның ӛлімін; оның таяғын жеген бір

жердің құрты ғана кӛрсетті. Егер жындар кӛместі білген

болса еді, олар, ауыр машақатта қалмас еді»208

Сүлеймен Ақса мешітін жындарға салғызып жатқанда; ҿлсе

де таяғына сүйеніп тұрғандықтан жындар, білмей істей беріп;

таяғын құрт жеп жығылғанда бір-ақ біледі.209

Кеңес дҽуірінде Алланы ауызға алу қиын болғандықтан

болу керек, Қ.Ҽбдіқадыровтың аудармасында «Алла» деп

жазылмаған, тек «Құдайдың барлығына да, сенің

пайғамбарлығыңа да сендім, тақсыр Сүлеймен» деп жазылған.

Араб тіліндегі нұсқада: "ال إله إال اهلل، سليمان نبي اهلل" «Алладан

басқа құлшылық етуге лайықты Құдай жоқ, Сүлеймен Алланың

пайғамбары» деп жазылған. Шамсуддин дастанында да осылай

жазылған:

«Лҽ илҽһҽ иллаллаһ, Сүлеймен набиуллаһ» деп

Ғифрит есеңгіреп қалды жұтып

Сол секілді М.Сальеде бұл сҿйлемнің мағынасын ҿзгертпей

тура аударуға тырысқан: «Нет бога, кроме Аллаха, Сулейман –

пророк Аллаха».

208

Құран кҽрім қазақша мағына жҽне түсінігі. Аударған Халифа Алтай. Сҽбҽ

сүресі. 14 аят. 429-бет. 209

«Ұлы Құран тафсирі» Имам ҽл-Жалил Имадудин Абил Фида Исмаил

Умар ибн Касир ҽл-Қурши ҽл-Димашқи. 3-том. Сҽбҽ сүресі. 14 аят. Кувейт.

1421 һ. 2001.

- 89 -

Осылайша жын балықшыға жалынып-жалбарынып жатып,

оның Сүлеймен пайғамбар емес екендігін біліп қалады.

Сүлеймен пайғамбардың балықшының айтуы бойынша осыдан

1800 жыл бұрын қайтыс болып кеткендігін естіп бір ҿз орнына

түскендей болады. Аздан соң ғана құтыра түсіп, балықшыға

шабуыл жасауға кіріседі.

Дегенмен балықшы ҿзінің адам екендігін, жынға қарағанда

ақылды екендігін ойлап, сол берілген ақылды пайдалана

отырып жынды шыққан жеріне қайта алдап кіргізеді. Балықшы

жыннан осылайша құтылады.

Ертегіде негізгі тақырып дінге қатты жақын келеді. Жын

ертегілердегі қорқынышты кейіпкер, дегенмен ол ақиқат, бар,

тірі, ҿзімізбен бірге ҿмір сүріп жатқан Алланың бір мақлұқаты.

Араб тіліндегі нұсқада Ислам дінінің негізгі сенімдері

келтірілген. Орыс тіліне аударған М.Салье осы негізгі

сенімдерге байланысты жерлерді толығымен сақтауға

тырысқан.

Ал Шамсуддин ертегіні дастанға айналдырып, ҿзіне

біршама қызықты қылып, тыңдаушысына жағымды еткен.

Фольклорда жын бір қорқыныш дию, пері, ал дінде ол да бір

мақлұқ, ол да Құдайға сенеді, кейбірі кҽпір аталады, шайтанға

қызмет етеді.

Біз мың бір түн ертегілерінің ішінен «Балықшы жҽне жын»

қиссасына қысқаша ғана тоқталып, ондағы жын, Сүлеймен

пайғамбар образдарын Құрандағы жҽне діни мҽтіндермен

салытырмалы талдаулар жүргіздік. Алдағы уақытта бұндай

діни наным-сенімдерге байланысты жазылған жыр-дастандар,

қиссалар, ертегілер жайында жаңа мҽліметтер табылады деп

үмітенеміз.

- 90 -

V – тарау

Оңтүстік шайырларының шығармаларына араб

әдебиетінің әсері

1. Мәделі шығармаларының араб әдебиетімен

байланысы

Қазақтың байтақ даласында кҿрнекті ақын ҽрі батыр

атанған азаматтың бірі - Мҽделі Жүсіпқожа ұлы (1816-

1888ж.ж.). Мҽделінің кіндік қаны тамған жері қазіргі

Оңтүстік Қазақстан облысының Қызылқұм ауданының

Қожатоғай кеңшары (бұрынғы Ақбұлақ болысы, Бадам жері).

Зерек, болашақ ақын жігіт жастайынан діни медреселерді

оқып, жан-жақты болып ҿседі. Қолына түскен кітаптарды

кҿп оқып, мұсылманша оқыған білімі арқасында Құранды да

оқып жатқа білетін болған. Кезінде кеңінен тараған шығыс

ҽдебиеті, оның ішінде араб ҽдебиеті үлгілерінен, ертегі,

дастан, қиссаларды кҿңіл қоя оқиды. Мҽделінің ҿз заманында

діни білімімен молдалық құрған кездері де болған.

Шариғатты да кем білмеген.

Мҽделі қожа ҿзінің толғауларын Құран аяттарына сүйене

отырып шығарған десек артық кеткен болмас едік. Ондай

қатарларды Мҽделінің мына тҿмендегі ҿлең шумақтарынан

кҿруге болады.

Басында қатыра судан болдық пайда,

Неше күн шайқатылып жүрдік бойда.

Сол судан қан-сҿл ғайып пайда болып,

Сүйектен етке шаптық үш-тҿрт айда. Тарықпай тар құрсақтан тауып қорек,

Тоғыз ай, тоғыз күн жаттық осы жайда.

Қүдіреттің күшімен шарқи пҽлек

Келіппіз дүние деген кең сарайға.210

Мына атап ҿткен Мҽделінің ҿлең жолдары Қасиетті

Құрандағы аяттардың мағынасына тура келеді. Құранның ол

210

Бес ғасыр жырлайды. ІІ - том. А., 1984. 69-бет.

- 91 -

аяттары Муминин сүресінің 13-14 аяттарында келген. Ендігі

кезекте Мҽделінің ҿлең жолдарымен Құран аяттарын

салыстырайық.

Алдымен Құранның аятын ұсынамыз:

Мәделіқожа өлеңдері Құран аяттары211

Басында қатыра судан болдық

пайда

Содан кейін оны (адамды)

жатырда тұратын тамшы

қылдық.

Сол судан қан-сҿл ғайып

пайда болып

Сосын тамшыны үйыған қан

жасадық

Сүйек пен етке шаптық үш-

тҿрт айда

Ұйыған қанды кесек ет жасап,

кесек етті сүйек жасадық та

сүйектерге ет қаптадық

Тоғыз ай, он күн жаттық осы

жайда..., Келіппіз дүние

деген кең сарайға

Содан кейін оны басқа

жаратылыс (адам

формасында) қылып, (оған)

жан салдық.

Соңғы шумақтан бұрынғы «Құдіреттің күшімен шҽрқи пҽлҽк» қатары жоғарыда аталған екі аяттың соңғы

«Жаратушылардың шебері Ұлы Алла» деген аятының

мағынасына жақын келеді.

Шын мҽнінде Құран тек діни емес, сонымен қатар ғылыми ҽрі ҽдеби кітап болып есептеледі.

«Құран – араб ҽдебиеті тарихынан ең алғашқы жазба

ескерткіш ретінде үлкен орын алды. Ҿйткені ол араб тілінің

сақталып қалуы мен ҿзге елдерге тарауы, араб тілінің

грамматикасының қалыптасуына барынша ҽсер етті. Кейінгі

ғасырларда ҿмір сүрген шығыстың ақын, жазушылары (біздің

елімізден шыққан ақын жыраулар да) шежіреші, тарихшы,

211

Құран Кҽрім, қазақша мағына жҽне түсінігі. Муминун сүресі 13-14 аттар.

Халифа Алтай. Сауд Арабиясы. 1991. 342 бет.

- 92 -

географтары Құраннан кҿп дҽйектемелер алып, ҿз

шығармаларында пайдаланған»212

.

Мҽделіқожа 19 ғасырда ҿмір сүрген болса, Қасиетті Құран жетінші ғасырда, Жаратушы Алла тарапынан соңғы пайғамбар

Мұхаммедке түсірілген.

Мына жоғарыдағы Мҽделіқожаның "Басында қатыра

судан болдық пайда" ҿлеңі нҽзирігҿйлік ҽдіспен жазылған.

Басқаша айтқанда Мҽделі кітаби ақындар қатарына жатады

емес пе, осы себептен сол заманда одан бұрынға уақыттарда

да адамның қалай пайда болғандығы жайында жырлаған

адам кҿп болған. Ақынның бұл ҿлеңіне басқа шығыс

ақындарының жырларын бермей тікелей Құран аяттарымен

салыстырдық.

Енді, кезінде түркі елдеріне ғана емес Ислам елдеріне де атағы шыққан Ахмет Йүгнеки жайында сҿз жүргізелік.

Йүгнеки XII ғ. ҿмір сүрген аса кҿрнекті ақын, мҽшһүр

ғұлама болған. Осы кісінің бізге жеткен "Хибатул хақаиқ"

(Ақиқат сыйы) деген туындысы бар. Аталмыш шығарма 14

тарау 254 бҽйіттен тұрады. Йүгнеки Ислам дҽуірі

ҽдебиетінің кҿркемдік дҽстүрін негізге ала отырып,

дастанның алғашқы тарауын (1-10 бҽйіттер) Қайырымды

Мейірімді Аллаға, екінші тарауды (11-19 бҽйіттер) соңғы

Мухаммад пайғамбар жайында, одан кейінгі (20-33 бҽйіттер)

кітаптың жазылуына себепші болған Ыспаһсар бекті

мадақтайды. Кейінгі бесінші тараудан бастап дастанның

негізгі идеясы басталады. «Ақиқат сыйы» дастанында

жомарттық пен сараңдық, қарапайымдылық пен сабырлық

жайында айтылған ой пікірлер қазақтың ақын жыраулары

поэзиясында ҿзінің кҿркемдік дҽстүр жалғасын тапқан.

Йүгнеки дастанында ҿмірді керуен сарайға теңейді:

Бу ажун рабат ол түшүр кҿчгүлүг

Рабатқа түшүгли түшар кечгүлүг

Оң арқыш узады қанун йол тутуы

212

Ҽ.Дербісҽлиев. Араб ҽдебиеті. А., 1982, 46 бет.

- 93 -

Оңы қопмыш арқыш неча кҿчгүлүг213

Енді Б.Сағындықовтың ғылыми негізде жасаған жолма-

жол аудармасын берейік:

Бұл дүние керуен түсетін сарай сияқты

Керуен сарайға түскен кҿш одан ҽрі сапар шегу үшін

түседі

Ҽдепкі кезден қозғалып, жолға шығып ұзап кетеді

Тағыда жол тартып кҿшетін керуен қаншама.214

Ал осы жайында Мҽделіқожа ҿзінің бір ҿлеңінде былай

дейді:

Дүние бұл бір керуен сарай екен,

Не жетсін шамаң келсе сыйласуға.

Кезекпен келтіріпті күн кҿрсін деп,

Ұқсатып адамзаттың түлғасына.215

Сондай-ақ Мҽделіқожа ҿзінің ҿлендерінде араб сҿздерін

қолданған. Араб тілінен кҿптеген араб сҿздерінің қазақ

тіліне енгендігі барлығымызға белгілі. Мысалға ондай

сҿздер арапша «китаб» болса біз кітап деп, «дафтар»,

«мажлис» сҿздерін дҽптер, мҽжіліс деп қолданып жатамыз.

Осы секілді сҿздерді Мҽделіқожа ҿз ҿлеңдерінде

қолданған. Мысалы:

Халал жүрген жігітке Алла жар-ды

Харам жүрген жігіттің пейілі тар-ды.

Мҽделі бұл жерде халал, Алла, харам деген араб

сҿздерін пайдаланған. Бүл сҿздерді қазақтар халалды-адал,

Алланы-Құдай, Тҽңірі (кей жерлерде Алла деп те қолданады),

харамды-арам деп айтады. Мҽделіқожа бұл сҿздерді

казақша айтылуымен емес араб махраждарымен (ҽріптің

шығу орны) қолданған. Бұл жерденде Мҽделіқожаның араб

тіліне бір қадам болса да жақын болғандығын байқауға

213

А.Йүгнеки, «Ақиқат сыйы», А., 1985. 29-бет. 214

Н.Келімбетов, «Кҿркемдік дҽстүр жалғастығы» Астана, 2000. 215

«Бес ғасыр жырлайды» І-том А., 1989. 267 бет.

- 94 -

болады. Ия, Мҽделіқожаның Құран тіліне, араб ҽдебиетіне,

Ислам дініне жақын болғандығында дау жоқ. Ҽрі ол кісі ҽр-бір

істеген істерінде Құдайдан медет тілеп отырған. Оның бұндай

істерін "Құдай-ау, ҿзің оңда бұл ісімді",-деген ҿлең

жолдарынан байқауға болады. Мҽделіқожа Құдайдың

барлығына сеніп, кҿмектің тек содан болатындығына еш

күмҽн келтірмеген. Мҽделіқожаның ҿз заманында молдалық

құрған кездері де бар деген едік. Бірақ кейбір ишан-

молдалардың дін жолына қатты берілгендей кҿз бояушылық

жасап, пара алу жолын қумаған. Қайта ондай ишандарға

қарсы сҿздер айтып отырған. Ол арамза молдаларға қарсы тұра

алмасада Құдайдың аққа жақ екендігін айтып "Құдай бізді

кҿтереді тоз демекке",-дейді. Арамзаларға ашуланған ол

"Бүгінде ақыл кетті-ау мұсылманнан",-дей отырып,

ондайлардың жазасын Құдайдың ҿзі берсін дейді. Бұндай

мағыналы сҿздерді Мҿделіқожаның "Ҽр кімді алсын Құдай

жолыменен",-деген ҿлең жолдарынан байқаймыз. Дегенмен

ақынымыз тым күйреуік емес, діндарлығын істеп, о дүниені

айтып далағада лақпайды. Шын мҽнінде мұсылман жан-

жақты білімді болуы керек, тек діни білімімен ғана шектелуі

тиіс емес.

