Говь-Алтай аймгийн Есөнбулаг сумын “Хантайшир-Эрдэм” цогцолбор сургууль

Монгол орны усны нөөц /5 цагийн нэгж хичээлийн хөтөлбөр/

Боловсруулсан:С.Цэрэндулам

2011 он

Батлав.Сургалтын менежер............................./О.Хишигжаргал/

“Монгол орны усны нөөц”/5 цагийн нэгж хичээлийн хөтөлбөр/

1. Хамрах хүрээ

• Усны гурван төлөв, байгаль дахь усны эргэлтДэлхийн далай ба хуурай газрын ус, гол мөрний сүлжээ, нуурын гарал үүсэл, ул хөрсний ба артезийн ус

2. Хэрэгцээ

• Нутгийнхаа булаг шанд, гол горхийг цэвэр байлгах, зөв ашиглах дадалд суралцах

• Ус намгийн ойролцоо амьдарч байгаа үедээ уснаас тохиолдож болзошгүй эрсдэлээс сэргийлж чаддаг болох

• Рашаан усыг зөв хэрэглэж сурах

3. Хүлээгдэж буй үр дүн

Монгол орны гадаргын усны нөөц, түүний тархалт болон тэжээлийн горим, ашиглалт

4. Зорилт Мэдэхүйн цогц чадамжийг төлөвшүүлэх чиглэлээр

• Монгол орны гол мөрөн түүний тархалт, тэжээлийн горим, ашиглалттай танилцах

• Нуурын гарал үүслийн ялгаа, тэжээл дулааны горимын онцлог• Мөсөн гол, олон жилийн цэвдгийн тархац, усны нөөцийн хэмжээг

тодорхойлох • Рашаан амьдарал, аж ахуйд ямар ач холбогдолтой талаар мэдэж

авах Бүтээхүйн цогц чадамжийг төлөвшүүлэх чиглэлээр:• Монгол орны гадаргын усны тархцыг газарзүйн бусад хүчин зүйлстэй нь

холбон тайлбарладаг болох• Нутаг орныхоо гол мөрөн, нуурын горимыг тодорхойлж чаддаг болох• МО-ны томоохон гол мөрөн нуурыг нэрлэж, зураг дээр байрлалыг олж

тодорхойлох • Нуур, гол мөрний аж ахуйн ач холбогдлыг тооцоолох • Худаг,рашаан усыг ариг гамтай ашиглахад суралцан гол горхи булаг

шандын орчин тойрныги цэвэрлэх хамгаалах Оршихуйн цогц чадамжийг төлөвшүүлэх чиглэлээр:

• Бие даан гүйцэтгэсэн ажил, бие даалт, асуулт даалгавар, газрын зурагт ажиллахдаа бусаддаа тайлбарлан ярилцах, өөрийн үзэл бодлоо хамгаалах, харилцан ярилцах, асуудал дэвшүүлэн тайлбарлах, буёдыг сонсон дүгнэх

“Монгол орны усны нөөц”нэгж хичээлийн агуулга

Судлах анги

Ээлжит хичээлийн нэр

Эзэмших

Судлагдахуун Ур чадвар

8-р

анги

Гадаргын ус, гол мөрд

Монгол орны гадаргын усны төрөл, тархалт гол мөрний тэжээлийн горим, ай савууд

Монгол орны гол мөрдийг нэрлэж, газрын зурагт зааж чаддаг болох гол мөрний аж ахуйн ач холбогдол,ашиглалтын байдалд үнэлгээ өгөх

Нуур, намаг Нууруудын гарал үүсэл, Түүний тархалт, байршилт болон тэжээлийн усны горим, ач холбогдол, ашиглалт

Нууруудыг гарал үүслээр нь ангилж, аж ахуйн ач холбогдлыг тодорхойлох Томоохон нууруудыг нэрлэж, газрын зурагт зааж сурах намгийн тархалт , ач холбогдолыг тодорхойлох

Мөсөн гол, олон жилийн цэвдэг

Мөсөн гол, олон жилийн цэвдгийн үүсэл, хил хязгаар , тархац

Цэвдгийн тархалтын зүй тогтол, аж ахуйд үзүүлэх нөлөөг тайлбарлах

Газар доорх ус рашаан

Рашаан,газрын доорх усны тархалт, байршилт Рашаан усны ач холбогдол

Гүний усны төрөл, ач холбогдлыг Улсын болон орон нутгийн рашаан усны байрлалыг газрын зурагт тодорхойлох олон жилийн цэвдэгтэй газар гэр орон, барилга брихад гарч болох эрсдлийг тооцоолох

Дүгнэлт хичээл Үер усны аюулаас хамгаалахцэвэр усны нөөц, түүний хомсдол, хамгаалах, урьдчилан сэргийлэх арга замууд

Усыг бохирдлоос хамгаалах зүй зохистой ашиглах, уламжлалт ба орчин үеийн аргыг амьдрал, үйл ажиллагаандаа ашиглах

“Монгол орны усны нөөц”нэгж хичээлийн цагийн төлөвлөлт

Ээлжит хичээл

Үйл ажиллагааны

үе шат Үйл ажиллагааны нэр

Хуга

цаа Анхаарах

зүйл

Багшийн үйл ажиллагаа

Сурагчийн үйл ажиллагаа

Гадаргы

н ус, го

л м

өрд

Сэдэлжүүлэх Дэлхийн гадарга юу юунаас тогттдог вэ?Тулгуур дохио ашиглан схемчлэх

Сурагчтд харилцан ярилцах, асуултад хариулах

40

Ус ба хуурай газар, тэдгээрийг задлах

Үйлийн баримжаа

олгох

Эдгээрээс Монгол оронд орших гадаргын усны талаар судлах. Гол мөрөн, нуур, мөсөн гол, рашаан зэргийн тархалт, байршилтыг судлах

Гол мөрөн гэж юу болох талаар ярилцаж тодорхойлолт өгөх мэддэг гол мөрдөө нэрлэх

Үйлийн баримжааг ялган таних

үе

Манай оронд орших хамгийн хамгийн гол мөрдийг асуух

Хамгийн урт, их устай гэх мэтээр нэрлэж, харилцан ярилцах

Үйлийн баримжааг эзмших үе

Гол мөрдийг ай савд хуваадаг ба манай оронд орших 3 ай сав, түүнд хамрагдах голуудыг танилцуулах , нэмэлт мэдээлэл өгөх

Ай савд орох гол мөрдийг нэрлэж, газрын зурагт заах багшийн өгсөн мэдээллийг бичиж тэмдэглэх

Голын унал, хэвгий , зарцуулалт олох бодлого бодуулах

Үйлийн баримжааг

үнэлэн хөгжүүлэх үе

Гол мөрдийн тэжээл болн ач холбогдлын талаар асууж ярилцах

Гол мөрдийн ус хаанаас тэжээгддэг болохыг турших түүний аж ахуйн ач холбогдлыг нэрлэх

Гэрийн даалгавар

Гол мөрдийн усны бохирдол, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлс болон сэргийлэх арга зам сэдвээр эх бичих

Гол мөрний бохирдолд хүний буруутай үйл ажиллагаа хэрхэн нөлөөлөхийг жишээн дээр тайлбарлаж ирэх

Нуур, намаг

Сэдэлжүүлэх Гэрийн даалгавар асууж ярилцах

Гэрийн даалгаварын сэдвээр хоорондоо харилцан ярилцах

40

Үйлийн баримжаа олгох үе

Нуур гэж юу вэ? Гол мөрдөөс юугаараа ялгаатай вэ?

Өмнөх үзсэн мэдлэг дээрээ тулгуурлан хоорондын ялгааг тодорхойлох

Тэдгээрийн ялгааг гаргуулах

Үйлийн баримжааг ялган таних

үе

Өөрсдийн мэдэх нууруудыг нэрлэн бичих багш томоохон нууруудыг газрын зурагт зааж өгөх

Сурагчид өөрийн орон нутагтаа болон МО-нд орших томоохон нууруудаас мэддэгээ нэрлэн бичихБусдад танилцуулах, нэмж бичих

Үйлийн баримжааг эзмших үе

Нууруудын тогтсон хонхор газрыг гарал үүслээр нь ялган ангилдаг болохыг танилцуулах

Сурагчид асуудал дэвшүүлэн тайлбарлахбичиж тэмдэглэх газрын зурагт заах

Нуруудыг гаралт үүслээр нь хэрхэн агилж буй зүй тогтлыг ажиглуулах Үйлийн

баримжааг үнэлэн

хөгжүүлэх үе

Нуурын усны тэжээлийн горим болон түүний ач холбогдлыг асууж ярилцах

Сурагчид өөрсдийн мэдлэгт тулгуурлан хариулах, харилцан ярилцах , үнэлгээ авах

Гэрийн даалгавар

Газрын зурагт томоохон гол мөрд, нууруудыг зааж нэрлэж сурахнуурын усны ашишлалт, хамгаалалт сэдвээр эх бичих

МО-ны ФГЗ зурагт томоохон гол мөрд, нууруудыг нэрлэн зааж сурахнуурын усны аж ахуйн ашиглалт, түүнийг зүй зохистой хэрэглэх талаар өөрсдийн бодлоо бичих

40

Сэдэлжүүлэх Өмнөх хичээлийн даалгаврыг шалгах, харилцан ярилцах

Бусдыг сонсон дүгнэх

Үйлийн баримжаа олгох үе

Цэвдэг, мөсдлөг гэж юу болох ямар ялгаатай талаар асууж ярилцах

Сурагчид өөрсдийн бодлоор хариулах, харилцан ярилцах

Мөсөн гол, олон ж

илийн ц

эвдэг Үйлийн

баримжааг ялган таних

үе

Мөсөн гол гэж юу вэ? Яагаад үүсдэг, хаагуур тархадаг болохыг асууж ярилцах

Мөсөн гол үүсэх шалтгааныг ярилцах Манай оронд орших томоохон мөсөн гол хаагуур байдгийг ярилцах

Үйлийн баримжааг эзмших үе

Яагаад мөсөн гол мөсдлөг, цэвдэг нь уулархаг, өндөрлөг газраар тархадаг болохын учир шалтгааныг ярилцах

Энэ нь агаарын температур өндөрлүүгээ буурдаг зүй тогтолтойгоос үүдэн тайлбарлагдана

Үйлийн баримжааг

үнэлэн хөгжүүлэх үе

Манай аймагт олон жилийн цэвдэг байдаг уу? Ямар шинж тэмдгээр мэдэх вэ?

Асуултад хариулах, харилцан ярилцах, үнэлгээ авах

Газа

р д

оорх ус

рашаан

Сэдэлжүүлэх Өмнөх хичээлийн даалгаврыг шалгахмэдлэгийг асууж ярилцах

Гол мөрөн, нуур, олон жилийн цэвдгийг газрын зурагт заах

Үйлийн баримжаа олгох үе

Худгийн ус хаанаас бий болдог вэ?

Газрын гүнээс оргилон гарч ирдэг

Үйлийн баримжааг ялган таних

үе

Тэгвэл ус нь газрын гадарга дээр мөн газрын гүнд ч оршиж байдаг, Артезийн ус, ул хөрсний ус тэдгээрийн ялгаа зэргийг танилцуулах

Асууж ярилцах, бичиж тэмдэглэх бусдыг сонсох

Үйлийн баримжааг эзмших үе

Рашаан ус гэж юу болох ямар ямар рашаан мэддэг талаар асууж ярилцах

Өөрсдийн мэдэх рашааныг нэрлэх

Үйлийн баримжааг

үнэлэн хөгжүүлэх үе

Томоохон рашаануудын газар зүйн байрлалыг зааж тэмдэглүүлэх , түүний ач холбогдлыг асууж ярилцах

Рашаан усны тархалтыг тодорхойлж, түүний ач холбогдлыг ярилцах

Халуун ба хүйтэн рашаан гэж юу болох талаар мэдээлэл өгөх

Гэрийн даалгавар

Цэвэр усны хэрэглээ, хомсдол сэдвээр эх бичихөөрийн гэрийн нэг жилийн цэвэр усны хэрэглээг тооцоолох, түүнийг багасгах арга замуудыг тодорхойлох

Цэвэр усны хомсдол түүнд оруулах өөрийн хувь нэмрийг бичих

Дүгнэлт хичээл

Нэгж хичээлийн мэдлэгийг шалгах

2 хувилбартай нөхөх ба сонгох тест бэлтгэн тарааж өгөх 2-р хэсэг голын унал, хэвгий, зарцуулалт олох бодлого өгөх

Нэгж хичээлээр олсон мэдлэгээ ашиглан даалгаврыг гүйцэтгэх

“Монгол орны усны нөөц”нэгж хичээлийн босоо ба хөндлөн холбоо

Мэдлэгийн босоо холбоо

Одоо эзэмших мэдлэг Мэдлэгийн хөндлөн холбоо

Усны гурван төлөв байдал, байгаль дахь

усны эргэлтдэлхийн далай ба хуурай газрын ус, гол мөрний сүлжээ, нуурын гарал үүсэл, ул хөрсний ба

артезийн ус

Монгол орны гадаргын ус , тархалт

газар доорх ус нуурын гарал үүсэл, усны

горим мөсөн гол, олн жилийн

цэвдэг

Хөдөө аж ахуйн уур амьсгал

байгалийн нөхцөлийн ялгаа ба нийгэм-эдийн

засгийн хөгжил

“Монгол орны усны нөөц”нэгж хичээлийн арга зүй

Баримжааг ялган таних үед хэрэглэх арга /төсөөлөл/

Баримжааг эзэмших үед хэрэглэх арга

/мэдлэг/

Баримжааг үнэлж хөгжүүлэх үед хэрэглэх арга

/чадвар/

Тайлбар ярианы арга асуудал дэвшүүлэн тайлбарлах арга харилцан ярилцах арга тоглоомын арга харьцуулан жиших арга Тулгуур дохионы арга

Асуудал дэвшүүлэн шийдвэрлэх арга харилцан ярилцах арга Ажиглалтын арга Бүтээлч даалгаврын арга Эвлүүлгийн арга

Харилцан ярианы арга зурагт ажиллуулах соло таксономын арга Харьцуулан жиших арга бусдыг сонсон дүгнэх арга

“Монгол орны усны нөөц”нэгж хичээлийн сургалтын орчин

Үйл ажиллагааны орчин

Сэтгэл зүйн орчин Материаллаг орчин

Багаар болон хосоор ажиллах бүрэлдэхүүн Багшийн зааварчилгааАжиллах дасгалБагш сурагчдын хамтын үйл ажиллагаа

