A.. .A.

·YEZiDiLERTa�ihçeleri Çoğrafı "Dağılımları

Inançları Orf ve Adetleri

Doç. Dr. Ahmet TURAN

8amsun 1993

A. A.

YEZiDiLER Ta�ihÇeleri Çoğrafı "Dağılımları

inançları Orf ve Adetleri

Doç. Dr. Ahmet TüQAN

t •

isteme Adresi : Doç. Dr. Ahmet Turan

İlahiyat Fakültesi 55139 Kurupelit / SAMSUN

Tel : Ev: 275647

ISBN 975 - 95647 - 1 - 8

Kapak Düzeni : Ali Seylan Dizgi: ARZ MATBAA & REKLAM & DİZGİ

B elediye İşhanı Zemin kat No:20 SAMSUN

B askı : ESER MATBAASI Pazar Mah . Şeyhhamza Sok. No: 30

Tel : 316004 - 326052 SAMSUN

Bu eserimi eğitimimde bana hayatı boyunca daima destek olan Annem. merhum Hacı Cennet Turan'ııı ruhuna ithaf ediyorum.

.... i

t·

t·· Ç İ N D E K İ L E R

ÖN SÖZ

1. BÖLÜM TARİHÇELERİ

A- Yezidiliğin Doğuşu ................................................................................. . 3 1. Yezidi Sözü Hakkında .............................. ..... . . . . . . . . ... . ... . . . ..... . ...... . . . . . . . :3 2. Yezidiliğin Menşei ....... ............................ . . . . . . ., . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 3. Kurucusu : Şeyh Adi b. Müsafir ........................... . ........ . . .............. ...... 6 4. Irkları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 5 . Dilleri ...................................................................................... .... ....... 14

B- Tarihte Yezidiler ·········································'··········································· 15 Sonuç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . 24

il. BÖLÜM COGRAFİ DAGILIMLARI

A- Siirt İ linde .............. .......................... ......... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . ............ 25 l . Kurtalan ........ ........ . .............................. . . ..... . . ...... ... .... . ... . . .. . ... . . . . . . . . .. . . . 25 2. B eşiri .................................................. . ... . . . . . . . . .. . . . . ... ....... . . . . . . . . . ... . . . . . . . . 30 3. B atınan ...................... ..... ... . .......... . . ..... . . ..... . . ..... . . . . ... . .. ...... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . 33

B- Diyarbakır İlinde ... . . . . . ..... .............. . ...... . . . ..... . . . . .... ........ . .. . . . . . . . .. . .. . . .. ....... 35 1. Merkez İlçe ....... . .. . .... .. ............ . .... . . . . . .. ... . . . ........ . ... . ... .. . . . . . . . . ...... . . . ... . . . . 35 2. B isınil ...................... ......... . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........... . . . . . . ... .. ... 35 3. Çınar ..... . ............ ...................... .. . . . . . . . . . ... . . . .. . . . . . ... . . ... . . . . .. ..... ... . . . . ..... ... .39

C- Mardin İ l inde . ........ ............... . . . . ........ . . . . ... . . . ... . . . ...... .. . ..... ... . . ... ... . . .. ....... .. 41 1. Midyad ................................. . . . . ... . . . . . . . . . . . . . .... . . . . . . . . . . .... ....... . ........... ... .. 41 2. İdil ........................ ................... ............... ... ....... ........ ........... ............ . .. 44 3. Nusaybin ...... ... ............................... . ............ . . .. . . . . . . . .. ... ... . . . ................. 44

D- Şanlıurfa İ linde ....................................................................... ... . ... . .. . . .... 48 1. Viran�ehir ....................................... ........ ....... .. ............................. : . . . . 48 Sonuç ....................................................................................................... 53 Türkiye Yezidileri Nüfus Dağılımları Tablosu ................................. 54

III. BÖLÜM YEZİDİ İNANÇ VE İBADETLERİ

A- Yezidi İnanç ve İbadetleri Hakkında Ediııileıi İlk B ilgiler .................... 57 B- Yaratılı� Hikayeleri ............................................................................... . 60

l . Dünyanın Yaratılışı ....................................................................... .. . . 61 v

2. İnsanı n Yaratılışı ........................ . ........... . .... . . . . . .. . . .... . ... . . . . ... ..... ......... 6 1 3. Tufan Hikayesi .......... ................... .................... . . .... , . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . 63 4. Melek Tavus ve Şekli ......... ---- - - - - - - - - ----- - - - -�··· . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

C- Kelime-i Şehadetleri . . . ..... ....... .. . -�·····----···--···················· 68 D- Kutsal Kitapları .............. . . · - - -- --················-··-·· . . . �-····· ............... . . 69

1. İki Kitabın Özeti ................................... ............ ................... ... ............ 72 2. Kitab el-Cilve ··········································· ············-·········· · ··············· 72 3. Mushaf-ı Reş ... ... . . . . . . . .. :.. . . . . . . . . . .. . .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

E- İbadetleri .................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . ...... ................................... ........... 7 8 1 . Naınaz ........... .......... . . .. . . . .. � .. .. . . ... ... ....................... ............................. . 7 8 2 . Oruç ... .............. . ... . ..... ... . ... . . . . . ... . . . . .... ....... . ........ ......... ........................ 80 3. Hac ......................... .. ......... ..................... . . .................................. ........ 8 1 4. Zekat ........... ........................... . .... . , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 5 . Tenasuh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

F- Bayramları . ................................ ...................... ...................... . . .............. 84 1 . Sare Sfile. Sarisal. Sarsall, Sarsfü!ya ...................................... . .......... 85 2. Cemili Bayramf ..................... ... .................................. .... ..... . . ............. 85

a. Şeyh Adi Tahtının Dikilmesi ................ ............ ; . . . . . . . .. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . 86 b. Kabağ ............................................... ...... ..... ..... ........................ ...... 86 c. Simfü-ı Cilınire ............ ....... ................. ............................ ........ .. .... . 86 d. Zemzem Suyunda Yıkanma ... ....... .... . ......... ... . . . ..... . . . . .. ... ................ 86

3. Şeyh Adi Bayraını ..................... ............... .... . . . ..... . ......................... . . ... 87 4. Yezid B ayramı ................................ ,. . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 5. B ü lende Bayramı ...... ....... .. ............... . . . ...... ....... . . . ..... .. ............ ............ 87 6. Kurban Bayraını .......... ................... ..... ............ ... . . .. . . . .. ..... .......... ......... 87 7. B atizmi ............ ........................ . . ......................... . . .. . . . .. . .. .. .. . . : . . . . . . . . . . . . . . 88 8. Davar Nebi B ayramı ..... . . . . . .... ..... ........................ . . . .. . .... ..... ............ . . .. . 88 9. Ziyaretler ve Tavaflar ..... . . .... . . . ................ ..... . ......... . . .......... .. .............. 89

G- Yasak ve Haramlar . ........... ....... . . . ..... .. .............................................. . ..... 90 1. Sebzelerden Yenilmeleri Haram Olanlar ................ ...... ...................... 90 2. Hayvanlardan Etlerinin Yenilmeleri Haram Olanlar ......... ......... ..... . .. 90 3. Söylenmesi ve Yapılması Haram Olanlar ... . ...... ....................... .......... 9 1 Sonuç ...................................................................................................... 9 1

iV. BÖLÜM DİN ADAMLARI

A- Müridler ...... ............. ... . ...... .. ....... ............ ........ ......................... . . . . . . . . . ...... 93 B- Ruhiinller .......... .. .................................. .......... ............ . . . . . ..................... . . 94

1. Mirler ve Emirler ................. . ................. ...... ................ . .... . . . . ............... 94 2. Şeyh ler ................ ............................... .............. . .... ............. . . ............... 95 3. Pirler .......... . ...... .................... ............... . ..................................... ......... 9 5 4. Fakirler .......... .. ........................... ......................................................... 95 5. Peşimamlar ... . . ........... : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 6. Kavvallar ....................... ....................................... .......................... ..... 96 7. Köçekler ... . . . ....... ..... ....... ........................................... . ......... ......... ....... 96 Sonuç ... ..... .......................................... .................... . . .............................. 96 Günümezde Türkiye'deki Yezidi Din Adamları Tablosu .................. 98 Yezidi Din Adamlarının Geldikleri Aileler ........................................ . 99

VI

• 'li V. BÖLÜM -.!·TOP,t,Ul\ISAL YAŞAYIŞLARI '!1' ..... 1

, .

A- Fert Olarak Yezidiler .. .. ....... ................. ................. ........................ . ...... 1 0 1 1. Erkekler, Kadııılar. Çocuklar .... .. . ........... ............................. ... .... ...... 1 0 1 2 . Doğuın ...................... ..... ................ ................................................... 1 0 3 3 . Sünnet ve Kirvelik ........................................................... ................. 104 4. Evlenme ......... , . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

�-- �:;et���n�;���.:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::· ���

c. Başlık ...................... ............................................... .............. ......... 107 d. Nişan ................................................................... ... .... ..... .............. 108 e. Evlenmeden Önce Yapılan Hazırlıklar ....................................... .. 1 09 f. Düğün ve Nikah .... ....... ................................................................. 1 09

5. Boşanma .. ............... .......... ................ ...................... ......... . . ... .. ...... .... 1 10 6. Cenaze Merasimi ve Mezarlıklar ...................................................... 1 1 l

B- Toplum Olarak Yezidiler ............................. .......... ...................... ......... 1 1 3 1 . Günlük Hayatları. ................................. .............. ..... .......................... 1 14 2. El Sanatları ............. ........................................... ............................... 1 14 3. Yörelerinde Yezidi Olmayanlar İle İlişkileri ...... ............ .................. 1 16 4. Karakterleri ............................. ............. .............. .............. ............... 1 17 Sonuç ............................................................................................. ....... 1 19 Nüfus Kayıt Belgeleri_ ................ ...................... ..................................... 120 Genci Sonuç .............. ........................................................................... 125

YEZİDİ BİBLİOGRAFY ASI

A- Batı Dillerinde Yazılanlar .................................................................... 1 27 B- Arap Dilinde Yazılanlar ..... ......... . ....................................................... 133 C- Türk Dilinde Yazılanlar ........................... ............. ..... ........... ..... ....... . .. 1 36 D- Elyazmaları ve Fetvfılar ..................................... ............................. ..... 1 40

İNDEKS ............................................................................................................................ 143

RESİMLER ....... ........... ..... . ..... .................................. .................................................... .. 153

ÖN SÖZ

Nusayriler ( l ) konusunda Paris'de (ioktora çalışması yaparken dikkatimi çeken bu konu hakkında bibliografik biJ çalışma yaparak. yazılan eserlerden bulabildiğimi satın alıp, bulamactıklarımı da Paris Milli Kütüphanesi (Bibliotheque Nationale) ile Londra'daki Bri­tish Museum Kütüphanesinden fotokopilerini alınıştım. Doktora çalışmasını bitiJdiğimde. o zaman hayatta olan Merhum Hocam Ord. Prof. Dr. Hilmi Ziya Ülken Beye bir mektup ya­zarak Yezidiler üzerinde çalıştığımı bildinniş ve kendisinin bu konuda görüşlerini sormuştum. O. bazı nedenlerden dolayı bu konuda çalışmamamı önermişti. Ancak ben, bir İslam Mezhepleri Tarihçisi olarak tarihte yaşamış fakat bugün yok olmuş mezhepler üzerine çalışmak yerine. günümüzde yurdumuzda varlığını sürdüren inanç gurupları üzerinde çalışmayı tercih ettiğimden, Hatay Alevilerinden sonra Tahtacılar veya Yezidiler üzerinde çalışmak istiyordum. Türkiye'ye döndükten sonra, elimde olmayan bazı nedenlerle konum harici bir yerde (2) çalışmamdan dolayı bu arzumu uzun bir zaman yerine getireme­diın.

Aralık 1 983 tarihinde 1 9 Mayıs Üniversitesi. İlilhiyat Fakültesine İslilm Mezhepleri Tarihi Öğretim Üyesi olarak atandıktan sonra konuyu yeniden düşünmeye başladım. Bun­dan önce olduğu gibi bu defa da. konu ile ilgili hocalarıma (3) başvurarark görüşlerini aldım. Hocalarımın bu konudaki beni teşvik edici yardımlarını da öğrenince çok memnun olarak konuya başladım.

Avrupa'da olduğu gibi Türkiye'de de önce bütün kütüphaneleri dolaşarak Yezidiler konusunda yazılan yazıları araştırdım. Sonunda bu konu ile Osmanlılar'ın son zamanlarında ilgilenilmeye başladığını gördüm. Mustafa Nuri (4) ile Mehmet Şerafettin (5), Osmanlıca olarak Yezidilerden bahseden araştırıcılardır. Bunları Abdülkadir İnan'ın Rus Bilginin A. A Samenow'dan çevirdiği makalesi takip etmektedir. (6). Daha sonra yazılan makaleler, işte bu üç eseri örnek oarak yapılmış çalışmalardır. Bu makalelerin yazarları: Yusuf Ziya Yörükan 1 95 3 , Enver Behnan Şapolyo 1 964, Abdülbaki Gölpınarlı 1 969, İbrahim Agah Çubukçu 1 976. Mehmet Aydın 1 978, E. Ruhi Fığlalı 1 984 (7) dır.

Avrupalılar ise daha 19 . yüzyılın başlarında Yezidiler hakkında seri makaleler ve (1) Diğer adı Hatay Alevileri ve Fellahlardır. Bkz. Turan (A), Les Nusayris de Turquie dans la

Region d'Hatay(Antioch), Paris, 1973. Basılmamış doktora tezidir. (2) Ankara, 19 Mayıs Gençlik ve Spor Akademisi'nde. (3) Bunlar, Kemal Işık, Mehmet Dağ ve Ekrem Sankçıoğlu Beylerdir. ( 4) Abede-i İblis, İstanbul, 19 10. (5) Yezidiler, DFİFM, Cl, 1926 sayı 6. s. 1 -35. (6) Küçük Asya Yezidllerinin Şeytana Tapmaları, DFIFM, C.5, 1931, sayı 20, s.17-42. (7)Bu yazarların makaleleri hakkında Biblioğrafyadan "Türk Dilinde Yazılanlar"a bakınız.

müstakil kitapçıklar yazmaya ba�lanıı�lardır. H. Layanl 1850. G. P. Badger 1852. M. Siouf­fi 1 882. M. J. Menant 1892. Anastase - Marie 1899. S. Giamil 1 900. H. Lamnıens 1 906 . A.