- 95 -

2. Шығыс (араб) әдебиетінің Майлықожа

шығармашылығына тигізген әсері

Майлықожа Сұлтанқожаұлы (1835ж.) қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы, Қызылқұм жерінде дүниеге келген. Ҽкесі

Сұлтанқожа мұсылманша сауатты, шағын дҽулетті, кҿзі

ашық, діндар адам болған.

Майлықожа ҽуелі үйде ҽкесінің үйретуімен сауатын ашып,

кейін ҿз бетімен кҿп ізденіп, заманына сай білімді адам

дҽрежесіне жеткен.

Ақын Майлықожа ата-анасынан 14 жасында айырылады. Ҽке-шеше ҿлімінен соң жетім қалған Майлықожа

жоқшылық-мұқтаждықты кҿп кҿреді. Бірақ талантты жас

жігіт, ҿлең шығару ҿнерін ерте машық ете бастайды.

Майлықожа ертедегі қазақ ақындарының дҽстүрін мықтап

ұстанған ақын. Ол шығыс ҽдебиетінің үлгілерімен

жақын таныс болғандықтан, ҿз шығармаларының ҿрісін

сол үлгіде ҿрбіткен. Дҽлірек айтқанда шығыс

ақындарының шығармаларына, араб ҽдебиетіне еліктеп,

солардан мол ҽсер алған.216

Алдымен Майлықожаның ҿлеңдеріне тоқтар болсақ, ол

кісі кҿбіне араб сҿздерін немесе арабтан енген сҿздерді

қолданған. Жҽй ғана мысал келтірер болсақ, ақын

Майлықожа қазақ тілінде "немесе" жҽне "сараң" сҿздері бар

болсада арабтың ҽм (қазақша мағынасы «немесе») жҽне бақил

(қазақша мағынасы «сараң») сҿздерін қолданған. Бұл нҽрсе

ол кісінің аз да болса араб тіліне жақындығын білдіреді.

Сондай-ақ біз ҽйгілі философ "Платонды" Платон деп

атаймыз. Арабтар "Афлатон" деп атайды. Ал Майлықожа

болса аталған грек философының есімін ҿз шығармаларында

Платон деп емес, "Аплатон" деп қолданған.

Бұлардан да басқа Майлықожа шығармаларындағы

қолданылған араб сҿздерін айтар болсақ: «Меһнат»

216

«Қаратау шайырлары» Ҽ.Оспанұлы. А., Қазақ университеті. 1991. 37 бет.

- 96 -

қазақша мағынасы – «жұмыс, іс, бейнет». Қазақ сҿзін

қолданбай араб сҿзін қолданған.

Мына ҿлеңінде казақ араб сҿздерін бірдей қолданған.

Біреулер-соқыр, базы-таз,

Біреулер-сараң, базы-мҽрт,

Біреулер-алым, базы-ауам.

Жоғарыда айтқанымыздай, арабтың «бақыл» сҿзін

қолданған, дегенмен сараң сҿзінде қалдырмаған. Бұны

аталған ҿлең жолдарынан кҿреміз. Осы ҿлеңіндегі «базы»

сҿзі де араб сҿзі, «кейбірі» деген мағына білдіреді. Ол кісі

осы жерде де араб сҿздерін қолданған. Аталған жерге

"Біреулер алым, кейбірі ауам" деуге де болар еді ғой.

Жиналған барлық жамағат,

Ықыласыңмен бата бер, - деген ҿлең жолдарында,

арабтың "жамағат" сҿзін қолданған. Бұл жерге де кҿпшілік

немесе халайық сҿзін қолдануға болар еді ғой.

Майлықожа ҿлеңдерінде арабтардың ай аттарында

қолданған. Мысалы: "Рабиъуль аууал". Ақын мына арабша ай

атын "Рҽббіл ҽууҽл" деген екен.

Майлықожа шығармаларын нҽзирҽгҿйлік үрдіспен жазған кітаби ақындар катарына жатады. Ұлттық

ҽдебиеттер арасында кҿркемдік дҽстүрлер жалғастығын,

ықпалдастығын «ҽдеби байланыс» дейміз. Негізінен

ҽдеби байланыс нышандары жазушының қалыптасқан

ҽдеби дҽстүрлерге табан тіреуінің нҽтижесінен, сондай-ақ

тамырлас ҽдебиеттердің арасындағы типологиялық

ұқсастықтан туындайды. Осындай ҽдеби байланысты

Майлықожаның «Тотынамасынан» байқауға болады.

Тотынамада екі тоты жайында ҽңгіме болады. Бұл екеуі

дарияның жағасында жүреді. Екеуі ұя салып балапан

ҿрбітпек болады. Ұрғашысы ұяны жоғарырақ салайық десе

еркегі келіспейді. Ұрғашысы су тасыса ұямызды алып кетеді

деседе кҿнбейді.

"Бұл жерден ҽйелі айтты: кетелік біз,

Күшің барма бұл жаумен болмаққа кез.

- 97 -

Бір күні дария тасып алып кетер.

Бҽрі де айтқаныңның беймҽне сҿз"217

Сонда еркегі:

Еркегі айтты: "біз еркек кісіміз-ді,

Түсірсе бұл суменен ісімізді.

Бұл су бізге жамандық қыла алмайды,

Алармыз бізде мұнан ҿшімізді.218

Дегенмен бір күні су тасып ұяларын үш балапандарымен

бірге алып кетеді. Екі тоты зарлап жүріп самұрық құсқа

айтып, балаларын біреуін ҿлідей екеуін тірідей құтқарып

алады.

Ақынның бұл дастанындағы мақсаты қатын болсын, бала болсын ақылын тыңдаған артық болмайтындығын

айтып былай дейді:

Бала деп баласынба ақылы болса,

Сҿзінде қариядай нақылы болса.

Жҽне:

Сол секілді ҽйелдің қадірін білмей,

Кемсіткеннің ҽйел деп ҿзі қатын,-дей келе:

Жақсы қатын жігіттің жан жолдасы,

Десе де бҽлкі "жаным" болмайды асы.

Үр219

болып ақыретте қосылады,

Аумаса бір-бірінен ықыласы,-деп бітіреді.

Демек Майлықожада шығыс ақындары жырлаған жырларды, қайта жырлап, ҿңдеп қазақ оқырманына

бейімді етіп беріп отырған. Мҽселен "Иман таппақ шын

дҽулет" ҿлеңінде сонау Адам ата-Хауа анадан бастап,

дүниеден ҿткен пайғамбарларды, соңғы Мұхаммед пайғамбар-

217

Майлықожа. «Тымсал», Тотынама. Құрастырған Ҽ.Оспанұлы. Шымкент,

1993. 9-бет. 218

Сонда 219

Үр – жаннаттағы ҽдемі сұлулар, хор қыздары. (Ұ.А)

- 98 -

ды оның сахабалары Ҽбу Бҽкір, Омарлар жайында, ҽрі

Османның220

Құранды жам қылғандығын221

жырлайды.

Ақын Майлықожа араб тарихын да кем білмеген. Негізінен арабтар Ибраһим пайғамбардан тараған. Ардақты

Мұхаммед пайғамбар да осы кісінің ұрпақтарынан. Бұл

біздің қысқаша ғана атап ҿткеніміз. Ақын Майлықожа бұл

жайларды ҿзінің "Он сегіз мың ҽлем" ҿлеңінде былайша

жырлаған:

Ибраһим Халил ҽсілінен

Құрайыш араб нҽсілінен

Мекке-и-шҽріп жайында

Рҽббіл ҽуҽл айында

Дүйсенбінің түнінде

Ҽбділдҽ деген момыннан

Ҽминҽ деген зайыптан

Шараптатты жаһанға

Мұхаммет атты ұл келді.222

Ия пайғамбар жайында жырламаған ақын (мейлі араб,

мейлі қазақ немесе басқа ұлт) жоқ шығар. Майлықожа да

бұл ҿлеңін араб ҽдебиетіне еліктей, тарихына арқа сүйей

отырып жазған

«Мұхаммет» - ол ардақты, ең соңғы Мұхаммед пайғамбары-

мыз. Ҽбділдҽ (Абдулла), Ҽминҽ пайғамбарымыздың ата-

анасы. Кұрайыш руынан шыққан. Пайғамбарымыз Мұхаммад

піл жылы рабиъул аууал айының 12 жұлдызының түнінде,

дүйсенбіде туылған. Ҽкесі Абдулла ол туылмай тұрып

қайтыс болып кеткен. Мұхаммедтің ҽкесі Абдулла, атасы

Абдулмутталиб, оның ҽкесі Хашим, оның ҽкесі Абдуманаф,

220

Ҽбу Бҽкір, Омар, Осман Мұхаммед пайғамбардың сахабалары ҽрі ҿзінен

кейінгі халифалары. (Ұ.А) 221

«Жам қылу» - араб сҿзі, қазақ тілінде жинақтау деген мағына береді.

Яғни, Құранның кітап болып жинақталуы. (Ұ.А) 222

Майлықожа. «Он сегіз мың ҽлем» 93-бет. «Нақылият» Шымкент. 1993.

- 99 -

оның ҽкесі Қусай, оның ҽкесі Килҽб осылайша шарапатты

тегі Ғаднан одан Исмаил пайғамбарға барып тіреледі.223

Қазақ тілінде пайғамбар сҿзі бар бола тұрса да ақын Майлықожа арабтың "нҽби" (қазақша мағынасы

пайғамбар) сҿзін қолданған. Сондай-ақ "Иман таппақ

шын дҽулет", "Алланың аманаты ҿзі алса" ҿлендерінде

"Мусибат" сҿзін қолданған. Мусибат - қиыншылық дегенді

білдіреді. Мусибат орнына қиыншылық сҿзін қолдануға

болар еді ғой. Дегенмен олай істемеген. Ал "Білсең таңның

атарын" ҿлеңінде "Мубарак" (қазақша мағынасы қайырлы,

құтты) сҿзін қолданған. Кейбір ҿлеңдерінде араб, қазақ

сҿздерін қатар қолданған.

Мысалы:

Қасам ішіп, ант ұрып,

Тіліне алар тобаны.224

Бұл жердегі "қасам" сҿзі қазақша ант мағынасын білдіреді.

"Бес ғасыр жырлайды" атты кітапта Майлықожаның ҿлеңдері

келтірілген. Ақын сол ҿлеңдерінің бірінде арабтың "үзір" сҿзін

қолданған. Үзір қазақша себеп немесе сылтау деген мағына

береді. Ақын себеп немесе сылтау сҿзін қолдануына болар

еді ғой. Дегенмен олай істемеген.

Арабтың «үзір» сҿзіне "Бес ғасыр жырлайды" кітабында

«рақаты» деп түсіндірме берген екен.225

Майлықожа араб тілін білсе керек ҽрі құрметтеген секілді.

Себебі "Он сегіз мың ғалам" ҿлеңінде "Алладан араб тіл

болды",-деп айтып кеткен. Ақын осы ҿлеңінде Құран

аяттарының сҿздерін пайдаланған. Мысалы:

Екі ҽріп "кҽп" пен "нұн" болды,

223

هـ8186. اململكة العربية السعودية. اللجنة العلمية مبعهد األئمة و اخلطباء. السرية النبوية و الدعوة



Сауд Арабия. 1416 һ. 224

Бес ғасыр жырлайды. А., «Жазушы» 1984. 177-бет. 225

Бес ғасыр жырлайды. ІІ-том. А., «Жазушы» 1989. 40-бет.

- 100 -

"Кҽп" пен "нұн" қосылса

Оқымаққа күн болды,-дейді.

Біріншіден «Кҽп» Құранда «Кҽһф» деген сүре бар. Кҽп осы жайында болуы мүмкін. "Нүн" деген сҿзде

Құрандікі. Құрандағы "Қалам" (68 сүре) «Нуун» болып

басталады.

Екіншіден «кҽп» "ك" жҽне «нүн» " ن" араб ҽріптері. Егер

екеуі қосылса «к+н» "ن+ك " үстінде үтірі болса яғни

«даммасы» «кун» деген сҿз шығады. Ал бұл қазақ тілінде ُكن

«бол» деген мағына береді.

Демек ақын арабтардың негізгі жазба ҽдебиеті, мұсылмандардың қасиетті кітабы Құраннан хабары болған.

Майлықожаның араб сҿздерін неліктен қолданды деген

пікір туады емес пе? Біздің ойымызша оның бірнеше

себептері бар. Олар:

1. Арабтардың кейбір сҿздерін сол айтылу күйінде

қолданып кеткендігіміз,

2. Араб сҿздерінің аудармалары бола тұрса да қолданған, ол ұйқастың жақсы болуы ҽрі араб ҽдебиетіне

жақындығы,

Сонымен қатар сол кезде Майлықожа ғана емес, сол кісінің

замандастары да арабша оқығандықтан осы стильде ҿлеңдер,

дастандар, жырлар жазған. Осы стиль дегенім, олар діндар

қаламгерлер болған.

- 101 -

3. Ақын Құлыншақ Кемелұлының араб әдебиетімен

байланысы

Ҿз заманында, кҿзінің тірісінде-ақ атақ-даңқы алыс-алыс

аймақтарға тараған күнгейлік ақын – Құлыншақ Кемелұлы

(1840-1911ж.ж.) Бұл кісі күнгейлік ақындық мектептің айтулы

шайырларының бірі. Туған жері Оңтүстік ҿңірі. Туған жылына

келер болсақ 1840 жыл. Дегенмен Ҽ.Оспанұлы былай дейді:

«1983 жылы жарияланған «Қаратау атырабының ақындары»

атты кітабымызда, ол кісі жайында тақыл-тұқыл ғана мҽлімет

беріп ҿте шыққанымыздың негізгі себебі де міне осы болатын.