Багш сурагчдын харилцаа эерэг байх Сурах, сургах эрмэлзэлХэрэглэгдэхүүний хүрэлцээтэй, бүрэн бүтэн байдал Нээлттэй хүлээцтэй байдалАнгийн эрүүл ахуйн шаардлага

Газар зүй-2 сурах бичиг Үзүүлэн, гар картМонгол орны физик газар зүйн зураг Тарааж өгөх материал Сэдэвчилсэн зургуудНэмэлт эх материалСтандарт Жишиг даалгавар төлөвлөгөөНэгж хичээлийн хөтөлбөр

“Монгол орны усны нөөц”нэгж хичээлийн хэрэглэгдэхүүн

Анги Хичээл Цаг Сурах бичиг

Хэрэглэгдэхүүн

Үзүүлэн Нэмэлт материал

ТӨМ Жишиг даалгавар

Тест

8-р

анги

Гадаргын ус, гол мөрд

Газа

р з

үй-2

Нуур, намаг

Мөсөн гол, олон жилийн цэвдэг

Газар доорх ус рашаан

Дүгнэлт хичээл

Хэрэглэгдэхүүн Үзүүлэн таниулах

материал

Дэлхийн гадарга 

Хуурай газар  Ус 

Хуурай газрын ус  Дэлхийн далай 

Гадаргын ус  Гүний ус 

Гол мөрөнНуур, намагЦөөрөмУсан сан Мөнх цасМөсөн гол 

Ул хөрсний ус Артезийн ус Худаг Булаг 

Орхоны хүрхрээ

Сэлэнгэ мөрөн

хөвсгөл нуур /хамгийн гүн, цэнгэг нуур/

Увс нуур /хамгийн том нуур/

Потанины мөсөн гол /Хамгийн том мөсөн гол/

Рашаан ус

Булаг

Тарааж өгөх материал

ТӨМ 1.1Монгол орны хамгийн урт гол. Монгол орны олон гол мөрний хамгийн урт нь Хэрлэн юм. Хэрлэн голын нийт урт 1264 км бөгөөд үүний 1090 км нь Монголын нутаг дээгүүр урсдаг. Монгол орны хамгийн том мөрөн. Монгол орны гол мөрдийн хамгийн том нь Байгал нуурт цутгадаг 992 км урт Сэлэнгэ мөрөн юм. Дурдсан уртын 590 гаруй км нь Монгол улсын нутагт байдаг бөгөөд мөрний ус цуглуулах талбай нь 447000 км2 юм.Монгол орны гол мөрний урт. Монгол орны гол мөрний нийт урт 67000 км буюу тус орны хилийн шугамаас 8.2 дахин урт юм.

Дөрвөн мянган нуурын орон. Монгол орон 0.1 ам.км-ээс их талбай бүхий 4000-аад нууртай. Эдгээрийн нийт талбайн хэмжээ 15640 ам.км гэнээ.Монгол орны хамгийн том тогтмол нуур. Монгол орны хамгийн том тогтмол нуур нь Увс нуур юм. Усны талбай нь 3350 км2.Монгол орны хамгийн том, урсгал, гүн, цэнгэг нуур. Монгол орны хамгийн том урсгал нуур нь Хөвсгөл нуур. Усны талбай нь 2770 км2. Гүнээрээ Монголд төдийгүй Төв Азид хамгийн гүн (267.2 м) нуурт ордог. Нийт 403 цутгалтай Хөвсгөл нуурын усны найрлага Байгал нууртай төстэй, тунгалгаараа дэлхийд гуравдугаарт орно. Монгол орны "Хөх сувд" хэмээн алдаршсан Хөвсгөл нуур уртаашаа 136 км, өргөөшөө 37 км бөлгөө.Монгол орны усны хагалбарын гол голомт . Монгол орныг дэлхийн гурван ай савын усны хагалбар гэдэг. Тэгвэл эдгээрийн хамгийн гол хагалбар нь Хэнтийн нурууны үргэлжлэл Цогтчандмань уул юм. Энэ уулын араас буусан ус Туул голоор дамжин Хойд мөсөн далайд, зүүн урдаас нь буусан ус Хэрлэнгээр дамжин Номхон далайд, баруун урд талаас буусан ус нь дотоодын урсгалгүй савд орж нийлнэ.Монгол орны хамгийн том мөсөн гол. Монгол орны мөнх цаст уулсын мөсөн голуудаас хамгийн том нь Алтай таван богд уулын Потанины мөсөн гол юм. Урт нь 20 км, өргөн нь 5 км.Хамгийн өндөр хүрхрээ. Хөвсгөл аймгийн Хорьдол сарьдаг уулаас эх аван урсдаг Арсайн голд манай улсын хамгийн өндөр хүрхрээ буй. Энэ хүрхрээний ус 70 м өндрөөс буудаг. Улаан цутгаланг бодвол ус багатай л даа.Монголын хамгийн том тал. Монгол орны нүд алдам өргөн талуудын дотроос хамгийн том нь 250-иад км2 талбай эзэлдэг Дорнодын тал. Дорнод аймгийн Матад, Халх гол сумын нутгийн ширээ мэт хавтгай энэ тэгш талд хааш хаашаа 100 км аялахад нэг ч толгод, гүвээ, хунх нугачаа үл тааралдана. Байгалиас заяасан унаган төрхөөрөө гайхалтай тал байж байдаг юм байна.

ТӨМ 1.2

Монгол орны гол, мөрөн

Монгол орны нутаг дундаар дэлхийн усны хагалбар оршдог бөгөөд энэхүү усны хагалбарын шугам нь манай орны усзүйн сүлжээг:

1. Умард мөсөн далайн ай сав2. Номхон далайн ай сав3. Төв Азийн гадагш урсгалгүй ай сав гэсэн үндсэн 3 ай савд хуваадаг.

Голын нэр Урт /км/ Ус цуглуулах талбай /км2/Номхон далайн ай сав:Онон гол 296 /445/ 40220Бархын гол 100 1900Хурахын гол 190 6150Шуурсын гол 140 3150Хэрлэн гол 1090 116455Улз гол 420 27500Халхын гол 233 7440Нөмөргийн гол 218 5950Дэгээ гол 55 550

Умард мөсөн далайн ай сав:Сэлэнгэ мөрөн 593 282000Идэрийн гол 452 24555Чулуут гол 415 10750Дэлгэрмөрөн 445 26640Бүгсэйн гол 110 3710Хануйн гол 421 14620Орхон гол 1124 132835Тамирын гол 180 13100Туул гол 819 50400Хараа гол 291 15000Ерөө гол 323 11860Эгийн гол 475 40454Шишхид гол 298 18300

Төв Азийн гадагш урсгалгүй ай сав:Ховд гол 516 58000Тэсийн гол 568 33358Хүнгүйн гол 200 21693Байдраг гол 310 28277Түйн гол 243 9410Таацын гол 200 9190Онги гол 435 52920Булган гол 250 8750

ТӨМ 1.3 Монгол оронд 67000 км урттай 3811 гол горхи, 500 м3 эзэлхvvнтэй 3500 гаруй нуур 7000 орчим булаг шанд, 540 м2 тйлбай бvхий 190 гаруй м с н гол 250є є гаруй рашаантай б г д газрын доорхи усны 139 орд газар байна.є єє

Бархийн гол Эгийн голын адил Ононгийн баруун гарын цутгал боловч уртын хэмжээ урсцаараа Эгээс илvv юм. Харин Хэнтийн нурууны салбар уулсаас эх авах тул усны уналт, гадаргын хэлбэрлийн талаар нилээд дутуу байдаг. Голын нийт урт 100 км, усжуулах талбай 1900 хавтгай д рв лжин километр болно. Бархын голдє є Баян /47 км/, Хужир /40 км/, Сайхан/39 км/ зэрэг элбэг устай гол горхи цутгана. Гульдралын рг н 27м, усны дундаж гvн 0,8 м юм.є є

Байдраг гол Хангайн мн т хажуугаас эх авч говийн Б нцагаан, Адгийн цагаан хоёр нууртє є єє усаа нийлvvлдэг энэ голын нийт урт Б нцагаан хvртэл 295 км, Адгийн цагаанєє нуур хvртэл 310 км талбайгаас усжина. Байдраг голын эхэнд баруун гар талаас Загийн гол /80 км/, зvvн гар талаас лзийтийн гол /135 км/ тус тус цутгадаг.Є Байдраг гол Хангайн мн д уулсын нарийхан хавцал дундуур урсана. Х ндийнє є є хажуу эгц, хад асга ихтэйн дээр хээр, говийн тачир ургамалшилтай юм. Энэ хэсэгт гол нэг гульдиралаар урсах б г д гульдиралын рг н 20-40 м, зонхилохє єє є є гvн 0,3-1,5 м, урсгалын хурд 1-1,5 м/сек хvрнэ.

Балжийн гол Онон голын зvvн гараас Балж, Агац, Хирхон зэрэг элбэг устай голууд цутгах б г д олонх нь ОХУ-ын нутгаас эх авч урсдаг. Тэдгээрийн хамгийн том нь 250є єє гаруй километр урт Балж гол юм. Балж гол нь б глvv ой х вч бvхий бэсрэг уулсє є дундуур урсдаг. Голын х ндий адаг руугаа 5-7 км хvртэл тэлэгдэж гульдирал ньє хэд хэд салаалж тг н шугуйтай арлууд vvсгэнэ. Усны гvн, рг н, урсгалын хурдє є є є голын нийт уртад р б г д адагтаа гульдиралын рг н 65 м, усны дундаж гvнєє є єє є є 1,75 м, урсгалын хурд 1 м/сек орчим байна.

Булган гол Т в азийн гадагш гарах урсгалгvй ай савын гол м рдийн тоонд Монгол Алтай,є є Говь-Алтайн ар вр с эх авч уулсын хоорондох битvv хотгорт замхрах голє єє горхи, булаг шанд тvр зуурын урсгалтай байдаг олон сайр багтана. Тийм голуудаас жишээ нь Алтайн арын Гурванцэнхэр, Шарга, Халиун, Алтайн вийнє Булган, Vенч, Бодонч, Балаг, Биж зэрэг голыг нэрлэж болно. Эдгээр голуудаас томоохон нь Монгол Алтайн вр с эх авч л нг р нуурт цутгах Булган гол юм.є єє Є є є Булган голын урт тус улсын хил хvртэл 250 км, талбай 8750 орчим хавт.д р.кмє б г д усны унал голын нийт уртад 1900 м буюу дундаж налуу 0,0076 болно.є єє Голын сав газарт Монгол Алтайн хур цаст зарим оргил болон в р бэлийн хадє є цохио, ханан хавцал бvхий уулсууд багтах тул голын х ндий ихэнх хэсэгтээ 0,3-є0,5 км байснаа тvvний баруун гарын цутгал Баян голын билчирээс доош нилээн уужирч Булганы тохойд хамгийн их тэлэгдэж рг сд г. Цутгал голуудаасє є є Улиастай, Тvргэний гол томоохонд тооцогдоно. Булган голын гульдиралын рг н,є є усны гvн жилийн улирал, урсах газрын т рх байдлыг дагаж янз бvр байна.є Булган голыг усны зонхилох ионы бvтцээр гидрокарбонатын ус бvхий гол м рний ангилалд багтааж болно.є

Бvгсэйн гол Булнайн нурууны араас эх авч урсахдаа 3710 хавт.д р.км талбайгаас усжина.є Голын гульдирал т дий л рг нгvй боловч ус нь гvнзгий, урсгал хурдтай юм.є є є

Чулуутын гол Чулуут голын урт 415 б г д 10750 хавт.д р.км талбайгаас усжина. Энэ голє єє є Хангайн нурууны хамгийн нд р хэсгээс эх авдаг учраас унал их урсгал хурдтайє є уулын гол юм. Тvvний х ндий эхэндээ давчуу, морены бул чулуу элбэгтэй болє доошлох тутам рг с ж тэлэгдэнэ. Харин Тээлийн голын билчирээс Ацтийнє є є горхийн цутгал хvртэл бараг 100 шахам км урт газар 50-60 м зузаан хvрмэн чулууг зvсэж хавцал дундуур тахирлан хvрхрээ боргио vvсгэн сvртэй урсана. Энэ хэсэгт тvvний зvvн гараас Тэрхийн Цагаан нуураас эх авч урсах Суман гол нийлж Чулуут гол мэдэгдэхvйц услаг болох ба гульдиралын рг н, усны гvнє є нэмэгдэнэ. Гульдиралын рг н эхэндээ 20-30 м, дунд хэсэгтээ 20-60 м, адагтаає є 70-80 м байна. Усны гvн 0,5-2,5 м, урсгалын хурд 1 м/сек орчим болно.

Онон гол Хэнтийн нурууны ар хормойн 1950 м-ийн ндр с эх авч улсын хил хvртэл 445є єє км урсна. Онон гол нь эхнээсээ адаг хvртэл уулын ам х ндийг р урсах учирє єє нилээд тойрон тахирласан. Онон голын ус нь 10 сарын сvvлээс зайртаж 11 сарын 2-р хагаст хадаалж, 150-170 хоног м с р хучигдана. М сний дундажє єє є зузаан 1,2-1,5 м хvрнэ. Урсгал хурдтай уулын гол учираас намрын зайр харьцангуй олон хоног /14-25/ vргэлжилнэ. 4 сар гарч дулаарангуут голын м сє гэсч ц н тvрэвч уулын цас хайлж хаврын vер буух тул т дий л удаанє є vргэлжлэхгvй цэлмэнэ. Ононд том жижиг олон гол горхи цутгадаг. Vvнээс нилээд томоохон нь Эг, Барх, Хурах, Шуус, Агац, Хирхон болно.

Шуурсын гол Шуурсын голын урт 140 км, ус хураах сав газрын талбай 3150 гаруй хавтгай д рв лжин километр болно. Ононгийн баруун гарын цутгал голууд дотроосє є жинхэнэ хээр талын шинжтэй тул усны гуримын хувьд бусдаасаа ихээхэн ялгаатай юм. Шуурсын голд олон булаг тал бvрээс нь цутгадгийг vзвэл хур борооноос гадна гvний усны тэжээл чухал суурь эзэлдэг. Шуурсын гол нь Онон голд цутгадаг томоохон голуудын нэг юм.

