ÓÄÈÐÒÃÀË ÕÈ×ÝÝËÓÄÈÐÒÃÀË ÕÈ×ÝÝË

Óëààíáààòàð 2011

Áýëòãýñýí: Á. Áàëäàí-Îñîð

Óäèðòãàë õè÷ýýëèéí çîðèëãî,

çîðèëò

Çîðèëãî:� Ýêîëîãèéí ø/ó-íû òàëààðõè åðөíõèé îéëãîëòûã өãөõ:

Çîðèëò:Çîðèëò:� Ýêîëîãèéí ø/ó-íû òүүõ� Ñóäëàõ çүéë� Ñóäàëãààíû àðãóóä� Ýêîëîãèéí ñàëáàð óõààíóóä� Ýêîëîãèéí õү÷èí çүéë, àíãèëàë

Ýêîëîãèéí øèíæëýõ

óõààíû òүүõ

� Ýêîëîãèéí ø/ó-íû òүүõèéã òàâàí үå áîëãîæ àâ÷ үçäýã.

1. Ýðòíèé үå: ÌÝӨ 5-ð çóóíààñ ÌÝ õүðòýëõ1. Ýðòíèé үå: ÌÝӨ 5-ð çóóíààñ ÌÝ õүðòýëõ

2. Ñýðãýí ìàíäàëòûí үå: 1800 îí õүðòýëõ

3. Äàðâèíû өìíөõ үå:

4. Äàðâèíû үå:

5. Îð÷èí үå:

Ýðòíèé үå (ÌÝӨ 5-ð çóóíààñ ÌÝ õүðòýëõ)

�Экологи гэдэг Ш/У тодорхой ялгараагүй байсан хэдий ч байгалийн ухааны талаархи ерөнхий ойлголт бий болсон талаархи ерөнхий ойлголт бий болсон байсан. Анаксимандр, Ксенефон, Эмпедокл зэрэг эрдэмтэд амьтан, ургамлын гарал үүсэл, өсөлт хооллолтын талаархи учир шалтгааныг тайлбарлахыг оролдож байсан.

Ñýðãýí ìàíäàëòûí үå.

(ÌÝ 1-ð çóóíààñ 1800í îí õүðòýëõ)

�Àìüä åðòөíö, òүүíèé îëîí õýëáýðèéí òàëààðõè îéëãîëò ìàø èõ õóðèìòëàãäàæ, ýêîëîãèéí òóõàé áàðèìòóóä öóãëàð÷, ýêîëîãèéí òóõàé áàðèìòóóä öóãëàð÷, áèîëîãèéí ñàëáàð ø/ó-íóóä ýð÷èìòýé õөãæñөí. Ýíý öàã үåèéí òîìîîõîí òөëөөëөã÷ áîë

Æ. Áþôôîí (1707-1788) þì.

Äàðâèíû өìíөõ үå

�Ýêîëîãèéí ø/ó-íû ñóóðü òàâèãäàæ áàéñàí. Ôðàíöûí ýðäýìòýí Äå Ìàëå Àìüä áèåèéí çîõèëäîëãîîíû òàëààð Àìüä áèåèéí çîõèëäîëãîîíû òàëààð áè÷èæ “Çîõèëäñîí íü àìüä үëäýæ, çîõèëäîîãүé íü үõíý” ãýñýí үçýë ñàíààã àíõ ãàðãàæ èðñýí áàéíà.

Äàðâèíû үå

�Ýíý үåä áàéãàëèéí áàÿëãèéã àæ àõóéä àøèãëàõ òàëààð íèëýýä ñóäàëãàà õèéãäñýí áà ýíý үåä Äàðâèíû õèéãäñýí áà ýíý үåä Äàðâèíû “Áàéãàëèéí øàëãàðëûí çàìààð çүéë үүñýõ íü” ãýäýã àëäàðò íîìîî õýâëүүëæ өөðèéí ýâîëþöèéí îíîëîî äýâøүүëñýíýýðýý îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé.