Ондағы деректерді бізге беруші Құлекеңнің ең кенже баласы,

ол кезде 63-64-тердегі Исахан ақсақалды, Исакеңнің айтуында

ақын 1831 жылы туып, ҿмірінің ақырғы кезеңінде Мекке

сапарына кетіп, содан қайтар жолда 1901 жылы қағына тиген

қатты дертке ұшырап қайтыс болған делінгенді. Бірақ кейінгі

Қазақ ССР Ғылым академиясының корреспондент мүшесі,

профессор Рахманқұл Бердібаев «Қазақ ҽдебиетінің қалыптасу

кезеңдері» атты кітабында (1967) жҽне біздің мҽліметті

ұстанған профессор Ханғали Сүйіншҽлиев жазып, жариялап

жүрген соңғы зерттеулерде Құлекеңнің дүниеге келген – кеткен

уақыттары 1840-1911 жылдар межесінде кҿрсетіліп, ол Қазақ-

Совет энциклопедиясында (7-том, 31 бет 1975 ж.) жарияланып

та жіберілді.226

«Бес ғасыр жырлайды» (2-том, 228-бет 1984 ж, 75-бет

1989ж.) кітабында, Ақын Құлыншақ қазіргі Шымкент облысы,

Созақ ауданы, Жартытҿбе кеңшарында 1840 жылы туылып,

1911 жылы сол жерде қайтыс болған, - делінген.

Құлыншақ ақын діни сауатты, араб ҽлемінен азда болса да

хабары болған адам. Ал жоғарыда аталған кітаптардың ішінде

Құлыншақты тым діндар қаламгер етіп кҿрсетуден кҿрінеу

қашқақтаған. Дегенмен біздің ақиқаттан аттағанымыз дұрыс

болмас. Ол кісінің діни сауатты ҽрі діндар қаламгер

болғандығы айдай анық нҽрсе емес пе? Діндарлығының ең

226

Ҽ.Оспанұлы. «Қаратау шайырлары» А., 1991. 22 бет

- 102 -

негізгі белгілерінің бірі, ол кенже ұлы Исахан айтқандай,

Исламның бес парызының бірі болған қажылықты орындауы.

Бұл кісі ҿмірінің соңында қасиетті Мекке қаласына, қажылыққа

барып келген. Құлыншақ Кемелұлының ҿмірбаянын ақын

Сұлтанбек Аққожаев ҿлеңмен келтірген екен. Ҿлеңнің соңғы

шумақтарында, Құлыншақтың Меккеге барғандығын былайша

баяндаған:

Айтайын уақытында болған ерді,-

Ел берген дүниенің арқасында

Мекке мен кҿріп қайтты Мединені.227

Діндарлығына екінші бір дҽлелді оның Майлықожамен

айтысында кҿре аламыз. Қысқаша тоқталсақ, Исламның бес

парызының біріншісі тілін кҽлимаға кҽлтіру, яғни: «Лҽ

илҽһҽ иллаллаһ» деп айту. Осы сҿзді айтқан адам мұсылман

болып есептеледі. Енді ақынның осы сҿзді (кҽлиманы)

айтқан ҿлең жолдарын келтірейін:

Қожеке, екенсіз ғой ақылсыз жан,

Басында айыбың кҿп мың менен сан. Келмегейдің баласын кҽпір дейсің

Лҽ илҽһҽ иллалла мен мұсылман.228

Ақын ҿзінің діндар ҽрі мұсылман болғандығын мақтан

тұтқан адам екендігін мына жоғарыдағы ҿлең жолдарынан

байқауға болады. Бұл нҽрселердің барлығы Құлыншақ

ақынның шығармаларының араб ҽдебиетімен, мұсылман-

шылықтың негізі болған Құранмен байланысы бар екендігін

кҿрсетеді.

Сол заманда тек Құлыншақ ақын ғана діндар қаламгер болмаған. Ҿзімсн қатарлас, замандас ақындар да діни

сауатты болған. Бұл сҿздеріміздің бірден бір дҽлелі, ол

кісілер сҿйлеген сҿздерінде, айтқан ҿлендерінде Алла

есімін, діни қағидаларды естен шығармаған. Араб

ҽдебиетіне де жақындықтары болған. Себебі олар ҿз

227

Ҽ.Оспанұлы. «Қаратау шайырлары» А., 1991. 21 бет 228

Майлықожа «Тымсал» Шымкент 1993. 55-бет.

- 103 -

ҿлеңдерінде араб сҿздерін (сол сҿздердің баламасы қазақ

тілінде бола тұрса да) қолданған. Мҽселен Құлыншақ

ақынның "Қисық ақынмен тілдесу" атты ҿлеңінде мынадай

жолдар бар:

Мақсұдың Алла Тағала бергеннен соң.

Міндіңіз алтын таққа осы кезде.

Мүбҽрҽк құтты болсын мінген тағың,

Құдайым аямасын берген бағын.

Енді осы ҿлеңдегі араб сҿздері мен діни ұғымдарды карастырайық:

Біріншіден: ҽр бір нҽрсені Алланың беретіндігін мойындаған, ал екіншіден берген нҽрсесін алушы да Құдай

екендігін тағы да айтып кеткен.

Араб тіліне жақындығын айтар болсақ: ҿлеңде

«мақсұд», «мүбҽрҽк» деген араб сҿзері қолданылған. Ол

кісі мақсұдың сҿзін келтірген. Бұл негізгі мақсаты, ниет

етілген нҽрсе. Мағынасын "сұрағаның" десек те болады.

Ақын араб сҿзінің орнына ҿз сҿзімізді қолданса болар еді

ғой. Бірақ олай етпеген. Ақын бұдан кейінгі қатарда араб-

қазақ сҿздерін қатар қолданған. Ҿлеңдегі «мүбҽрҽк» сҿзі

қазақша «құтты болсын» деген мағына білдіреді. Атап

ҿткен , мүбҽрҽк сҿзі бір ғана құтты болсын деген мағына

емес, басқа да мағыналар береді. Мысалы: кҿрікті деген

сияқты. Ақын осы мағынадағы мүбҽрак сҿзін Майлықожамен

айтысқан кезінде былай қолданған:

Қожаеке, есенсіз бе, сҽлем бердік,

Мүбҽрҽк жүзіңізді жаңа кҿрдік.229

Кей кездерде Құлыншақ ақын араб сҿздерін, қазақ ҿлендерінің ұйқастарында қолданған. Мҽселен: Құлыншақ

пен Майлықожаның айтысына үңілейік. Онда Құлыншақтың

мынадай сҿздері бар:

Қалай-қалай қожа едің аузың залым Сыртында кім болсаң да, ішің мҽлім.

229


- 104 -

Құдай берген дҽулетім менің қалың,

Ықырар болсаң, тапқаның менің малым.230

Бұл жердегі «залым» (мағынасы арамы, зұлымдық

кҿрсетуші адам), «мҽлім» (мағынасы белгілі) ол араб сҿздері.

Қазақ залым сҿзін жиі қолданады. Ал мҽлім сҿзі де кҿп

қолданғанымсн онымен теңдей қолданыста жүретін ҿзіміздің

"белгілі" сҿзіміз бар емес пе? Бар болса да бұл кісі араб сҿзін

қолданған. Қолдану себебі сҿздің бір біріне жақсы ұйқасып,

жеңіл айтылуына байланысты.

Қорыта айтқанда Құлыншақ Кемелұлы заманының кҿрнекті

ақыны болған. Бір ҿкініштісі Құлыншақ жайлы деректер жоқ

емес, дегенмен жоқтың қасы. Ҽсіресе шығармалары, ҿлең

жырлары осы күнгі шығарылған кітаптарда аз ғана. Мҽселен

«Бес ғасыр жырлайды» кітабында ары кетсе он ғана ҿлеңі

жарым жартылай берілген. Десекте Құлыншақ ақынның бізге

жеткен ҿлең жырларын кҿзіміздің ағы мен қарасындай бағалай

білгеніміз жҿн болар.

230


- 105 -

4. Молда Мұса шығармаларына араб әдебиетінің әсері

Ҿз шығармаларын қазақ ҿлең ҿнерінің дҽстүрлі үлгісінде

жазып, шығыстан (оның ішінде араб) классикалық ҽдебиетінен

нҽр алған, бар ҿмірін Қаратау атырабында ҿткізген ҿнер

иелерінің бірі - ақын Молда Мұса Байзақұлы.

Ел аузында Молда Мұса атанып кеткен ақын Мұсабек

қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы Түркістан ауданына қарасты

Шоқтас деген елді мекенде 1849 жылы дүниеге келген. Бұл кісі

де діни сауатты, діндар ақын адам болған. Ҿз ана тілінен басқа

араб, парсы тілдерін білген. Жас кезінде ҽкесі ұстаған молдадан

арапша хат таныған.

Есейе келе Қарнақ елді мекенінде Қозы молда медресесінде

оқыған.231

Ақынның мына ҿлеңіне қарап жастайынан шығас

(араб, парсы) ҽдебиетінен нҽр алғандығын байқаймыз.

Адамға ғылым, ҿнер қамшы деген,

Жүйрікпін арабыға парсыменен,

Аз ғана шайырлығым тағы да бар

Кідірттім неше ақынды қарсы келген.232

Ақын ҿзінің араб жҽне басқа да түрік тілдерін білгендігін

бұдан да басқа ҿлеңдерінде айтып кеткен.

Мұсабек ақын да жоғары да атап ҿтіп кеткеніміздей, ҿз

замандастары секілді, ҿлеңдерінде араб сҿздерін жиі-жиі

қолданған. Ол кезде діндар қаламгерлер санаулы ғана болмады

ғой. Сонымен қатар сол уақыттағы ақындарды діннен хабарсыз

болуы да мүмкін емес. Онымен қоса ол кісілер ҿз ҿлендерін бір

тақырыпта жазулары да ғажап емес.

Мҽселен ҽйгілі ақын Майлықожа "Шора батыр" деген хикая

жазған. Шора батыр ҽңгімесін Майлықожадан жазып алған

Ҽбубҽкір Диваевтың нұсқасын жҽне басқа да Майлықожа

шағармаларын қүрастырып шығарған белгілі ғалым

Ҽ.Оспанұлының кітабынан оқыған едік. Ҽңгіме ертегіге ұқсас

жазылған екен. Кейін Молда Мұса жайында ізденістер

231

Ҽ.Оспанұлы. «Қаратау шайырлары» А., 1991. 131-бет. 232

Сонда.

- 106 -

жасағанымызда Мұсабек ақынның "Шора батыр" жайында

жазғанын кездестірдік. Бірақ Мұсабек ақын Шора батыр

жайындағы хикаяны жыр етіп жазған екен. Мұса да кітаби

ақындар қатарына жатады. Кітаби ақындар шығыста кҿп

тараған сюжетті ҿздерінше жырлаған. Жоғарыда айтқаны-

мыздай Шора батыр жырын Майлықожа қара сҿзбен жазған.

Ал Мұса қисса етіп, яғни жыр етіп жазған. Бүл кҿркемдік

дҽстүр жалғастығының белгісі. Бұдан қарап біз Мұса ақынның

нҽзирҽ дҽстүрін жетік меңгергендігін байқаймыз. Себебі ақын

жырды қазақ қауымына жеңіл, түсінікті етіп жырлаған. Ақын

Мұса араб сҿздерін осы жырында жиірек қолданған. Ақынның

бұл жырында адамның шамасынан артық кереметтер

кҿрсетілген секілді. Сонымен қатар діни сипаттарда бой

кҿрсеткен.

Соңғы жылдарда оңтүстік шайырлары жайында жан-жақты

зерттеулер жүргізіп жүрген Ҽ. Оспанұлы Мұсабек ақынның

Шора Батыр жыры жайында сҿз жүргізген. Ол кісі осы жыр

жайындағы қорытынды пікірінде былай дейді: «Сонымен Шора

Батыр тоңірегіндегі барша ҽңгімеміздің тобықтай түйіні

түріндегі қорытынды пікіріміз - бұл шығарма халық қазынасы

қатарында саналуға лайық.

Егер онда адамның күш мүмкіндігінен тыс кереметтер

келтірілген, жеке батырлардың жекпе-жек күрестерінде дінге

кіріп, тілді кҽлимаға келтіруді талап ету секілді кейінгі кезең

қоспалары болса, олар жҿнінде айтарымыз - қазақ ауыз

ҽдебиетінде ондай белгілерден дені таза шығармалар жоқ. Ал,

оларсыз шығармалар жасалған дҽуірлерге тҽн белгілер ҿшіп,

олар кҿне күндеріміздің ескерткіші ретіндегі мҽн-маңызын

жоғалтар еді».233

Ҽ. Оспанұлы да ол кездегі шығармалардың діни мҽтінсіз

болмағандығын айтқан. Дегенмен бұл кісінің кей сҿзіне қосыла

алмаймыз. Бұл аталған ақындар ҿз ҿлеңдерін, жырларын діни

тақырыпта кҿп жазған. Діни сҿздерді келтіре отырып халықты

233

Ҽ.Оспанұлы. «Қаратау шайырлары» А., 1991. 162 бет.

- 107 -

жақсылыққа шақырған. Діни сҿздерді келтіре отырып

жамандыққа бастаған ақын жоқ шығар. Себебі дін туралыққа,

тазалыкқа шақырады. Осы себепті Ҽ. Оспанұлының: «ондай

белгілерден (яғни діни, арабша сӛздерден) дені таза

шығармалар жоқ»,-деген сҿзіне қосыла алмаймыз. Сонымен

қатар ақын Мұсабектің ҿлеңдерінің дені таза емес деп те айта

алмаймыз.

Қазақ айтысқа бейім халық қой. Сондай-ақ айтыс үрдісі

сонау ертедегі арабтарда да болған. Арабтар Ислам келмей

тұрып есте сақтауды, жаттауды жақсы дамытқан, басқаша

айтқанда жазып отырған адамға: «соны жаттауға шамаң

келмейді ме?»-деп күлетін болған. Ислам келіп бұл жағдайлар

ҿзгерді. Айтыстың жаңа түрі жазбаша айтыс пайда болып

дамыды. Айтыстың бұл түрі араб, парсы, түркі яғни Шығыс

елдерінде тарады.

Бұл Шығыс елдерінде кҿне заманнан келе жатқан жазбаша

айтыс дҽстүрі қазақ арасасында да кеңінен тарады. Бұл

айтыстың ең етек алған жағы Қазақстанның Оңтүстік ҿлкесі

еді. Мысалы Молда Мұса мен Сырым, Манат қыздармен хат

арқылы айтыстары бар.

Молда Мұса Сырым кызға да 1875 жылы 26 жастан жаңа

асқан уақытта былайша хат жаған:

Ақ бетің ағаш үйге жаққан шамдай,

Ішіне қараңғы үйдің атқан таңдай.

Сыртыңнан Сырым сенің болдым асық,

Ерте ҿткен Бапарым мен Күлҽндамдай.