Хэрлэн гол Номхон далайн ай савын гол м рд дотор уртын хэмжээгээр тэргvvн байрандє ордог. Хэрлэн гол монголын Дорнод хэсэг хэд хэдэн аймгийн нутгийг дамжин урсаж улмаар тус улсын хилээс гадагш гарч Далай нуурт цутгадаг. Их хэнтий нурууны в р бэлээс эх авч урсах Богдын гол, Цагаан гол хоёрын уулзварыгє є Хэрлэн голын эх гэж vзнэ. Иймд улсын хил хvртэл 1090 километр урт, ус хураах сав газрын талбай 116,455 хавтгай д рв лжин километр б г д усны дундажє є є єє унал километр тутамд 1,2 метр болно. Ингэхлээр Номхон далай ай савын гол м рний бvх талбайн 54 хувийг Хэрлэн голын усны сав эзэлдэг. Голын нийтє уртад гульдиралын рг н, усны гvн, урсгалын хурд ихээхэн ялгаатай байна. Жнь:є є Хэрлэнгийн эхний хэсэгт гульдиралын рг н 30-50м, дунд, адаг хавьд 150-200мє є болж 0,8-1,5 метрийн гvн зонхилно. Урсгалын хурд уулсын хэсэгтээ 2 м/сек, нам тал газраа 1 м/сек болно. Хэрлэн голд М р н, Цэнхэр, Аварга зэрэг гол горхиє є цутгадаг. Хэрлэн гол гидрокарбонит-хлоридын ус бvхий гол м рний ангилалдє багтана.

Халхын гол Дорнод монголын хэсгийн томоохон голын нэг болох энэ гол нь Их Хянганы нуруунаас эх авч урсдаг. Их Хянганы нуруунд орших Халхын булгууд Халхын голын эхийг бvрдvvлдэг. Хоорондоо холбоотой Халх, Зvvн Далби зэрэг жижиг нууруудыг дамжин тал талаасаа цутгал голуудаар услагдсаар Халх голын рг нє є х ндийд орж адагтаа хоёр салан нэг салаа нь Буйр нуурт, н г салаа ньє є єє Оршуун голд цутгадаг. Халх голын урт 233 км, талбай нь 17120 хавтгай д рв лжин километр б г д vvний 7440 хавтгай д рв лжин километр манайє є є єє є є нутагт хамаарна. Халх голд хэд хэдэн услаг гол цутгадгаас томоохон нь Н мр г,є є Дэгээ, Хандгайтын гол болно.

Дэгээ гол Дэгээ гол нь 550 хавтгай д рв лжин километр талбайгаас усжих ба 55 километрє є урт юм. Голын х ндийд намаг ихээхэн тогтсон. Урсгалын хурд 0,6-0,7 м/секє байна.

Идэрийн гол Идэрийн гол Хангайн гол нурууны араас эх авч Булнай, Тарвагатайн нуруунуудын хоорондох нилээн давчуу х ндийг р урсана. Голын урт 452 км, талбайн хэмжээє єє 24555 хавт.д р.км юм. Голын гульдирал Тосонцэнгэл сумын т в хvртэл ихээхэнє є тахиралж хэд хэд салаалдаг тул тэгтлээ рг н байж чаддаггvй. Энэ хэсэгт салаає є татуурын рг н 10-15 м, vндсэн голын рг н 40-60 м орчим байна.є є є є Тосонцэнгэлээс доош гульдирал салаалахаа багасч 80-100 м хvртэл рг сн .є є є Усны гvн 0,7-2 м боловч Чулуут голын цутгалаас доош цээл цvнхэл газраа 3-3,5 м хvрнэ. Идэрийн гол уулын гол учраас ширvvн урсгалтай, урсгалын хурд голын ихэнд цагт 7,2-10,8 км бол адаг руугаа саарсаар цагт 2,0-2,5 км болон буурна. Харин зонхилох хурд нь 1,5-2 м/сек юм. Эхнээсээ Их Жаргалант сум хvртэлх хэсэгт Тарвагатайн нурууны ар хажуугааас усжих, Хожуул, Зарт, Дээд, Доод Цэцvvх, Х нжил зэрэг урсгал хурдтай услаг гол горхи цутгадаг. Идэрийн голд 30є гаруй гол горхи цутгадгаас хамгийн том нь тvvний баруун гараас цутгах Чулуут гол болно.

Орхон гол Орхон гол Сэлэнгийн vндсэн цутгал т дийгvй монголын хамгийн урт том голдє тооцогдоно. Орхон гол Хангайн гол нурууны Суврага-Хайрхан уулын ар в рє є хажуугуус усжиж том жижиг олон голыг нийлvvлсээр Сэлэнгэ м р нд цутгана.є є Тvvний урт нь 1124 км. Сэлэнгийн талбайн 47 хувь буюу 132835 хавт.д р.кмє талбайгаас усжина. Голын рг н харилцан адилгvй боловч ихэндээ ихэвчлэн 10-є є60 м байснааа адагтаа 120-150 м хvртэл рг с ж урсгалын хурд илт саардаг.є є є Усны зонхилох гvн 0,5-1,5, м, гvн цээл газар 2,5-4,0 м, харгиа боргио газар 0,5 м байдаг. Орхонд том жижиг олон арван гол горхи цутгах боловч 100 км-ээс илvv урт гол тоотой хэд байдаг. Тэдгээрээс Тамир, Х шин Орхон, Туул, Хараа,є Ер , Шарын гол томоохон нь юм.єє

Туул гол Орхоны баруун гарын хамгийн том цутгал б г д Хэнтийн гол нуруунаас эх авчє єє урсана. Голын урт 819 км, талбай 50400 хавт.д р.км буюу Орхоны талбайн 38є хувьтай тэнцэнэ. Туулд Олон гол горхи усаа гдг с нилээд том нь Гаттай /50є єє км/, Тэрэлж /78 км/, Харуухын гол /159 км/ болно.

Ер голєє Энэ голын урт 323 км, талбай 11860 хавт.д р.км.є

Vvр гол Vvр гол Х всг лийн Хивин-залуугийн сарьдагаас эх авч урсана. Vvр голын уртє є 331 км, талбай 12300 хавт.д р.км б г д голын vндсэн тэжээл нь бороо цасныє є єє ус юм.

Ховд гол Т в Азийн гадагш урсгалгvй ай савын гол м рдийн дотроос хамгийн элбэг устайє є нь Ховд гол юм. Монгол Алтайн тэргvvн оргил Таван Богдын зvvн мн дє є хажуугийн м с н голоос эх авч урсах Цагаан ховд /Акау/, Хар ховд /Каратыр/є є голыг Ховдын эх гэж vздэг. Энэ хоёр гол Хотон Хоргон нуруудыг дайран олон гол горхи нийлvvлсээр их нууруудын хотгорын Хар-Ус нуурт цутгана. Ховд голын урт 516 км, талбай нь 58000 хавт.д р.км болно. Усны унал км тутамдє ойролцоогоор 2 м тул урсгалын хурд их юм. Монгол Алтайн Толбо, Тал, Даян, Хотон, Хоргон, Ачит гэх мэтийн том нуурууд илvvдэл усаа Ховд голд нийлvvлдэг байна. Гульдиралын рг н доошлох тутам нэмэгдэж 80-130 м болж 1,5-3 м-ийнє є гvн зонхилно.

Т в Азийн гадагш урсгалгvй ай савын гол м рдийн дотроос хамгийн элбэг устайє є нь Ховд гол юм. Монгол Алтайн тэргvvн оргил Таван Богдын зvvн мн дє є хажуугийн м с н голоос эх авч урсах Цагаан ховд /Акау/, Хар ховд /Каратыр/є є голыг Ховдын эх гэж vздэг. Энэ хоёр гол Хотон Хоргон нуруудыг дайран олон гол горхи нийлvvлсээр их нууруудын хотгорын Хар-Ус нуурт цутгана. Ховд голын урт 516 км, талбай нь 58000 хавт.д р.км болно. Усны унал км тутамдє ойролцоогоор 2 м тул урсгалын хурд их юм. Монгол Алтайн Толбо, Тал, Даян, Хотон, Хоргон, Ачит гэх мэтийн том нуурууд илvvдэл усаа Ховд голд нийлvvлдэг байна. Гульдиралын рг н доошлох тутам нэмэгдэж 80-130 м болж 1,5-3 м-ийнє є гvн зонхилно.

Тэсийн гол Булнайн нурууны араас эх авч Увс нуурт цутгах энэ гол 568 км урт б г дє єє 33358 хавт.д р.км талбайгаас усжина. Тэсийн голд Тагны нурууны вр с эхє є єє авсан хэдэн арван услаг гол горхи цутгах тул доошлох тутмаа ус элбэгтэй болно. Голын сав газар эхэндээ уулархаг боловч уулс харьцах ндр р намє єє єє юм. Булнайн нурууны араас урсах голуудын билчирт асар их талбайг хамарсан намаг vvсгэх б г д тvvнийг Жаргалантайн намаг гэнэ. Тэсийн гол Завханє єє аймгийн нутгаар ОХУ-н нутаг руу гарч Увс аймгийн Тэс сумын нутгаар эргэн монголдоо орж ирж Увс нуурт цутгана. Адагтаа хэд хэд салаалж намаг бvхий голын садраа адаг vvсгэнэ. Vндсэн голын гульдирал эхэндээ 150-60 м, урсгалын дунд хэсэгт 40-120 м, зарим хэсэгт 200 м хvртэл задгайрч рг сн .є є є Усны зохилох гvн 0,3-2,5 м, урсгалын хурд 0,7-1,5 м/сек орчим юм.

Таацын гол Хангайн в р хажуугаас усжих дээр дурдсан голууд дотроос хамгийн бага ньє є Таацын гол болно. Тvvний урт 200 км, талбай 9190 хавт.д р.км болно. Усныє эрдэсжилт бага гидрокарбонатын т р лд багтана.є є

Эгийн гол Ононгийн баруун гарын томоохон цутгал б г д их Хэнтийн нурууны салбарє єє

Ноён уулын зvvн мн д хажуугааас эх авч урсдаг. Нийт уртын хэмжээ 90 орчимє є км, ус цуглуулах талбай нь 970 хавтгай д рв лжин километр юм. Гульдиралынє є рг н 10-25 м, усны гvн нь 0,5-1,2 метр, урсгалын хурд 1,2-2 м/сек хvрнэ.є є

Хурахын гол Ононгийн баруун гарын vндсэн цутгал б г д тvvний урт 190 км, усны сав 6150є єє хавтгай д рв лжин км болно. Голын х ндий дунд, адаг хавьдаа бараг 15-20 кмє є є рг с ж ой модноос алслагдаж хээр тал дундуур урсах ба х ндийн аль ч хэсэгтє є є є

голдуу хатаж ширгэдэг жижиг нуур намаг ихээхэн байна. Vvнээс нилээд том нь Хангал, Бидэр, Шар зэрэг нуурууд болно. Хурахын голд Жаргалант, дунд, зvvн, баруун Баян зэрэг голууд цутгадаг.

Улз гол Хэнтий нурууны зvvн салбар захын нам уулсаас эх авч ОХУ-ын нутагт орших Торь нуурт цутгадаг. Улз голын нийт урт 428 километр б г д дундаж унал бvхє єє уртад 500 метр буюу 1 км тутамд 1,2 метр болно. Нийт талбайн хэмжээ 27500 хавтгай д рв лжин километр байна. Гульдиралын рг н усны гурим байдлаасє є є є онцгой шалтгаалах тул тогтвортой биш байдаг. Улз голд Тvргэн, Д ч зэрэгє голууд цутгадаг. Улз голын усыг гидрокарбонатын т р лд оруулдаг.є є

Н мр гийн голє є Хянганы салбар уулсаас эх авч Халх голд цутгана. Тvvний урт 218 км, ус цуглуулах талбай 5950 хавтгай д рв лжин километр болно. Гульдирал эхнээсээє є адаг руугаа улам рг с ж 10-20 метр буюу тvvнээс ч илvv болдог. Усны дундажє є є гvн 0,8-1,2 м, хамгийн гvн цээлдээ 3,0 м хvрнэ. Усны хурд харгиа боргиотой газарт 2,0 м/сек, нам тогтуун газраа 0,4-0,6 м/сек хvртэл саарна.

Сэлэнгэ м р нє є Сэлэнгэ м р н нь тус орны гол м рдийн vндсэн усан сvлжээ б г д том жижигє є є є єє бvх цутгал голуудыг оролцуулбал усан сvлжээний уртын нийлбэр 20000 км хvрнэ. р р хэлбэл Монголын гол м рний нийт уртын 40 гаруй хувь ньЄє єє є Сэлэнгэ м рний тогтолцоонд хамрагддаг байна. Дэлгэр, Идэр хоёр голынє билчирийг Сэлэнгийн их гэж vзвэл Сэлэнгэ м рний нийт урт 992 километр,є тvvнээс 592 км нь тус улсын нутагт байна. Сэлэнгэ м рний талбайн хэмжээє 447000 хавтгай д рв лжин км б г д vvний 55 хувь буюу 282000 хавт.д р.км ньє є є єє є манай орны нутаг дэвсгэрт оногдоно. Сэлэнгийн тогтолцоонд хамаарах нийт голын талбай умард м с н далайн талбайн 87,3 хувь манай орны нутагє є дэвсгэрийн 28 хувийг тус тус эзэлж байна. Голын эхний хэсэгт гульдиралын рг н 60-70 м, салаа татуурын рг н 10-25 м, усны гvн харгиа боргио газраає є є є

0,5-1,5 м, цээл цvнхэлдээ 2,5-3,0 м байснаа адаг руугаа гульдиралын рг н 100-є є250 м, усны гvн харгиа боргиотой газраа 1,0-2,0 м, цээл цvнхэлдээ 4-5 м хvрдэг. Сэлэнгэ м р н усны найрлага, химийн бvтцээр манай орны томоохонє є голууд дотор хамгийн их эрдэсжилтэйд тооцогдох ба гидрокарбонатын ус бvхий голуудад хамаарна. Сэлэнгэ м р нд манай орны томоохон гол м р д болохє є є є Дэлгэр, Идэр, Хануй, Эг, Орхон зэрэг голууд цутгана.

Дэлгэр м р нє є Дархадын хотгорын баруунаа орших Улаантайгын вр с эх авч урсах энэ голынє єє нийт урт 445 км, усны унал 2200 м б г д 26640 хавт.д р.км талбайгаасє єє є усжина. Дэлгэр м рний эх 3300 м vнэмлэхvй нд рт оршихын зэрэгцээгээрє є є эртний м сд лийн морен бvхий тэвшин х ндий дундуур урсана. Голын гульдиралє є є

эхэндээ 25-40 м, адагруугаа 50-100 м рг н б г д усны гvн 0,5-2,5 м,є є є єє урсгалын хурд 0,2-2 м/сек-иийн хооронд хэлбэлзэнэ. Дэлгэр м р нд том жижигє є олон гол горхи цутгадгаас нилээд томоохон нь дунд Тарис /75 км/, Бэлтэс / 92 км/, Бvгсэйн гол /110 км/ болно.