Guerinot 1908. Isya Joseph 1909. Th. Menzel 1911. M. Bittner 1 9 1 1 . Th. Bois 1 961

ve biz bu kitabı yazdıktan sonra da J. S. Guest 1 987 (8) bunlardandır (9). Avrupalılardan sonra Tırap yazarlım da Avrupalıların eserlerini önek alarak Yezidiler

konusuyla ilgilenmeye ba�laını�lardır. Ahmet Tiınur Paşa 1 929. İsınali Bey Çöl 1 934.

Abbas el - Azzavi 1 935. Sıddlk ed-DenılGcl 1949 ve Abderrazzfık el-Hasan! 1951 de bun­lardamlır ( 1 0) .

Görüldüğü gibi yurdumuzda bu konuda çalı�ılını� orjinal bir eser olınadığıııdan. ben bir İslam Mezhepleri Tarihçisi olarak bu konuyu ele aklını( *).Tuttuğum yol. bilimsel açıdan konuyu ele alarak. İslfım Mezhepleri T<ırihi alanında bir katkıda bulunmaktır. Daha 1973 yılında Paris'te başlattığım Literatür çalışmasıyla Yezidiler hakkıııda yazılanları inceledikten sonra. Yezidilerin bugün yurdumuzda nerelerde ve ne miktarda bulunduk­larıııı. yaşadıkları dini inançlarını. örf ve adetlerini. yabancıların milli birliğimizi tehdit eden yanıltıcı tezlerini bizzat araştırma mahalline giderek köy köy dolaşmak ve içlerinde yaşamak suretiyle ortaya koymaya çalıştım.

Bu çalışmanı ile benden sonraki araştırıcılara bu alamla yanlımcı olabilmek için ese­rin sonuna "Yezidi Biblioğrafyası" adı ile bugüne kadar bütün dillerde yayınlanmış eserle­rin listesini ekledim. Bunu yaparken. her eserin çeşitli baskılarını. varsa çeşitli dillerdeki çevirilerini. bu baskı ve çevirilerin kim tarafından nerede. hangi adla yayııılandığıııı da gösterdim. Ayrıca her eserin sonunda da taıııtıcı mahiyette açıklamalarda bulundum.

Böyle bir araştırmayı tek başıma yaptığımı söyleyemem. Ba�ta Hocalarım Kemal Işık. Mehmet Dağ ve Ekrem Sarıkçıoğlu Beyler olmak üzere Üniversitemizin sağladığı maddi inıkfüılar; gittiğim illerde Valiler. ilçelerde Kaymakamlar ve tliğer resmi kurum ve kuruluşlar; Yezidilerin bizzat kendileri. din adaml<u-ı ve köy muhtarlarının yardımlarını bu­rada anmamanı mümkün değildir. Bütün bu ki�i ve kurulu�lara burada ayrı ayrı teşekkür eder; bu eserimi onların içten yardımları ile meydana getirdiğimi söylemek isterim.

2

Doç. Dr. Ahmet TURAN

Oııdokuz Mayos Üniversitesi İlfıhiyat Fakültesi İslam Mezhepleri Tarihi Öğretim Üyesi

(8) Bu yazar için lıkz. Coğrafi Dağıl ımları, s. :29, ıı. 118 (9) B u yazarların eserleri için B ilıl ioğrafyadaıı "Batı Dillerinde Yazılaıılar"a bakı ııız. ( 10) Ilu yazarlarııı eserleri için B ibliığrafyadaıı "J\rnp Dilinde Yazılaıılar"a bakııı ız. (*) Bu eserimizde Türkiye'de Güneydoğu Aııadoluda yaşayan Yezidileri inceledik. Buııdaıı

dolayı adı "Güneydoğu Anadolu Yezidileri, Tarihçeleri. Coğrafi dağılımları, İnançları , Örf veAdeıleri'.'. iken yayıııda hu ismi kısaltarak "Yezidiler, Tarihçeleri, Coğrafi Dağılımları, lııaııçları, Orf ve Adetleri" diye deği�tirdik.

.. .. . . 1. BOLUM T A RiH Ç E L E Ri

A - Yezidiliğin doğuşu

l - Yezidi İsmi Hakkında Yezidilere verilen bu Yezidi ismi ile ilgili birçok görüşler vardır.Bunlar: a. Yezidilerin asl ın ın İ ran' ın Yezd şehrin sakinlerinden olduklarım ileri sürerek bu

şehirl i . Yezd'li manasına Yezidi dendiği( 1 1 ): b. Bu ismin fonatik kanunl ara uygun olarak gelişen şekli gösteren yeni Farsça'daki

İzed( Melek. Tanrı ) . Avesta dil inde Yezata(saygıya. tapınmaya layık olmak ). Pehlevi dilin­de Yezdan. ınodenı Farsça\l<ı da Yezdan(Tanrı ) . Avesta'da Yezatanam. Pehlevi'de Yeztfııı. Yezdan. İ ze(fden ge ldiğini. bu kel imelerden müştak olarak Yezidi denildiğini( l 2):

c. Yezidi isminin bizzat kendilerinin kullandığı gibi Ezidi . İzidl veya İzdl(Tanrıya ta­panlar)'den türeme. Yezidil iğe inanan herkese verilen bir isim olduğu( l 3):

d. Yezidilerin yine kend i leri tarafından ilk ismi . aez da(dfim yerine) Huda "Tanrı beni yaratt ı" ile açtklayarak buradan müştak olarak geldiğini( l 4):

e. Mushfif-ı Reş'deki yaratılış efsanesinde gelen Yezid adından müştak olarak. ataları arasında bir melek olan Ezda ile Yezdan yeraldığı gibi. aynı şekilde ilk Yezidilere verilen isimler arasında Yezdfüıl isminin de bulunduğunu söyleyerek Y ezidi isminin buradan geldiği ( 1 5):

f. Ye nihayet Yezidi isminin. aşağıda menşeiler bölümünde bahsedeceğimiz ve genel­likle müslüman yazarlar tarafı ndan ileri sürülen Emevllerin B irinci Halifesi Muaviye'nin oğlu Yezid'in isminden geldiğini söyleyenler ( 1 6) .

B i z d e bu görüşü katı l ıyor Yezidi isminin Yezidiliğe inanan herkese verildiğini v e b u ismen Yezid b . Muaviye'den geldiğine inanıyoruz.

( 1 1 ) Meııaııt (M S J, Les Ycz id is. Ep isode de l 'h istoire des Adorateurs du Diable, P ar is , 1 982, s. 52.

( 1 2) l'vleıızel (fh ), Yezidiler, İA, Ciiz. 1 4 I . s. 415. (!3) Saıııeııow (A.A), Kliçlik Asya Yezidilerin Şeytana Tapmaları, DFİFD, 1 93 1 . c.5, s ayı 2 0, s.4 0.

( 1 4 ) M eıızel ( Tlı), Eiıı Be ilrag zur Keı ıetıı is der Yezideıı, s. 1 84. ( 1 5 ) Tlıoıııas Bois (0.1'), Les Yezidis, Essai h istor igue et sociolog igue , sur leur origiııe rel ig i­

euse Ma�rık, 195 1 . c.55, s. 1 4. (. 1 6) Çubukçu ( İ .A) ve Çağat ay (N), İslam Mezhepleri Tarihi, Aıık. 1 977, s.2 19.

3

2. Yezidilerin Menşei Yezidilerin ınen�ei hakkı ııda muhtel if görüş ler vard ı r. Şöyleki: a. Yezidilerin Haricllen1en Yezid b. Enise veya Uneyse'nin taraftarları olduklarım

söyleyerek ınenşeilerini buraya dayandırmak isteyenlerin görüşleri. Bu olay klilsik İs liiın Mezhepleri Tarihinden bahseden kaynaklarda geçer ( 1 7) . Yezid b. Uneys Basral ı olup. sonra İran) Cur'a gider ve orada rivayete göre şu görüşleri ortaya atar: "Güçlü ve yüce A l lah. Acemden bir resGI gönderecek: ona gö�ten bir kitap indirecek ve şeriatı ile Hz. Mu­hammedin şeriatını ortadan kaldıracaktır. Bu olay Kur'an 'da geçen Sabi ( 1 8) m illeti üzerine olacaktır". iddiasııida bulunur. Bu kitabın da Yezidilere Şeyh Adi b. Mu safir tarafından getirileceği söylenir ( 1 9). Bu görüşün bugünkü Yezldllenle bir i lgisi yoktur. Çünkü Hfıricileren ortaya çıkışı ve görüşleri i le Yezidiliğin doğuşu ve inançları arasında. bir isim benzerl iğinden başka hiçbir benzerlik yoktur.

b. Yezidilerin . Emevl sülalesinden Yezid b. Muaviye'den geldiklerinin iddiası : Bu olay bizzat Yezidiler tarafından şöyle anlatılmaktad ır (20): Allah Müslümanların Peygam­beri Hz. Muhaınmed'e bir baş ağrısı verir. Bunun üzerine Hz. Muhammed. berberi Muaviye'den başın ı traş etmesini ister. Muaviye bu traşı yaparken Hz. Muhamıned'in başın ı yaralayıp kanatır. Ard ım1an da akan kanın yere tlüşıııemesi için t1i l i i le yalar. Bunun üzerine Hz. Muhammed başı n ı kaldırarak: "Ne yaptın ya Muaviye ?" der. Muaviye cevaben: "Kanınız yere damlamasın diye dilimle yaladıın" .der. Hz. Muhammed ona: "Böyle yap­makla hata ettin . çünkü sen bu davranışınla soyundan. üıııınetiınle savaşıp onu yenecek bir toplumun meydana gelemesine sebep oldun" . Muaviye : "Eğer sonuç böyle olacaksa hiç ev­lenmem". der. Bir süre sonra Al lah Muaviye'ye bir akrep göndererek onu ısıttırır. Muaviye bundan dolayı amansız bir hasta l ığa yakalanır. Doktorlar. Muaviye'nin bu hastalıktan ancak evlenmek: suretiyle kurtulabileceğini. yoksa öleceği sonucuna varırlır. Bunun üzerine Hz. Ömer'in Mahura (21) adında seksen yaşındaki ihtiyar k ız kardeşi i le evlendirirler. Evlen­diğinin ertesi günü Mahura yirı _n ibeş yaşında genç bir kadına dönüşür. Kadııı. bir süre sonra ham ile kalır ve Al lah ' ın nurundan Yezld'i doğurur.

4

( 1 7) Eş':ırl, Makal i'itu'l-İsl.'\ıniyyln, Kahire, 1 9 .50, s. 1 03 ; Bağdadi. Fırkalar Arasındaki Farkhu-, İst. 1 979, s. 2 .5.5; İbn Ha zın, cl-Fasl, Bağdat, c.4.s. 1 88 ;Şel u·ist füıl, el-Milel ve'n-Nihal, Ka­hire, 1 96 1 , c. l . s. 1 36.

( 1 8) Y ıldızlara tapan ve.Nuh kavminden olduğu söylenen b ir toplum. Kur'an, Bakam . 1 62. ( 19) Bkz. Anastase Marie, la secte des Yezidis, l a Tarre Siıilllc, Mart 1 9 00, s.67; de Jehay

(V.dcn S.l. De la Stuations legale des sujets ottoınans non-Musulınan s, B rüksel . 1 9 06, s .39.5.

(2 0) İ smail Bey Çöl. el-Yezldiyye Kadlıncn ve lladlscn, Beyrut 1934, s .77; Terclinıetli's­Süıyaıı iyye . . . , Yazına. İst. Üniversitesi k itaplığı, Arapça El yazmaları bölümü, No: 28 .5, s . .5; Chabot (J.B ). Noticc sur les Yezidis, JA, Ocak-Şubat, 1 896, s. 1 2 0- 121 .

( 2 1 ) Bazı k <Jynaklarda bu i sim Mahuset diye geç mektedir. Bkz. Kcyhlni (S .M ), el-Milel ve'ıı­N ilıal , c.2, Zeyl i, s .34; Abdurrezzilk cl-Ilasanl, Tilrilı el-Yczidiyye-ve Asl ı Ak idct ihiın, Sayda, 19 .5 l.s .43.

Bu hikaye Yezidilerin kendi lerinden ve kitaplarından başka yerde görülmez. Olay ta­rihi a\'ıdan bakı ld ığında. Muaviye'nin. Hz. Ömer' in kız karde�i. ile evlenmediğini. oğlu Yezidin ise Hz. Muhanımed'iıı devrinde doğmadığını (22). annesinin de. Yezidilerin iddia ettikleri gibi Mahura adında bir kadın olmayıp. Kitab kabilesinden Meysun adında bir kadın olduğu bilinmektedir.

c. B u gün yurdumuzun Güneydoğu Anadolu i llerinden Siirt. Diyarbakır, Mardi n ve Şanlıurfa'nın bazı ilçelerinin. coğrafi bölümde bahsedildiği gibi. köylerinde oturan Yezidilerin asl ı . bize göre. Suriye'nin Baalbek kazasının Beytiffır köyünde 465/1072 de doğan. Sincar'da 557 /1162 (23) tarihinde ölen ve yaptırdığı zaviyesine gömülen Şeyh Adi b. Müsafir ile Yezid b. Muaviye (ö.64/683)'yi insan üstü bir varJık olarak gören bir toplu­luktur (24 ) .