Îð÷èí үå

� Ýêîëîãèéí ø/ó ýð÷èìòýé õөãæèæ áàéíà. Ãîë àñóóäàë íü áèîëîãèéí áүòýýãäýõүүí áà ïîïóëÿöèéí äèíàìèêèéã àøèãëàõ àñóóäàë þì. äèíàìèêèéã àøèãëàõ àñóóäàë þì. Äèíàìèêèéí үíäñýí çүé òîãòîëä:

1. Àøèãòàé áà õîðòîé îðãàíèçìûí òîî òîëãîéã çîõèöóóëàõ.

2. Áèîöåíîçûí áүòýö, áүðýëäýõүүíòýé õîëáîîòîé àñóóäëóóäûã ìýäýõ.

1. Áàéãàëèéí íөөöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ àñóóäàë

2. Áàéãàëü, õүí, үéëäâýðëýëèéí үéë àæèëëàãààíû óÿëäàà õîëáîî

Îð÷èí үåä ýêîëîãèéí ø/ó íü äàðààõü

àñóóäëóóäûã øèéäýõýä ÷óõàë үүðýãòýé.

àæèëëàãààíû óÿëäàà õîëáîî

3. Áèîëîãèéí ÿíç áүðèéí òөâøèíä áàéãàà àìüä áèå ìàõáîäèéí åðөíõèé çүé òîãòîëûã íýýõ

4. Ýêîëîãèéí õÿìðàëûí àñóóäëûã çөâ çîõèñòîé øèéäâýðëýõ

Ýêîëîãè õýìýýõ íýð òîìú¸îã àíõ 1866 îíä Ãåðìàíû áèîëîãè÷ Ý.Ãåêêåëü “îðøèõ îð÷íû òóõàé øèíæëýõ óõààí” ãýñýí óòãàòàéãààð õýðýãëýæ èðñýí áөãөөä óã үãèéí үíäýñ íü “oikos”- ãýð, ñóóö, õîðîãäîõ ãàçàð, “logos”- Ñóðãààë, øèíæëýõ óõààí ãàçàð, “logos”- Ñóðãààë, øèíæëýõ óõààí ãýñýí óòãàòàé. Ýíý ø/ó íü 1930 ààä îíîîñ áèåý äààñàí ø/ó ãýäãýý õàðóóëæ ýõýëñýí áөãөөä ýíý үåýñ ìàø ýð÷èìòýé õөãæèæ ýõýëñýí.

Ýêîëîãèéí ø/ó-íû ñóäëàõ

çүéë

�Ýêîëîãèéí ø/ó íü àìüä îðãàíèçìûí õîîðîíäûí áîëîí õүðýýëýí áóé îð÷èíòîé õýðõýí õàðèëöàí óÿëäàà îð÷èíòîé õýðõýí õàðèëöàí óÿëäàà õîëáîîòàé îðøèí òîãòíîäãèéã ñóäàëäàã ø/ó þì.

�Òîâ÷îîð õýëáýë àìüä áèåèéã ñóäàëäàã øèíæëýõ óõààí þì.

Ñóäëàõ çүéë

� Àìüäðàõ îð÷èí, òүүíèé õýëáýð, õýâ ìàÿã

� Ýêîëîãèéí õү÷èí çүéë, òýäãýýðèéí îðãàíèçìä үçүүëýõ íөëөө

� Ïîïóëÿöè, òүүíèé áүòýö, òîî òîëãîéí äèíàìèê, àâòî çîõèöóóëãà

� Áүëãýìäýë, ýêîñèñòåìèéí áүòýö áүðýëäýõүүí, õàðèëöàà õîëáîîíû çүé òîãòîë.

� Èäýø òýæýýëèéí õýëõýý, ýíåðãèéí óðñãàë

� Áàéãàëèéí òýíöâýð, äèíàìèê, ñóêöåññ

Ýêîëîãèéí ñóäàëãààíû

àðãóóä

�Àæèãëàëòûí àðãà

�Ëàáîðòîðèéí ñóäàëãààíû àðãà

�Ýêîëîãèéí ìîíèòîðèíãèéí àðãà

�Ìàòåìàòèê çàãâàð÷ëàëûí àðãà

Ñàëáàð ø/ó-íóóä

� Ýêîëîãèéí ø/ó íü áèîëîãèéí ø/ó íààñ үүñ÷ õөãæèõ ãàðààãàà ýõýëñýí. Îð÷èí үåä ìàø îëîí ñàëáàð ø/ó-òàé áîëñîí.