Хануйн гол Сэлэнгэ м рний баруун гарын томоохон цутгал болох энэ гол Хангайн голє нурууны араас эх авч урсана. Тvvний урт нь 421 км, талбайн хэмжээ 14620 хавт.д р.км болно. Хануйн голын х ндий Хvнvйн голын билчир хvртэл 1-3 кмє є рг н хэсгvvд салаавчлаж тvvнээс доошлоход 20-30 м гvн эгц хvрмэн хавцалє є

дундуур урсана. Гульдиралын рг н эхний хэсэгтээ 20-30 м бол адагтаа 50-80 мє є хvртэл рг сн . Усны гvн ч м н адил адагруугаа нэмэгдэж зарим цээл цvнхэлдє є є є 2,5 м болно. Урсгалын дундаж хурд 1,2 м/сек юм.

Тамирын гол Орхоны зvvн гараас цутгах ганц том гол б г д эхэндээ хойд урд Тамирын голє єє нэртэй болж салаалдаг ажээ. Хойт Тамирын голын урт 180 км, урд Тамирын голынх 165 км юм. Хоёр Тамирын голоос Орхон Тамирын билчир хvртэлх урт 52 км б г талбайн хэмжээ 13100 хавт.д р.км болно. Хойт Тамирын гол Хангайнє єє є гол нуруунаас эх авч урсдаг унал ихтэй, урсгал хурдтай, жинхэнэ уулын гол учраас зуны хур борооны vед усны тvвшин богино хугацаанд эрс дээшлээд тvргэн татарч багасна. влийн урсац аль алинд нь тун ялимгvй тул ихэнхдээЄ ёроолгvй х лд н . Хоёр Тамирын билчирээс доош голын х ндий 3-4 км тэлжє є є є рг с д татамд улиас бургасан шугуй шигvv ургана. Гульдиралын рг н тэрє є єє є є

хэсэгт 40-70 м, усны гvн 2,5-3 м, урсгалын хурд 1-2 м/сек байдаг.

Хараа гол Улаанбаатар хотын баруун хойно орших Ар толгойтын арханд буюу Хvйн голыг vvний эх гэж болно. Энэ голын урт 291 км, талбай 15000 хавт.д р.км юм. Хараає голд Бага Хэнтийн нуруунаас эх авсан С гн г р, Тvнхэл, Баян зэрэг услаг голуудє є є цутгах учраас голын рг н, гvн адаг руугаа нэмэгдэж х ндий нь уужирна.є є є

Эгийн гол Монгол орны хамгийн гvн, цэнгэг Х всг л нуураас эх авч Сэлэнгэ м р нд зvvнє є є є гараас нь цутгана. Энэ голын урт 475 км, талбай 40454 хавт.д р.км б г д усныє є єє унал нийт уртад 815 м буюу километр тутамд 2 м орчим болно. Гульдирал эхнээсээ адагаа хvртэл хар мод, улиас, т р л бvрийн жимсний бут, бургасан ойє є дундуур урсана. Тvvний рг н Vvр голын билчир хvртэл 20-70 м тvvнээс доошє є 50-150м юм. Эгийн гол Vvр, Эрин, Тарвагатай зэрэг хэдэн арван гол горхи цутгадгаас томоохон нь Х всг лийн Хивин-залуугийн сарьдагаас эх авч урсах Vvрє є гол юм.

Шишхид гол Х всг лийн уулархаг нутгийн гvнд орших Шишхид гол Улаантайгын нурууны в рє є є є дэх морены гаралтай хэд хэдэн жижиг нуураас эх авч урсах б г д тvvний уртє єє 298 км, талбай 18300 хавт.д р.км болно. Шишхид голын усны хагалбар шугамє Улаантайга, Хорьдол-Сарьдаг, Баян, Соёны нурууны ян сарьдаг торгон оройг дайран гарна. Эдгээр уулсын ам бvрээс олон арван гол горхи урсаж Дархадын хотгорын хамгийн Доод нуурыг дамжин улмаар Шишхид голыг усжуулна. Тvvнд цутгах голуудаас нилээд услаг томоохон нь Арсай /126 км/, Хотон /65 км/, Шарга /120 км/, Хогорого /46 км/, Тэнггис /80км/, Х гийн голууд болно.єє

Завхан гол Хангайн гол нурууны ноён оргил Отгонтэнгэрийн хоёр талаас эх авах гол горхиор усжигдана. Хангайн мн хажуугаас эх авдаг Буянт, Шар-Ус хоёр голынє є хоёр билчирийг Завхан голын эх гэж vздэг. Буянт ба Шар-Ус голын х ндийдє м сд лийн морены хурдас нь тогтсон хэдэн арван нуур байдгаас хамгийн томє є нь 20 хавт.д р.км талбайтай Х х нуур болно. Эдгээр бvлэг нуур р хоорондооє є єє гол горхиор холбогдохоос гадна илvvдэл усаа Завхан голд юvлдэг байна. Завхан гол Хангайн гол нуруунаас мултармагц мн зvгийг орхиж баруун хойш ихє є нууруудийн хотгорийг чиглэн урсана. Тайшир сум хvртэл эхний хэсэгт гульдиралын рг н 30-60 м, усны гvн 0,6-25 м, урсгалын хурд 1-1,5 м/секє є байна. Тайшираас доош хэсэг газар гульдирал нь 3-8 хvртэл салаалах тул vндсэн гульдиралыг ялгахад бэрх юм.

Завхан голын баруун гараас тvvний хамгийн том цутгал болох буюу Шурагын гол нийлнэ. Богд голын цутгалаас доош гульдирал 100-350 м хvртэл рг с нє є є задгайрч усны гvн 0,7-1,5 м, урсгалын хурд 0,7-1,2 м/сек болно.

Хvнгvйн гол Т в Азийн гадагш ургалгvй ай савын Их Нууруудын хотгорын бvлэгт багтахє томоохон голуудын нэг Хvнгvйн гол юм. Хvнгvйн гол. Хангайн баруун хажуугаас усжиж Айраг нуурт цутгах б г д тvvний урт нь 200 км, талбай 21693є єє хавт.д р.км болно. Хvнгvйн голын баруун гарын эрэг дагуу 2500 хавт.д р.кмє є талбайтай Бор-Харын элс оршино. Энэ элсэнд хагдаж тогтсон Баян, Гvн, Улаагчийн Хар нуур элсэн хурдсанд шvvрэх замаар Хvнгvйн голд усаа нийлvvлдэг.

Тvйн гол Тvйн гол Байдраг голоос зvvн тийш орших б г д Хангайн в р хажуугаас эхє єє є є авч говийн Орог нуурт цутгана. Голын урт 243 км, талбай 94140 хавт.д р.кмє болно. Энэ гол уулын хэсэгтээ 0,3-0,5 км хvртэл маш давчуу хавцлаар урсдаг бол Хангайн мн т бэгэлцэг дээр гарч ирэхдээ рг н нарийн х ндийг рє є є є є єє тахирлан урсана. Усны гvн харилцан адилгvй юм. Зонхилох гvн 0,5-1,5 м боловч харгиа боргиотой хэсэгт 0,2-0,3 м нимгэрч, хадан хавцлын хоорондох цээл цvнхэлvvдэд 2,5-3,0 м хvрнэ. Тvйд цутгах томоохон цутгал гэвэл 2200 гаруй хавт.д р.км талбайгаас усжих 120 км урт Шаргалжуутын гол юм.є

Онги гол Онгийн гол Хангайн в р хажуугаас говийн нууруудын х ндийрvv урсдаг хамгийнє є є зvvн талын гол юм. Тvvний урт Улаан нуур хvртэл 435 км, талбай 52920 хавт.д р.км болно. Онгийн гол Арвайхээр хот хvртэл уулс дундуур 2-3 км, рг нє є є х ндийг р урсаж байгаад тэндээсээ доошлоход тэгш рг н х ндийг р хэд хэдє єє є є є єє салаалж задгайрдаг. Голын vндсэн гульдиралын зонхилох рг н 15-30м, салаає є татуургын рг н 10-20 м, усны гvн 0,4-1,7 м, урсгалын хурд 1,2-1,8 м/сек орчимє є байна.

ТӨМ 2.1Монгол оронд 67000 км урттай 3811 гол горхи, 500 м 3 эзэлхvvнтэй 3500 гаруй нуур 7000 орчим булаг шанд, 540 м2 талбай бvхий 190 гаруй м с нє є гол 300 шахам рашаантай б г д газрын доорхи усны 139 орд газар байна.є єє

Хамгийн том нуур Увс нуур 3350 км квадрат талбайтай Хамгийн гvнзгий нуур Х всг л нуур 262.4 м.є є Хамгийн том гол Орхон. Урт нь 1124 км, усаа цуглуулах талбай 133000 ам.км.

Айраг нуур Эрт цагт Хяргас нууртай нэг савд байсан боловч одоо тусдаа нуур болон vлджээ. Тvvний талбай 143,3 хавт.д р.км. Хамгийн урт 16,0 км, хамгийн их рг нє є є 13,0 км, дундаж рг н 8,9 км болох б г д 1030 м vнэмлэхvйн нд рт оршино.є є є єє є є Айраг нуурт Завхан, Хvнгvйн голууд цутгах б г д цутгал голуудын их багаасє єє тvвшний хэлбэлзэл хамаардаг байна. Айраг нуурын хамгийн их гvн 10,5 м, дундаж гvн 5,7 м, усны н ц 819,6 сая шоо м байна. Айраг нуур илvvдэл усаа 5єє км урт 200-300 м рг н хоолойгоор Хяргас нуурт гн . Энэ хоолой зарим газраає є є є 5-7 м гvн намуун урсгалтай б г д в л огт х лдд ггvй байна. Нуурын ус зундаає єє є є є є бараг ёроолоо хvртэл халах ба урсгал учраас усны температур жигд байна. в лЄ є ч гэсэн усны температаурт з рvv бараг байхгvй аль ч хэсэгтээ 1-2,5 градусє бvлээн байна. Бусад нууруудыг бодвол усны тунгалагшил бага булингар их юм.

Ачит нуур Алтайн уулархаг нутаг нуур нилээд олонтой боловч Хангайн, Хэнтийн уулсыг бодвол харьцангуй ц н юм. Хамгиийн том нуур нь Ачит нуур болно. Ачитєє нуурын усны ил талбай 311 хавт.д р.км, хамгийн урт хойноосоо урагш 30 км,є рг н 16 км хvрэх ба 1464 метрийн vнэмлэхvй нд рт оршино. Ачит нуур 10500є є є є

хавт.д р.км талбайгаас усжиж байгаа нь Ховд голын ус хуралдуулах сав газрынє 21 хувьтай тэнцvv байна. Монгол Алтайн нурууны томоохон салбар Сийлхэм, Тvргэний нурууны хур цас, м с н голоос эх авч урсах Цагаан нуурын гол,є є Хатуугийн гол, Б х м р н, Улиастай зэрэг хэд хэдэн гол горхийн усаарє є є тэжээгдэж илvvдэл усаа Усан хоолой нэртэй ганц голоор Ховд голд гн .є є Нуурын гvн, усны н ц тодорхойгvй. Э.М.Мурзеавын /77/ тэмдэглэснээр хойтєє талдаа 10 метр гvн байсан б г д мн т эрэг хавьд vvнээс гvн байж болох юм. є єє є є

Б нєє цагаан нуур Нуур нууруудын х ндий дэх хамгийн том нуур юм. Тvvний талбай 240є хавт.д р.км, урт нь 24 км, рг н 16 км, талбай 33500 хавт.д р км б г д усныє є є є є єє мандал д.т.д 1336 м оршино. Энэ нуурын эрэг намхан элсэрхэг х рстэй хаяає нутгийн вс ургамал бvхий намаг энд тэнд vзэгдэнэ. Уг нуурт Хангайн нурууныє мн д хажуугаас эх авч урсах Байдраг гол цутгах боловч гадагш гарах урсгалгvйє є

юм. Б нцагаан нуурын ус гидрокарбонат, сулдьфат, хлорын ангин, кальцинатри,єє магни бvлэгт хамаарагдахаас гадна шvлтлэг орчинтойд тооцогдоно.

Буйр нуур Монголын Дорнот нутагт нуур цайдам олон боловч томоохон нь Буйр нуур юм. Хэдийгээр тектоникийн гаралтай боловч эргийн хэв шинжийн талаар тvvнийг хээр талын нуурт хамааруулж болно. Нуурын усны ил гадарга 615 хавт.д р.км,є хамгийн урт нь зvvн хойноос баруун урагш 40 км, рг н нь 21 км, ус хураахє є газрын талбай 20200 хавт.д р.км болно. Усны талбайтай харьцуулахад нуурынє гvн, н ц маш бага юм. Судалгаанаас vзэхэд усны гvний дундаж 6 м, хамгийнєє их гvн нуурын т вд 10 метрээс хэтрэхгvй байна. Нуурын мн т эрэгт тvрэлтє є є давалгаагаар vvссэн 3-5 метр нд р элсэн далан vргэлжлэх б г д тэдгээрийнє є є єє

завсар хооронд жижиг нуур тогтож зарим нь vндсэн нууртайгаа холбогдоно. Гэтэл нуурын Дорнод ба умард талд нилээд нд р дэнж байна. Тэр хавьд Халхє є гол цутгаж Оршуун гол урсаж гардаг болохоор эргийн дагуу бургас, нишингэ шигvv ургаж нилээд талбайг хамрана. Буйр нуурын усны тvвшин жилийн доторхи хэлбэлзэл, унах хур тундас цутгал голын урсацаас шалтгаална. Буйр нуур илvvдэл усаа Оршуун голоор дамжуулан Далай нуурт гн . Нуурын баруун мн дє є є є vзvvрээс Холбоо гэдэг бяцхан горхи урсаж Баян нуурт цутгадаг байсан боловч одоо з вх н хур тундас элбэг жилд урсацтай байна. Буйр нуур маш цэнгэгє є устай нуурын тоонд ордог. Нуурын усанд гидрокарбонат, хлорид, натри, кальц зэрэг ион зонхилох тул гидрокарбонат-хлоридын ангид багтана.