Şeyh Adi b . Müsafir. Şafii mezhebine sahip bir sufi olup. Şlılere saldırarak onların kötülediği Muaviye b. Ebl Sufyfin ' ı savunan Ashfib-u Hadis'den bir ınutasavvuf (25) olmasına rağmen. ölümünden çok sonra yerine geçen yeğeninin torunu Şeyh Hasan b. Adi (b. Adi b. Berekfit b. Ebi' l-Berekfü) zamanında (26). Şlılerin Yezid b. Mufiviye'ye sald ınnaları üzerine. Şeyh Adi b. Müsfıfir'e bağlanan taraftarlarının bir kısmı sunnl anlayışı kötüye kullanarak bu defa da Yezid b. Mufiviye'yi savunmaya başlamışlar. bu konuda daha da ileri gierek. gerek Şeyh Adi ti. Müsafir ve gerekese Yezid b. Muaviye hakkında aşı.ıL görüşler yaymaya başlamı�lmdır. Böylece. başlangıçta tamamen sunni bir anlayışa dayalı bu hareket kurucusunun ölümünden kısa bir süre sonra taraftarlarından bir kısmının sapık biJ görünüm kazanması ile hem .Şeyh Adl'yi hem de Yezid'i insan üstü varlıklar olarak kabul etmişlerdir. İşte zaten bundan dolayı da bu topluluğa Yezidi adı verilmiştir (27).

Yezidiler. kendilerinin hernekadar Yezid b. Mufiviye'den geldiklerini savunurlarsa da. Halife Yezid b. Muaviye (ö.683)'nin Yeziçfüikte oynadığı rol bilinmemektedir. Yezidilere göre Yezid, Yezidiliğin gerçek kuıucusu değil. Adem'in tek oğl u olan Şehit b. Cerra (28) � tarafırdan çoğalan kendine has fırkanın onarıcısı ve canlandıncısıdır. Yezid. tenasuh yolu ile her zamah dünya'ya dönecek olan Şeyh Adl'dir. Şeyh Adi'nin Tanrı tarafından Suri­ye'den Lfıleş'e gönderildiği kutsal kitaplarında anlatı lırken Yezid adının anılmdığı görülür (29).

(22) Yezid b. Muiiviye'ııiıı doğum yılı tam olarak bilinmeyip tahminen 642-648 yılları arasında doğduğu söylenir. Hayatı hakkıııda bkz. Yıldız (11.D), Yezid b. Muaviye, İA, Cllz. 1 4 1 , s. 4 1 1 -4 1 3 .

( 2 3 ) Ba�ka bir rivayete göre d e Şeyh Adi 463-555 / 1070- 1 160 tarihleri arasında yaşamıştır. (24) Şeyh Adi hakkıııda Bkz., Veföyatu'l-'Ayiin, Beynıt, 1977, c.3, s .415. (25) İbn Teymiye, Mecmua er-Resai! el- Kübra, Kahire, 1 905,c.l, s.262-3 19 ; Yezidllere göre

Şeyh Adi için bkz. S iouffi ( N ), Notice sur le Cheikh Adi et la Secte des Yezİ'dis, JA, 1885. c. 5, s. 78- 1 00.

( 26) Abbils el-Azzilvi, Tfüih el- Yezidiyye ve Aslu Akideıihiırr, B ağdat, 1 935,s.46;Lescot (R ) ,Eııquete sur !es Yezidis de Syrie et de Djabel Sincar, Beyrut, 1 938, s.34 ve l 02.

(27) Lescot (R ), a.g.e., s.20. (28) Bkz., İnfira. insanın Yaratılışı, s.62. (29) Muslıaf-ı Reş (Kara kitap), ayet, 15 .

5

Rus bilgini Samenow da Emevllerin son halifesi Il. Mervan (744-750)'ın annesinin -Kürt bir cariye olduğunu. halife oluncaya kadar da el-Cezire. Musul . Ermeniye, Azerbey­can ve Kürt kabileleri üzerine vali olduğunu söyleyerek. Yezldllerin dini fikirlerin i Emevllerle il. Mervan'ın selefi olan 1 . Yezld'e bağlamak için ellerinde del i l olduğunu ileri sürer (30).

3. Kurucusu: Şeyh Adi b. Müsafir (465/1072-557/1162) Yezidller tarafından türbesi hac yeri olarak kabul edilen ve Yezidllik inancının kuru­

cusu olm·ak bilinen Şeyh Adi b . Müsafir hakkında elimizde yeterince bilgi yoktur. Buna rağmen biz. elimizdeki. belgelerin ışığı altında Şeyh Adl'nin doğumu; gençliği. yetiştiği ortam. ğörüşleri. kurduğu tarikat. ölümünden sonra bu tarikatııı ne durum aldığı ve mezarının Yezidiler tarafından nasıl bir hac yeri haline getirildiği konul :mnı belirtmeye çalışacağız.

Adl'nin doğumu ilginçtir. Söylendiğine göre tasavvufa meyil l i iyi bir müslüman olan babası Müsafir. Şam'ııı Baalbek nahiyesinin Beytifilr (3 1 ) köyünde yaşamını sürdürürken. bir gün annesine haber vermeden evden çıkarak bir onnana gider ve orada 30 yıl kadm· yalnız yaşar. Sonra bir gece rüya görür. B u rüyada birisi ona şöyle der: "Bu ormandan çık evine dön. hanımınla i l işkide bulun. Cenab-u Allah sana şöhreti her tarafa yayı lacak. fazile­ti Doğuda ve Batıda duyulacak bir (veli) çocuk verecektir." B unun üzerine babası Müsafir evine döner. Ancak 30 yıldan beri nerede olduğunu haber vermeksizin evini terk ettiğinden, annesi eve kabul etmek istemez ve ona: "Şu minareye çıkıp herkese evine döndüğünü haber vermedikçe seni eve kabul etmem". der. Çaresiz kalan Müsafir. hanımının dediğini yapmak mecburiyetinde kalır. Minareye çıkarak: "Ey halk. ben Müsafir, evime döndüm . Eşimle ye­niden birleşmekle emrolundum. B u gece kim eşi ile birleşirse veli bir çocuk sahibi ola­caktır" , der. B undan sonra o gece sonradan veli mertebesine ulaşacak 3 13 çocuk doğar. Şeyh Adi de bu çocuklardan biridir (32).

Adl'nin çocukluğu burada ve sonra da Şam dolaylarında geçer. 30 yaşlarına geldiğinde Adi. " hiçbir velinin kendi çevresinde kıymeti ve fazlletinin fazla takdir edilme­diğini". kendi üzerindeki i lgisizlikten anlayarak, o devirde füim ve fazlletli kişilerin bulun­duğu yer, bil im çevresi Bağdad'a gider; Burada sGfi halkasına karışarak Abülkadir Cil i . Abdülkadir ŞehrizGri. Ebu'l-Vefü Hulvanl. Abdülkadir Sühreverdl (ö. 563/1 168). Hüccetü'I-

6

(30) Samenow (A.A.), Küçük Asya Yezidi lerinin Şeytana Tapmaları, D FİFM. 193 1 , c .5 , sayı 20,s.40. 1 1 . Mervan' ııı hayatı hakkında bkz. Işıltaıı (F), Mervan b. Muhammed, İA, c .7 , s . 778-780.

(3 1) Bu kelime Beyi el-Far şeklinde olup b urada birlikle yazılmıştır. (32) Abbas el-Azzavi , a.g.e., s. 29-30. (33) Gazfüinin mektuplan Beyazıd Kütüphanesi 3750 sayılı kitap içerisindedir. Naklen Melı­

med Şerafeddin, a.g.e., s.35 ve Osman Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul, 1973, s.228

İslfilll Ebu Hamid el -Gazfıl i (ö. 1 1 1 1 ) i le mektupla�ıııaları (33). Gazfüi 'nin ik-i karde�i . Kürdistaııda birçok taraftarı olan ve Kfüliriyye tarikat ın ı kuran Abdulkadir Geyl fmi ( 1 078-1 1 66) . Ukeyl el-Meııı bicl gibi ünlü ki�ilerle tanı�ır. Burada Haııımfül ed-Dabbfts ve Hamid el-Endülüsl'deıı dersler a l ı r ( 34). Ancak bu çevre de. onu tatmin etmez. Nefsi ıslah etmek ve sükuneti tatmak için buradan ayrılarak 1 1 30 y ı llarıni.la Musul'un Doğusunda bulunan ve bugün Şeyhan nahiyesine bağlı köyleri olu�turan. eski kitaplarda H akkari ismi verilen Lale� (Leylu�)'e gider. (Şeyh Adl'nin Şamdan Lftle�·e gel i�i . Yezidilerin kutsal kitabı Mushaf-ı Re� " Kara Kitap" ı ıı 1 5. ftyetinde geçer). Tek başına dağlardaki mağarahu-da ve ıssız yerler­de uzun bir süre nefsini ıslah etmek üzere çile doldurur. Bu sırada böcekler. haşerfü ve vahşi hayvanlarla dostluk kurarak birlikte ya�ar(35). Sonunda Lfüe�'de bir zaviye kurar. birçok Şeyh'e nasip olmayan bir mertebeye ula�arak hırka giyer. Şeyh olarak �öhret bulur. Bundan sonra zühtü ve sülükunda kendisine tabi olmalar başlar. İr�adından dolayı �öhreti artarak her taraftan ziyarettine gelinmeye ba�lanır. Zamanındaki bütün Şeyhler onun büyüklüğünü kabuul eder ve birçok veli ona öğrenci l ik yapar "icazet" al ı r(36). Erbi l Ata­bey' i Muzafferiddin onu Musulda görınüş. hakkında iyi i ntibalar edinmiştir. Onun "orta boylu. esmer tenl i . çok iyi şeyler söyleyen bir kimse olduğunu söyler(37) . Abdülkadir el­Geylfinl de Şeyh Adi hakkında. Tavsif-i Ati adl ı eserinde: "Peygamberlik mertebesine \,

çalışarak yükselmek mümkün olsaydı . �üphesiz bu mertebeye Şeyh Adi b. müsafir ulaşırdı ' .

(38)" der. Şeyh Adl'nin inanc ı . düşünceleri ve uyguladıkları bize kadar gelen �u dört eserin sa-

yesinde bi l inmektedi r. Bun lar: 1 . İ 'tikfüiu Ehl-i Sünnet ve'! Cemafü (Ehli Sünnet İnancı) . 2. Kitabu Fıhi Zikri Adabu'n-Nefs (Nefsi Terbiye Kitabı) . 3 . Yesaya eş-Şeyh Adi b. Müsafir ile' l -Hal ife ( Hal ifeye Nasihatlan). 4. Vesaya li Müridihi Ki.l'id ve l i Sa'ir el-Müridin (Müridi Ka'id ve diğer Müridlere

Vasiyeti) (39).

( 34 l Soy küıüğü iç in bkz. Frank (R ). Kiıfıb u Menakıb eş-Şeyh Adi, s.82. Naklen Lescot (R ), a.g.e., s. 277.

(35) Mustafa Nuri, a.g.e., s.76. (36) Kalfüd el-Cevahir, s. 85-88 ve Behçet el-Esrfü· , s. 150. Naklen Abbas el-Azzav'i,

a.g.e.,s.30-3 1; Ahmet Timur Paşa, a.g.e., s. 32; Terciime es-Siiıyilniyye, s.26; Mehmed Şerafeddin, a.g.e.,s.3.

(37) Şeyh Adi'nin çağdaşı Ebu el-Berekilt ( 1 1 65- 1 239) tanıf ıııdan yazılan ve bugün kaybolan Erbil Tarihinde geçen bu haber, İbn Ilallikfüı ( 1 2 1 1 - 1 282 ı tmafıııdan nakledilmiştir. Bkz. Veföyilt el-Ayan .. , Beyrut , 1977,c.3 ,s.415-4 16. İngilizceye tercümesi iç in, bkz.,de Slane, The 13 iographical D ict ionary,c.2,s . 1 97; Fransızcaya tercümesi iç in bkz. Siouffi (N), Notice Sur le Cheikh Adi et la Secte des Yczidis, JA,c.5 , 1 885,s.78-79 ve Menant (J), !es Yezidis, Paris, 1 892. s. 226-227.

(38 ) Naklen Nau (Fl, Recueil de Textes et de Documents sur les Yezidis, ROC, C.20, 1 9 1 5-1 9 1 7, s.76;Lescoı (R ) . a.g.e., s.23 ; Abhas el-Azzavi , a.g.e.,s.32.

(39) 19 l I yılına bdar hiçbir yerde yayııılaıımayaıı bu eserleriıl h ir özetini Şeyh Adi hakkıııda doktora tezi lıazırhıyan Rodolf h·aıık yapmı�tır. 13kz. Scheikh Adi , der grQSZe Heilig� der Yezid is, Türk Rib l.c .XlV. Rerlin, 191 l , s. l0-2X.

. -· -- .

/( . K'Oyu bir �un '.ıl �Şa��il)--s�fi olan Şeyh �dl: " İyi müsl�manlarda kusur olmaz" diyerek

murıdlerınden cıddı bır kultw· ıstemekte ve şöyle demektedır: "Fi ilsiz söz ile yitinen Allalı'tan ayrıl ır . Fıkıhsız takva i le yetinen dinden ç ıkar. Allah korkusundan yoksun olarak fık ıhla yetinen. Allah ile alay eder. Görev lerini yapan kişi . işte bu kurtulur ( 40)". Şeyh Adi "Şeyh ve Öğrenci. Şeyh ve Mürid. Pir ve Şahid" arasındaki bağları belirten

i lk mutasavvutlardan biridir. Ona göre: Şeyh: "Varlığı ile seni birleştiren.

Yokluğu ile seni koruyan. Ahlfikı i le seni terbiye eden. Yol ları i le seni eğiten. N uru ile seni aydınlatan"dır.