� Ñàëáàð áүð өөð өөðèéí îíöëîãòîé ÷ � Ñàëáàð áүð өөð өөðèéí îíöëîãòîé ÷ õîîðîíäîî áàéíãûí õîëáîîòîé áàéäàã.

� Õàìãèéí åðөíõèéä íü1. Îíîëûí áóþó Ñîíãîäîã ýêîëîãè2. Õàâñàðãà ýêîëîãè ãýæ àíãèëäàã.

Ñóäëàà÷èä ñîíãîäîã ýêîëîãèéã

1. Àìüòíû ýêîëîãè

2. Óðãàìëûí ýêîëîãè

3. Áè÷èë áèåòýíèé ýêîëîãè ãýæ àíãèëäàã.3. Áè÷èë áèåòýíèé ýêîëîãè ãýæ àíãèëäàã.

Ãýâ÷ ýêîëîãèéí ñàëáàð ø/ó-íûã өөð îëîí ÿíçààð àíãèëæ áîëäîã.

ßìàð òөâøèíä ñóäàëãàà õèéæ

áàéãààãààð íü

� Áîäãàëèéí ýêîëîãè

� Ïîïóëÿöèéí ýêîëîãè

� Áүëãýìäëèéí ýêîëîãè

� Ëàíäøàôòûí ýêîëîãè

� Ýêîñèñòåìèé ýêîëîãè

� Áèîñôåðèéí ýêîëîãè

� Äàÿí äýëõèéí ýêîëîãè ãýæ òóñ òóñ àíãèëíà.

Ñóäàëãààíû îáüåêòýýñ

õàìààðààä

� Óðãàìëûí ýêîëîãè

� Àìüòíû ýêîëîãè

� Үéëäâýðèéí ýêîëîãè

� Õîòûí ýêîëîãè

� Èíæåíåðèéí ýêîëîãè

� Õөäөө àæ àõóéí ýêîëîãè

� Àãíóóðûí ãýõ ìýò ýêîëîãè

Îð÷èí áүðäýë õýñãèéí

îíöëîãîîð íü

� Ýõ ãàçðûí ýêîëîãè

� Äàëàé òýíãèñèéí ýêîëîãè

� Öýíãýã óñíû ýêîëîãè

� Õýýðèéí, îéí, öөëèéí ýêîëîãè

� Õүíèé ýêîëîãè

� Öàöðàãèéí ýêîëîãè

� Õîòûí ýêîëîãè

� Íèéãìèéí ýêîëîãè ãýõ ìýòýýð

Ýêîëîãèéí õү÷èí çүéë

� Îð÷èí ãýäýã íü “Àìüä îðãàíèçìûã õүðýýëýí áóé àìüä áîëîí àìüãүé áàéãàëèéí áүõèé ë öîãö çүéëñèéã ÎÐ×ÈÍ ãýäýã”.

� Àìüä îðãàíèçìä үéë÷èëæ áóé îð÷íû òóñãàé øèíæ � Àìüä îðãàíèçìä үéë÷èëæ áóé îð÷íû òóñãàé øèíæ ÷àíàð áүõèé íөëөөëëүүäèéã ýêîëîãèéí ÕҮ×ÈÍ ÇҮÉËÑ ãýäýã.

� Õү÷èí çүéëñ àìüä îðãàíèçì áүðä õàðèëöàí àäèëãүé íөëөөëäөã.

� Ýíý íü àìüä áèåä àøèãòàé áîëîí õîð óðøèãòàé áóþó ñөðөã íөëөөòýé áàéæ áîëíî.