Увс нуур Увс нуур Манай орны хамгийн том /3350 ам км/ талбайтай гадагш урсгалгvй, давстай тогтмол нуур, алтайн сугас, эрээн жараа зэрэг загастай. Урт, рг н ньє є ойролцоо 80 орчим км. д.т.д 759 м нд рт оршино. Тэс, Нарийн, Сагил,є є Боршоо, Х ндл н голууд цутгана.є є

Хяргас нуур Хяргас нуур Хар ус нуурын системийн дотор хамгийн нам дор орших том нуур б г д Алтайн хангайн уулархаг нутгаас эх авч Их нуурын хотгор руу урсах бvхє єє голуудын эрозийн эцсийн суурь болно. Нуурын гадаргын талбай 146,8 хавт.д р.км, хамгийн урт нь 75,07 м, рг н 31,07 м, дундаж рг н 19,0 км бає є є є є усны мандал 1028 м vнэмлэхvйн нд рт оршино.є є

Хяргас нуур тектоникийн хотгорт тогтсон учраас эргийн шугам их хэрчигджээ. Иймээс эргэн тойрны хуурай газар усны хилийн зааг харьцангуй урт, эргийн шугмын коэффиицент 1,90 хvрэх б г д уснаа хэд хэдэн нарийн хошуу тvржє єє орсон байна. Тэдгээрийн томыг нуурын шугам /7 км/, чацарганы шугам /4 км/, могойн шугам /5км/ гэж нэрлэнэ. Нуурын эргээс ялимгvй дотогшлоход усны гvн 40-50м болох б г д Чацарганы шугамын зvvхэнээ хамгийн их гvн 80 метрт хvрчє єє байв. Хяргас нуурын талбай Алтайн нурууны зvvн ба хойд хажуу, м н Хангайнє нурууны баруун хажууг нилд нь хамарсан 170000 хавт.д р.км талбайтай уудамє нутаг болох тэндээс усжих бvх гол горхи их нууруудын хотгорын бvлэг нуурыг дамжсаар эцэстээ Айраг нуурт нэгдэж нуурын хоолой гэдэг ганц хоолойгоор Хяргас нуурт цутгана.

Хар нуур Хар ус нуураас холгvй орших энэ нуур 574,8 хавт.д р.км талбайтай б г дє є єє рг ний хамгийн их 23,6 км, дундаж рг н 15,7 км, хамгийн их урт нь 36,8 кмє є є є

болно. Баруун болон баруун хойд талд Гэзэг сайхан, Гэзэг Хайрхан, Чандмань, Таван Хар зэрэг уул толгод ЧоноХарайхын гол хvртэл vргэлжилээд Хар ус нуурыг Хар нуураас тусгаарлана. 1132 м vнэмлэхvйн нд рт орших Хар нуур Хє є ар ус нуураас

талбайгаараа бага м ртл арай гvнзгий юм. Хамгийн их гvн 6,06 м хvрэх бає єє дундаж гvн 4,2 м, бvх усны н ц 2422 шоо д р метр болно. Хар нуурт Хар усєє є нуурын илvvдэл ус Чоно Харайхын голоор ирж рийн илvvдэл усаа ууршуулахынєє хамт нэг хэсгийг Хомын хоолойгоор Д рг н нуурт, н г хэсгийг Татган тээгийнє є є єє голоор Завхан голд гд г.є є

Д рг нє є нуур Хар нууртай залгаа орших энэ нуур говийн томоохон нуурын нэг б г д 305,1є єє хавт.д р.км талбайтай рг ний хамгийн их 16,8 км, дундаж нь 12,7 км, хамгийнє є є урт газраа 24,0 км хvрнэ. Хар нуур, Д рг н нуурын хооронд 26,8 хавт.д р.кмє є є талбайтай завсрын жижиг нууруудыг нутгийнхан Ногоон нуур гэнэ. Энэ Ногоон нуур Хар нууртай Хомын хоолойгоор, Д рг н нууртай Мэргэний хvзvvвчээрє є

холбогдоно. Д рг н нуурт арал, хойг булан тохой байхгvй, эргийн шугам багає є хэрчигджээ. Эргийн шугмын урт 79,1 км. Усны хамгийн гvнзгий газар зvvн хэсэгтээ 27,0 м, дундаж гvн нь 14,3 м байгаа нь Хар ус, Хар нуураас хавьгvй илvv юм.

Улаан нуур Нууруудын х ндийн хамгийн зvvн талын том нуур б г д 1008 м vнэмлэхvйнє є єє нд рт оршино. Улаан нуурын хотгор х ндийн хамгийн нам газар учир тvvнд эртє є є

эдvгэгийн аллюын болон нуурын зузаан хурдас тунаж хуримтлагдсан байна. Ялангуяа нуурын хотгорыг нилд нь дvvрсэн говийн алаг хурдас нуурын уснаа ямагт улаавтар туяа оруулах тул Улаан нуур хэмээн нэрлэсэн байж болох юм. Улаан нуурт Хангайн в р хажуугаас урсах Онгийн гол цутгах боловч тэр бvрє є усаа гч эс чадна. Иймээс нуурын усны гvн талбай vргэлж рчл гд ж тvвшнийє єє є є хувьд маш тогтворгvй байна. Э.М. Муразевын хэмжилтээр 175 хавт.д р.кмє талбайтай байсан бол, Беспалонивийнхаар 135 хавт.д р.км талбайтай болонє багасчээ. Улаан нуурын ус гидрокарбонат, хлорын ангийн кальци-магни-натрийн бvлэгт хамаарагдах з л н ус юм . Улаан нуурын хотгорт Хангайн нуруунаас эхєє є авч урсах Онгийн голоос гадна Говь-Алтайн салбар уулуудаас эх авах Сухайт, Лиг, Цагаан гол болон бусад хуурай сайруудаар vе vе ус урсаж ирэх б г д элсє єє хайр зэрэг хурдас авчирч тунаах тул нуурын ёроол лаг, наагийн шавраар дvvрсэн байна.

Тэлмэн нуур Хангайн уулсад Х всг лын дараа орох томоохон нуур б г д тvvний талбай 198,6є є є єє хавт.д р.км, урт 27,6 км, рг н 12,1 км, эргийн шугмын урт 87,8 км болно.є є є Тэлмэн нуурын хамгийн урт 31 км, рг н 12 км, эргийн шугамын уртє є ойролцоогоор 95 км болно. 1789 метрийн vнэмлэхvйн нд рт орших энэ нуурынє є vндсэн тэжээл хур бороо ул х рсний урсац боловч гадаргын урсац багагvй ачє хобогдолтой юм. Энэ нуур 3940 хавт.д р.км талбайгаас усжих боловч Хангайнє салбар уулсаас хэд хэд горхи нуурын хотгоруу урсдагаас з вх н Хоолойн голє є хэмээх байнгын урсацтай бяцхан горхи нуурт цутгана. Усны хагалбар уулсын хамгийн нд р нь Т в Азийн гадагш гарах урсгалгvй гол м р н нууруудын айє є є є є сав, Умард м с н далайн ай сав хоёрын зааг болох Булнайн нуруунаа оршихє є б г д 2433 м нд рт хvрнэ. Тэлмэн нуурын усны сав газарт ой мод бага,є єє є є хээрийн вс ургамал голлож ургахаас гадна баруун мн с Их нуурын хотгорынє є єє ц л рх г уур амьсгал н л л ж харгана зэрэг говийн ургамал нэвтэрч ургана.є є є є єє є

Толбо нуур Монгол Алтайн томоохон нуур б г д зvvн мн с баруун хойш сунаж байрлана.є єє є єє Нуурын хотгор тектоник гаралтай боловч усны сан vvсч бvрэлдэхэд эртний м ст л чухал н л vзvvлжээ. Нуурын усны ил талбай 185 хавт.д р.км, хамгийнє є є єє є урт 21,5 км, рг н 6 км хvрч усны мандал 2080 метрийн vнэмлэхvй нд ртє є є є оршино. Толбо нуур 1000-1500 метрийн харьцах нд ртэй хад асга бvхий нvцгэнє є уул нуруугаар хvрээлэгдэнэ. Усны хагалбар уулс эрт цагт м сд ж хур цасаарє є хучигдаж байснаар барахгvй одоо хир нь Толбо-Хvнгvй /3836 м/ зэрэг зарим уулын оргилд бага зэрэг vлдэгдэл м с цас харагдана. Толбо нуурт хэд хэдэнє жижиг арал байдгаас хамгийн том нь усны мандлаас д нг ж 4 м нд рє є є є Гичгэний толгой б г д нуурт тvрж орсон хушууны vзvvр цухуйж байгаа нь тэрє єє болно. Нуурын ус хуралдуулах сав газрын талбай 1980 хавт.д р.км юм. Энэє нуурын уулсын ам хавцлаар урссан арваад гол горхийг рт нийлvvлж илvvдэлєє єє усаа Тvргэн голоор Ховдын баруун гарын цутгал мн голд г х боловч хуурайЄ є є є гандуу vед нуурын тvвшин доошлоход ширгэж гадагш урсгалгvй болдог байна. Хэдий тийм боловч маш цэнгэг устай юм.

Х всг л нуурє є Эргэн тойрон сvрлэг нд р уулсаар хvрээлэгдсэн нэн vзэсгэлэнт энэ нуурынє є арлуудыг оролцуулахгvйгээр ил гадаргын талбай 2612 хавт.д р.км, урт ньє хойноос урагш 133,4 км, рг н 39,5 км гонзгой зууван хэлбэртэй нуур болно.є є Нуурын хамгийн гvн Далайн хvйс аралын баруун мн С.П. Перетолчиныє є хэмжиснээр 238,3 м байжээ. Х всг л нуур эзлэх талбай усны гvн эзэлхvvнээрээє є манай улсын нутаг т дийгvй Т в Азид тэргvvн байранд орно. Тектоникийн гvнє є з р гт хотост тогтсон уулын нуур учраас эргийн байдал харьцангуй ихє є хэрчигдсэн, булан тохой, арал хойг, хадан хацаа хэлбэртэй байна. Нуурын баруун талын усны хагалбар уулсын орой хяр нуурын эргээс т дий л холгvй /5-є10 км/ орших тул урт гол м р н vгvй ч гэсэнє є , услаг гол горхи их байгаа ба тэдгээрээс 17 нь байнгын урсгалтай юм. Зvvн эрэг м н л нд р уулсаарє є є хашигдсан байна. Гэхдээ Баян, Хорьдол Сарьдагийн нуруутай адил нд р бишє є урсгал усанд идэгдэж б мб г р хавтгай оройтой ер нхийд налуу урт хажуутайє є є є єє байна. Нуурын зvvн эрэг рvv бvгд 29 гол горхи цутгана. Нуурын хойд талд усны хагалбар уулын хамгийн нд р М нх сарьдагийн нуруу орших б г д тvvний бэлє є є є єє хормой нь нууранд тулж 40-50 м нд р хvрмэн дэнж vvсгэнэ. Х всг л нуурынє є є є хотгор урагшаа улам нарийсаад Хатгал хотын дэргэд урт нарийхан булан vvсгэж тэндээс Эгийн гол эх авч урсана. Энэ бол Х всг л нуураас гадагш урсаж гардагє є цорын ганц гол юм. Дээр дурдсанаас vзвэл Х всг л нуур бvгд 46 гол горхийгє є нийлvvлэн авч 5300 хавт.д р. км талбайгаас усжина. Х всг л нуурт Хадан Хvй,є є є Далайн хvй, Модон хvй, Бага хvй гэдэг 4 арал байгаагаас хамгийн том нь тvvний т вд буй Далайн хvйс арал болно. Усны мандлаас 126 м нд р б г д 3є є є є єє км 36 км урт, 2 км рг н, 5,8 хавт.д р.км талбайтай нилдээ ой модоорє є є хучигдсан vзэсгэлэнт энэ арлын эргийн шугамын урт 8,5 км хvрнэ.

Хар-Ус нуур Энэ нуур говийн нуурууд дотроос талбайн хувьд Увсын дараа орох б г д усныє єє мандлын vнэмлэхvйн нд р 1157 м тул Их нууруудын хотгорын бvлэг нууруудє є дотроо нилээд нд рт орших цэнгэг устай урсгал нуур болно. Нуурын талбайє є бvх нууруудын хамтаар 1859,2 хавт.д р.км, хамгийн их рг н 26,2 км, дундажє є є рг н 25,8 км, хамгийн их урт шулуунаар 72,2 км болно. Хар ус нуур хэдийгээрє є

том талбайтай боловч маш гvехэн нуур юм. Нуурын хамгийн гvн нь 4,4 м, дундаж гvн нь 2,0 м байна. Хар ус нуурын хотгор тектоникийн гарал vvсэлтэй. Хар ус нуурт том жижиг 10 гаруй арал байгаагаас хамгийн том нь 400 хавт.д р.км талбайтай 30 орчим км урт усны мандлаас 272 м нд р Агбашє є є хэмээх арал б г д тэрээр Хар ус нуурыг хойт урд тэнцvv биш хоёр хэсэгтє єє хуваана. Хойт урд далайг 1,2-2,0 м гvн, 50-100 м рг н, 20 гаруй километр уртє є Лvн Юм гэдэг нэртэй хоёр хоолой холбоно. Хойт далай нуур 400 шахам хавт.д р.км талбайтай боловч нэлдээ зэгсээр хучигдаж нуур гэхээргvй багає устай болсон. Далай нуурын гvн 1,8 м-ээс хэтрэхгvй. Хар ус нуур 70450 хавт.д р.км талбайгаас усжина. Vvний 70 хувь нь ганц Ховд голын сав газартє хамаарна. Монгол Алтайгаас эх авч урсах Ховд, Буянт Цэнхэрийн гол жилд барагцаалбал 2,2 шоо км ус нийлvvлэх б г д илvvдэл усаа ууршуулахын хамтє єє 40 км урт 50-75 км рг н Чоно-Харайх голоор Хар ус нуурт гн . Хар ус ионыє є є є бvрэлдэхvvнээр гидрокарбонатын ус бvхий нуурын ангилалд багтана.

Орог нуур Нууруудын х ндийн хоёр дах том нуур б г д Говь-Алтайн нурууны хамгийнє є єє нд р уул Их богдын ар хормойд тулж оршино. Баруунаас зvvн тийшээ сунгуує є

зууван хэлбэртэйгээр тогтсон энэхvv нуурын урт 30 км, рг н баруун зvvн хоёрє є талдаа 8-9 км, харин хамгийн нарийн газраа 1,2 км-ээс хэтэрдэггvй байна. Орог нуур нь гидрокарбонат, хлоридын ус бvхий нуурын т р лд багтах ба усны нгє є є є

шаравтар ногоон туяатай, хатуулаг чанар 15 орчим болохын дээр ёроол нь зуурмаг шавартай байна.