Mürid : "Neşe ve seviml il iği i le fakirlere ışık tutan; nezaketi. dünyaya ilgisizliği, iy i davranışları ve herşeyde alçak gönüllülüğü i le sGfilerle; uysallığı i le Evliya­larl<:\: SukGneti ile Marifet Ehliyle ve Tevhid ile inakam sahipleriyle olan (4 l )"dır.

Ölümünden sonra m üridlerinden biri (42) tarafından yazılan ve menkıbelerini içeren "Kitabu Menakıb eş-Şeyh Adi" adl ı eseri . doktora yaptığı sırada R . Frank tarafından tezin­de incelenmiştir. B una göre Şeyhin kerametlerinden bazıları şunlardır:

" Vahşi hayvanlara ve yılanlara emrettiği; kendisi ile konuşan kişin in kafasındaki düşüncelerini okuyabildiği; kurak topraklardan pınarlar fışkırtıp onu verimli hale getird iği ; bir gün hizmetçisinin göğsüne el in i koyarak ona ezbere Kur'an öğrettiği; daha sonra aynı kişiyi Okyanusun altıncı adası (?)'na götürdüğü; müridlerinin rüyalarını yorumlayabildiği ve kaybolmuş kişileri aynada ğösterebildiği; körlerin gözlerini açtığı; istediği zaman orta­dan k�ybolabildiği ve mesafeleri kısaltabi ldiği; bir defasında bir hayvanın ezdiği bir Kürd'ü yeniden dirilttiği; tek bir sözü ile dağların yerini değiştirebildiği; kaybolan kişilerin çok gizli düşüncelerinden ve işlerinden haberdar olduğu; kendini ve bütün müridlerini koruyan bir imtiyaz beratını Allah'dan aldığı; bir ışığın onu havalara götürdüğü; Tripoli'de Franklar tarafından hapsedilen mürldlerinden birini mucizevi bir şekilde kurtararak bir geceden az bir zamanda Nusaybiı.ı'e götürdüğü; büyülü kelimeler bildiği bunlar sayesinde kapıları açabildiği; nehir yatak,larını değiştirdiği v� n ihayet uzakta olup biteni görebilme yeteneğine sahip olduğu ( 43)".

8

(40) Thoınas Bois, Les Yezidis, s .210. (41 ) İbid, aynı yer; Abbas el-Azzavi a.g.e.,s.33. (42) Krş. Frank (R), a.g.e.,s.82-83. (43) Yukarıda anlatılan sıraya göre b u ınenkibeler ıçın b u tezin : s.26,57,58 ve

80,59,60,61 ,62,63 v e. 68,65,66,69,74.77 ve 79 sayfalarına bakınız. Naklen Lescot (R). a.g.c.,s.28,ıı.l.

Görüldüğü gibi Şeyh Adi yeni bir akide icad etmemiştir. İnancı. Ehl-i Sünnet inancı idi . Bunu ilk önce İbn Teymiye Risalesinde belirttiği. bundan çok sonra Dr. R udolf Frank'ın ·

Berlin 'deki Türk Kütüphanesinde bulduğu Şeyh Ad!'nin "İ'tikadu Ehl-i Sünnet ve'l-Cemaat adlı kendi Risalesinden öğren iyoruz. B una göre Şeyh Adi: "Dünyada iiahi irade dışında hiçbir hadisenin olmadığına; imanın artıp eksilmediğine.; Ehl-i Sünnet'in Fırka-i Naciye olduğuna; Şla'ya çatarak Muaviye b. Ebl Süfyan tarafını tuttuğunu ve onu savunduğunu; Ehl -i Sünnet'e ters düşen B id'at Ehline hücum ederek kem1ini hadisçi saydığını; Mu'tezileyi dalaletle suçladığın ı; Cennet. Cehennem ve ah iret aleminden söz ettiğini görmekteyiz. (44)

Şeyh Adi yukarıda saydığımız ikinci eseri "Nefis Terbiyesi Risalesinde"; İddianın bilgi nurunu söndürdüğünü söyleyerek iyi kimselere Kur'an-ı Kerim'i okumayı ve kotülüklen1en kaçınmanın gereklil iği gibi on haslete d ikkat etmelerini teşvik eder.

Üçüncü eseri " Halifeye Nasihatları '" nda: Ameli ve sulfiku ile şer') emirler arasında uygunluk olmayan ve neh iylerden kaçınmayıp da kendisinde keramet beliren k imselerden uzaklaşmayı tavsiye ederek. kendisinden küçük bir bid'at sadır olan kimseye kolaylık göstermeyi kabul etmez.

"Ka'id i simli birine hitaben şöyle der: Ey Ka'id. Sana tavsiyem. Şer' i hükümleri gözönünde tutman ve ona sarılıp aşırı gitmemendir. Takvaya sarıl , dünya peşinde koşanlardan uzak dur". tavsiyesinde bulunarak "açlık zühtün anahtarı ve kalbin ciiasıdır". der (45) . Mehmed Ş erafeddin de Dr. R. Frank' dan naklen: "Şeyh Ad!'nin tasavv ufunun. Gazfüi 'nin yoluna çok yakın olduğunu" söyler (46).

Y ukarıda görüşlerinin bir özetini verdiğimiz Şeyh Adi. adından dolayı Adeviyye veya Sohbetiyye denilen bir Sufi tarikatının da kurucusudur. 1 160 veya l 162 yılında 90 yaşlarında ölen Şeyh. Lfüeş'de kendi yaptırdığı zaviyesine gömülür. Ölümünden sonra Ade­v iyye tarikatı. Şeyhleri ve Müridleri birbirine bağlayan karşılıklı görevler. çok sıkı bir hiye­rarşinin ortaya çıkmasııı ı kolaylaştırırsa da. taraftarlarının çoğalması bir takım yeni kural­lar. teşkilatıııı içinden çıkılmaz hale sürükler. Böylece her Mürid sıkı sıkıya bağlandığı bazı üstün kişi leri tanımaya mecbur olur. Varlık sistemini kaybetmesine rağmen bugünki Yezidi sisteminde devam eden dini görevler. tarikatta yaşayan birçok kalıntılar olduğu söylenir.

Şeyh'deıı sonra. Adevller. birbirlerine düşman iki gruba bölünürler. B ir i azınlıkta olan ve İslam Şeriatına bağlı unsurları içine alan grup: diğeri Şeyh ve onu.takip edenler için aşırı gayretleri ile yolunu şaşırmışları birleştiren grup. Metinlerin kapalı bir şekilde bahsettiği bu iki eyiliın lerin çarpışmasını i lk defa M.A. Guid i ( 47) ortaya çıkarır İki grup arasırdaki bu

(44) Bkz. İbn Teymiye, Mecmua er-Resfül el-Kübra , c .l,s.262-3 17; Mehmet Şerafeddin, a.g.e.,sA.

(45) Mehmed Şerafeddin, a.g.e.,s.4-5; Abbas el-Azzavi , a.g.e.,s.34-35; Lescot (R), a.g.e.,s.25-28 .

(46) Mehıned Şerafeddin, a.g.e.,s.5. .. (47) Origine dei Yezid e storia religiosa dell'İslaın e del dualisına, ROS, 1932, s.265-300.

9

çeki�nıe ve çatı� nıa yüz yı l devam eder. Sonundıı Şeyhan civarında asırlarııı zaferi ve

Yezidiliğin ortaya çıkması ile son bulur (48). Sincar dağlarında türbesi civarında ve Güneydoğu Anadolu'da Şeyh' in dağlı Kürtleri

Şillerin .Muaviye'yi ve oğlu Yezld'i lilnetlemelerinden kurtarmak ve savunmak yolunda va­

azlarıııda aşır ı ! ık doğarak. Şeyh'e ve Yezld'e kutsilik ve insanüstü ber kuvvet atfederler

(49). Böylece Şeyh Adi. cahil halkı ir�ad edip Şiiliğin aşırı saldırılarından kurtarmak ster­ken. onl ar bu ölçüyü kaçırıp bu aşı rı l ıkların iç>ne düşerek taraftarları arasıııda Rafizl Yezidi

mezhebinin ortaya çıktığı söylenir (50).

Menşeilerinde beliıtikliği gibi Şeyh Adl'nih ölümünden çok sonra yerine g içen

yeğeninin torunu Şeyh Hasan b. Adi b Adi b. Berekfü b. Ebi' I Berekfü (ö. 1 254) zamanında

Şll l erin Yezid b. Muav iye'ye sald ırnıahm üzerine Şeyh Adi b. Müsafir'e bağlanan tarafüu-­

ların ı ıı bir kısmı sunnl an layışı kötüye kullanarak bu defa da Yezid b. Muaviye hakkında aşırı görü�ler ileri s ürdükleri görülür. Bunlar: "Şeyh Adl'nin kendilerine rızık verdiği: Allah

ile birlikte oturup soğan ekmek yediği: kendilerine tabii olanlardan beş vakit namazı kald u-dığı : zinayı helfü saydığı : öldükten sonra Allah'ııı onu yanına aldığı: Şeyhin çocuğu

olmadığından kapıcısı Hasan el-Bevvab' ı ıı sııtına sııtıııa dayayarak neslini ona bağışladığı

ve kendi zürriyetinin Hasan'a geçtiği: bundan dolayı Hasan' ı ıı neslinden olan erkeklere

kendi kızlarını teklif etmeyi Allah'ııı bir emri olduğu(5 l ) : Şeyh Adl'yi ve mür!dlerin i

Allah' ın ğöğe çağırdığını . Şeyh'in iki müridi i le beraber çıktığını . Allah' ı ıı yanında atların

yemesi için gereken samanın bulunmadığını: Şeyh'in bu mürldlerinden birine çiftliğine gi­derek saman ve benzeri şeylerden atlarına getirmesi için emir verdiğini: getirirken geldiği

yerlere bu samandan döküldüğü ve bunun zamanımıza kadar gökte bir işaret olarak kaldığını; bu yol un "saman yolu" diye bilindiğini (52); Şeyh Adl'n in birgün Kabeyi haccet-

.. -· -

ınek üzere zaviyesinden çıkıp Mekke'ye doğru biraz yol aldıktan sonra geriye dönerek

Mündlerine. bu yolculuğunda Melek Tavus'a ulaştığıııı. kendisi ve cemaatından oruç.

namaz. hac. zekat ve d iğer dini emirleri kaldırdığını. yaln'ız Melek TavGs'a iman ve i taat et­menin cennete girmeye vesile olacağın ı (53) söylemiş olduğunu iddia etmeleri gibi.

1 0

Musul alimleri nelen H ayyadzi.lde Muhammed b . Ahmet ez-ZO!ıra. l 875'de yazdığı "el­(48) O zaman yöresel tesirlerden uzak olan Adeviyye bii llin yakındoğııya İran, Suriye ve

Mısır':ı yayılırsa da , bunu takiben önemini yi tirir. B una rağmen daha uzun s iire yaşayarak XVI. ası rda .Şmn 'da ve Kalı i re'de de bazı tara ftarları olduğu bilinir. Bu arada tarikatın uzak kol ları as lı ııdan çabucak ayrı larak lıayaılarını ya�aınaya ba�larlar. Bkz. Alımcı Timur Pa�a. a.g.e .,s.39-40.

(49) İbn Teymiye, a.g.e.,s.300. ( 50) Bu tarikiitııı zamanla dağlı Kiirtlerin ka tı lması i le aslından ayrı larak Yezid ilik şekline

döndüğü de söylenir. Bkz. Men zel (Tlı ) . Ad i b. Müsilfir, İA, c.l, s . 1 38 ( 5 1 ) Bkz. İnfira. Tarihte Yezidiler, s. 1 5 . (52) Tercüme es-Siiryfüıiyye .. , s. 25; Abd urrnzzilk el-Hasan!, a.g.c. s. 3 1 . (53) M ustafa Nuri. a.g.e.,s.5 :!. (54) B u eserde M. Emin e l-Kamerinin Meşrebli'l-Asfiya adlı Musul Tarihi, Umriziide Leys •

Efendinin Be lıçet li'l-Murild adlı Bağdat Tfüil ıi i le Molla Abdullalı'ııı Yezidiler Risfüesinden nakiller olduğu söylenir. Bkz. Yörüklıan (Y.Zl Müslüman lıkta D in i Tefrika, Ders Notları, Ankara, trs, s. 1 34,n.1.

Ferldetü's-Seniyye fi Keşfi Akilidi's-Seniyye" ad l ı el yazına !54) eserinin Yezidilerden bah­

seden bölümünün son kısmında Yezidilerin hu gibi aşırı görüşlerine değinerek şöyle der:

"Yezld' in Ehl-i B eyt'e küfretmesinden dolayı kendisine karşı ç ıkanların ayaklanmasından

korktuğu sırada peşinden gidenler ve dinden dönen taraftarları şeytani sevgiyi inanç edine­

rek güneşe. taşlarn ve ağaçlara. iyi şahı slar ad ı ile isin ılendinliklerine secde ettiklerini : bu

toplumun nüfusu çok olup S incar ve dolaylarında oturduklarını : bunların kendilerine mah­

sus tekkesi olduğu: Şeyh Adl'yi ziyaret etmeye niyet etmekle Allah'ı ziyaret etmeye niyet

etmesinin aynı olduğu: kendisinden sonra insan şeklinde ve kendi suretinde bir şeytan'ın ge­

lerek kendilerini doğru yoldan saptırmaya gayret ve teşvik edeceğini tenbih ederek. kesin­

likle ona bağlanmamalarını ve inanmamalarını söyleyerek Abdülkadir el-Geylflnl i le b irl ik­

te Mekke'ye hacca gittiklerini: oraya vardıktan dört gün sonra Şeytan'ın şekli ve sureti Şeyh

Adl'de zuhur ederek Lfıleş'de oı1aya ç ıkmak suretiyle mürldlerini ve kendine bağlı olan­

ların ı hayret ve şaşk ınlık içerisinde bıraktığın ı " söyler (55). Şeytan ile Şeyh Adi arasında

şeki l . suret hal. hareket ve yaratılışta bir fark ve üstünlük görem iyen mürldleri ve sevenleri.