Ақын ҿзін қыранға, қызды ақсұңқарға, асыл тасқа теңеген.

Арада бұл хатқа Сыр бойынның ақыны Будабай араласып,

Мұсабекке жауап қайтарады. Сҿйтіп, жазбаша айтыс басталып

кетеді. Отыздан асып қалған Мұсабек Тҿрткҿл елдімекеніне

досы Жылқыбайдың үйіне түседі. Ал Манат осы ауылдың

жиырмадан асқан кескін-келбетіне ақыл парасаты сай қыз екен.

Мұсабек:

Хат жаздым қалам алып Манатжанға,

Жүзіне жанның бҽрін қаратқанға,

- 108 -

Ақ жүзін бір кҿрсетер күн бар ма деп,

Сыртыңнан жалынушы ем Жаратқанға,234

-деп бастап:

Қайтейін лажсыздан кеттік біз де

Кетсек те басқа да емес, кҿңіл сізде.

Болғанмен ауыл емес, кҿңіл жақын,

Біздерден ҽлі де болса күдер үзбе.235

Ұлғайған жасына қарамай, жастық дҽурені басында

тұрғандай астам сҿйлеген ақынның күйіп-жанған от жалынды,

лапылдап тұрған сҿздерге толы хатын алған Манат ҿзін

ұлғайған ақынға тең санамайтынын тҿмендегіше ашық айтады:

Жасында анық сұңқар болғаныңыз,

Дариядай жігіт күнде толғаныңыз.

Сыпырып жас кезінде ілсең-дағы,

Тұғырға мҽреден ҿтіп қалғаныңыз.236

Осылайша Мұсабек пен Манат екі мҽрте хат алысады.

Мұсабектің үшінші хатына Манаттан жауап келмейді.

Айтыстың жалғасы ауылдағы тойда бетпе-бет кездескенде

жалғасып, кейін бітеді.

Молда Мұсаның ҿмірі мен шығармашылығын екі кезеңге

бҿлсек болады. Мұсаның шығармашылығы Абайдың шығарма-

шылығына сҽйкес келеді. Сҽйкес келу себебі ақын жастайынан

арабша хат танып, Кеңес ҿкіметі орнағанға дейін діни мҽтінде

ҿлең, жырлар жазып діндар қаламгер болады. Бұл уақытты

шығармашылығының бірінші кезеңіне жатқызуға болады.

Ал екінші кезең Кеңес ҿкіметі орнағаннан немесе

большевиктер ҿктемдігі ҿршігеннен басталады. Бізге керегі

ақын шығармашылығының бірінші кезеңі ғана. Себебі осы

кезеңде ол кісінің араб ҽдебиетінен сусындағанын байқаймыз,

ҽрі үңіле оқысақ, ақын шығармаларынан ҿз заманының діндар

234

Қазақ ҽдебиетінің тарихы. І-том. 1948. 250-бет. 235

ХХ ғ, басындағы қазақ ақындарының шығармалары. 1963. 43-бет. 236

Қазақ ҽдебиетінің тарихы. І-том. 1948. 44-45-беттер.

- 109 -

адам түсінігінің, дін мектебінің талай-талай пайдалы

таңбаларын табамыз.

Қорыта айтқанда, екі заманның куҽсі болған қарымды сҿз

зергерінің шығармашылығы халықтық ҽдебиетіміздің асыл

қорынан ҿз орнын тауып, алдағы уақытта да ел игілігіне

жарайды деген сенімдеміз.

- 110 -

5. Шәді Жәнгірұлы өлең жырларының

араб әдебиетімен байланысы

Шҽді тҿре Жҽңгірұлы (1852-1933 ж.ж.) бұрынғы Сырдария

губерниясы, Түркістан уезі, Жылыбұлақ болысында (қазіргі

Созақ ауданы) дүниеге келген. Бұл кісі де арабша хат танып,

молдадан дҽріс алған адам. Ақын тоғыз жасында ауыл

молдасында, келер жылы Шаян медресесінен дҽріс алған.

Шаянда оқып жүріп Шҽді араб ҽдебиеті үлгілерімен таныс

болады. 1864 жылы Шымкенттік Абдулла Шариф деген кісіден

дҽріс алып араб, парсы тілдерін меңгерген. Жас бала 13

жасында-ақ "Мың бір түн", "Тотынама", "Шаһнама" секілді

шығыс ертсгілері мен дастандарынан хабардар болған.

Шымкентте екі жылдай жүріп ұстазының қолындағы араб

ҽдебиеті қазынасын ҿз бетінше толық игеріп шығады. 1865

жылы Шымкентті Черняев ҽскері алған соң, Абдулла Шариф

Ташкентке кетеді. 1866 жылы Шҽді ұстазының артынан

Ташкентке барып, Орта Азия ақындары мен ғұламаларынан

дҽріс алады. Араб, шығыс ҽдебиетін зерттеп, игереді. Шҽді

1870 жылы еліне қайтып, бұдан кейін оқу оқымайды. Жеті

жылдан соң ҽкссі Жҽңгір қайтыс болады. Мұнан соң Шҽді үй

шаруасынан ұзап шыға алмай, кітап оқу, қисса, дастан жазу

жұмыстарымен айналысады. Осы уақыттан бастап ҿлгенге

дейін Шҽді үй шаруасымен қоса жыр дастан жазумен

айналысып жүріп 1933 жылы қайтыс болады.

Шҽді тҿре бас аяғы 40-тан астам хикаялы дастан, жырлар

жазған. Шҽді де діндар қаламгер болған. Оның діни негізде

жазылған шығармалары ҿте кҿп. Олардың кейбірін атап ҿтер

болсақ: "Сияр-шҽріп", "Фех-қайдан", "Ахуал-қиямет", "Назым

Ахмет Жами", "Назым Ибраһим Халиолла", "Хазіреті Мұса мен

Перғауын", "Мұсаның таурат алғаны" т.б.

Осы аталған дастандар Шҽдіден бұрын араб ҽдебиетінде

жырланған тақырыптар. Ал Шҽді араб ҽдебиетінде бар

поэзияның озық үлгілерін ҿзінше жырлап, қазақ арасына

таратып отырған. Шығыс тілдерінде шыққан кітаптар сюжетін

қайта ҿңдеп, қисса-дастандар жазған.

- 111 -

Шҽді тҿре араб классикалық ҽдебиетіне басқа ақындардан

да гҿрі ҿте жақын болған десек артық емес сияқты. Сонымсн

қатар бұл кісі Кеңес ҿкіметі келген күндері де діни мҽтіндегі

дастандарын жаза берген. Осы себепті болу керек 1931 жылы

ауыл белсенділері Шҽдіні молда деп айыптап, Марғұланға жер

аудартқан.

Бұл кісінің араб ҽдебиетіне кҿп жақын деу себебіміз, ақын

ардақты ҽрі ең соңғы Мұхаммед пайғамбардың ҿмірін ҿлең

түрінде жазған. Ал араб ҽдебиетінің жаңа беті Ислам дінінің

келуімен басталады. Ислам діні келіп араб ҽдебиетінің Исламға

дейінгі кҿптеген үлгісі ескіріп қалды. Ислам дінін ҽкелуші ол

Мұхаммед пайғамбар . Шҽді тҿре Мұхаммед пайғамбардың ақ

жолы жайында "Назым сияр шҽріп" атты дастан жазған.

Пайғамбар жайында жазған адамдар азда емес, жетерлік. Сонау

заманнан бері пайғамбардың ҿмірі жайында кҿптеген қисса,

дастандар жазылған.

Ақын Шҽді осы дастанында араб сҿздерін кҿп пайдаланған.

Оқиға араб жерінде болғаны белгілі. Бізге бұл дастаннан керегі

ақынның араб сҿзін қалай қолданып жазғандығы ғана болар.

Ақын кейбір араб сҿздерін ҿз күйінде қолданған, кейбірін

қазақша аудармасы бола тұрса да қолданған. Мҽселен аталмыш

дастанда:

Аспан, Жер, Ғарыш-Күрсілі Лаухы ғалам,

Сидырған жаннат, дозақ бҽрін тамам,237

- дегенжолдары бар.

Осы жердегі «тамам» араб сҿзі, қазақша біту, аяқталу деген

мағына білдіреді. Біздің ойлайымызша осы жердегі тҽмҽм сҿзін

ыңғайлы ұйқасу үшін қолданған.

Ал одан бұрынғы «Ғарыш-Күрсілі», «Лаухы» сҿздеріне

тоқталар болсақ. Бұлар араб сҿздері, дҽлірек айтсақ діни сҿздер.

Ҽр бірінің кең, ауқымды мағыналары бар.

Алдымен «Ғарыш» сҿзіне тоқталайық. «Ғарыш» сҿздікте

патшалардың тағы деген мағынаны білдіреді. Арш яғни ғарыш

шектен тыс үлкен жаратылыс, Аллаһтан басқа ешкім оны толық

237

Шҽді тҿре. «Назым сияр шҽріп» А., «Санат» 1995. 8-бет.

- 112 -

қамтымайды, яғни, Аллаһтан басқа ешкім ол жайында толық

білмейді. Бірнеше періштелер оны кҿтеріп тұрады. Кейбір

философтар Аршыны ҽлемнің барлық жағынан қоршап тұрған

аспан деп айтады.238

«Күрсілі» бұл да араб сҿзі. Ол екі баспалдақ орны. Алла

тағла Бақара сүресінің 255 аятында былай дейді: «Оның Күрсісі

кҿктер мен жерден де кең». (Аршы жҽне Күрсі Ислам шариғаты

бойынша ғайыб іліміне кіреді. Олардың қандай екендігін тек

Алла ғана біледі).239

«Лаухы» бұл да араб сҿзі, сҿздікте тақта деген мағына

береді. Лаух сҿзі де діни термин. Ислам дінінде бүкіл

жаратылыстардың тағдыры жазылған тақта (лаухы) Лаухул-

Махфуз деп аталады240

.

Шҽді тҿре жоғарыда атап ҿткен ҿлең шумағында жҽй ғана

араб сҿздерін қолданып қоймаған. Ислам дінінің негізгі діни

терминдерін қолданған. Бұл жҽй ғана терминдер емес. Оны кез

келген адамның түсіне қоюы қиынға соғады. Себебі бұл сҿздер

жайындағы ілім «ғайыб іліміне» жатады. Яғни, олардың

ұғымын, түр-сипатын Алладан басқа ешкім білмейді. Тек

кейбір сипаттары мен белгілері Мұхаммед пайғамбардың

хадистерінде келген. Шҽді тҿре бұл жайында сҿз жүргізсе,

демек ол кісі діни сауатты болғандығы. Ҽрі алдыңғы ақындарға

қарағанда ҽлдеқайда сауатты деп айтсақ артық болмас.

Шҽді кей жерлерде: "Ілгергі нҽбилермен пайғамбардай"-деп

араб, қазақ сҿздерін бірдей қолданған. Мұндағы «нҽби» араб

сҿзі қазақ тілінде пайғамбар деген мағына білдіреді. Ҿлеңді

жақсы ұйқассын деген бе, ҽйтеуір осы жерде екі сҿзді бірдей

қолданған.

238

«Шарх ақида ҽт-Тахауия» Ибн Аби ҽл-Ъиз ҽл-Ханафи. «ҽл-Мактаб ҽл-

ислами» баспасы. Бейрут, 1408 һ. 277-278 беттер. (1988 ж.) (кітап араб

тілінде). 239

«Ахли-сүннет жҽне жамағат ұғымы». Абу Жағфар Ат-Тахауи, Ибн Абил

Ъиз ҽл-Ханафи. Қазақшаға аударған: Бақтияр қажы Жұмағали ұлы 60-бет.

Шымкент 2003. 240

Сонда 52-бет.

- 113 -

Шҽді аталмыш дастанда араб сҿздерімен бірге сҿз

тіркестерінде арабша қолданған.

Мысалы:

Пайғамбар болмағына, иншалла,241

- деген қатарда.

Осы қатардағы, «Иншалла» ол араб сҿз тіркесі. Қазақша

«Құдай қаласа» деген мағына білдіреді немесе солай

аударылады.

Шҽді Жҽңгірұлы да кітаби ақындар қатарынан болады.

Шҽді Шығыс шайырларына тҽн салт бойынша "Назым чҽһар

дҽруіш" жҿне "Хикаят Орқа-Күлше" жҽне басқа да дастандарын

нҽзирҽгҿйлік ҽдісімен жазған. Тҿрт дҽруіш жҽне Орқа-Күлше

хикаялары Шығыс халықтары арасында кҿп тараған. Бұл

дастандар араб, парсы, тҽжік, ҿзбек, татар тілдерінде жарыққа

шыққан. Шҽді кезінде Шығыс, араб классиктері жырлаған

тақырыптарды, сюжеттерді ҿзінше ой елегінен ҿткізіп, қайта

қорытып, қазақ топырағына лайықты, ҿз оқырманына жақын

етіп жырлаған.

Ҽрине араб ҽдебиетінің ҽсері қазақ ҽдебиетіне бірден келе

салған деп айта алмаймыз. Араб ҽдебиеті алдымен парсы, түркі

елдеріне, одан кейін біздің ҽдебиетімізге ҽсерін тигизген.

Араб Халифатын білмейтін адам жоқ шығар. Сол секілді

жырлағандарда кем емес. Халифаларды жырлаған ақындар кҿп

болған. Мҽселен Харун Рашид халифа. Шҽді бұл кісіні ҿз

ҿлендеріне қосқан.

Бір патша болып еді мұсылманда,

Халифа Харун Рашид еді намда.242

Шҽді тҿре шығыс халықтарына тҽн жазбаша айтыспен де

айтысқан. Оның Тұрмағамбет Ізтілеуовпен айтысқан жазбаша

айтысы бар. Осы айтыстың түрі арабтарда да болған. Олар

алғашқыда ауызша кейін Ислам келген соң жазбаша айтысатын

болған.

241

Шҽді тҿре. «Назым сияр шҽріп» А., 1995. 14-бет. 242

Шҽді Жҽңгірұлы «Хикаят халифа Һарун ар-Рашид» Ташкент, 1914. 3-бет.

- 114 -

Айта берсек ақын Шҽді тҿренің қазақша аудармасы болса да

араб сҿздерін қолданған жерлері ҿте кҿп.