Сангийн далай нуур Булнайн нурууны ар шилд орших энэ нуур гарал vvсэл х гжил, усны горим,є н ц, амьтны аймгийн хувьд маш в рм ц сонирхолтой юм. Эндэх газрынєє є є є гадарга нийтдээ уулархаг б г д нуурын усны мандал 1988 м нд рт орших тулє єє є є орчны уулс хэдийгээр нд р ч гэсэн харьцах ндрийн хувьд бага юм. Сангийнє є є далай нуурын усны гадаргын ил талбай 165,3 хавт.д р.кмє Хамгийн урт баруунаас зvvнээ 32,5 км, рг ний хамгийн их зvvн хэсэгтээ 13 км, баруунє є хэсэгтээ 8 км, хамгийн нарийн газар нь 400м орчим болно. Vvнээс vзвэл нуурын дундаж рг н 5,2 км болох юм. Сангийн далай Хангайн нуурууд дотроо нилээдє є гvнд /нуурын баруун хэсэгт 30 м, зvv талдаа 12 м гvн олдсон/ тооцогдох ба усны дундаж гvн 12,0 м хvрнэ. Сангийн далай нуурын усны н ц 1994,5 сая шооєє метр буюу ойролдцоогоор 2 шоо км б г д Хангайн гий нуураас 14 дахин,є єє Є Тэрхийн Цагаанаас 6 дахин их юм. Нуурын ёроол хайрцаг шиг хэлбэртэй учраас хажуу нь эгц, олон м ргvvдтэй байна. Сангийн далай нуурын усны эрдэсжилтє Хяргас, Увс нууруудаас бага боловч давсархаг юм. Уг нуур натри, хлоридын ус бvхий нуурт багтана.

Vvрэг нуур Алтайн салбар Цагаан шивээт, Тvргэний уулсын хоорондох битvv хотгорт тогтсон урсгал биш нуур болно. 1426 метрийн vнэмлэхvй нд рт орших бараг дугуйє є хэлбэртэй энэ нуурын урт 19 км, рг н нь 18 км, усны ил талбай 22333є є хавт.д р.км б г д эргийн шугамын урт 61 км юм. Нуурын эрэг х вє є єє є єє нэлэнхvйдээ бага зэрэг налуу, уснаа тvрж орсон булан тохой, арал хойг огт байхгvй, эргийн шугам бага хэрчигдсэн байна. Vvрэг нуурын ус хураах талбайн хэмжээ 3360 хавт.д р.км б г д Цагаан шувуут, Цагдуул, Хариг зэрэг хэд хэдэнє є єє гол горхи цутгах боловч олонх нь тvр зуурын урсгалтай юм. Байнгын урсацтай нилээд том гол нь нуурын баруун хойноос цутгах Харигийн гол юм. Харигийн голын цутгалан хавьд намагжиж элдэв т рлийн бут бургас ургажээ. Vvрэг нуурє гадагш урсгалгvйн сацуу ууршилт их болохоор нуурын ус давстай байдаг.

НЭМЭЛТ ЭХ МАТЕРИАЛ

Нэмэлт материал 4.1

Рашаан

Монгол Улсын рашааны нөөц, түүнийг хэрхэн хамгаалах, бохирдолтоос сэргийлэхийн тулд Усны газар болон Рашаан судлалын төв, ШУА-н хими технологийн хүрээлэн, ШУТИС-аас 18 мэргэжилтэн, орон нутгаас 18 мэргэжилтэн нийт 36 хүн хоёр сарын хугацаанд шалгалтаар явах гэж байна.

Өмнө нь хийгдсэн хайгуул судалгаагаар Хужирт, Шаргалжуут, Шивэрт, Могод, Отгонтэнгэрийн халуун рашааны ордын нөөц урьдчилсан тооцоогоор нийтдээ 463 мянга 474 шоо м/хоног, Улаанбаатар, Жанчивлан, Халзан уул, Ар Жанчивлан, Аврагын нүүрсхүчлийн хүйтэн рашааны нөөц 1055 шоо м/хоног болохыг тогтоожээ. Мөн Монгол орны уулархаг нутгийн рашаан усны орд газрын дулааны энергийг Монгол Алтай нуруунд 170х106 дж/сек, Хангай-Хөвсгөлийн уулархаг мужид 260x106 Дж/сек, Хэнтий нуруунд 3300x106 Дж/сек гэж тооцоолон гаргасан байдаг аж.

Манай улсад рашааны усны талаар тодорхой ажлууд хийгдэж байгаа анагаах чанар, тогтоцоор нь үнэлж ангилах асуудал шийдэгдээгүй байна. Тухайлбал, сүүлийн жилүүдэд хувиараа рашаан усанд орогчдын тоо жилээс жилд эрс нэмэгдэж байгаа нь бохирдол, рашааны горимын өөрчлөлтийн эрсдэл ихсэхэд нөлөөлсөн. Хамгийн түгээмэл ажиглагдаж байгаа зүйл нь рашаан усны бохирдол юм. Мөн сүүлийн жилүүдэд ихэсч байгаа чихрийн шижин өвчинд сайн хэд хэдэн рашаан шинээр бий болсон тухай мэдээ байгаа. Үүнээс үүдэн рашааны эх дээр чулуун овоо босгон хадаг зүүж, тэдгээрт нь хог шороо хуримтлагдах, рашаан бохирдох нэг үндэслэл болж байгаагаас гадна овоолсон чулуу нь хөрсийг дарж улмаар рашааны ундран гарах сувгийг битүүлэх аюултай болжээ.

Түүнчлэн рашаан усны эхэд олноороо гэр майхан барин буудаллаж, тусгайлан зассан бие засах газаргүйгээс хамгаалалтын болон эрүүл ахуйн бүсийг бохирдуулах үзэгдэл байнга гарч байна. Гэхдээ 2003 оны гадаргын усны тооллогоор улсын хэмжээнд 359 эмчилгээний рашаан, рашаан төст булаг тоологдсон бол 2007 онд429 рашаан, 2008 онд 473 рашаан байгаа тухай дүн гарсан нь холбогдох мэргэжилтнүүдийн эргэлзээг төрүүлж, шалгалт хийх гол үндэс болсон гэнэ. Иймд рашааны тархцын зүй тогтол, химийн чанар, найрлага, анагаах чанар, ач холбогдол бүхий рашаан усыг хамгаалалтад авах түүнийг түшиглэн аялал жуулчлал хөгжүүлэх зорилгоор энэ ажлыг хийж байгаа аж.

Нэмэлт материал 1.1

Сэлэнгэ мөрөн

Сэлэнгэ мөрөн нь Монгол улсын гол мөрдийн үндсэн усан сүлжээ бөгөөд том жижиг бүх цутгал голуудыг оролцуулбал усан сүлжээний уртын нийлбэр 20000 км хүрнэ. Өөрөөр хэлбэл Монголын гол мөрний нийт уртын 40 гаруй хувь нь Сэлэнгэ мөрний тогтолцоонд хамрагддаг байна.

Дэлгэр, Идэр хоёр голын бэлчрийг Сэлэнгийнх гэж үзвэл Сэлэнгэ мөрний нийт урт 1024 километр, түүнээс 615 км нь тус улсын нутагт байна. Сэлэнгэ мөрний талбайн хэмжээ 447000 хавтгай дөрвөлжин км бөгөөд үүний 55 хувь буюу 282000 хавт.дөр.км нь манай орны нутаг дэвсгэрт оногдоно. Сэлэнгийн тогтолцоонд хамаарах нийт голын талбай Хойд мөсөн далайн талбайн 87,3 хувь, манай орны нутаг дэвсгэрийн 28 хувийг тус тус эзэлж байна.

Голын эхний хэсэгт голдрилын өргөн 60-70 м, салаа татуурын өргөн 10-25 м, усны гүн харгиа боргио газраа 0,5-1,5 м, цээл цүнхэлдээ 2,5-3,0 м байснаа адаг руугаа голдрилын өргөн 100-250 м, усны гүн харгиа боргиотой газраа 1,0-2,0 м, цээл цүнхэлдээ 4-5 м хүрдэг.

Сэлэнгэ мөрөн усны найрлага, химийн бүтцээр манай орны томоохон голууд дотор хамгийн их эрдэсжилтэйд тооцогдох ба гидрокарбонатын ус бүхий голуудад хамаарна. Сэлэнгэ мөрөнд манай орны томоохон гол мөрөн болох Дэлгэр, Идэр, Хануй, Эг, Орхон зэрэг голууд цутгана.

Сэлэнгэ мөрний эрэг дагуу үржил шимт уужим хөндийтэй. Татам дагууд нь шинэс, улиас бүхий өтгөн бургас, бут сөөг ургана.

Сэлэнгэ мөрөн 1751, 1785, 1830, 1864, 1867, 1869, 1872, 1897 онд ихээхэн хэмжээгээр үерлэж байсан баримт бий. Сэлэнгэ мөрөн 11 сарын хоердугаар хагасаас дараах оны 4 сар сарын хууч хүртэл 140-185 хоног хөлддөг. Мөсний зузаан нь 67-167 см байна. Усны температур нь өвөл 0 хэм хүртэл хөрдөг бөгөөд 1973 онд оны зун нэмэх 25 градус хүртэл халж байжээ.

Сэлэнгэ мөрөн нь Байгал нуурт цутгадаг ба Байгал нуурын хамгийн том цутгал юм. Байгал нуурт 1/2 усыг нь хангаж өгч байдаг юм.

Сэлэнгэ мөрний адаг нь маш өвөрмөц бөгөөд нуур луу задарч, олон садраа үүсгэн цутгадаг байна. Садраа нь маш том ба 680 км талбай үүсгэдэг байна.²

Усны дундаж зарцуулалт Орос, Монголын хилийн ойролцоо 310 м /сек, 127 км,³ цаана адагтаа 935 м /сек зарцуулдаг байна.³

Сэлэнгэ мөрөн нь 26 зүйлийн загастай бөгөөд агнуурын ач холбогдолтой загас үүнд: цурхай, зэвэг, алгана, булуу цагаан, хадран, улаан нүдэн, гутаарь гэх мэт. Агнуурын үнэт загас үүнд: сибирь хилэм, тул, омуль гэх мэт.

Сэлэнгэ мөрөн нь маш үзэсгэлэнт хөндийгөөр урсдаг юм. Ялангуяа Эг-Сэлэнгэ, Орхон-Сэлэнгийн бэлчир нь маш их үзэсгэлэнтэй юм. Энэ бүс газарт аялал жуулчлал хөгжүүлэх боломжтой. Сэлэнгэ мөрөн нь хилэм загасны гол нүүдэллэдэг, түрсээ шахдаг газар нь юм.

Нэмэлт эх материал 4.1Манайд агаарын бохирдол, цөлжилттэй зэрэгцэн нэгэн том хүндрэл асуудал үндэсний аюулгүй байдлын хэмжээнд босч ирж байгаа тухай өмнөх нийтлэлдээ дурдсан билээ. Yүний наад захын жишээ болж манай томоохон голуудын ус татарч зарим нь бүр урсгал тасарч байгаа явдал. Манай монголын байгалын үзэгслэнт газрын нэг болох Улаан цутгалан хүртэл үгүй болсон жишээ юм.

Монголчууд эрт дээр цагаасаа усыг чандмань эрдэнэ хэмээн дээдэлж ирсэн. Усны эхэнд айл буудаггүй, хашаа хайс барьж хамгаалдаг тэрч байтугай сүүцагаан идээ утгасан шанагаараа голын уснаас утгадаггүй, усанд бохир оруулах тэр тусмаа цус оруулахаас ихэд цээрэлдэг байжээ. Энэ мэтчилэн амьдралын эх булаг болох цэвэр усыг хайрлан хамгаалдаг уламжлал өдгөө бараг алдагдсан гэхэд болно.Учир нь өдгөө хөдөөний айлууд хүртэл аль болох усныхаа эхрүү бууж тэнд нь үхэр мал нь орж зогсоод намаг шалбааг болгосон байх нь элбэг болж. Цаашилбал машин тэргүүдээ хүртэл манайхан хэнэг ч үгүй усанд оруулж угааж усыг бохирдуулдаг. Ард иргэд голын бургас модыг хайр гамгүй огтолж хашаа хороо барих болон түлшиндээ хэрэглэх болсоноос голын ус татарч улмаар ширгэж хатах гол үндэс болж байна. Энд мөн хэлэхгүй өнгөрч болохгүй гол усыг бохирдуулж ширгээж хатаах гол эх үүсвэр болж байгаа нэг зүйл бол алтны уурхайнуудын үйл ажиллагаа юм. Тэдний буруутай үйл ажиллагаанаас бол гол ус ихээхэн бохирдож мөн хатаж ширгэж байна. Ингээд та бүхэндээ усны нөөц бохирдолын тухай баримт мэдээллийг цухас хүгэе!Газрын гадаргуугаас тодорхой гүнд орших уулын чулуулгын ан цав нүх сүвүүдэд хөдөлгөөнтэй ба хөдөлгөөнгүй хэлбэрээр байгаа усны хэмжээг газар доорхи усны нөөц гэдэг. Энэ нөөцийг статик динамик гэж ангилдаг байна. Статик нөөц гэж уулын чулуулгын нүх сүвүүдэд агуулагдаж байгаа усыг шүүрүүлэх замаар ашиглаж болох хэмжээг харин динамик нөөц гэж уст үеийн усыг багасгахгүйгээр аль хэр хэмжээний ус авч ашиглаж болохыг хэлдэг аж. Усны нөөц тоо чанарын хувьд цаг хугацаа орон зайд байнга хувьсч байдаг.Байгалийн усны эргэлтээр сэлбэгдэж, тунгалагших явцдаа байгаль орчны бүрэлдэхүүний нэгэн хэсэг болдог. Усны нөөцийг байгалийн бусад нөөцтэй харьцуулхад хэд хэдэн онцлог чанартай. Ус бол юугаар ч сольж болшгүй амин чухал эрдэс бодис, засаг захиргааны хил зааг үл хамаарах хийгээд хатуу шингэн хийн төлвийг дамжин хийн мандал, чулуун мандал, шим мандалд чөлөөтэй шилжих онцлогтой билээ. Монгол орны усны тухай хуулинд гол мөрөн нуур усан сан, булаг шанд, мөстлөг, мөсөн гол газрын доорхи ус бүхэлдээ нэгдмэл нэгэн сан хэмээн тодотгон томъёолсон байдаг. Байгалийн усны нөөц, чанарт үзүүлж буй хүний үйл ажиллагааны нөлөөлөл нь нийгэм эдийн засгийн үр дагаварын үүдэлтэй байна. Гол, нуур, мөсөн гол зэрэг эх газрын усан сан далайн гаралтай хур чийгээр тэжээгдэнэ. Эх газрын ус далайд цутгана. Энэхүү байгалийн усны эргэлтийн хүрээнд усны нөөц харилцан адилгүй хугацаанд нөхөн сэргэгдэнэ. Аливаа нөөцийг нөхөн сэлбэгдэх хэмжээнээс нь хэтрүүлэн ашиглаваас уг нөөц шавхагддахад хүрнэ. Манай орны гадаргын усны нийт нөөц нь 599 шоо км. үүнийг хувиар бодож үзвэл усны нөөцийн 83.7 хувь нь нуур, 10.5 хувь нь мөсөн гол, 5.8 хувь нь голын ус юм. Гадаргын усны нөөцийн 85 хувийг цэнгэг ус эзлэнэ. үүний 93.6 хувийг Хөвсгөл нуурт хамаарагдана.