Şeyhlerinin bu dönüşünün nasıl olduğunu sordukları zaınan. onun şekline benzeyen

Şeytan ' ın yolculuk s ırasında kendine vahiy indirip taraftarların ın üzerinden Şeı"I emirlerin

kald ır ı ldığını açıklar. Kendisinin de mürldleri i le taraftarlarıııdan. özellikle itaat ve hareket­

lerinden çok memnun olduğu için günahlarının bağışlanıp. bütün haramların ve şehvetlerin kendilerine ınübah olduğunu. hacların ın da kendi dağlarında. tavatların ı n da onun

ölüm ünden sonra mezarının etrafında yapmalarına izin veri ldiğini bildirir. Şeyh Fahr

adında b i r adama da birtakım i lmi tabirlerle konuları yazdırmak suretiyle Kitab el-Cilve

(Vahiy kitabı ) adl ı kitabı yazd ırır. Bu fikirlerin Yezidiler arasında kabul edildiğini görünce

de. ömrünün sonuna yaklaştığını bir müddet kaybolması gerektiğini söyleyerek. Şeyh Fahı"ı

kendilerine bir önder olarak kabul etmelerini. kendisinden sonra başka biri ortaya ç ıkarak

kendisinin Şeyh Adi olduğunu ve bu fikirlerin batıl olduğunu iddia edecek olursa. onu

kabul etmemelerini ve onun Şeytandan başka biri olamıyacağını. kesinlikle kabul edilmeyip cezaland ırı lmasın ı söyleyerek önlerinden kaybolur.

Abdülkadir el-Geylfüıl i le birlikte hicaza yolculuk yapan Şeyh Adi. hac görevin i yeri­ne getirdikten sonra Medine'de dört y ı l Hz. Peygambere komşuluk yapar. Lfüeş'e döndüğü

zaman taraftarların ın doğru yoldan dönerek Şeytan'a ibadet ettiklerin i görünce son derece

üzül ür. M ürldlerini toplayarak vaaz ve naslhatta bulunursa da. artık mürldleri ve taraftarları

kendisine i nanmamakta ısrar ederler. Bu da yetmiyormuş gibi . Şeytan olduğu zannı ile tek­

keden dağ eteğine kadar kovalarlar (56). Şeyh Adl'nin bütün bu iyi niyetine karşıl ık mürldlerinden ve taraftarlarından bu

şeki lde karş ı l ık görmesi. bu kadar öğrettiği dini bilgiler. vaaz �e nasihat i le irşad ettiği top­

lumunun doğru yoldan sapıtmalarına çok üzülüdüğünden huzur ve rahatın ı . yeme ve

( 55) Mustafa Nuri, a.g.e.,s .55. (56) Terciiıne es-Siiryiiııiyye . . ,s.26; Abbas cl-Azziivi, a.g.e.,s. 1 58.

1 1

içmesini bırakarak ölmek ister. Tam öleceği sırada. Şeytan tekrar ortaya çıkarak onlara:

" B u kovduğunuz ki�i Şeytan ol mayıp. gerçekten tapınmaya layık olan Şeyhiniz Adl'di r" di­

yerek güya üzüntüsünden yüzüne gözüne toprak saçarak ağlar. Bu olaydan sonra ölen Şeyh

Adl'n in cesedi zav iyesine gömü lür. Burası yukarıda geçen tarifler çerçevesinde " Kabe'den

daha üstün. secde edilen bir yer" olmak üzere ibadethane hal ine getirmelerin i sağlamış

olduğu söylenir" der (57) . Yukarıdan beri anlat ılan bu olay akıl' ve mant ık d ış ı olmasına rağmen. bugün

Yezidiler arasında ağızdan ağıza da anlatılmaktadır. Şeyh Adl'ye Hacca gidiş sırasında:

"Şeytan ben im suretime g irerek sizi doğru yoldan saptırmaya çalışacaktır. kesin likle inan­

mayını z" tarzında isnat olunan keramet de. birçok yönden yine mantık dışı ve imkansızdır.

Ancak hacca gidip uzun bir süre orada kalan Şeyh Adi b. Müsafir olmadığı ; bunun Adi b.

Salıır olduğu; bu Şeyh. ya Hicaz'dan kesin olarak dönmemiş veyahut dönüşünde bazı

H ıristiyan rahipleri tarafından o bölgede Yezidi mezhebi icfid edilerek Müslümanların batıl

yollara sapmalarına sebep olduğunu görünce. evini bark ın ı terkedip gittiği de söylenerek.

Yezidilerin Kabe ed indikleri tekke içerisindeki birçok mezarlar yanında bu Şeyh Adi b.

Sahr' ın mezarın ın olmadığına dikkati çekilir (58).

Bu durum karşısında. yan i . İslfim dini esaslarını ortadan kaldırışları Müslümanlar tarafından duyulunca . 1 4 1 4 yı l ında komşu bölgelerden kışkınılan Sunnl Kürtler.

Yezidilerin oturdukları yerleri basarak. t<u-aftarlarından birçoğunu öldürüp. Lfüeş'teki Şeyh

Adl'nin mezarı nı da tahrip ederek. kem iki erin i yakarlar (59). Şeyh Adl'ye Yezidiler tıırafından bu şekilde sahip çıkılmas ı. doğan güçlükleri ortadan

kaldırmak için. özel likle Müslüman Kelfim Ulemasının . başka bir Adl'nin varlığını kabul et­

meyi gerekli gördüğü de söylenir (60). Bu konuda Mustafa Nuri Edi adında bir NastGıi

keşişinden bahseder. Söylendiğine göre bu keşiş İslfimiyeti kabul ederek. Lfüeş ma­

nastırında Müslümanlıkla Nasturlliği tel i f eden yeni bir dinin kurucusu olarak ortaya ç ıkar.

Edl. Tayrahit i Kürt kabilesinden ve Elkoş (Ayn Sifnl) manastırı çobanın oğl u olup. baş

keşişin Kudüs'ü ziyaretinden dolayı. orada bulunmayışından yararlanıp. manastırı keşişlerin

e l inden alarak tekkeye çevirir ve sonra da "Kitab el-Cilve ve Mushaf-ı Reş" adl ı k i tapları

yazarak Yezidi mezhebini kurmakla müslümanları da sapıklığa sürükler (6 1 ). Edl. hacdan

dönen baş keşişin ş ikayeti üzerine o sırada Cengiz Han'ın yeğeni TGınan'ın kumandasıııda

Horasanda bulunan Moğollar tarafından 1 224 de idam edi lirse de. oğlu . manastırı tekrar ele

geçirerek babasının başlattığı hareketi devam ettirir (62). Bu olay Nasturl keşi�lerinden

1 2

(57 ) Tercüme es-Süıyilniyye, s.26; M ustafa Nuri, a.g.e,s.55-58; Abbas e l-Azzavi,a.g.e ,s. 1 5 8 . ( 5 8 ) M ustafa Nuri , a.g.c.,s.6 1 . ( 59) B u olaya ve sebebine "Tarihte Yezidiler'de geniş yer verildiği için burada tekrar ele almayı

gereksiz göriiyonız. Bkz. İ'nfira, s .1 5 . (60) Meıızel (flı), Adi b . M iisil!ir, İA, c . l , s . 1 38. ( 6 1 ) M ustafa N uri , a.g.e. ,s. 64. (62) Nau (F), a.g.e. ,s. 1 92- 195 .

Ramlşi\ t;mıfıııdan 1 452 yılına ait Süryani vesikasına dayandırılarak Ed1 isminde bir

Kürdün hayat ve eseri n i tasv ir ederek. bu �ahsı mezhebin kurucusu olarak gösterir i se de.

Edl'n in Yezldll ikle i lgisin in tesadüfi olduğu da sanı l ı r (63 ) . Ramlşo'nun bir çağdaşı olan

Erbi l baş keşişi İşa'yap Mar Mkaddem ela manastırın baş_ keşiş in in öğrecisi olan Edl ad ındaki bir ınüslüınan tarafından ele geçir i ldiğini (64): bu şahsın ölümünden sonra en

büyük m ihrilbın ııı olduğu yere gömülmesini vasiyet ettiği: vasiyetinin yerine getiri lerek her

sene onun kabirin i haccettikleri: i sm ini de değişt irerek Edl'yi Adl'ye çevi rdiklerini de söyler

(65). ..

Şeyh Adi b. Müsafir'in nesebi Hakem b. Mervan'a. tarikat ve hırka si lsilesi Lhu Said

Harraz'a ve onun vası tası ile i l . Öıner'e dayandır ı l ı r. Gerek nesebi ve gerekse tarihr ve

h ırka s i ls i lesi i le i lg i l i rivayetlerin tamaın iyle asılsız olduğunu ifade eden İbn Teymiye. V Şeyh Adi ve ona tabi olanların İs lfün'a bağlı takva sahibi ve saliki kişiler olduğunu belirtir ·

(66).

Y ukarıdan beri gerek İslilm ve gerekse Yezidiliğe göre bahsedi len Şeyh Adi'n in hayatın ı burada noktalw-ken . konuyu bitirmeden Şeyh Adl'nin soyu ve nesl i konusuna da

deği nmek istiyoruz. Soy kütüğünde de görüldüğü g ibi (67) Şeyh Adi. Eınev i lerden Mervan II'nin soyun­

dan Müsafiı"in oğludur. Yezidilere göre Şeyh Adl'nin dört kardeşi vardır. B unlar Şeyh Ebu­bekir. Şeyh Abdülkad i r. Şeyh İsmail ve Şeyh Abdülfıziz'd ir (68) . Şeyh Adi de dah i l olmak

üzere bunların h içbirisi evlenmemişlerd ir. Fakat Şeyh Adi. Şeyh Abdülfıziz'e bir erkek

5ocıık yaratır .. Yezidileri yöneten birinci derecede d in adaınl<u- ı "Emirler-Mirler" bunun soy­

undan gelir" derlerse de aslında Şeyh Adi b. Müsafir'in Satır adında bir erkek kardeşi

v;mhr. Kendis in in çocuğu olmamış. soyu bu kardeşinin soyundan türemişt ir. Sahr'ııı da

Satır Ebu' 1- Berekfü adımla b i r oğlu olmuştur. Bu oğlandan Musa ve Adi b. Ebi ' 1 - Berekfü adında iki oğlu olmuştur. Musa'nııı soyu Mısırda sunnl olarak devam etmektedir. Adi b. Ebi

al-Berekfü'ın da Hasan İbn Adi ve Şerafeddin adında iki oğl u olmuştur. B ugünkü

Yezidilerin din adamlarının soyu Hasan b. Adl'den gelmektedirler.

Hasan b. Adi'nin oğl u Ebubeki ı " in soyundan gelenlere KAT ANİ sülalesi denmekte ve

bu sülaleden d in adamlarının en yüksek s ınıfına sahip "Emirler-Mirler" gelmektedir. Şeyh

Hasan b. Adi'nin diğer oğl u Şemseddin'in soyundan gelenlere de ŞEMSANİLER denmekte.

bu sülaleden de din adamlarından "Şeyhler" gelmektedir. Hasan b. Adl'nin diğer oğl u

Şerafeddi n' in torunu Alaaddin'den gelenlere de ADANİ sülalesi denmekte, bu sülaleden d e

(63) B u Süryani eser, F . Nau tarafından aslı i le birlikte Fransızcaya: "Recueil d e Textes e ı de Docu men ıs sur les Yezidis. ROC, l 9 1 5- l 9 1 7, c. 20, s. l 72-242"' çevrildi. Bu çeviride bu olayın h ikayesi için bakınız, s . 1 87- 198.

(64 ı ibid, s . 190, ıı.4. (65) Krş. Ahmet Tiınur Paşa, a.g.e . . s.3 1 . (66) B kz . İbn Teyıniye, Mecın(ıu Fetiivfi, Riyad, 138 1 ( l 962), C.3,s. '.!54 v e C . I l ,s. 1 03 . (67 ) Bkz. , Eıneviler, Şeyh Adi ve Yezidi Din Adaııılan'ııııı Geldikleri Aileler, İıılira, s.99. (68) Bu konuda bkz. , Siouffi ( N ) , a.g.c. , s . 83; Nau (F), a.g.e.s. 246-248.

1 3

\

din adam larından "Fakirler ve Peşiııı:"ı ııı l ; ı r · gelmektedir. Yine bu sülaleden Alaaddin'in to­

runlarından Pir Hasin Maman soyundan da din adamlarından diğer bir s ın ı f olan " Pirler'

gelmektedir. Bu gün Yezidileri yöneten dört sülaleden gelenlerdir. B un l<u- üstünlük derec,e­

sine göre Em irler. Şeyhler. Pirler. Fakirler ve Peşimilın lardır (69).

4- Irkları Yezidilerin asıl l ;u·ın ııı Arap olduğu. vaktiyle Şam't1an Hakkilri dolaylarına. Sinc<u-'a

.

göç ettikleri: zaman la şeh i rlerle. maddi çevrelerle komşuluk il işkileri kurmakla di l lerinin de

değ iştiği. Kürtçe'ye dönüştüğü iddia ed i lmektedir. Buna rağmen Şeyh Adi b. Müsilfir'in

ikinci seyahatinde Uileş bölgesine gelişi i le aslen Arap olan Şeyhiln Nahiyesi ve etrafındaki

insan lara i l im öğretmek. ve irşad etmek için "Laleş'de Zilviyesi"ni kurarak orada kalmayı

tercih ettiği akla daha uygun gelmektedir.

Ası l ların ın arap oldukları i le i lgi l i olan görüşlerin reddedilmemesi gerektiği konusun­

da Şeyhfüı'a bağlı MezGıi kasabasında oturanların ın asıl larının vaktiyle Arabistan'dan

göçerek buralara gelip yerleşen Mudar kabilesinden olclukları. halen de Arapça

konuştukları söylenmektedir (70).