Сонымен қорыта айтқанда, кезінде түрлі діни мектеп-

медреселерде оқып, араб, парсы, шағатай тілдерін жетік

меңгерген, сол арқылы араб поэзиясынан еркін сусындаған,

Ислам тарихы мен араб ҽдебиетін терең білетін қазақтың

ғұлама шайыры Шҽді тҿре Жҽңгірұлы қазақ кҿркем сҿз ҿнерін

мазмұн мен норма жағынан байыта түсуге ҿзіндік үлес қосты.

Ол шығыс классикалық поэзиясына тҽн нҽзирҽ дҽстүрін жан-

жақты меңгеріп, қазақ оқырманының талап-тілектеріне сҽйкес

келетін шығармалар жазды. Мұның ҿзі, қазақ ҽдебиетін мазмұн,

тақырып, идея жағынан кҿріктеу құралдары болып табылады

емес пе?

- 115 -

6. Шығыс сюжеті негізінде жырлаған жырау Нұралы

Нысанбайұлының «Әмір Әмзе» қиссасы

Қазақтың ұлы жырауының бірі – Нұралы Нысанбайұлы.

Ол қазақ қиссаларының негізін араб, парсы тілдеріндегі діни

сюжетті шығармалар мен тарихи дерек аңыздарға сүйеніп сан

түрлі жыр, дастан, қиссалар шығарған. Кҿлемді де кҿркем

туынды, кҿп нұсқалы «Ҽмір Ҽмзе» жырын алғаш жырлап,

«Ҽмір Ҽмзе» қиссасын елге таратқан Нұралы ақын екендігі

жырдың фабулалық сюжеті желісінде нақты айтылған243

.

Нұралы Нысанбайұлы 1857 жылы қазіргі ОҚО Бҿген

ауданында дүниеге келіп, сонда 1930 жылы дүние салған.

Ауылдың ақын, жырауларына ілесіп жүріп, ҿлең-жыр жаттаған.

Зұлпықар, Бҿпежан т.б. ақындармен жазбаша түрде айтысқан.

«Сауда Ишан», «Жетім Құбыл», «Мұңлы Сейіт», «Зайтұлы»,

«Қарақұл», «Ханым сыры», «Шҽкір-Шҽкірат», т.б. қисса-

дастандарын ҿзінше жырлаған.244

Шығыс сюжеті негізінде қиссалар, дастандар жырлаған

атақты жырау Нұралы Нысанбайұлының сексенге жуық

қиссалары халық кітабына айналған. Кеңес үкіметінің солақай

дінге қарсы саясатына байланысты Нұралы жырауды кҿп

қудалап, қолжазбаларын кітап етіп шығармай, біраз

шығармалары қолды болып, басқа біреудің атына таңылып

кеткендері қаншама245

. Біз осы осы ретте атақты жырау Нұралы

Нысанбайұлының «Ҽмір Ҽмзе» қиссасына тоқталуды жҿн

кҿрдік.



келе жатқан дҽстүр. Осындай себептерге байланысты

Шығыстың сюжеті желісінде құрылған жыр, дастандар мен

243


мен түсініктерін жазған Қ.Саттаров. А., «Жазушы» 2007. 488-бет. 244

Қазақ ҽдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. А., «Аруна Ltd» ЖШС,

2005. 397 бет. 245

Рухани мұра. «Ҽмір Ҽмзе» қиссасы. Саттаров Қыдырҽлі. А., «Ҿнер» 2011.

131 бет.

- 116 -

қиссаларды алғаш кім ҽкелді, кім жырлады, қашан кімнен

жазып алынғанын нақты анықтау мүмкін емес.

Сонымен бірге, қазақ фольклоршыларының пікіріне

қарағанда Орталық Азия халықтары арқылы Шығыс

ҽдебиетінің қазақ ҽдебиетіне жасаған ықпал-ҽсері ғасырлар

бойы үзілген емес246

.

Нұралы жырау «Ҽмір Ҽмзе» қиссасын жырлаған кезде,

ҿзінің жырлау тҽсілі бойынша қиссаны «Бісміллҽмен» бастап

былай дейді:

Ҽуелі сҿздің басы бісміллҽ,

Бісміллҽ демей іс қылма.

Алланың аты аталмай,

Еш пенде таппас ісбасын247

.

«Ҽмір Ҽмзе» қиссасының бірнеше жыр нұсқалары болған

кҿрінеді. Себебі жоғарыда келтірген жырдың шумақтары 2007

жылы Жазушы баспасынан жарық кҿрген кітаптан алынды.

Құрастырған, алғы сҿзі мен түсініктерін жазған Қ.Саттаров. Ал

2011 жылы Ҿнер баспасынан шыққан «Ҽмір Ҽмзе» қиисасында

«Бісміллҽ» айтылмастан тікелей басталып кеткен екен.

Соңғы қисса Сейітомар Саттарұлының жазып алған

қолжазбасы негізінде баспаға ұсынылған дейді Қ.Саттаров.

Қиссаның сюжет желісі Ер Ҽмзенің бала-шағасы жоқ

перзентсіз екендігін айтып, уайым қып, қайғырып жүргені

туралы баяндалады. Ер Ҽмзе сол кезде Ислам дінін қабылдап

мұсылман болған кезінен басталады248

.

Ҽмзенің сол кездегі арабтар «сахараның арыстаны» деп

атаған. Ҽмзе Пайғамбардың ҽкесі Абдулланың бауыры, яғни

кҿкесі.

Осы жерде Ҽмзенің ҿзіне жеке тоқталар болсақ. Олай

болса алдымен Пайғамбардың достары жайлы сҿз етуіміз керек.

246





131-бет.

- 117 -

Жалпы Пайғамбармен бірге жүрген, замандас болғандар сахаба

деп аталады. Сахаба сҿзіне келсек, сахаба – араб тілінің «схб»

деген түбірінен шығады. Жеке түрі – сахаби. Сахаба сҿзі серік,

дос, жолдас, замандас, бірге жүру жҽне сұхбаттасу деген

мағыналар береді249

. Діни терминдік мағынасы: Пайғамбарды

кҿрген, Ол кісімен сұхбаттасқан, Оның ҽкелген дініне иман

келтіріп, мұсылман болып дүниеден ҿткен адам сахаба деп

аталады250

. Яғни пайғамбар заманында ҿмір сүрсе де, бірақ

мұсылман болмаса ол сахаба болып есептелмейді.

Ҽмзе пайғамбарды кҿрген, дініне иман келтірген

жандардың бірі. Ҽмзені арабтар Хамза деп атаған. Қазақ еліне

келіп жырланғанша біршама жіңішкеріп Ҽмзе болып кетсе

керек.

Хамзаның лақабы Ибн Яғлҽ немесе Абу Аммара болған251

.

Хазіреті Хамза – орта бойлы, күшті, айбарлы, абыройлы

сахаба болған. Аңшы, мерген, құрайыштардың құрметті

батыры. Кембағалдарға кҿмек беріп, ҽділетсіздікке қарсы

тұратын. Аң аулағанды ұнататын болған252

.

Бір күні Ҽмзе аң аулауға кетіп, қайта оралғанда ауыл

сыртында бір ҽйелден ауыл амандығын сұрайды:

Онда келіншек құлақ сал,

Біздің ауыл аманба?

Мұхаммедтей пирубар

Бала шаға аманба?253

Дегенмен бұл уақытта, ауылда Ҽмзе жоқта пайғамбарды

бұлғадың деп, кҽпір патшасы Мұхаммед пайғамбарды ортаға

алып, сабап таяққа жығады254

.

Келіншек Ҽмзеге қарап:

249

Ибн Манзур. «Лисануль араб». Каир. Схб-сҿзі. 250

Сонда. 251

Саңлақ сахабалар. Алау Ҽділбаев. А., 2010. 177-бет. 252

Усдул ғаба. 2-том. 52-бет. 253



Сонда. 388 бет.

- 118 -

Келіншек сынды күрсініп,

«Ҽмзеге палуан құлақ сал,

Ҽбу Жҽһіл кҿп адам,

Жаһит деген жолында,

Жетімшеңді сабаған.

Кім екені белгісіз,

Тас боран қылды ҽр адам255

.

Дастандағы Ҽбу Жҽһілде пайғамбардың туыстарынан

болып келеді. Хамзағада туыстық жақындығы бар. Бірақ иман

келтірмеген кҽпір болатын. Дастанда келген келіншекті

«Сахабалар ҿміртарихы» атты кітаптың авторы Рафат ҽл-

Башаның мҽліметіне жүгінсек Абдуллаһ ибн Жуданың күңі

болған256

.

Аң аулап Кағбаны тауап етуге ҽдеттенген Хамза кезекті

саятшылығынан оралғанда, алдынан Абдуллаһ ибн Жуданың

күңі шға келеді. Ол Ҽбу Жаһилдің ҿз достарымен бауыры

Мұхаммедке ауыр сҿздер айтып қорлағанын, қол

жұмсағандарын айтты. Мұхаммедті шарасыз күйде

жалғызсырап қалғанын, кҿрсеткен қорлықтарының адам

тҿзгісіз екендігін білдірді257

.

Ҽбу Жаһілдің пайғамбарды табалауы Ҽмзенің мұсылман

болуына себепші болаған. Жоғарыда айтқанымыздай Ҽмзе

ҽділетсіздікті жек кҿретін, кембағалдарға, ҽлсіз жандарға

ҽрдайым қол ұшын беріп отырған.

Оқиғаны білген Ҽмзе дереу Мұхаммедтің жанына жетіп

келеді. Келсе Ҽбу Жаһіл ҿз адамдарымен пайғамбарға күш

кҿрсетіп жатыр екен.

Ҽмзе Пайғамбар жанына келіп:

Ҽмзе сонда сҿйлейді:

Не себептен жыладың,

Ҿзің түгіл сҿзіңе

255


мен түсініктерін жазған Қ.Саттаров. А., «Жазушы» 2007. 389-390-беттер. 256

Саңлақ сахабалар. Алау Ҽділбаев. А., 2010. 178-бет 257

Сонда. 178-179-беттер.

- 119 -

Жанымды құрбан қылайын.

Мұхаммед сонда сҿйледі:

Ҿзге емес қылған сіз деді.

Бірталай халық сіздерсіз,

Атадан жалғыз біз деді.

Қылмас едім қайғыны

Сіздер аға, біз іні

Бір Құдай ҿзі пана да

Басыма түскен күнімде

Кірмейсің бе? ҽуел дініме.

Мұны естіп ер Ҽмзе

Қол қусырып жүгірді.

Кҿзінің жасы шұбырды,

Ұстап алған секілді

Кҿрдім деп қабыл дініңді

Кҽлима айтып барады258

.

Осылай Пайғамбардың кҿкесі, Ҽзіреті Ҽмзе мұсылман

болады. Аталмыш оқиғаны Рафат ҽл-Баша былайша сипаттап

береді.

Туысқандық сезімі атой салған Хамза ашуға булығып,

тҿтелей Қағбаға тартты. Достарымен Қағбаның айналасында

ҽңгіме-дүкен құрып отырған Ҽбу Жаһилдің үстінен түсіп,

садағымен бір ұрып Ҽбу Жаһилдің басын жарады. Бет аузын

қан жуып кеткен Ҽбу Жаһилді жағасынан алып: «Менің

бауырымды неге қорлайсыңдар. Мына мен де соның

дініндемін, ал, ҽйтпесе. Мықты болсаң, маған қарсы шық» деп

жұлқып-жұлқып алады259

.

258


мен түсініктерін жазған Қ.Саттаров. А., «Жазушы» 2007. 394-395-беттер. 259

Саңлақ сахабалар. Алау Ҽділбаев. А., 2010. 179-бет.

- 120 -

Ҽмзе мұсылман болғаннан соң кҿптеген ерліктер кҿрсетіп,

інісі Мұхаммедтің жанашыры ҽрі қорғаны болады.

«Ҽмір Ҽмзе» қиссасында Ҽбу Жҽһілдің есімі кҿп

кездеседі. Профессор Қ.Саттаров 2007 жылы «Жазушы»

баспасынан шыққан «Ислам дінін уағыздайтын қазақ

қиссалары» атты жинақта Я.Лютщтың «Киргизская

хрестоматия» атты жинағының 206-225 беттерінде «Абу Жаил»

деген қисса берілген деп жазады. Абу Жаһіл қай қиссада

болмасын зұлым иесі болып сипаталады.

Еңбегіміздің «Қасиетті Құрандағы фольклоризм

мҽселелері» атты ІІІ тарауында Бҽдір қиссасы, Ухуд қиссасы

деген тақырыптарға тоқталған болатынбыз. «Ҽмір Ҽмзе»

қиссасындада да осы Бҽдір мен Ухуд шайқастары жайлы

айтылған. Ҽмзе Бҽдірдегі жҽне Ухуд тауында болған екі

шайқасқа да қатысқан.

Мҽдинаға таяу ҿңірлердің бірі Бҽдір деп аталады. Сирияға

апаратын жол осы жерден ҿтетін260

. Бҽдір оқиғасы жұма күні

һижреттің екінші жылында жұма күні, рамазанның 17 күні

болған. Пайғамбар сахабаларымен Шам елінен келе жатқан,

Абу Суфянның басқаруындағы Құрайштардың керуенінің

алдынан қарсы шығады. Мұсылмандар керуеннің алдын тосуға

шықты деген хабар Меккеге жеткенде Мекке мүшріктері

мұсылмандармен шайқасуға Мединеге қарай шығады261

. Бҽдір

шайқасы мұсылмандар мен кҽпірлердің ең алғашқы шайқасы.

Ал Ухуд шайқасы Ислам тарихында мұсылмандар мен

мүшриктердің арасындағы екінші соғыс. Ухуд деп аталу себебі,

шайқас Мединеге жақын жерде Ухуд тауының жанында болған.

Шайқас екі этапта болады. Бірінші мұсылмандар жеңеді.

Мұсылмандар түскен олжаны бҿлісеміз деп жатқанда

мүшріктер артқы жақтан келіп соққы береді. Таудың етегіне

қойған садақшылар да олжаға қызығып кеткендіктен, жау

260

Пайғамбарлар тарихы. Қалмахан Сейтұлы. А., «Кҿкжиек». 2011. 309-бет. 261



Сауд Арабия. 1416 һ. 27-бет.