Ýêîëîãèéí õү÷èí çүéëñèéí

àíãèëàë

� Ñàâ åðòөíöèéí õү÷èí çүéëñ – Àáèîòèê

�Øèì åðòөíöèéí õү÷èí çүéëñ – Áèîòèê

� Õүí òөðөëõòөíèé õү÷èí çүéëñ- Àíòðîïîãåí

Ñàâ åðòөíöèéí õү÷èí

çүéëñ

� Óóð àìüñãàëûí. (ãýðýë, òåìïåðàòóð, ÷èéã àãààðûí äàðàëò ãýõ ìýò)

� Õөðñíèé áóþó ýäàôèê õү÷èí çүéë� Õөðñíèé áóþó ýäàôèê õү÷èí çүéë

� Õîòãîð ãүäãýðèéí áóþó ðåëüåôèéí õү÷èí çүéëñ

� Óñíû áóþó ãèäðîëîãèéí õү÷èí çүéëñ

Øèì åðòөíöèéí õү÷èí çүéëñ

�Óðãàìàë õү÷èí çүéë

�Àìüòàí õү÷èí çүéë

�Áè÷èë áèåòýí õү÷èí çүéë�Áè÷èë áèåòýí õү÷èí çүéë

�Âèðóñ õү÷èí çүéë

�Ìөөã õү÷èí çүéë

Õүíèé õү÷èí çүéëñ

�Øóóä íөëөөëөõ õү÷èí çүéëñ

Æèøýý íü: Àìüòàí óðãàìëûí òîî òîëãîéä øóóä íөëөөëæ áàãàñãàõ.òîëãîéä øóóä íөëөөëæ áàãàñãàõ.

�Äàì çàìààð íөëөөëөõ õү÷èí çүéëñ

Æèøýý íü: Çàì õàðèëöààíààñ áîëæ àìüòàä áîîãäîõ.

Õү÷èí çүéëñèéã үðãýëæëýõ

áàéäëààð íü

� Óäààí õóãàöààíû òóðø òîãòâîðòîé áàéõ õү÷èí çүéë. ( íàðíû ãýðýë, òàòàõ õү÷ )

� Õóâüñàõ õү÷èí çүéë. Äîòîð íü

1. Çүé òîãòîëòîé үå÷ëýí äàâòàãääàã. ( óëèðàë, æèë, äàëàéí òàòàëò, òүëõýëò ãýõ ìýò )

2. Òîäîðõîé үå÷ëýëãүé òîãòìîë áèø äàâòàãääàã. ( öàã óóð, èäýø òýæýýë, өâ÷èí )

Õү÷èí çүéëñèéí îðãàíèçìä

íөëөөëөõ үíäñýí ÷èãëýë

� Îðãàíèçìûí ôèçèîëîãè, áèîõèìèéí ïðîöåññèéã çîõèëäîëãîîíû өөð÷ëөëòөíä äóóäñàí öî÷ðîîã÷ áîëäîã.

� Өãөãäñөí íөõöөëä çîõèöîí àìüäðàõ áîëîìæãүé � Өãөãäñөí íөõöөëä çîõèöîí àìüäðàõ áîëîìæãүé áàéäëûã íөõöөëäүүëýã÷ õÿçãààðëàã÷ áîëäîã.

� Îð÷íû áóñàä õү÷èí çүéëñèéí өөð÷ëөëòèéã èëòãýñýí äîõèî áîëäîã.

Îïòèìóìûí õóóëü

� Îðãàíèçìä үéë÷èëæ áóé ýêîëîãèéí õү÷èí çүéëñèéí õàìãèéí òîõèðîìæòîé õýì õýìæýýã îïòèìóì áóþó îïòèìàëü íөõöөë ãýäýã. Îïòèìóì õýìæýýíýýñ äýýøëýõ ýñâýë Îïòèìóì õýìæýýíýýñ äýýøëýõ ýñâýë äîîøèëáîë îðãàíèçìûí õýâèéí àìüäðàõ áîëîëöîî àëäàãäàæ óëìààð үүíýýñ öààø õýòýðâýë ìөõäөã. Ãýõäýý õү÷èí çүéëñ íü îðãàíèçì áîëãîíä õàðèëöàí àäèëãүé íөëөөëäөã ãýäãèéã ìýäýõ õýðýãòýé.