Eskiden olduğu gibi bugün de Yezidilerin komşu Kürt kabileleri ile m utlak olarak

h içbir yönleri ve hiçbir sıhriyetleri yok ise de tamam ıyle Kürtlere benzerler. Hatta kabileler

arasında iki farklı tipte oldukları görülür. Bunlardan birinin Suriye'de Arap dil inin hakim

olduğu çevrede oturduğu. özel olarak uzat ı lmış bir saç ve sakalı ile Asur-Silmi ırk ından:

diğerinin ise daha çok İndo-Germanik ırkından olduğu söylenir (7 1 ) . BUgün Güneydoğu

Anadolu'da yaşayan Yezidiler içerisinde de bazı larının saçlarını uzatmaları; dudakların ı .

kaşların ı örten. burun del iklerinden ve kulaklarından çıkan kıl ları kesınediklerinl1en dolay ı

Türkler tarafından onlara "Kı l l ı Kürt" lakabı verildiğini de görmekteyiz. Vücut yapısı bakım ından da Yezidiler orta boylu. esmer. yakışıklı ve kemikli olup

kuvvetli bir vücut yapısına sahiptirler. Genell ikle başları örtülü olan kadın l;m n çok güzel ve yüz hatları çok muntazaınd ı r.

5- Dilleri Yezidilerin dili hemen hemen Farsçaya yakın bir dil olduğu söylenmekle beraber.

(72). Kürtçe'nin dört ana lehçesinden biri olan Kurmançi lehçesini konuştukl<m bil inmekte­

d ir (73) . Farsça gibi Kürtçe de batı İran dil lerinden olduğu halde menşei Farsça'dan ayrıdır (74). B ugün Güneydoğu Anadolu'n uıı değişik yörelerinde oturan Yezidilerin bazen birbirle-

i 4

(69) Bkz . . İııfira. Din /\damları, s. 93-97. ( 70) Mustafa Nuru, J\bede-i İblis. İstanbu l , 1 9 10, s.80. (7 1 ) Meıızel (Tlı ), Yezidiler, İA, s. 4 16. (72 ) Mcıızcl (Tlı), Yezidiler, İA, s. 4 1 7 . ( 73 ) Saıncııow (A.A), a.g.e.,s. l 7 . ( 7 4 ) Bu konuda geniş bilgi için bkz. Minorski. Kürtler, İ A , c.6, s . l l l 1 - l l 1 2 v e Kiirtler, Koma!

Yay111ları. İst . , 1977,s.41 -45 ( İ s lfüıı Ansiklopedisinden ayrı basım).

rini anlamakta güçlük çektiği siiylen ir ise de. b iz bu farkı göremedik. Çünkü fark l ı inanca sah ip o lmaları son unda Kürt lerden kesin şeki lde ayrı bir grup teşki l ederek b i rb irleri i l e

olan i l i şk i lerini s ı k ı sı k ıya sürdürmektedi rler.

S uriye'dek i leri n ve lrak'daki lerin Kürtçe'den başka Arapça da konuştukları bi l indiği

g ib i . Türkiye'deki ler de Kürtçe yanı ııda çok güzel de Türkçe konuşmaktad ırlar. Küı1ı;eden başka b i r d i lde kon uşmaları n ın sebebi n i bugün üç ayrı ül kede yaşayan Yezidileri n bu ü lkelerdeki eği t im s istemleri nden kaynaklandığı kaçın ı lmaz bir gerçekt ir.

B- Tarihte Yezidiler

Yezidiler. Musul ve çevresinde gitti kçe çoğal ıp kuvvetlenerek Abbasilerin son za­man larında. Adev iyye veya Sohbetiyye ad ı i le çevrede s iyasi olaylarda da rol oynamaya

başlarlar. B unun üzerine bu rftfizl Yezidi mezhebini s i ndirmek için birçok kez oturdukları yerlere baskı n lar düzenlenir. B un l ar ın i lk i . Şeyh Adl'nin yeğeni olan ve kendisinden sonra

da yerine geçerek Adeviyye tarikatı n ı yöneten Adi ibn Ehl el-Berekfü'ın susturulmasıdır . Adı geçen bu yezidi Şeyh i . davı'aıı ı şlarında aşır ı giderek yöredeki isasabran zaviyes in i e l i ne

geçir ir. B u olay sırasında bazı Keşişler kaçarak Moğollara sığınır ve onlardan yardım ister­

ler. Moğo l ların gönderd iği bi rl i k ler t<U"afından zaviye 1 220 yılında geri a l ınarak Adi b. Ebl

e l -Berekfü öldürü lür (75). Bu baskın ların ikincis i . 1 246 y ı l ında Musul Val is i Bedreddin Lü'lü tarafından Şeyh

Adl'n in kardeşi Ebu' l -Berekfü'ın torunu Şeyh Ebu M uhammed Şem şed.d in 'e karşı yap ı l ır .

Adı geçen Şeyh hakkı nda kötü konuşan müsl üman vaizi Yezidilerin öldürmeleri ve zaman

zaman şehirleri yağmalamaları üzerine Yezl(fi Şeyhi yakalatt ır ıl ı p Val i tarafından M usul'da boğd urularak öld ürül ür (76) . Bu durumu lıazıııedeıniyen Yezidiler. günden güne

teşk i liltlanarak daha da önem li olayları protesto ett iklerinden 1 254 y ı l ın d a ayn ı Vali Bed­reddin Lü ' lü S i ncilr'a i k inci defa sald ırı r. B u sald ırı da birçok Yezidiyi ve Ş eyh leri Hasan

İbn Adi b. Ebi el-B erekilt' ı esir al ır. B ir kıs ım Yezidileri de öldüı1erek v ücut parçalarını . ,.\t Yezidilere k<U"ŞI b ir ibret ol ması iç in . M usul kapı larına ast ı rı r (77) .

Selçuklu sul t<ın ı İzzedd i n Keykavus II. 1 256 yıl ımla. S ul tan Hanı ınuharebesindeBay­cu'ya yeni l ince emi rlerinden Al i Balıadır'ı doğuya Türkmenler. Kürtler ve Yezidilerden

asker topl amaya gönderir. Şeyh Ad'i'ı ı in torunlarından Şerafeddin M uham med (78) H<U"-

( 75) G uidi ( M.A), Origine dei Yezidi. s. 4 1 5-4 1 6 ve 4'.23-4'.24. Naklen Lescot (R). a.g.e.s.34 ve 1 0 1 - 1 0'.2.

(76) Abdurrezzilk el-Haseni, el-Yezidiyyün . . . . s.9'.2-93. (77) Abbas el-Azzilvi, a.g.e. s. 46; Ahmet Tinıur Paşa. a'.g .e.s. 1 0'.2; Alxlurrezzilk el-Jlasenl,

a.g.e. s.93. ( 78 ) Raşlduddin, Uistoire des Moııgols de la !'erse, Quatraıııcre yayııı ı , Paris., 14i_J6.;::�n9 ve

386; A. Tiınur Paşa. a .g.e.s.38-39

put'a. d iğer torunu Kürt reisi Şerafeddin Ahmed de Malatya'ya hareket ederler. Fakat Mala­tya halk ı K ı l ıç Aslan'a sadakat yemini yaptıklarından. İzzeddiıı Keykavus'un ·adamlarını tanımazlar.Bu yüzden Malatya kuşat ı l ır.Şerafeddin Ahmed bu kuşatmada 300 adamını kay­bedince geri çeki l ip bölgeyi istila ve tahrip ederek oradan Amid üzerine yürür ise de Mey­yafürikln sahi bi tariıfından öldürülür. Şeyhin diğer torunu Şerafeddin Muhammed de Kemah'a ilerlerken Moğol kumandanı Engürek Noyan'ın askerleri tarafından öldürülür (79). B undan iki yıl sonra. 1 259 yıl ında. Hulagµ Han Musuldan geçerken bu olayı hatırlar ve Adevlleri itaat altına almak ister. Hakkfüi ve Si ııcilr'a saldırarak oraları kana boyar. yağma eder ve ateşe verir.

Moğol düşmanl ığı karşısında Yezidi Şeyhi Şerafedd in'in oğlu Zeyned(i in. babasının tarafım-farın ı bi raraya getirm�yi düşünmez. B ir Moğol kızı i le evlendiği söylenen amcası Fahreddin'i burada bırakarak Suriye'ye gider. 1 275 yı l ına kadar d urumda bir deği�ikl ik olmaz. Bu tarihte Fahre(idin. diğer kardeşi Şemsedd in'in kendisine karşı ayaklanması ile karşı laşır. Başaramayınca da 400 adam ı ile buradan ç ıkar. gider. B i l inmeyen sebeplerden dolayı . bu sırada Fahreddin Mısır'a kaçar. Moğollar tarafından takip edilerek 1 277 yı l ında orada öldürülür (80). Fahreddin. Yezldllerin tarihinde bilinen son Şeyh olur.

Bu tarihten sonra Yezidilerin Irak. Suriye ve Güneydoğu Anadolu'ya yayılmaya başladığı görülür. Önce Diyarbak ır ve Si i rt dolaylarına (8 1) dağlık bölgelere yerleşirler. Bu­nılania bi lhassa Moğollara karşı mücadelede Adeviyye ve Sohbetiyye adı ile Türkmenlerle birlikte hareket ettikleri görülür (82). B u bölgede Karakoyunluların. Akkoyunlu lurın. Safevilerin ve sonunda da Osmanlıların hakim olmalarıyla sırası ile bu devletlerin yönetimi altına girerler.

B undan sonra Yezidilerin Makrizl'nin Kitab es-SülGk l i Marifeti Düvel el­Mülük'ünde. 8 1 7/ 1 4 1 4 y ı l ı olayların ı anlatırken yeniden tarih sahnesine çıktıklarını görüyoruz (83). B u yı l larda Yezidiler Şeyh Adl'ye saygıda aşırı giderek onu yüceltirler. mezarın ı da k ıble olarak kabul ederler. Bütün Yezidiler. dini ve siyasi bir birl ik oluşturarak etrafında toplanıp taşkı nl ıklara başlarlar. Örneğin: "Şeyh Adl'nin kendilerine rızk verdiğini ; Allah i le beraber oturup soğan ekmek yediğini ; kendilerine tabi olan lardan beş vakit namazı kaldırdığın ı ; zinayı helfü saydığını ; Şeyh Adi öldüğü zaman Allah'ın onu yanına aldığın ı ; Şeyh Adl'nin çocuğu olmad ığından kapıcısı Hasan el-Bevvab'ın sırtını sırtına dayıyarak kend i züniyetinin Hasaıı'a geçtiğini ve neslini ona bağışladığını ; çocuksuz ölen Şeyh Adl'nin ölümünden sonra ( 1 1 62) kendi nesli olmak üzere kapıcısı Hasan el-Bevvab' ın

1 6

( 79) Turan (0), Doğu Anadolu Tlirk Devletleri Tarihi , İstanbul, 1 973, s . 229 v e Selçuklular Zamanında Türkiye, İstmıbul, 1 97 1 , s.487.

(80) Ahmet Timur Pa�a, el-Yezi'di'yye ve Meıışe-i N ılıletihiın, Kahire, 1933, s . 39-40; Lescot (R), a.g.e., s. 1 04- 1 05

( 8 1 ) Şeref Han, Şcrefname, Bağdad, 1 953, s. 1 56. ( 82) Turan (0), a.g.e. s.228. (83) Makrizi', Kitüb es-SlilOk li Marifeti Dlivel el-Miilfık. Kah'ire, 1 972,C.IV/l ,s.292-

294.Dr.S.Abdulfettfüı Asfır yay.

çocuk ve a i lesine Yezidilerin olağanüstü bir sayg ı göstermeye ba�lamaları: hatta Hasan el­Bevv<lb'ın nes l inden olan erkeklere kendi k ızl arın ı tekl if etmeyi Allah' ın bir emri olarak kabul etmeleri . . . g ibi davranışlar yüzünden. İran Şafii mezhebi fakihler inden İzzeddin Yusuf el -Hi lvanl'n in oğlu Celilleddin Muhammed. Yezidileri n bu tutum ve davranışlarına karşı koymak üzere harekete geçerek devlet adamların ı onlarn karşı muharebeye çağırır. Bu çağrıya Ş i r<lz Hükümdıu-ı Emir Tevekki l el-Kürdi. Emir Şemseddin Muhammed el-Cerid Kili ve Karakoyunl u lardan İsfehan Val isi İskender b. Ömer Şeyh i le bu yöre halkının çoğu kat ı larak büyük bir kuvvetle Hakkari bölgesine. Yezidilerin oturduk.len yerlere. sal dırırlar. Yezidilerin kutsal olarak kabul ettikleri Lilleş'teki Şeyh Adl'n in türbesi yıkı l ır , ·mezarı açılır. , kem ikleri d ışarı ç ıkarı l ı r. O zaman Sohbetiyye adın ı verdikleri Yezidilerden bir grubun önünde yak ı l ır , " İ Wlı olarak kabul ettiğ in iz adamın kemikleri bakın nas ı l yanıyor. b ize mani olamı yor" den i lerek Yezidiler sind ir i l i r. Sonradan baskı ortadan kalkınca Şeyh Adl'n in türbesi yen iden yapı larak ayn ı şeki lde ibadete devam edi l ir (84)

Karakoyunlular zamanında Güneydoğu Anadolu Yezid i lerin in . Karakoyun lu Kara Yusuf ( 1 390- 1 420)'a bağl ı oldukların ı görüyoruz. Kara Yusuf. Yezidi Mahmud'i kab i lesi Şeyhi Hasan Bey'e, kendi lerine bağl ı l ıklarından dolayı Van gölünün doğusunu ver i r (85). Şeyh Hasan. Karakoyunlulara h izmete devam eder ve onları Hakkari Val is i İzzeddin Şer'e karşı destekler. İzzeddin. B i tl is Val is inden yard ım ister ve öneml i bir miktar yardı m gönderi l ir . B u yard ıml arla Yezidiler üzerine saldır ır v e onları bozguna uğratır . B u savaşta Hasan Bey öldürül ür. Yezidiler bu olaydan sonra ancak Hasan Bey'in torunu İ vez Bey saye­sinde tekrar biraraya gelebi l i rler.