- 121 -

ҽскері арттан келіп ұрады. Осы екінші ұрыста мұсылмандар

жеңіліс табады.

Енді «Ҽмір Ҽмзе» қиссасындағы осы екі шайқасқа

тоқталар болсақ. Алдымен Бҽдір шайқасы:

Қылаң беріп таң атты,

Мұсылман қауымы жиылып,

Оқыды намаз памдатты262

Сол уақытта пайғамбар,

Даңғыра дабыл қағады.

Үш жүз Жамның ҽскері

Шаһардан шықты ағылып263

.

Ҽдетте араб жауынгерлері жаппай ұрысқа кіріспес бұрын

білегі қаруына сай баһадүрлерін жекпе-жекке шығаратын.

Мұсылмандар тарапынан ұрыс алаңына ат ойнатып Хамза, Ҽли

мен Убайда шығады264

.

Ҽмір Ҽмзе, Убайда,

Ҽлішермен үшеуі,

Қосылып бата алады265

.

Дастанның екінші нұсқасында жекпе-жек былайша

сипатталған:

Ҽмір Ҽмзе Үбайда,

Ҽлішермен үшеуі,

Бұрынғы шыққан мұсылман,

Ҿзіне қайтып келеді.

Қарсыласса палуандар,

Екі жағы кҿріп тұр,

Біреуімен Ер Ҽмзе

Сабаласып қалады.

262

Исламдағы парыз етілген бес уақыт намаздың біріншісі, таң намазы

памдат деп аталады. 263





17-бет.

- 122 -

Үбайдамен біреуі

Сабаласып қалады266

.

Негізі шайқас Бҽдір деген жерде болады. Бҽдір Мединеге

сегіз мил қашықтықтағы ауыл еді. Сирияға кететін керуен

жолының үстінде267

. Дегенмен дастанда бұл шайқас Ухуд

тауын болды деп сипатталған.

Ұрысқа жарар адамның

Бҽрінде жинап алады.

Үш жүз елу саны бар,

Жеті түйе жеті ат,

Кҿлігінің болғаны.

Сегіз еді сауыты.

Жарағының болғаны,

Пайғамбарды ортаға ап

Үһіт тауға барады268

.

Үһіт таудың басына

Пайғамбар туын тігеді269

.

Дастанның профессор Қ.Саттаровтың құрыстырған

«Ислам дінін уағыздайтын қазақ қиссалары» атты жинағында

келген нұсқасы да соғысты Ухуд тауында болғандығын айтады.

Бұл шайқас жайлы Кашфуддин ибн Шаһ Мардан ибн

Ибадулла ҽл-Манзауи ҽл-Сулукиде жырлаған. Кашфуддиннің

1897 жылы Қазаннан Бҽдр қиссасы деген кітабы жарық кҿрген.

Бұл кітаптың араб ҽрпімен жазылған нұсқасы Ұлттық Ғылым

Академиясында сақтаулы.

Біз сіздерге сол кітапшадан транскрипциямен үзінділер

келтіреміз:

266




аударған Халифа Алтай. Анкара 1995. 64-бет. 268


15-бет. 269


16-бет.

- 123 -

Язайын бул китабны хамдиманан

Файғамбар Мустафаға салауат манан

Файғамбар Расулуллаһ кучиб киткан.

Мҽккҽдан Мҽдинеде мақам тутқан

Һижраттен икинши жил булған уақт

Бҽдр атлы қарияда суғиш иткан.

Қурайшларның булған кируани

Осының Шамдан Мекеге қайтқанны

Бу кируан башлығы Абу Суфян.

Кируанның киле жатқан йол устине

Рамаданның он учинде қарси шиқди.

Усында Расулуллаһ хадыр болған

Аскари уч юзде он уч булған.270

Шайқас жайлы Құранның аяттары не жазғанына үңілер

болсақ:

«(Бәдір соғысындағы) Екі топтың қарсыласуында

сендерге бір ғибрат бар. Бір топ Алла жолында соғысады.

Екінші жақ қарсы еді. Олар мұсылмандарды, кӛздерімен,

ӛздеріндей екі есе кӛруде еді. (Негізінде мұсылмандар, үш жүз

он үш, кәпірлер мыңдай еді.) Алла кімді қаласа, ӛз

жәрдемімен қолдайды. Расында бұнда қырағылар үшін әрине

ғибрат бар»271

.

Бұл Бҽдір емес Ухут соғысы деп айтар болсақ, Ухуд

соғысында Хамза, Ҽли, Убайдалар жекпе-жекке шықпаған

болатын. Жекпе-жек Бҽдір шайқасында ғана болды. Жҽне Осы

жекпе-жекте Убайда жараланып, қайтар жолда қайтыс болды.

Ҽлі мен Ҽмзе қайтып кеп,

Убайданы кҿтеріп,

Пайғамбарға барады.

Біраз жатып аздан соң,

Калима айтып тілінде,

270

Бҽдір қиссасы. Кашфуддин бин Шаһ. Қазан. 1897. 271

Құран Кҽрім қазақша мағына жҽне түсінігі. Аударған Халифа Алтай.

Сауд Арабия, Медине 1991. 51-бет. Али Имран сүресі, 13 аят.

- 124 -

Шейіт боп қаза табады272

.

Дастанның екінші нұсқасында:

Аяғы сынып Үбайда,

Шалқасынан жығылды.

Үбайданы арқалап,

Ҽмір Ҽмзе, Ҽлішер,

Ҽскеріне келеді.

Пайғамбарды кҿрген соң,

Аманат жанын береді273

.

Шайқаста мұсылмандар жағынан Харияттың ұлы Убайда

қайтыс болса, мүшріктер жағынан Ҽбу Жҽһілмен, Умаййа ибн

Халаф жан береді274

. Бірақ дастанда Ҽбу Жҽһілдің бұл соғыста

ҿлетіндігі жайлы жазылмаған. Соғыстан кейін Ҽбу Жҽһіл тірі

қалып, Ухут тауына жасырынып қалды деген.

Ҽбу Жҽһіл патшасы,

Үһіт тауы басында,

Жасырынып қалады.

Мұсылманда Убайда

Шейіт болған ҽуелі,

Басқасы түгел бар еді.

Бес жүз кҽпір ҿліпті,

Екі жүз елу кҽпірлер

Тірідей дінге кіріпті275

.

Бҽдір шайқасында жеңіліс тапқан кҽпірдер кері шегініп

қайтады. Ендігі кезекте кек алу үшін бұдан кейінгі соғысқа

дайындалады.

Құрайыштардың Ҽбу Жҽһіл секілді бетке тұтар кҿсемдері

ҿліп, ендігі үміттері Абу Суфянда болады. Абу Суфян ол кезде

272


19-бет. 273





мен түсініктерін жазған Қ.Саттаров. А., «Жазушы» 2007. 402-бет.

- 125 -

Меккенің ҽмірі болатын. Абу Суфян жайлы дастанда кҿптеген

жерде кездеседі. Абу Суфяан екінші соғысқа қатты

дайындалып, ҽскер жинайды.

Құрайштар Бҽдір соғысында ұшыраған ауыр соққының

ҿшін алуды бір сҽт те ойларынан шығармады. Абу Суфян

шҿлдегі тайпалардан екі мың ҽскер жинады. Бұған

Меккедегілер де қосылды. Осылайша үш мың кісілік қосын

болды. 700 сауытты сарбаз, 200 ат, 3000 түйе бар еді276

.

Бұл шайқас жайлы дастанда мынадай мҽліметтер келген.

Үһіт таудың Бурай деген жерінде Қабыс тау етегінде ұрыс

болады,-деп пайғамбар жеті жүз елі мұсылманды ертіп алып

жҿнеді. Ҽбу Жҽһілдің ҽскері үш мың болады. Олар да Бурайға

барады277

.

Пайғамбар Үһіт таудың етегі, Құбайс таудың тҿсі Бадаур

деген жерде ұрыс болсын деп жауап берді278

.

Жалпы дастандағы оқиға желісі екі шайқастыңда Ухуд

тауында болғандығын сипаттайды. Сол күнгі Ухуд шайқасы

жайында Құранда Али Имран сүресінде келген279

.

«(Мұхаммед Ухуд соғысы кезінде) үйіңнен ерте шығып,

мүміндерді соғыс үшін орындарға орналастыруда едің. Алла

әр нәрсені естіп, білуші. (Ухуд соғысында мұнафықтар

майданнан қасақана қайтып кеткендіктен, оң-сол екі

қанаттағы топқада қобалжу кірді) Сол уақытта сендерден

екі топ, уайымдап үрейленді. Сондай-ақ Алла ол екеуінің

жәрдемшісі еді. Мүміндер, Аллаға тәуекел етсін»280

.

276

Сияри Нҽби (Хазірет Пайғамбар ҿмірбаяны) Ғұсман Кескіұлы.

Қазақшаға аударған Халифа Алтай. Анкара 1995. 68-бет 277




46-бет. 279




Құран Кҽрім қазақша мағына жҽне түсінігі. Аударған Халифа Алтай.

Сауд Арабия, Медине 1991. 65-бет. Али Имран сүресі, 121-122 аяттар.

- 126 -

Ухуд шайқасында Пайғамбарыдың кҿкесі Хазіреті Хамза

шейіт болады.

Абу Суфянның Һинд деген ҽйелі Бҽдір шайқасында ҿлген

ҽкесі мен ағасының кегін алу ниетімен, Хамзаны ҿлтіруге

Уахши деген қара құлды дайындаған болатын.

Шайқастың қызу үстінде Уахши Хамзаны сыртынан аңдып

жүріп ҿлтіреді. Кашфуддин Ҽзіреті Ҽмзенің ҿлімін былай

жырлайды:

Бул уақт Жубайр құлы баяғи Уахши

Хадрати Хамзани шаһид етди.

Ухудниң уси суғишинде

Исламдан шаһид булди житмиш дане281

.

Ухуд соғысында Пайғамбар арыстаны Ҽзіреті Ҽмзеден

жҽне жетпіс сахабасынан айрылды282

.

Профессор Қ.Саттаров қазақ фольклорындағы дін жҽне

дінді уағыздайтын туындыларды зерттеуден алдын алғаш

жинау жҽне жариялау қажет дейді. Негізі жарияланбаған

қаншама қисса-дастандар ҽлі ел аузында, архивтерде толып

жатыр. Кеңес заманында діни шығармаларды жазып алуға,

жинау мен жариялауға тиым салынған болатын.

Дінді насихаттайтын кҿркем шығармаларды жариялауға

цензура арқылы рұқсат бермей қадағалап отырса да, діни

туындылар түбегейлі жоғалып кеткен жоқ. Қазақ халық ауыз

ҽдебиетіндегі дінді уағыздап айтылатын туындылар қолдан-

қолға кҿшіріліп, қолжазбалар үздік-үздік болса да жеке

нұсқалары жетіп келді283

.

281

Ухуд қиссасы. Кашфуддин бин Шаһ Мардан бин Ибадулла ҽл-Манзауи

ҽл-Сулуки. Қазан. 1897. 282



Сауд Арабия. 1416 һ. 28-бет 283


5-бет.

- 127 -

Қорытынды

Зерттелуді қажет ететін жыр-дастандар қаншама.

Елбасымыз Нұрсұлтан Ҽбішұлы «Рухани мұра, халық мұрасы»

дегендей, қазақ фольклортану ғылымы мен шығыс халықтары

ауыз ҽдебиетінің байланысын зерттеу бүгінгі күннің

проблемалы мҽселелері екендігі кҿзге түседі.

Біздің рухани мұраларымыз ол Ислам дінін уағыздайтын

кітаптардағы фольклоризм мҽселелері десек артық болмас еді.

Жоғарыда біз келтірген қисса-дастандар, ертегілер бұл

сҿзімізге дҽлел бола алады.

Құран кҽрімдегі фольклоризм мҽселесі ҽлі күнге дейін

толыққанды зерттеле қоймаған проблемалардың бірі.

Кіріспе бҿлімде айтып кеткеніміздей, ұмытылуға сҽл ғана

қалған мұралардың кҿпшілігі ол діни кітаптарда, Құрандағы

діни қиссалар. Ҽрине бұл діни тұрғыдағы қиссалар қазақ жеріне

келемін дегенше кҿптеген ҿзгерістерге түскені белгілі.

Кез келген шығарманы ҿмірге ҽкелетін ҿнерпаз оның

тартымды, кҿпшілікке ұнамды болғанын қалайды. Сондықтан

ҿз бойындағы барлық күш-қуатын сарп етері анық.284



келе жатқан дҽстүр. Бұның да ҿз себебі бар шығар.

Тілі ұқсас – тілегі бір, жүзі ұқсас – жүрегі бір Орта Азия,

Қазақстан ақын, шайырлары кей-кейде бірінің тілінде бірі

сҿйлеп кете берген.285

Олар туған халқының замандар мен дҽуірлер бойындағы

тҽжірибесін, білім қорын біріктіріп, оны ҿзінің ой-қиялымен

284

«Қозы Кҿрпеш – Баян сұлу» ҽпосы жҽне түркі ҽлемі. «Қозы Кҿрпеш –

Баян сұлу жырының 1500 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-

теориялық конференция материалдары (А., 2002. 21 маусым). М.О.Ҽуезов

атындағы ҽдебиет жҽне ҿнер институты. А., «Интерпринт» 2003. 215-бет. 285

Қазақ Совет халық поэзиясының жанрлық ерекшеліктері. Нысанбек

Тҿреқұлов. Қазақ ССР Ғылым Академиясы. М.О.Ҽуезов атындағы ҽдебиет

жҽне ҿнер институты. Қазақ ССр-нің «Ғылым «баспасы. А., 1979. 109-бет.

- 128 -

ұштастырып, ұшан-теңіз түйіндеулер мен баламаларды шебер

қолданып отырған.286

Ҿйткені ақын-жыраулардың ҿскен ортасы, үлгі-ҿнеге

алатын мектебі біреу. Ол – халық мұрасы.287

Мұндай ақын жыраулар Шығыс ақындарының ізімен (кейде

толық сюжеттерін, кейде жеке эпизодтарын алып) жаңа дастан,

хикая шерткен.288

Діни дастандар біздің рухани мұрамыз.