Хамгийн богино хугацаанд нөхөгдөх нөөц бол голын ус юм. Энэ нь дунджаар 20 хоногт буюу жилд 18 удаа солигдоно. Монгол орны нутагт бүрэлдэх гол, мөрний жилийн дундаж нөөц 30.6 шоо км, ОХУ, БНХАУ нутгаас ирэх урсацыг оролцуулан тооцвол 34.6 шоо км болно. Манай орны усны нөөц дэлхийн ус хагалбарын 3 ай савд багтдаг. үүний 51.5 хувь нь хойд мөсөн далайн ай савд , 36.7 хувь нь төв азийн гадгаш урсгалгүй ай савд 11.8 хувь нь номхон далайн ай савд тус тус багтаж байна. Усны чанарын ангилал Гол мөрний усны цэврийн зэргийг голын усны чанарын индексээр илэрхийлэнэ. Энэхүү индекс нь аммианы болон нитратын азот, эрдэс, фосфор, периматын эсэлдэх чанар жинлэгдсэн бодисын усан дахь агууламжийг усны чанарын стандартад заагдсан зөвшөөрхүйц дээд агууламжтай харьцуулан бохирдлын төвшинг зэрэгт хувааж 5-25 баллаар дүгнэж үнэлнэ. Усны чанарыг дараах зэрэглэлд хуваадаг. үүнд: 1-р зэрэг маш цэвэр /5-7 балл/ • 2-р зэрэг боломжийн цэвэр /8-12 балл/ • 3-р зэрэг бага бохирдолтой /13-17 балл/• 4-р зэрэг бохирдсон /18-22 балл/ • 5-р зэрэг маш бохирдсон /22-оос дээш балл/ •

Манай орны гол мөрөн бүхэлдээ 1-3-р зэрэгт хамрагдаж байна. Төв азийн гадагш урсацгүй ай савийн голууд бусад ай савийнхаас илүү цэвэр цэнгэг юм. Энэ ай савийн нийт голын 50 орчим хувь нь маш цэвэр ба боломжийн цэвэр зэрэгт багтаж байгаагийн зэрэгцээ бусад ай савийн ижил зэрэгт хамрагдах голынхоос нэгээс хоёр баллаар илүү байна. Харин номхон далайн ай савийн гол мөрөнд бусдаас ахиу бохирдол илрэнэ. Төв суурин газрын доод хэсэгт дээдхээсээ 1-2 баллаар усны чанар доогуур байдаг нь эдгээр төв суурин газрын аж ахуй үйл ажиллагаа сөргөөр нөлөөлж байгааг харуулж байна. Харин бохирдуулагч бодис тус бүрээр авч үзвэл нитратын агууламжаар маш цэвэр, эрдэс фосфор, перманганатын агууламжаар маш цэврээс боломжийн цэвэр, умбуур бодисын агууламжаар цэврээс бага зэргийн бохирдолтой, аммонийн азотийн агууламжаар боломжийн цэврээс бага бохирдолтой зэрэгт тус тус багтана. Манай орны цэвэр усны нөөц ойрын жилүүдэд багасч байгаа нь хүний зохисгүй үйлдэлтэй холбоотой. Ой модыг их хэмжээгээр огтлох нь гүний усны нөөцийг багасгах шалтгаан болдог.

Ус чанадмань эрдэнэ хэмээх ардын хэмээх үгний утга улам л гүнзгий агуулгаа тодруулсаар байна. Монгол орон далай тэнгисээс алс зайдуу, бусад арвин их устай газартай харьцуулбал гадаргуугийн ус ховор, мөн гүний ус ч адилхан багатай. Ус ховортой учраас зарим алс зайдуу бэлчээрийг зөвхөн өвөл цастай цагт ашиглах мэтээр өөрсдийн амьдралыг зохицуулж ирсэн. Ер нь балга усаар нүүр гараа угаадаг гэж хөгшид хуучилдаг байсан. Бидний энэ үед балга бус банн усаар нүүр гараа угаадаг болсон.

Өдгөө зөвхөн мал аж ахуйд бус уул уурхайд ашиглах ус хамгийн чухал асуудал болж байна. Уул уурхайд ус хамгийн их хэрэглэгддэг. Хамгийн энгийн гар аргаар алт олборлож байгаа иргэд ил задгай гол усыг хэрхэн ширгээж байгааг бид харж байна.

Нэг жишээг би тодхон санаж байна. 2000 оны эхээр Дорнод аймгийн Баяндун суманд Монгол алтын олборлолтоос Улз голын түвшин багасч, бохирдож байгааг нутгийн иргэд ярьж байсан. Гэтэл тус компани авах ёстой алтаа аваад явсны дараа тус газарт нутгийн иргэд төмпөн савтайгаа ирэн алт хайсан. Тэд Улзын голоос салбарласан Хайрхан уулын араар урсдаг нарийн голын ширгээсэн байдаг. Эл явдал Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын Бөөрөлжүүтийн хөндийд

маш тод ажиглагддаг. Ямар ч техник хэрэглэхгүй энгийн аргаар алт олборлох явц ил задгай гол усанд хэрхэн нөлөөлж байгаагаас үзвэл Оюу толгой, Таван толгой гэх мэт аварга ордыг ашиглахад хэрэгцээтэй усны нөөц манайд байгаа юу, эсвэл гадаадаас экспортлох юм уу гэдэг асуудлаа шийдээгүй байж том орд ашиглах тал дээр эерэг байр суурьтай байгаа зарим хүмүүс гайхширалыг төрүүлсээр байна.

Хэрэв газрын гүний усыг ашиглана гэж үзвэл усны нөөц хэр байгаа талаар судлаагүй мэдээлэл байхгүй гэдэгт огт эргэлзэхгүй байна. Учир нь бидэнд гүний бүү хэл газрын дээр ил байгаа нөөцийн талаархи судалгаа мэдээлэл ховор, ашиглахад нэн түвэгтэй ямар зорилгоор хийсэн тодорхойгүй байдаг. Тэхлээр говь цөл нутагт байгаа усны нөөц тийм том ордуудыг ашиглахад хүрэлцэх үү гэдэг судалгаа хийх хэрэгтэй. Тэр том ордуудын гэрээ хэлэлцээр төд өдөн хувийн татвар гэж ярихаас өмнө усны гүний болон гадаргуугийн усны нөөцийн судалгааг хийж түүн дээрээ үнэлэлт, дүгнэлт өгөх хэрэгтэй.

Мэргэжлийн хүмүүсийн ярьж, бичиж байгаагаар говийн гүний усыг уул уурхайд ашиглавал эрдэс баялагаа ухаад дуусахад гүний ус хамт дуусах нь гэсэн мэссэж өгч байна. Үүнтэй би санал нэгтэй байна. Уул уурхайн олборлолтоос усны эх үүсвэргүй ангамал цөл үлдвэл говийн хүмүүс хаашаа нүүх вэ Хөдөө явж байхад гүн өрмийн худаг маш ховор тааралддаг. Тэр нийтээр хангадаг системийн үед нийтээрээ гүний усыг яагаад ашиглаагүй юм бол гэх бодол их сонин хачин санагдаж байна. Тэр үеийн төрийн бодлого сайн байсан бололтой. Ямар усаа хэдийд хаана ашиглах нарийн бодлоготой байжээ.

Гэтэл уул уурхайгаас их мөнгө олох тухай бодохоос өмнөс усны нөөцийн талаархи бодох сөхөөтэй хүн хэд байгаа бол одоогийн засгийн газарт. Малчин хүн ч гэсэн хэдэн малаа услахад аль болох гүний ус ашиглахгүй ил задгай будаг шанд, сайрын хажууд гаргасан гар худгаар малаа усалж байгаль орчны хайрлах их үйлсэд өөрсдөө тооцоолохгүйгээр нэмэр болдог.

Нэмэлт мэдээлэл …

Монгол улсын 70 орчим хувь усны стресст оржээ

Манай орны хүн амын 60-70 орчим хувь нь усны стресст орсон орны тоонд оржээ. Усны гачаалд хүргэж буй бас нэг асуудал бохирдолт юм. Цэнгэг усны бараг тал хувь нь бохирдсон байдаг судалгаа гарч байгааг мэргэжилтнүүд хэлж байна. Манай орны нийт усны эх үүсвэрийн 70 хувьд ариун цэврийн хамгаалалтын бүс тогтоогоогүй аж. Усны нөөц харилцан адилгүй тархацтай байдаг. Манай улс нэг талбайд ногдох нөөцөөр 22 мянган шоо метр боловч нэг хүнд ногдох нөөц харьцангуй өндөр 15 мянган шоо метр байна. Манай улсын нийт хүн амыг усны хэрэглээгээр нь авч үзвэл 30.8 хувь нь төвлөрсөн цэвэршүүлсэн ус түгээх цэгээс, 24,8 хувь нь зөөврийн усаар, 35.7 хувь нь тээврийн үйлчилгээнээс 9.1 нь булаг шанд, гол горхи, цас мөсний усыг унд ахуйдаа хэрэглэж байна.

Нэмэлт мэдээлэл

....…

Гайтид гэдэсний халдварт өвчин гарсны улмаас нас барсан хүний тоо 265, халдвар авсан нь 3000 гаруйд хүрлээ гэж тус улсын нийслэл Порт'О Принц хотын нэгдсэн эмнэлэг мэдээлжээ.

Халдвар авсан хүмүүст ундны цэвэр ус дутагдаж байгааг тэдний байрлаж буй хуарангийн ажилтнууд мэдээлсэн байна. Хэрэв усны дутагдал цаашид үргэлжилбэл өвчин улам газар авах аж.

НҮБ-ын шинжээчдийн тогтоосноор халдвараар өвчлөгсөд хорвоог орхих нь хурдсаж байгаа. Мөн тэдгээрийг

асарч буй хэд хэдэн сувилагч уг өвчний халдвар авчээ. Шинжээчдийн эхний дүгнэлтээр ундны усаар, сүүлийн өдрүүдэд амьсгалын замаар халдвар тархах болжээ.

Зарим мэргэжилтэн уг өвчний үүслийг тус улсад энэ оны нэгдүгээр сард болсон газар хөдлөлтийн гамшгийн дараах хүн амын цэвэр усны хангамж тааруу байсантай холбон тайлбарлаж байна.

Нэмэлт мэдээлэл 3.2  

Мөстөл, мөсөн гол ба уур амьсгалын өөрчлөлт Манай орны мөстөл, мөсөн голын судалгаа гол, мөрөн, нуурын усны горим, нөөцийнхийг бодоход харьцангуй хомс юм. Оросын эрдэмтэн С.В.Колесников 1963 онд 270 ам км талбайтай 130 мөсөн гол Монгол Алтайд тархсан хэмээн тэмдэглэсэн байхад Н.Т.Кузнецов мөсөн голын талбайг 350 ам км гэжээ. Монголын газарзүйч эрдэмтэн Ж.Цэрэнсодном Орос­Монгол­Хятадын хил 

дагуу судалгаа хийж, Монгол Алтай нурууны мөсөн голын тоог 240 хүргэж, талбайг 702.7 ам км хэмээн тодорхойлжээ. Ийнхүү мөстөл, мөсөн голын тоо талбайг судлаачид янз бүрээр тодорхойлсон байна. Харин 1983 онд газарзүйч эрдэмтэн Н.Дашдэлэг, инженер П.Хишигсүрэн, Р.Евелхан нар дэлгэрэнгүй хураангуйлалтай агаар, сансрын болон газрын зураг, өмнөх судалгааны материалд тулгуурлан судалгаа хийж, Монгол орны орчин үеийн мөстөл, мөсөн голын талбайг 659 ам км, тооны хувьд 262 хэмээн нарийвчлан тогтоожээ. Тэдгээрийн ихэнх нь Монгол Алтай нурууны Таван Богд, Хүйтэн оргилын орчимд орших ба түүнээс өмнө тийш багасаж цөөрнө. Хөвсгөлийн уулсын Мөнх Сарьдаг, Хангай нурууны Отгонтэнгэр уулын оройд бага хэмжээний хур цас оршино. Монгол Алтай нурууны Таван богд уулсад манай оронд хамгийн томд тооцогдох Потанин, Александр, Гранегийн мөсөн голууд бий. Потанины мөсөн голын талбай 53.5 ам км юм.Монгол оронд нэг мөстөл, мөсөн гол дунджаар 2.89 ам км талбайтай байгаа нь Саяаны нуруу, Уралын нурууны мөсөн голынхоос 12, Кавказынхаас 3 дахин их болно. Гэхдээ бүх мөсөн голын тооны 61.8 хувь буюу нийт талбайн 8.2 хувийг нэг ам км­ээс бага талбайтай жижиг мөстөл, мөсөн голууд, 57.2 хувийг 10 ам км ба түүнээс дээш талбай бүхий томовтор 14 мөстөл, мөсөн голууд тус тус эзэлнэ.Ихэнх мөстөл, мөсөн гол уулын ар хажууг даган зүүн хойт, хойт, баруун хойт чиглэлд тархсан байна. Харин уулсын энгэрт байрласан мөсөн гол дөнгөж гурваас илүүгүй хувийг эзэлнэ. Монгол орны мөстөл, мөсөн голууд хэв шинжийн дараах үндсэн гурван ангилалд багтана. Үүнд:  1. Хөндийн мөсөн гол  2. Уулын     хажуугийн мөсөн гол  3. Элэгдлийн гадаргын мөсөн гол /хавтгай оройтой/ Мөстөл, мөсөн голын   дийлэнх хувийг /75.2/, уулын хажуугийн мөсөн гол эзлэх ба багахан хувь нь хөндийн /21/, элэгдлийн гадаргын мөсөн голд 3.8 хувь ногдоно. Цамбагарав уулын мөсөн гол элэгдлийн гадаргын, Цагаан салаа голын сав газрын Потанины, Александрын, Гранэгийн мөсөн голууд хөндийн, Цагаан бөөрөг голын савынх уулын хажуугийн, Мөнххайрхан уулынх хунхын болон хөндийн мөсөн голд тус тус багтана. Уур амьсгал, байгаль, орчны өөрчлөлт бол даян дэлхийн асуудал төдийгүй, нийгэм эдийн засгийн эрчимтэй хөгжлийн өнөө үед нэг голын сав газар, тэрч байтугай тухайн сав газарт нутаглаж буй ард иргэдийн амьжиргаанд илт нөлөөлж байна. Монгол Алтай нуруунд манай орны мөстөл, мөсөн голууд /Отгонтэнгэр, Мөнхсарьдгаас бусад/ нийт нөөц бараг бүхэлдээ оршино. Иймээс Алтай нурууны араас усжих гол мөрний жилийн урсацын 60­90 xувийг шaр усны үeрийн урсац буюу хайлсан цас, мөсний урсац эзэлдэг. Их нууруудын хотгорт   жилийн дундаж агаарын температур, хур тунадасны хэмжээ сүүлийн 60 гаруй жилд өссөөр байгаа бөгөөд трендийн шугаман тэгшитгэлээр тооцвол Улиастай, Улаангом, Өлгий, Ховд 