Karakoyunluların y ık ı lmasından sonra yerine geçen Akkoyunlular'a bağlanırlarsa da. bu sonuncularla i l i �k i leri n in iyi olmad ığ ı anla�ı lmaktadır (86) .

XVI . Y üzyı l ın başında Safevi Devleti kurulunca ( 150 1 ). Yezidiler Osmanl ılar i l e Safeviler arasındaki hudud bölgede kal ır lar. Hem Safeviler hem de Osmanl ı l ar . bunların kendi leri n i destek lemelerin i isterler. Yezidiler Safevileri gizl i .olarak desteklerlerse de. Os­man l ı lanlan da ayrı lmazlar.

Bu arada İvez Bey' in Safevllerle arası . belkide d ini sebeplerden dolayı . açı l ı r (87) . Yerine geçen kardeşi Emir Bey' i n pol it ikas ı ııda karars ızl ığı yan i bazen Safevileri bazen de Osman l ı l ;u-ı desteklemesi . Osmanl ı hükümdarı Sultan Süleyıııan'ın Tebriz Seferi ( 1 535) s ırası ııda yakalattırı larak öldürülme:;ine sebep olur. Yerine geçen oğlu Hasan B ey. önce Safevilere bağlan ır. sonra da 1 550 y ı l ında Osmanl ı lara bağl ı l ığ ın ı bi ldirerek Yandaki Os­man l ı Val is i i le birl ikte Osman l ı Ordu ları iç inde yer a l ı r. Bu hareketi i le birl ikte Osmanl ı Orduları içi nde yer alır. Bu hareketi i le Bab-ı Al i 'n in takdirlerine mazhar olarak ölünceye kadar her i:-.'teği yerine get ir i l ir. İslilmiyeti kabul eden ve çok dindar olduğu söylenen bu

( 84) ;\hlxis el-/\zzilavi. a.g.e., s . 1 1 2 ; Lescol ( R ) a.g.e., s. 1 1 2 . ( 8 ) ) Şeref Hfüı, a.g.e.s.388-399 ve 399-408. ( 86) Lescoı ( !< ). a.g.e. s. 1 1 3- 1 1 4. ( 8 7 ) Şeref Haıı. a.g.e. s. 389-390.

17

Yezidi Şeyh' i . rivayete göre. a�ireti içinde ya�ayan Yezidi inançlarını kökünden y ıkmak için medrese ve camiler de yaptırır. 1 585 yı l ı ııda öldüğünde hemen kabi lesinin hepsinin müsl üman olduğu söylenir (88).

Bu bölgede ya�ayan d iğer bir Yezidi aşireti Dünbeli'ler de Akkoyunluları desteklerler. Akkoyunlu Uzun Hasan i le iyi i l işki ler içinde bulunurlar. B una karşı l ık Osmanlı lar ve diğer bir Yezidi aşireti Mahmudl'ler ile daima kötü i l işk i ler içinde bulunur ve onlarla savaşır. So­nunda İskender Paşaya bağlı birl iklerin başında giden Hasan Bey'e yenilerek öldürülür (89).

Yerine geçen oğlu Ahmet Bey. ne tam olarak Osmanlılara ne de Safevilere bağlanır. Her ik i devleti de duruma göre idare ederek (bağlı görünerek) aşiretin i yönetir. Onun bu davranışı Şah Tahmaps'ı çok k ızd ırdığından dörtyüz adamı ile birlikte öldürtür. Yeğen i Ahmet B ey Osmanl ılara s ığını r (90).

Dünbeli aşireti reisi Hacı Bey'in oğlu Hacı Bey II. daha önce Safevilere bağlılığını gösterdiğinden A hmet Bey'in yerine Emir olur. Safeviler i le Osmanlılar arasında geçen Çaldıran savaşında ( 1 5 1 4) Safeviler i le birlikte çarpışır. B u sonuncuların ba�arısızlığı so� nunda bu aşiret de Osmanlı lara bağlaıur.

Bu bölgede ya�ayan ba�ka bir Yezidi a�i reti de Dasnller'dir. Şerefııfiıne'de bunlar hakkında özel b ir bölüm yoktur. Ancak bu Yezidi a�ireti reisi Hasan Bey Selim l 'e sadık kaldığından kendisine Tımar olarak Erbi l ve çevresi verilir. Bunun üzerinde bu bölgenin ınüslüıııan Valisi Mir Seyfedd in. Safeviler tarafına geçer. Bu bölgeye geri dönerek Dasnilerle çarp ı� ır. Bunlardan· 500 kişi öldürür birçok da ganimet alarak bu bölgeyi fethe­der. Bu ba�ar ıs ız lı ğa kızan Seli m 1 . onu İstanbul'a çağırarak öldürtür (9 1 ).

Görüldüğü g ibi Yezidilerin Güneydoğu Anadolu'ya yayı ldıktan sonra Karakoyunlu. Akkoyunlu. Safeviler ve Osmanlılar i le . duruma göre. s ıkı i l i�kilerinden dolayı İsli.lm toplu­mu içi nde kaynaşmaları sağlanmak istenmiş ve bu arada inanç sistemleri de az çok anlaşı l mış. durumlarını düzeltmeleri iç in isıam toplumu iç inde bazı kere baskılar yapıldığı gib i , i nançların ın ne olduğu hakkında da bazı fetvalar da verilmiştir. B u fetval<u-ı n hemen hemen hepsinde de Yezidilerin Kur'an ve Sünneti kabul etmedikleri. ulemadan nefret ettik­leri ve müslümanları gördükleri yerl:1e öldürmeleri v .b. hakk ıııdadır. B ilg i kabi l inden olmak üzere bunlardan Abdullah Efendi er-Rubtaki"nin 1724 yılı nda verdiğ i fetva özet olarak şöyledir (92).

"Yezidllerin bütünüyle küfrü ve sapıkl ığı gerektiren batı l . sapık inanç ve tevi l lere inandıkları bi l inmektedir. Şöyle k i : Kur'an-ı Kerim'i ve İsli.lmı inkar ederek bunların yalan

1 8

(88) İbid, s . 398. (89) ibid, s .399. (90) ibid, s .400. (9 1 l İbid, s. 356-358 (92) Yezidiler hakkında verilen fetvfüar için bkz.: Mehmet Şerafeddin, a.g.e.,s.29-35; Ahmet

Timur Paşa, a.g.e.,s.7-8; Abbiis el-Azziivi. a.g.e. ,s.84-89; Sıddik ed-DemlCıci, el-. Yezi'diyyGn, Musul, 1949;s.428-433; Abdurrazziik el-1-Iasani.a.g.e. ,s. 104- 105 ve 106- 108 .

oldukları n ı : inanı lacak ve amel edi lecek sözlerin Şeyh Fahr'ııı saçın;� sapan konuşmaları ol­duklar ın ı söyleyerek ona boyun eğerler. B undan dolayı İslilm al i mlerine dü�manl ıkları vardır. B irçok defalar ispat edi ld iğ i üzere müslüman din a l imlerinden e l lerine geçird ikleri k imseleri gayet feci bir şeki lde öldürürler ve İslilm d in i i le i l g i_ I i k i ıapları pıırçalarlar. üzerine p islerlerler ve yakarlar. Bu durumları herkes tarafından bi l i ı ı ı r ıd. ıed i r. Şeyh Adl'yi Hz. Muhammed'e göre kat kat üstün sayarlar. Allah'a yeme. i(; ı ı ı e . oturm a. uyuma vb. sıfatlar verirler. İki tarafın da razı olması i le zinayı heli.l.I sayarlar. -!'<aıııaı ve oruçta fayda olmadığından dolayı bunları n da farz olmadıkları n ı . yalnızca kalb ll' ın i ı l iğ in in ·gerektiğ i n i söylerler. Lfüeş' i Kabe'den daha üstün saydıklarıııdan. gücü yetenkrin l<fıbe'ye değ i l de. Lfüeş'e Şeyh Adi'nin "Sancağına" secde etmek gerektiğine. buna -;ecdl' etmeyenin kafir olduğuna i naıı ırlar. Şeyh Adi'nin kıyamet gününde Allah'a ve Melek lere rağmen kei1disine inananlar ı bir tabağa koyup başı üzerinde cennete götüreceğin i söylerler. B unlar üç fırkaya ayrı l ırlar:

1 - Adi b. Müsafire Tanrı l ık sıfatı verenler. 2- Adi b. Müsafir'in Allah' ın ulOhiyyetinde bir payı olduğunµ . gök yüzünü Allah' ı ı ı .

yeryüzünü de Adi b. Müsafir'in yönettiğ in i söyleyen ler. 3- Adi b. Müsafi r' i n Allah ve ortağı olmadığıııa. ancak Allah ' ı ı ı y: ı ı ı ı nda büyük bir

vezir olup. Al lah' ı ıı onun sözünden dışarı ç ıkmayacağına inananlar. İ nançların ı n asl ı hulGl 'e dayanır. Bu nedenle de Hıristiyanları iil t: r. pt·�l erinden gider

ve i nanç larııı ı da tasv ip ederler. B u i nançlarının hepsi açık ve seçi k hir �d .. i lde küfürdür. Bundan dolayı kafir'dirler. Oturdukları yerler de Dflrü'l -Harb ( Küfür bii l gesı ı d ir (93)". .

B u fetvadan önce verilen Şeyhü'l-İsli.l.m Ebu's-SuGd'un fetvasında da şiiyle denilmek­tedir: " Yezidilerin i syankfmlan. hadd i aşandan. yol kesenden. mürted ,.e harpte yakalanın kafirden daha kötü oldukları : dört Mezheb'e göre öldüd.il ıneleri helft l o .l ı l t ı k ları: toplumc !arını perişan . büyüklerin i ve küçüklerin i öldürmelerin i i steyeıı lerin ve iilcHirenlerin büyük bir harp ederek Al lah ve Resulüne yardımcı oldukları: bunlara destek sağlay"n ları ise aksi­ne Allah ve ResGiüne düşmanl ık etmi ş oldukhm . . . " söylenmektedi r. (94)..

Yezidileri n 1 7 1 5 y ı l ın da tekrar ortaya ç ıktıkların ı görüyoruz. Bu · yıl larda müs­lüman lar ın tümünü düşman olarak kabul eden Yezidiler �ehirlere i nemez ve ınüslümanların oturdukları yerlerden de geçemezler. Ama fırsat bulduklar ı zaman müslüınanhmn oturduk­ları yerlere si lahla saldırıp vururlar öldürürler ve yağına ederler. Bu tutumlarından dolayı i�te bu y ı l Mel ik Mu2!affer Gazanfer Aslan. askerler in i toplayarak Yezidilere karşı h ücuma

(93) Alxlullah Efendi er-Rubtak'i, Yezldller !ık.Fetva, Siileymaııiye killiiphancsi . İzmirli İsmail Hakkı . 1 092 mı.da kayıtlı olan bu fetva beş sayfadır. tercilmesi için bkz. Mehmet Şerafeddin. a.g.e,s.27-30. Dilimize satlele�tiren. Hayrullah Çctinkaya. Yezidiler Üzerine Fetvalar. Samsun, 1985,s.5- 1 2 ( İlahiyat Fak. Mezuniyet Tezi).

·

(94) Ebu's-suud, Yezidiler hk. Fet:va, Siileymaııiye kütüphanesi , i lacı Ahmet Efendi 1 246 mı.da kayıtlı olup cilt l i , dört sayfadır. Tam tercümesi için hkz. l-laynı!İah Çetinkaya, a.g.e., s. 1 -4 . .

19

geçer. Yezidiler bozularak ka�·ar. dağlara çek i l i rler. Fakat Mel ik Muzaffer Gazanfer Aslan bunları tak ip ederek dağlarda da yakalayarak el ine geçirdiğini öldürmeye başlar. Ölüm kor­kusu i le Yezllfüer çoluk çocuğunu alarak ınüslüınanların el inde bul unan ve toplumu da müslüman olan HatGniyye kalesine sığın ırlar. Kale iç inde bulunan mesci cllere kendi lerin i zorla atmak suret iyle bu ölümden kurtulmak isterler. Bunların bu tutumlarına ıııüslüman halk da yard ım etmek isteyerek: "Melik'ten kend isine sığındığın ı bi ldirmelerin i ve eman­larıııı kabul etmes in i istediklerin i söyleme'ıeri n i " . söylerler. Bunun üzerinde Yezidiler. Mel ik'e bu tekl ifi yaparlar. Mel ik de kabul eder. Ancak daha sonra bu s ığıııanların müslüman askerlere ok atmaya başl ıyw·ak öldürme teşebbüslerinde bulunması üzerine bu askerlerin çoğu şelıid olur. Bu duruma. Yezidileri himaye eden müslümanlar çok üzülürler. Bu olaya kızan Vezir Mel ik Muzaffer Gazanfer Aslan int ikam a lmak iç in kaleye hücuma geçer. Erkekleri öldürür. kadınları ve çocukları esir. mall ların ı da ganimet olarak alarak geri döner (95).