Қазақ фольклортану саласында айрықша еңбек ҽтіп жүрген

ғалымдарымыздың бірі – Б.Ҽзібаева қазақ ауыз ҽдебиетінде 20-

дан астам діни дастандардың бар екенін айтады.289

Мысалы: «Хазіреті Османнның Пайғамбарды қонаққа

шақырғаны», «Пайғамбардың Исра Миғражға қонақ болғаны»,

«Зҽйд пен Зҽйнҽб қиссасы», «Сияр Шҽріп», «Бҽдір қиссасы»,

«Ухуд қиссасы», «Хазіреті Айшаның түһматы», «Хазіреті Али»

жҽне т.б. Бұл қиссалар араб ҽрпімен жазылған, оқылуы қазақша

күйінде Қазақ Ұлттық Ғылым Академиясының кітапханасында

күні бүгінге дейін сақтаулы.

Мұндағы Омар, Ҽли секілді кейіпкерлер діни қиссаларда

жау қолынан жеңілмес палуандар болып сипатталып жатады.

Ал діни мҽтіндерде олар пайғамбар халифалары, елбасшылары

деп айтылған. Біздің діни тұрғыда жазылған дастандарымыз

негізін қасиетті Құраннан алады.

Түркі тілдес халықтарына жататын халқымыздың тыныс

тіршілігі де бір болғандықтан ҽдебиет пен тарихымыз бірге

ҿркендеген. Біз тіліміз бір-біріне жақын, дініміз бір

286

«Қозы Кҿрпеш – Баян сұлу» ҽпосы жҽне түркі ҽлемі. «Қозы Кҿрпеш –

Баян сұлу жырының 1500 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-

теориялық конференция материалдары (А., 2002. 21 маусым). М.О.Ҽуезов

атындағы ҽдебиет жҽне ҿнер институты. А., «Интерпринт» 2003. 218-бет. 287

Сонда 216-бет. 288

Қазақ Совет халық поэзиясының жанрлық ерекшеліктері. Нысанбек

Тҿреқұлов. Қазақ ССР Ғылым Академиясы. М.О.Ҽуезов атындағы ҽдебиет

жҽне ҿнер институты. Қазақ ССР-нің «Ғылым «баспасы. А., 1979. 108-бет. 289

Ыбыраев Ш. Эпос ҽлемі. А., 1995. 45-бет.

- 129 -

халықтармыз. Ұстанған дініміз - Ислам. Дініміз Ислам

болғандықтан ҽдебиет, тарихымызда ислам дҽуірі ерекше орын

алады. Елімізге Ислам діні келуімен бірге араб ҽдебиеті де

келді. Осыдан барып біздің ҽдебиет пен араб ҽдебиеті бірге

ҿркендеп, дами түсті. Ислам келген заманнан бірнеше ғасыр

аттап Орта ғасырға келсекте араб ҽдебиетімен байланыспаған

шығарма кездестіру кем де кем. Орта ғасырда ҿткен

жырауларда ҿз жырларында діни стильден алшақтап кетпеді.

Араб ҽдебиетімен байланыстыра жазылған шығармалар, жыр,

дастандар ХХ ғасырға дейін жалғасып келді. Тек ХХ ғасырдың

басында Кеңес ҿкіметі орнаған соң тоқтады.

Кеңес ҿкіметіне дейін кҿптеген діни, шығыс, араб

үлгісіндегі ҿлендер жазылды. Алдыңғы қатарда атап ҿткен

Мҽделіқожа, Майлықожа, Молда Мұса, Шҽді тҿре, Құлыншақ

ақындардың шығармалары араб ҽдебиетімен байланыстырыла

жазылған. Біз бұл кісілердің ҿз шығармаларын шығыс

ҽдебиетімен ұштастыра жазуы манадай себептерге байланысты

деп ойлаймыз:

1. Ҽуел бастан айтар болсақ, Ислам дінінің келіп, тарап,

ҽсер етуі,

2. Ислам дінімен бірге араб мҽдениеті мен ҽдебиетінің ере

келуі,

3. Ислам келген уақытта ғылым, білім, оқу-ағарту істері де

дамып, білім алу араб тілінде болғандығы,

4. Жазу, хат тану араб тілінде болды. Жазу араб тілінде

жазылды,

5. Сондай-ақ бұл кісілер жастайынан арабша хат таныды,

ҽрі діндар қаламгерлер болды. Осы ссбептерге байланысты

біздің соңғы тҿртінші тарауда атап, тоқталып ҿткен

ақындарымыз ҿз ҿлеңдерін араб, шығыс классикалық ҽдебиеті

үлгісінде жазды. Ҿлендерінің кҿп жерлерінде араб сҿздерін, сҿз

тіркестерін пайдаланды.

X ғасырдың басынан біздің күнімізге дейінгі аралықта ақын

жыраулар ҿз шығармаларын шығыс классикалық ҽдебиетімен

- 130 -

ұштастыра отырып, ҿз тындаушысына жеткізіп отырды. Бұл

ұштасу дҽстүрге де айналды.

Сонымен соңғы тарауда аталған ақындардың ҿз

шығармаларын араб ҽдебиетімен байланыстыру дҽстүрі кҿркем

сҿз ҿнеріндегі санғасырлық ҽдеби құбылыстарды ҿз ішіне

қамтып, идеясы мен мазмұны, кҿркемдік кҿріністері бір-біріне

туындап жататын ұзақ мерзімді тарихи процесс болып

табылады. Бұл дҽстүрді жетік меңгерген қазақ ақындары,

есімдері ҽлемге ҽйгілі болған шығыс ҽдебиеті ақындарының

жырлаған аса маңызды тақырыптарды қайта жырлау арқылы

қазақ қауымының ұғымына лайықты тың дастандар, жаңа

шығармалар жазды. Мұның ҿзі қазақ ҽдебиетін мазмұн,

тақырып, идея жағынан ғана емес сонымен бірге, кҿріктеу

құралдары тұрғысын да байыта түсті.290

Қорыта айтқанда біздің алға қойған үлкен мақсатымыздың

бірі осы секілді діни тұрғыда жазылған дастандарды, араб,

парсы, түрік тіліндегі діни мҽліметтермен салыстыру. Сонымен

бірге араб ҽдебиетінің классикалық мұрасы атанған «Мың бір

түн» ертегілері негізінде айтылған ертегі, дастан, қиссалрды

сюжет бойынша салыстыра зертеу мҽселелері.

Дҽлірек айтқанда мұндағы кейіпкерлерді діни тұрғыда,

Құран қиссаларындағы кейіпкерлердің сюжетттерімен

салыстыру.

290

Н.Келімбетов. «Кҿркемдік дҽстүр жалғастығы» Астана, «Елорда» 2000.

272-бет.

- 131 -

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Қазақ тіліндегі әдебиетер: 1. Абай Құнанбаев. Шығармаларының бір томдық толық жинағы.

Алматы., «Қазақтың мемлекеттік кҿркем ҽдебиет баспасы» 1961. 2. «Ахли-сүннет жҽне жамағат ұғымы». Абу Жағфар Ат-Тахауи, Ибн

Абил Ъиз ҽл-Ханафи. Қазақшаға аударған: Бақтияр қажы

Жұмағали ұлы Шымкент 2003. 3. «Ҽдебиеттану терминдер сҿздігі» Құрастырушылар: З.Ахметов,

Т.Шаңбаев. Алматы «Ана тілі» 1991. 4. Ҽ.Оспанұлы «Қаратау шайырлары» Алматы, «Қазақ университеті»

1991.

5. Ҽ.Қоңыратбаев. Т.Қоңыратбаев. «Кҿне мҽдениет жазбалары» Алматы, «Қазақ университеті» 1991.

6. Ҽ.Қоңыратбаев. «Қазақ ҽдебиетінің тарихы» Алматы «Санат» 1994.

7. Ҽ.Дербісалиев. «Араб ҽдебиеті». Алматы «Мектеп» 1982. 8. Ҽдебиет теориясының негіздері. З. Қабдолов. А., 1970.

9. «Бес ғасыр жырлайды» І-ІІІ том. Алматы «Жазушы» 1984. 10. «Екімыңжылдық дала жыры» Құрастырғандар: Е.Дүйсенбайұлы,

Ҽ.Қайырбеков. Алматы 2000. 11. «Ежелгі дҽуір ҽдебиеті» Құрастырған: Қираубаева А. Алматы 1991.

12. «Ғашық – наме», Шығыс халықтарының желісіне құрылған қазақ

дастандары. «Жазушы» баспасы, Алматы-1976. 13. Ғашықтық дастандар (Бозжігіт, Сҽйфүлмҽлік, Таһир-Зуһра, Жүсіп-

Зылиха, Лҽйлҽ-Мҽжнүн) Құрастырушы Ү.Субханбердиева.

Қазақстан Республикасының ұлттық Ғылым Академиясы. М.О.ҽуезов атындағы ҽдебиет жҽне ҿнер институты. Алматы. «Ғылым» 1994.

14. К.Сыздықов. «Ұстаздық ұлағат» Шымкент. 2001. 15. «Қозы Кҿрпеш – Баян сұлу» ҽпосы жҽне түркі ҽлемі. «Қозы

Кҿрпеш – Баян сұлу жырының 1500 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары (Алматы, 2002. 21 маусым). М.О.Ҽуезов атындағы ҽдебиет жҽне

ҿнер институты. Алматы «Интерпринт» 2003. 16. Қазақ совет халық поэзиясының жанрлық ерекшеліктері.

Нысанбек Тҿреқұлов. Қазақ ССР ғылым академиясы. М.О.Ҽуезов

атындағы Ҽдебиет жҽне ҿнер институты. 17. Қазақ ҽдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы., «Аруна

Ltd» ЖШС, 2005.

- 132 -

18. Қазақ Совет халық поэзиясының жанрлық ерекшеліктері.

Нысанбек Тҿреқұлов. Қазақ ССР Ғылым Академиясы. М.О.Ҽуезов атындағы ҽдебиет жҽне ҿнер институты. Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы. Алматы, 1979.

19. Қазақстан Республикасы тҽуелсіздігінің 10 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның еңбектері. Қазақ-Кувейт университеті. Шымкент, 2001.

20. Қазақ халқының ауыз ҽдебиеті. Мҽлік Ғабдуллин. Қазақтың мемлекеттің оқу-педагогика баспасы. Алматы. 1958.

21. Қазақ ҽдебиетінің тарихы. І-том. 1948. 22. Қазақ ҽдебиетінің тарихы. І-том. Қазақ ССР Ғылым Академиясы.

Алматы. 1948.

23. Құран Кҽрім, қазақша мағына жҽне түсінігі. Аударған Халифа Алтай. Сауд Арабия. Мҽдине. 1991.

24. Соңғы пайғамбар хазірет Мұхаммедтің ҿмірбаяны. Али Хіммет

Берки. Осман Кескіоғлұ. Анкара. 1997. 25. Сияри Нҽби. (Хазірет Пайғамбар ғалайһіссҽлҽмның ҿмірбаяны).

Ғұсман Кескі ұғлы. Анкара. 1995. 26. М.О.Ҽуезов, Абай Құнанбаев. Мақалалар мен зерттеулер. Алматы,

«Ғылым», 1967 ж.

27. «Мың бір түн» араб, парсы, түрік тіліндегі басылымдарды негізге ала отырып аударған Қалқаман Ҽбдіқадыров. «Жалын» баспасы. Алматы. 1993.

28. Майлықожа «Қара сҿз» Құрастырған Ҽ.Оспанұлы. Шымкент «Шымған» 1993.

29. Майлықожа «Нақылият» Құрастырған Ҽ.Оспанұлы. Шымкент

«Шымған» 1993. 30. Майлықожа «Тымсал» Құрастырған Ҽ.Оспанұлы. Шымкент

«Шымған» 1993. 31. Ыбыраев Ш. «Эпос ҽлемі». Алматы, 1995. 32. Фольклор шындығы. Қазақ ССР Ғылым Академиясы. М.О.Ҽуезов

атындағы ҽдебиет жҽне ҿнер институты. Алматы. Қазақ ССР-інің «Ғылым» баспасы. 1990.

33. Шҽді Жҽңгірұлы. «Назым сияр шҽріп» Алматы 1995.

34. Н.Келімбетов. «Кҿркемдік дҽстүр жалғастығы» Астана, «Елорда» 2000.

35. Сабри Хизметли. «Орта ғасырлар тарихы жҽне ҿркениеті» Шымкент, 2001.

36. Х.Досмұхамедұлы «Таңдамалы» Алматы, «Ана тілі» 1998.

- 133 -

37. Х.Сүйіншҽлиев. «Қазақ ҽдебиетінің тарихы» Алматы, «Санат»

1997. 38. Х.Сүйіншҽлиев. «Қазақ ҽдебиеті ХҮІІІ-ХІХ» Алматы, «Мектеп»

1981.

39. Пайғамбарлар қиссасы. Құрастырғандар: А.Қадыров, Ж.Жакипов, Қ.Қыдыралыұлы. Алматы, «Қаблан» ЖШС, 2007.

40. Ҿмір жҽне поэзия. Ҽ. Тҽжібаев А., 1960.

41. Ислам дінін уағыздайтын қазақ қиссалары. 2 том. Құрастырған, алғы сҿзі мен түсініктерін жазған Қ.Саттаров. А., «Жазушы» 2007.

42. Рухани мұра. «Ҽмір Ҽмзе» қиссасы. Саттаров Қыдырҽлі. А., «Ҿнер» 2011ж.

43. Саңлақ сахабалар. Алау Ҽділбаев. А., 2010.

44. Пайғамбарлар тарихы. Қалмахан Сейтұлы. А., «Кҿкжиек». 2011. 45. СССР халықтары ҽдебиеті. Хрестоматия. А., «Мектеп» 1976. 46. Рабғұзи. Қисса-сүл-ҽнбийя-и. Адам-Атадан Мұхаммед ғалайһи-

уҽссҽлҽмға дейін. Татар тілінен аударған Р.Мұқанова. Алматы., «Арда». 2006.

47. ХХ ғ. басында қазақ ақындарының шығармалары. Алматы 1963.

Қазақ тілінде араб әріптерімен жазылған кітаптар:

1. Ухуд қиссасы. Кашфуддин бин Шаһ Мардан бин Ибадулла ҽл-Манзауи ҽл-Сулуки. Қазан. 1897.