Îïòèìóìûí õóóëèéí ãðàôèê

Îïòèìóì – Îðãàíèçì àìüäðàõ õàìãèéí òîõèðîìæòîé íөõöөëÏåññèìóì – Îðãàíèçìûí àìüäðàëûí äîðîéòëûí áүñÌөõëèéí áүñ - Îðãàíèçì àìüäðàõ ÷àäâàðûí õÿçãààð

Õÿçãààðëàõ õү÷èí çүéëèéí

äүðýì

�Îð÷íû õү÷èí çүéëүүä îðãàíèçìûí òààëàìæòàé õýìæýýíýýñ çөðæ áàéâàë òóõàéí íөõöөëä îðøèí àìüäðàõ áîëîìæ òóõàéí íөõöөëä îðøèí àìüäðàõ áîëîìæ áàãàñäàã.

�Õү÷èí çүéëñèéí àëü íýã íü õÿçãààðûí öýãýýñ äàâáàë áóñàä õү÷èí çүéëñ õè÷íýýí òîõèðîìæòîé áàéëàà ÷ îðãàíèçì ìөõäөã.

Õү÷èí çүéëñèéí õàðèëöàí

үéë÷ëýë

�Àëèâàà õү÷èí çүéëñ íü îðãàíèçìä äàíãààðàà үéë÷èëäýããүé áөãөөä áàéíãûí õàìòðàí õîðøèæ үéë÷èëæ áàéäàã. Ýíý õàìòðàí õîðøèæ үéë÷èëæ áàéäàã. Ýíý ÷àíàð íü áèå áèåý ñóëðóóëàõ áîëîí ýð÷èìæүүëæ áàéäàã. Æèøýý íü ÷èéã-òåìïåðàòóð, ýñâýë òåìïåðàòóð- ñàëõè ãýõ ìýò

Äүãíýëò

� Ýêîëîãè íü àìüä îðãàíèçìûã ñóäàëäàã ø/ó þì.� Áèîëîãèéí ø/ó-íààñ ÿëãààòàé òàë íü îðãàíèçìóóäûí õîîðîíäûí õàðèëöàà áîëîí õүðýýëýí áóé îð÷èíòîé õàðèëöàí õîëáîîòîé áàéäãèéã ñóäàëíà.

� Áèîëîãèéí ø/ó-íààñ үүñ÷ õөãæñөí õýäèé ÷ òүүíýýñ � Áèîëîãèéí ø/ó-íààñ үүñ÷ õөãæñөí õýäèé ÷ òүүíýýñ äóòàõààðãүé òîì ø/ó áîëîí õөãæñөí.

� Àìüä áèå îðãàíèçìä õү÷èí çүéëүүä áàéíãà үéë÷èëýõäýý ýåðýã áîëîí ñөðөã íөëөөëëèéã үçүүëæ áàéäàã.

� Îðãàíèçìûí òàðõàëò áîëîí çîõèëäîëãîîã áèé áîëãîæ ìөí õÿçãààðëàäàã áàéíà.

Ашиглах ном, сурах бичиг1. Гүрбадам. А. Наранхажид. М. Цолмон. Ч.

Хүний экологи. УБ 2008.2. Б.О.Я. Монгол улсын улаан ном. УБ. 1997.3. М.У.И.С. Экологи. УБ 2003.4. Мөнхбаяр. Х. Мөнхбаатар М.

Хялбаршуулсан экологи. УБ 2006.Хялбаршуулсан экологи. УБ 2006.5. Шагдарсүрэн. О. Экологийн үндсүүд. УБ 2004.6. Цэндээхүү. Ц. Монголчуудын байгаль хамгаалах

ёс заншил, уламжлалаас. УБ 2001.7. У.Б.И.С. Экологийн үндэс. УБ 1999.

Ашиглах ном, сурах бичиг1. Риклефс. Р. Основы обшей экологии. Мос. 1979.

2. Шилав. И.А. Экология. Мос. 1998.

3. Дажо. Р. Основы экологии. Мос. 1975

4. Одум. Е. Экология. Мос. 1968

5. Одум. Ю. Основы экологии. Мос. 1983

6. Чернова Н.М., Былова А.М. Эколгия. Мос. 1981

Àíõààðàë òàâüñàí Àíõààðàë òàâüñàí

Òà áүõýíä áàÿðëàëàà