өртөөний мэдээгээр жилийн дундаж агаарын температур 1.5­1.8оС, жилийн нийлбэр хур тунадас 20­30 орчим мм тус тус нэмэгдэж байна.  Монгол орны мөстөлийн орчин үеийн хувьсал    өөрчлөлтийг дүгнэж үзэхэд хааяагүй нэлээд ухарч дээш огшсон байдал илэрнэ. Үүнийг мөстөлийн гаралтай хонхор, хотгорын үлдэц нуур, гол горхины дэнж, зарим мөстөлийн таталтын ул мөр, үзүүрийн өөрчлөлтийг хэмжсэн дүн гэрчилж байна. Мөстлийн талаарх байнгын судалгааны мэдээ, мэдээлэл огт байхгүй байгаа өнөө үед Монгол орны мөстлийн байнгын мониторингийн эхлэлийг тавих, улмаар түүний мэдээлэлд тулгуурлан, Алтай нуруунаас усжих гол мөрний усны нөөц, горимыг зохистой ашиглах, хамгаалах, голын сав газрын нэгдсэн менежментийн бодлого төлөвлөгөөг боловсруулахад шаардагдах тулгуур мэдээллийг бүрдүүлэх, мөстөлд үзүүлэх уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөөг бууруулах удаан хугацааны арга хэмжээг төлөвлөн хэрэгжүүлэхэд мөстлийн байнгын судалгааны зорилго оршиж байна.

Мөстлийн байнгын мониторингийг эхлүүлэх зорилгоор Ус, цаг уурын хүрээлэн (УЦУХ) 2002 оноос Цамбагарав уулын хавтгай оройн мөстөлд байнгын судалгааг эхлүүлсэн билээ. Үүний дараа УЦУХ ба Япон улсын Далайн шинжлэх ухаан, технологийн агентлагийн Уур амьсгалын өөрчлөлтийг урьдчилан судлах хүрээлэн хамтран 2003 оноос Таванбогд уулын Потанины мөсөн гол, Цамбагарав уулын арын хажуугийн мөстөлд хайлалт, хуримтлал, түүнд нөлөөлөх уур амьсгалын хүчин зүйлсийн судалгааг хийж байна.Мөстлийн хайлалтын хэмжээ 2005 онд Таванбогд уулсын Потанинын мөсөн голын хайлалтын бүсэд дороос дээшлэх тутам багасаж 378­242 см, Түргэн уулын мөстөл 230­177 см, түүн дээр 210­100 см зузаан улирлын цас, Цамбагарав уулын арын мөстөл 249­158 см тус тус хайлсан байв. Эдгээр нь харьцангуй нам дор орших хийгээд хажуугийн мөстөл, хөндийн мөсөн гол юм. Эдгээрт байрлуулсан хайлалт хэмжүүрийн шонгууд 2960­3400 м хүртэлх өндөрт байрлаж байв.  Мөстлийн хайлалт, хуримт   лалд нөлөөлөх өөр нэг хүчин зүйл бол хур тунадас юм. Ажиглалтын хугацаанд Цамбагарав уулын автомат цаг уурын станцын дэргэд хэмжсэн хур тунадас 104.2 мм байсан бол энэ хугацаанд цаг уурын Ховд өртөөнд 68.1 мм, Баяннуур өртөөнд 31.6 мм буюу хур тунадас Цамбагарав уулын баруун ба өвөр талд өндрийн 100 м тутамд 1.7 мм, ар ба зүүн хажууд 3.4 мм тус тус ихсэж байна.Жилийн нийлбэр хур тунадас сүүлийн 65 жилд, баруун бүсэд 3.5­9.3 хувиар нэмэгджээ. Манай орны нөхцөлд уур амьсгалын өөрчлөлтийг бусад загваруудаас илүү илэрхийлж буй Англи улсын Хэйдлийн төвд боловсруулсан Монгол орны уур амьсгалын ирээдүйн өөрчлөлтийн үр дүнгээс үзвэл зуны температур Алтай нуруунд /торын дөрвөн нүдний/ дунджаар 2010­2039 онд 1.9 oC, 2040­2069 онд 3.6 oC, 2070­2099 онд 6.5 oC градусаар тус тус нэмэгдэх ба харин хур тунадас 38.3­80.9 мм хүртэл буурах ажээ. Энэ бүхнээс үзвэл хур тунадас өнөөгийн түвшинд ялимгүй нэмэгдсэн боловч цаашид уур амьсгал дулаарч, хур тунадас буурахаар энэ нь мөстлийн хайлалтыг улам эрчимжүүлэх нөхцөлтэй байхыг харуулж байна. Далайн түвшнээс дээш 3050 м өндрийн агаарын температур 2010­2039 оны үед 1.0 оС, 2040­2069 оны үед 2.9 оС, 2070­2099 оны түвшинд 5.8 оС тус тус нэмэгдэх төлөвтэй байна. Агаарын температурын дээрх өөрчлөлттэй уялдан Цамбагарав уулын мөстлийн хайлалт 2010­2039 оны үед жилд 131 см, 2040­2069 оны үед 371, 2070­2099 оны үед 739 см тус тус болж нэмэгдэх төлөвтэй байна. Үүнтэй уялдан 50 м зузаан мөстөл 2040 оны үед, 100 м зузаан мөстөл 2050­2060 оны үед 200 м зузаан мөстөл 2070­2080, 300 м зузаан мөстөл 2090 оны орчимд тус тус хайлж дуусаж болзошгүй байна.

 

Нэмэлт мэдээлэл 3.1 Мөс үүсэх үйл явц

Мөсний масс хүндийн хүчний нөлөөгөөр аажим гулсаж цасны шугамаас доош ордог.

Үүнийг мөсөн гол буюу глетчер (gletcher­мөсөн гол гэсэн герман үг) гэдэг. Мөсөн голд тэжээлийн буюу хуримтлалын, урсацын буюу абляцийн муж гэж ялгаж болно. гаа

Тэжээлийн муж нь хионосферт оршино. Үүнийг фирний ай сав гэж ч нэрлэдэг.

Мөс үүсэх үйл явц

Энэ мужид цасны баланс эерэг буюу цас хуримтлагдаж, нягтран, улмаар фирнд шилжих явц үүснэ. Тэжээлийн муж нь хатуу тунадасны тэг балансын шугамаар хязгаарлагдах бөгөөд энэ нь цасны шугамтай давхцахгүй, түүнээс 250­1150 м­ийн дээр ба доор оршино. Үүний учир нь мөсөн голын өөрийнх нь нөлөө юм.

Фирнийн хилээс доош мөсөн гол хайлна, абляцийн процесс явагдана. Орчин үед ихэнх мөсөн голуудын хувьд абляцийн муж нь тэжээлийн мужаас маш бага болсон аж. Энэ нь уур амьсгалын өөрчлөлттэй шууд холбоотой юм.

Эдгээрийн харьцаа нь уур амьсгалаар тодорхойлогдоно. Уур амьсгал хуурай бол энэ харьцаа багасна. Тэжээлийн мужийн талбайг абляцийн мужийн талбайд харьцуулсан харьцааг мөсөн голын коэффициент гэнэ.Мөсөн голын коэффициент их байх тутам мөсөн гол оршин тогтнох нөхцөл сайн байна.Цасны хилээс доош орсон мөсөн голын хэсгийг мөсөн голын хэл гэдэг. Захаасаа үргэлж хайлж байх тул мөсөн голын хэл гүдгэр гадаргатай байдаг.Мөсөн гол орчинтойгоо (хийн мандал болон газрын давхарга, заримдаа далай тэнгис зэрэг) масс энергийн солилцоо байнга үүсгэж, үүгээр түүний горим тодорхойлогдоно.

Масс, энергийн солилцоог нь гадаад ба дотоод гэж ангилна.

Гадаад солилцоо нь мөсөн голын гадарга дээрх процессоор илэрхийлэгдэнэ. Жишээ нь: хуримтлал, хайлах, урсац, цацрагийн баланс, агаарын давхаргатай дулааны энергийн солилцоонд орох гэх мэт.

Дотоод солилцоо нь мөсөн голын дотор болон түүний ёроолд үүсч буй процессоос хамаарна. Мөсний хувиралт, ус хөлдөх зэрэг нь бүгд зузаан давхаргадаа явагдана. Масс энергийн солилцоонд мөсөн голын доторх болон мөстлөгийн дараах абляци их ач холбогдолтой.

Мөн мөсөн голын эрози (экзараци) ба морены зөөгдөл нөлөөлнө. Мөсөн идэхүйн улмаас рельефийн янз бүрийн хэлбэр (кар, тэвшин хөндий гэх мэт) үүсдэг.

Мөс бол маш уян налархай, хэврэг биет. Мөсөн голын доод хэсэг маш их даралтанд оршино. Доод хэсэг нь гулсахад дээд хэсэг нь хамт татагдаж хүндийн хүчний үйлчлэлээр уруудан хөдөлдөг.

Мөсөн голын хөдөлгөөний хурд янз бүр, уулын налуу ба мөсөн голын хэмжээ, уур амьсгалын нөхцөл зэргээс хамаарна. Бага хэмжээтэй бол хөдөлгөөн нь бага, налуу их байвал хурдан гулсах жишээтэй.

Ууланд мөсөн гол 20­80 см/хоног буюу 100­300 м/жил хурдтай гулсдаг бол Гренланд ба Антарктидэд мөсний хөдөлгөөн удаан, 3­30 см/хоног буюу жилд 10­130 м байдаг.

Харин Гималайд 7 м/хоног хүрнэ. Мөсний масс 1 % нэмэгдэхэд хурд нь 2 дахин, 25% нэмэгдэхэд 

10 дахин ихэсдэг байна.

Мөсөн голын хөдөлгөөнд температур бас нөлөөлнө. Температур их бол хөдөлгөөн хурдан, иймд дулаан улиралд хурдан хөдөлдөг.

Жишээ нь: ­10°С­д хоногт 2 мм, 0­1°С­д 9 мм гулсана. Харин их даралтанд 0°С­аас доош температурт шингэн байдалд шилждэг.

Хөдөлж буй мөсөн гол хүчдэл үзүүлэхээс гадна хөдөлгөөн нь жигд бус учир түүний гадарга дээр ан цав үүснэ. Ангалын гүн 50­60 м­т ч хүрч болно.

Ан цавууд нь хөндлөн, дагуу, хажуугийн гэх мэтчлэн ялгагдана. Жишээ нь мөсөн голын гулсах хурд эрэг рүүгээ багасдаг тул хажуугийн ан цав үүснэ.

Уулын мөсөн голын хэлбэр нь рельефийн хэлбэрээс хамаарна.Мөсөн гол хэлбэр хэмжээгээр олон янз.

Жишээ нь:

Альпиин хэв шинж: хөндийн (хөндийгөөр гулсаж буй мөсний масс) ба өлгүү (уулын хажуугаас унжсан богино мөсөн хэл байдалтай) мөсөн голыг хамруулна. Энэ хоёр төрөл нь өндөр ууланд тохиолдоно.

Скандиновын хэв шинж:­хавтгай оройтой уулсад тохиолдох мөсний зузаан давхарга байдлаар үүсэн тогтож, нийлсэн том талбайг үүсгэх ба нэг тэжээлийн мужаас хэд хэдэн мөсөн гол "урсана".

Хамгийн урт мөсөн гол болох Аляскад орших Хаббардын мөсөн гол 145 км урт, өргөн газраа 16 км, Беригийн мөсөн гол 80 км юм.

Хаббардын мөсөн гол

Мөсөн голын зузаан голдуу 200­400 м байдаг боловч янз бүр. Жишээ нь: Памирт байдаг Федченко 71­77 км урт, 700­1000 м зузаан юм.

Федченко мөсөн гол

Манай орны хамгийн том мөсөн гол нь Потанины (S=53.5 км2), Александрын, Гране­гийн мөсөн голууд юм.

Потанины мөсөн гол

Мөсөн голын хөдөлгөөн: Мөс гулсамтгай шинж чанартай тул хүндийн хүчний нөлөөгөөр газрын налууг даган "урсана". 100 гаруй жилийн өмнө мөсөн голын хөдөлгөөний талаарх анхны хэмжилт хийгджээ. Хөдөлгөөнийг үнэмлэхүй ба харьцангуй хөдөлгөөн гэж ангилдаг.

Монгол орны зарим мөсөн гол

Мөсөн голууд Талбай /км3/Өндөр /м/

орой /м/ үзүүр /м/

Хархираа 57,0 4000 2860

Их Маша 16,0 4180 2210

Цагаан Дэглий 7,50 3965 3100

Мэдлэг шалгах тест 1.