2. Хайбар қиссасы. Шҽді тҿре Жҽңгір ұлы. Қазан «Домбровский»

баспаханасы. 1910. 3. Хазіреті Османның қонаққа шақырғаны. Шейхул Ислам ұлы

Юсуфбек. Қазан. «Центральная типография» 1914.

4. Бҽдір қиссасы. Кашфуддин бин Шаһ. Қазан. 1897. 5. Қиссаи Айшаның тухматы. Шамсуддин Хусаинов. Қазан. 1912.

6. Қисса-и хазреті Юсуф алайһис сҽлҽм илҽн Зулайха мҽсҽлҽси. Шамсуддин Хусаинов. Қазан «Центральный» баспаханасы. 1918.

7. Балықчи илҽн ғифритдин қисса. Шамсуддин Хусаинов. Қазан.

«Типо-литография Императорского Университета» 1911. 8. Қиссаи хазреті Айшаның туһматы. Шамсуддин Хусаинов. Қазан

«Центральная типография» 1912.

9. Қиссаи Зайнаб илҽн Зайдның уақиғасы. Шамсуддин Хусаинов. Қазан «Центральная» баспаханасы. 1912.

10. Мұса мен Қарун хикаясы. Шамсуддин Хусаинов. Қазан 1911. 11. Хазіреті Расулдың миғражға қонақ болғандығы. Шамсуддин

Хусаинов. Қазан. «Центральная типография» 1917.

- 134 -

12. Ушбу китҽб хазрҽті Зул Қарнайн Дахма шаһанға барғанлары

қиссасы. Муртада Мала Мустафа уғли. Қазан. «Типографи торгового дома братьев каримовых» 1901. (Баспаға жіберу үшін Ахмад Каримбек Мухаммад ұлының ҽмірімен мустафа Шейхул

Ислам ұлы Айхожин жазған). 13. «Қиссаи Юсуф алайһис сҽлҽм илҽн Зулайханың мҽсҽлҽси» Шейхул

Ислам ибн Юсуфбек. Қазан 1915.

Орыс тіліндегі кітаптар:

1. Мухаммад да благославит его Аллах и приветствует. Сафи ар-Рахман аль-Мубаракфури. «Бадр» москва. 2001.

2. Русско-Арабский учебный словарь. Составил Г.Ш.Шарбатов.

Издательство «Советская энциклопедия» Москва. 1964. 3. Русско-Арабский учебный словарь. Том І-ІІ. Составил

В.М.Борисов. Издательство «Русский язык» Москва. 1981.

4. Арабско-русский словарь. І-том. Ташкент «Камалак» 1994. 5. Халиф на час. Избр. Сказки, рассказы и повести из «Тысяча и

одной ночи» сост., вступ ст., с 3-26 и примеч. И.М.Фильштинского. Перевод c арабского М.А.Салье. Москва., «Правда» 1980.

6. Казахская несказочная проза. С.А.Каскабасов. Алма-Ата. «Наука» Казахской ССР. 1990.

7. Тысяча и одна ночь. Синдбад-мореход. Избранные сказки и

рассказы из «Тысяча и одной ночи» перевод с арабского М.А.Салье. изд. «Аст Ермак» Москва 2003.

8. Книга тысячи и одной ночи. Том 1. Собрание сочинений. В 8 т.

Пер. с араб. Под редакцией акад. И.Ю.Крачковского. Москва. «Алфавит» «СЕТА» 1992.

9. Истории о прароках от Адама до Мухаммада. Со слов Ибн Касира. Москва – Санкт-Петербург, «Диля» 2007.

10. А.Г. Селезнев, И.А. Селезнева. Духи и души в традициях

народного ислама Сибири (к изучению религиозного синкретизма в малых локальных культурных комплексах) Россия, Омск, филиал Объединенного института истории, Филологии и

философии, Сибирский филиал института культурологи. 11. Хафиз. Вином вечности. Москва 1992.

- 135 -

Түрік тіліндегі кітаптар:

1. Türkiye diyanet vakfı yayınları/90. İslami kaynaklara ğöre peygamberler. (Ислами кҿзқарас бойынша пайғамбарлар) Doç. Dr. Abdullah AYDEMİR. Ankara 1992.

2. El-mevarıd lıttüllab. Arapça-türkçe talebe lugatı. (Арабша түрікше сҿздік) Mevlut Sarı. Beyazıt. İstanbul.

3. Peygamberler Tarihı, (Пайғамбарлар тарихы). İhlas Yayınları. Istanbul.

4. El-Bayan. Büyük arapça-türkçe lüğat. (ҽл-Байан. Екі томдық Үлкен арабша-түрікше сҿздік) Arif Erkan. Yasin yayinevi. İstanbul. 2004.

Османлы тілінде (араб әріптерімен): 1. Бүйүк тарих умуми. Ахмад Рафиқ. 4-том. Стамбұл. «Ҽскери»

баспасы. 1327 һ.

Араб тіліндегі кітаптар:

1. Қиссату Юсуф Зулайха (Жүсіп Зылиха қиссасы). Қазақ Ұлттық Ғылым Академиясы. Орталық ғылыми кітапхана. Шығыс

қолжазбалар қоры. 2409 папка. 2. Тҽфсирул Жҽлҽлҽйн. (Жҽлҽлҽйн тҽпсірі). Жалалуддин Мухаммад

ибн Ахмад. Жалалуддин ибн Абдуррахман ибн Аби Бакр ҽл-Суйути.

Дамаск. Дар ҽл-Башаир баспасы. Бейрут. 1413 һ. 3. Қисасул ҽнбия. (Пайғамбарлар тарихы) Ибн Касир. Дамаск. 1998. 4. Қисасул Ҽнбия. (Пайғамбарлар тарихы) Ибн Касир. Дар ибн Касир

баспасы. 2006. 5. Ҽл-Мұғжам ҽл-уасит. (Араб тілінің түсіндірме сҿздігі) Мактабат ҽл-

Исламия баспасы. Стамбұл.

6. Тафсир ҽл-Құран ҽл-Ъазим. (Ұлы Құран тҽпсірі). Ибн Касир. Бейрут. 1993.

7. Тафсир ҽл-Құран ҽл-Ъазим ҽл-мағруф би ибн Касир. (Ибн Касирдің Ұлы Құран тҽпсірі.) 4-том. Дар ҽл-Сҽлҽм баспасы. Эррияд. 2001.

8. Ҽл-Луғатул арабия (Араб тілі). Ҽдебиет бҿлімі. Марокко. 1996.

9. Ҽл-Сира ҽл-Набауия уа ал-дағуа. (Пайғамбар тарихы) Сауд Арабия. 1416 һ.

10. Ҽлфу лҽйлҽ уҽ лҽйлҽ. (1001 түн). Мактаба ҽл-Сақафия баспасы.

Бейрут. 11. Құран кҽрім. Тафсир Табари мұхтасар. (Тарабаридің мұхтасар

тҽпсірі) Сирия. Уақыфтар министрлігі. 12. Тарихул хауадис уа ахуалун набауия. (Пайғамбар тарихы) Мухаммад

ибн Алауи ҽл-Малики ҽл-Хусайни. Ташкент. 1413 һ.

13. Құран кҽрім. Уақыфтар министрлігі. Сауд Арабия.

- 136 -

14. Ғаламул жинни уаш шаятин. (Жындар мен шайтандар ҽлемі) Доктор

ҽл-Ашқар. Каир. Дар ҽл-Фикр бапасы. 15. Қисасул ҽнбия. (Пайғамбарлар тарихы) Имам Абул Ғада Исмаил ибн

Касир. Ихйя ҽл-Турас ҽл-Ислами баспасы. Бейрут. 1420 һ.

16. Шарх ҽл-Ақида Тахауия. (Тахауи ақидасы) Ибн ҽл-Ғиз ҽл-Ханафи. Мактаб ҽл-Ислами баспасы. Бейрут. 1988.

17. Уахид Абдуссалам Бали. «Ас-Саримул Баттар фи ат-Тасадди лис

сахаратил ашрар» (Ҿткір қылыш. (сиқыр мен теріс дұғаға қарсы күресу кітабы) Каир. «Мактабат Табиғин» баспасы. 1996.

18. «Китаб ҽл-Миллҽ уа нусус ухра» (Халықтар тарихы) Ҽбу Насыр Ҽл-Фараби. «Дҽр ҽл-Машриқ» Католик баспасы. Бейрут, Ливан. Dar El-Mashreq publishers (Imprimerie Catholique) P.O.B. 946, Buirut,

Lebanon. 1968. 19. Каъб бин Зухайр шығармалары. Марокко Білім министрлігі. 2-

басылым, 1996. 20. Маусуға рауаиғи ҽл-Шиғр ҽл-Араби. (Он томдық «Таңдамалы араб

ҿлеңдері энциклопедиясы»). Құрастырған: Сиражуддин Мухаммад.

Дар ҽл-Ратиб ҽл-Жамиғиа баспасы. Бейрут. 21. Ҽл-Ғазал фи ҽл-шиғр ҽл-араби. (Араб ҿлеңдеріндегі ғазал). 4-том.

Құрастырған: Сиражуддин Мухаммад. Дар ҽл-Ратиб ҽл-Жамиғиа

баспасы. Бейрут. 22. Ҽл-Мунжид фил ағлам. (Араб тілінің түсіндірме сҿздігі) Дар ҽл-

Машриқ баспасы. Бейрут. 2003. 23. Китабул Ъайн. (Халилдің ҽл-Ъайн кітабы) Ҽл-Халил ибн Ахмад. Дар

ҽл-Кутуб ҽл-Ғилмия баспасы. Бейрут. 2003. 24. Диуан ҽл-Ҽдҽб фи науадири шуғараи ҽл-араб. (Таңдамалы араб

шайырларының шығармалары) «Ҽл-Ғирфан» баспасы. 1912. Торонто университеті кітапханасы.

- 137 -

Мазмұны

1. Пікір……………………………………………....................... 3

2. 1. Кіріспе

бҿлім…………………………………….................

5

3. Кіріспе……………………………………………................... 5

4. 2. Негізгі бҿлім……………………………………................. 12

5. І – тарау ………………………………………….................... 12

6. Қазақ араб ауыз ҽдебиетінің ежелгі дҽуірден бергі

байланысы, қарым-қатынасы……………….........................

12

7. ІІ – тарау………………………………………….................... 18

8. Қазақ – араб ауыз ҽдебиетіндегі ғазал жанры…................... 18

9. ІІІ-тарау……………………………………………................. 31

10. Қасиетті Құрандағы фольклоризм мҽселелері (біз тек қазақ халық ауыз ҽдебиетіне тҽн туындыларды ғана

ескердік)……………………...................................................

31

11. Бҽдір қиссасы……………………………………................... 31

12. Ухуд қиссасы…………………………………….................... 34

13. Хайбар қиссасы………………………………….................... 37

14. Юсуф Зулайха қиссасы…………………………................... 38

15. Исра – Миғраж қиссасы………………………….................. 51

16. Қыдыр ата – ақиқат пен аңыз арасында……………………. 54

17. ІV – тарау………………………………………...................... 70

18. Қазақ араб ауыз ҽдебиетіндегі «Балықшы жҽне жын» ертегісінің мың біртүн ертегілері негізінде айтылған

сюжет бойынша салыстыра зерттеу мҽселелері …………..

70

19. Сиқыршы мен жынның арасында болатын келісім.................. 80

20. Сиқыршы жынды қалай шақырады?............................ 81

21. Сиқыршыны танып-білуге болатын белгілері……................... 82

22. V – тарау…………………………………………................... 91

23. Оңтүстік шайырларының шығармаларына араб

ҽдебиетінің ҽсері…………………………………..................

91

24. 1.Мҽделі шығармаларының араб ҽдебиетімен байланысы.. 91

25. 2.Шығыс (араб) ҽдебиетінің Майлықожа

шығармашылығына тигізген ҽсері…………….....................

96

26. 3.Ақын Құлыншақ Кемелұлының араб ҽдебиетімен

байланысы.................................................................................

97

27. 4.Молда Мұса шығармаларына араб ҽдебиетінің ҽсері… 106

- 138 -

28. 5.Шҽді Тҿре жырларының араб ҽдебиетімен байланысы… 111

29. 6. Шығыс сюжеті негізінде жырлаған жырау Нұралы Нысанбайұлының «Ҽмір Ҽмзе» қиссасы...............................

116

30. 3. Қорытынды бҿлім………………………………................ 128

31. 4. Пайдаланылған ҽдебиеттер тізімі…………….................. 132

32. Қазақ тіліндегі ҽдебиеттер……………………….................. 132

33. Қазақ тілінде араб ҽріптерімен жазылған кітаптар………... 134

34. Орыс тіліндегі кітаптар…………………………................... 135

35. Түрік тіліндегі кітаптар…………………………................... 135

36. Араб тіліндегі кітаптар………………………….................... 136

*******************************************************

Ұсыныс-пікірлеріңізді мына мекен-жайға жолдаңыз:

ҚР ОҚО Кентау қ, Лесопарковая кҿш. 41.

Тел: 8 (725-36) 3-83-22

эл. пошта:

[email protected],

[email protected],

[email protected],

ulykbek.aliakbaruly,

BalaBurgem,

ulykbek.wordpress.com

mailto:[email protected]

http://[email protected]/

- 139 -

ҰЛЫҚБЕК АЛИАКБАРҰЛЫ

ҚАЗАҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНЕ

ҚАСИЕТТІ ҚҰРАН КӘРІМ

ҚИССАЛАРЫНЫҢ ТИГІЗГЕН ӘСЕРІ (қазақ тілінде)

Жауапты редактор Ұ.Алиакбарұлы.

Редакторы М.Естеміров

Корректоры Ш.Тайтбекқызы

Компьютерде терген Ә.Қайырбеков

«Нәзір» ғылыми-зерттеу, аударма орталығы.

Түркістан, Б.Саттарханов көшесі н/з.

Басуға 08.09.2011 берілді. Пішімі 60х90 1/16 . Офсеттік басылым.

Қаріп түрі Times. Таралымы 500 дана.

Тапсырыс берушінің файлдарынан

«Графика» компьютерлік орталығында беттеліп, басылды.

Кентау қаласы. Б.Момышұлы № 1.

«Графика» E-mail: [email protected]

ISBN 9965-903-06-9

- 140 -

Education

Қазақ ауыз әдебиетіне қасиетті Құран кәрім қиссаларының тигізген әсері