B u olaydan sonra 1 83 1 yı l ına kadar Yezlcilleri n öneml i bir isyan hareketinde bulun­madıkları ancak vergi leri noksansız a lmak ve müslüman halktan gasbedi len. talan edi len malların geri al ınması iç in zamanın emniyet kuvvetleri aracı l ığı i l e S i ncar Yezldllerin in ter­biye ve is lah ed i lmeleri şu şekik1e özetlenebi l ir: 1 784 tarih inde Ruvendi z ve Zeybar kaza­ları halkı kürtlerinden Kral muhafızları olarak oluşturalan kalabal ık bir askeri biri ik tarafın dan Yezldllerin ağır b i r şekik1e dövülüp işkence edi ld ikleri : 1 794 tarih i nde Bağdat Val is i Süleyman Paşa tarafı ııdan gönderilen kuvvetlerin başıııda Lafzullah Efendi katı ve ağır işkencelere başvurur: 1 806 yı l ı ııda Bağdat'da Val i olarak bulunan Vezir Al i Paşa Yezidilere yapı lan bu işkence ve eziyette daha da i leri gider: 1 8 1 l y ı l ında y ine Bağdat Val i ­s i Sü leyman Paşa aynı şeki lde davranır (96).

B undan sonra. 1 83 1 y ı l ında Ruvend iz Valisi MirikGh diye tan ınan Muhammed Paşa'n ı ıı Yezidileri yok etmek g i rişim in i görmektey iz. Olay şöyle geçer ( 97) : Yezidi Emiri A l i Bey i le çevre kabilelerden el-Kuşeyyln kabilesin in reis i Al i Ağa el-BfüGti arasında öteden beri gelen bir clüşmanl ık sürüp gider. Yezidi Emiri Ali Bey. düşmanıııı yok etmek iç in fırsat gözeti r. Fırsatı da bulur. Oğlunun sünnet düğününe. kendi köyü "Bazera"ya A l i Ağa el-Bfüfiti 'yi davet ec1er. O da yanında beş adamı i l e birl ikte bu davete katı l ı r. Ziyafet sırasıııda üç arkada�ı i le birlikte pusuya düşürelerek öldürülür. d iğer iki arkadaşı kurtu lur. Bu olay e l -Bfüı'.lti a ilesin in çok gücüne gider ve int ikam almaya kalkar. Yeğen i Molla Yah­ya el-Mezverl. amcasının intikamını almak iç in İmadiye Valis inden yardım ister. Yardım edi lmez. B ağdat Valisinden yardım ve himaye ister. y ine kabul edi lmez. B u defa Ruvem1 iz Eın ir i MirikGh Muhammed Paşadan yardım iste'r. O da bizzat kendisinin kumanda edeceği bir ordu hazırlatır ve Yezidiler üzerine yürür. Onları feci bir şekilde bozguna uğratır ve bir

20

(95) Abdurralıınüıı h. SGveyd!, Hakikfüü'z-Zevra ( Yazına), s . 37-3·8, Naklen Alxlur-rczzak el­Haseııl, a.g.e.,s.95-96.

(96) Mustafa N uru, a .g.e.,s. 43 . (97) l leııry Leyard, Ninevclı aııd iı's Renıains, Loııdra, 1 949,s. ?.76-277.

kısmın ı da öldürür. Sağ kalan lar dağ tepelerı Ye ' �ıd i lerin insan girmesi zor olan yerlerine sığın arak darına dağın olurlar (98). Em ir M irikGh on ları takip ederek bulundukları yerler­den çıkartıp heps in i yok ederse de. ölen Yezidi Şeyh'i Ali Beyin oğlu Hüseyin Bey bu olay­dan canını kurtarır. .

1 832 yıl ıııda ise Yezidi tar ih inde önemli olan olaylardan b irin in daha meydana geld iği görülür. Bu. Buhtan Val is i Bed ir Hfüı ' ı ıı Ş�yhan'a sald ırısıdır. Tam olarak belli olma-yan bu saldırının sebeplerin in i nançlarından dolayı olduğu sanılmaktadır (99). B u sald ırıda Yezidiler d irenmelerine rağmen ezil i rler. çok sayıda Yezidi ve Emirleri Al i Bey tutuklanarak hapsed i l i rler. Sonra da Revandiz'e götürülerek Ali Bey'in orada asılması üzerine. Yezidi Kürtler yeniden i syan hareketine başlarlar. Her tarafa saldırıp yağına ederek Şeyhan'a doğru yol a l ırlar. Musul kapılarına vardıklarında Fırat yerlileri tarafından durduru­lurlar. Bazı ları nehri yüzerek geçer ve hayatlarını kurtarırlarsa da diğerleri nehrin karşı tarafında kaldık larından . kendilerin i takip eden yerli ler tarafından öldürülür.

1 839'da D iyarbakır Valisi Hafız Paşa'nın yeniden S incar'a saldırdığı görülür ( 100). 1 839 yıl ında Bağdat Val i s i Reşit Paşa tarafından çok sayıda ordu birlikleri gönderi lmek su­ret iyle Yezidilerin ağır işkencelere başvurularak cezalandırı ldığı görülür ( 1 0 1 ) . 1 846'da Musul Valisi Tayyar Paşa. yanında İngil izlerin Musul Konsolosu H. Layard'ın da bulun­duğu büyük bir askeri birl i k le . S incar'a. Yezidilerin bulundukları yere giderler. Bu gidişin sebebi. Yezidilerin çoktan beri ağır verg i ler altında ezi ld iklerinden ş ikayetçi olmalarıdır. Paşa. Yezidiler' i İngi l izlerin h imaye ett iğ in i bi ldiğinden durumu yerinde incelemek üzere g iderken. olaylara . şah i t olması bakımından İngil iz Konsolosu H. Layard' ı da birlikte götürür. S incfir'a yaklaştığında adamlarından b irkaçını önceden göndererek geliş sebebin i b i ld irdiğ i halde . Yezidller bu adamları öldürürler. Paşa da bu olaya k ızarak köyü ateşe verir. Yezidiler dağdaki mağaralarına çekilerek üç gün boyunca direnirler. Sonunda gece­n in karanlığından istifade ile mağaralarından çıkıp kaçarak köyü boşaltırlar. B unun üzerine Vali Tayyar Paşa. yerinde yapmak istediği şikayet soruştunnasını bırakarak, Musul'a döner ( 102).

Bu t<rr ihten it ibaren Yezidileri açıkça İngil izlerin h imayes inde görmekteyiz. Görüldüğü g ib i Layard bu iş iç in İngil izlerin görevlendirdiği Musul temsilcisidir. Adı geçen kitabının Yezidilerden bahseden bölümünden anlaşıldığına göre güya İngil izlerin d ik katin i çeken şey " Yezidiler in askere gitmeleri mecburi olunca. Musuldaki İngil iz temsil­c is i . İstanbuldaki İng i l iz Büyükelçisi Strodford'un aracılığı i le Osmanl ı Devletinden. "Yezidilerin askere alınmamaları" konusunda bir ferman çıkartarak güya Yezidilerin istek­leri doğrultusunda onlara yard ımda bulunur ( 1 03).

(98) Muhammed Emin Zeki. Kitilbu Hlililsatü Tarihi el-Kurdi ve Klirdistaıı, Kahire, 1 936, s . 244.

(99) Layard (Hl, a.g.e., s. 276-277. ( 1 00) İbid, s. 278; İsmail Bey Çöl, a.g.e., s. 1 1 3- 1 1 5 . ( 10 1 ) Mustafü Nuri , a.g.e., s. 43. ( l 02) Layard, a.g.e., s. 3 1 0-324; İsmail Bey Çöl, a.g.e., s, 1 1 5- 1 1 6. ( 1 03) B u konuda bkz. Lescot (R) , a.g.e. , s. 1 26.

2 1

Yez\'(jj' inançları hakkında edinilen ilk bilgi ler konusunda ( 1 04) bahsedildiği gibi Us manl ı Su ltanı Abdülaziz Devrinde ( 1 856- 1 876). l 872'de "Kurra Kanunu" gereğ ince orduya asker topland ığı · sırada. Musu,I ve çevresinde oturan Yezidilerin askere alınmaları isten­diğinde, bu isteğe uymayan Yezidileri yola getirmek üzere Albay Tahir Bey komutasında gönderilen askeri birliklere kar�ı Yezidi Emirleri . Şeyhleri. Pirleri ve Muhtarlarının. Os­manlı ordusunda neden asker olniak isteınediklerini. ondört madde halinde yazıl ı bir şekilde· sunarak "özür beyan edip" bunun yerine o zaman "bedel" ödemek istemeleri i le yapılacak askeri müdahaleye engel olunarak. Yez'idlleri askeri bir saldırının eşiğinden kur­tarırlar.

1 890 yıl ı olayları adı altında Abdülhamit il nin politikası doğrultusunda. önce m üslüman iken inançlarından dönen Nusayriler. İsmfüliler. Dürzller ve benzeri topluluklara uyguladığı siyaseti ( 1 05) Yez'idllere de uygulamak istemesidir. Yani . mademki asılları müslümandır. o ha_lde İ slamiyeti gereği gibi öğretmek ve yaşatmak için dini okul lar açmak ve Osmanlı ordusunda Yezldlleri askerlik yapmaya çağırmak.

B u iş için. önce Musul'dan Mesut B ey görev lendirilir. başarıya ulaşamaz. Ancak. asileri yönetimi altına almak. azgınların ı cezalandırmak. zorbaları ve yağmacıları ezmek, islah edilmesi gerekenleri islah etmek için olağanüstü yetki verilen bir askeri komutanın gönderilmesinin gerekli olduğuna dair Abdülkadir Kemal Paşa aracılığı i le Musul'dan bir yazı yazı lması düşüncesine varı l ır. Bab-ı Ali bu isteğe hemen olumlu cevap vererek bu iş için Korgeneral Ömer Vehbi Paşayı İ stanbul'dan görev lendirir. Yapılacak asıl görevin de Yezidileri güzel bir dil i le İslam'a davet etmek. oturdukları yerlere okullar açtırıl ıp hocalar tayin ettirilerek Yezidi çocuklarına bu okullarda İslamı ve İslamiyeti öğretmek. olacaktı ( 106) .

Ömer Vehbi Paşa'nın yaptığı ilk iş, Yezidilerin i leri gelenlerini Musul'a çağırmak olur. Onlar da mahiyetin i bilmedikleri bu davete katıl ırlar. Şehre yaklaştıkları zaman bera­berinde alimler, Devlet Erkanı ve saygın kişiler olduğu halde Ömer Vehbi Paşa alayının başında askeri bando ve silahlı ordusuyla onları karşılamak için çıkar. Yezidiler hükümet binasına gjrerken. şehrin hakim i onlara "Kelime-i Tevhid" okur. B u durum karşısında Yezidi ileri gelenlerinden Şeyhan Emiri Mirza B ey, onun küçük kardeşi B edii Bey ve halk­tan iki kişi müslüman olurlar. Geri kalanların tümü itaatden kaçınırlar. Bunun üzerine Paşa, onları hapsettirip işkence yaptırmaya başlar. Diğer taraftan da oğl u Teğmen Asım B ey'in komutasında Şeyhan'a büyük bir kuvvet göndererek. Emirlik köşkünü yağma ettirir. Mu­kaddes şeyleri ve Sancaklarını ele geçirttirip İmamlarının ve Şeyhlerinin türbelerini yıktırır. B u yıkım sırasında ele geçirilen kutsal şeyler şunlardır: Hz. Davud. Şeyh Şemseddin. Yezid

22

( 104) B kz. İnfüa, s. 57. ( 1 05 ) B u konuda bkz. Turan (A), Les Nusayris de Turquie dans la Region d'HATAY (Anti­

oclı), Paris, l 973 , s. 228-233. ( 1 06 ) Diivüt Çelebi, Malıtuti\t el-Mavsul. Bağdat, 1 927, s. 252.

b. Muaviye. Şeyh Adi. Şeyh Hasan Basri adlarında horoz heyke l leri : tunçtan dökülmüş koyun şekl inde Hal i l ü'r-Rahman koçu: tunçtan yapıl ıııış Hz. Musa'nın asası : tunçtan dökülmüş bir y ılan : tunçtan yapı l ınış ŞehrGr (Bülbüle benzeyen bir kuş resm i) : Seyyid Ahmed er-Ri ffö'ye a i t b ir kemer bağı : Şeyh Ahmet el-Kebir dedikleri Seyyid Ahmed Bedri 'n in bir tesb ih i : Cüneyd-i Bağdad'i'n in bir adet sakal tarağı : Şeyh Abdülkadir Geylani"n in ağaçtan yapıl ınış bir asası: Hz. Süleyman'a nisbet edi len tunçtan yapıl ın ış bir su tası ( 1 07) . B ütün bunlar bir müddet Musul askeri kışlası ııda korunduktan sonra ordu merke­z ine gönder i lmiş oldukları söylenirse de. nerede olduklun günümüze kadar hfüa bi l i nmez. Bu durumu gören Yezidiler ayaklanarak si laha s;u- ı l ırlar ve uzak yerlere kaçmaya ba�larlm·. Bu anı(fa Korgeneral Ömer Vehbi Paşa. Karadağlı Emin Efend i'yi Şeyh Adl'n in tü'(::ıesiııe. orayı düzene sokmak ve eği t im öğretim yaptırmak üzere onlara irşad etmesi için emir verl· rek gönderir. 1 892- 1 904 yıl ları aras ıııda komşu köylerden bazı müslüman küı1ler i le bazı Musul ' lu fak ir öğrenc i leri de orada okutur. yezldller bu okula devam etmezler. sonunda Musul Val i si Nuri Paşa ( 1 08) geçm işte olduğu gibi askerl ik için bel l i bir para ( bede l) k<U"ş ı l ığı ııda askere alınmamaları konusunda Bab-ı Al i 'yi ikna eder ve açılan bu okullar (1a kapatı l ı r.

Uleş ve çevresinde bu durum devam ederken Musul'un doğusu i le Kuzey­doğusundaki Yezidiler Osmanl ı ordularına boyun eğmemişler. Ömer Vehbi Paşanııı gönderdiği onlu ile Ç<U"pış;U"ak dağlara çıkmışlar. Osman l ı askerlerin i buralardan uzak­laştırınışlardır. Duruma bizzat Paşa müdahale ederek Yezidileri sindirmek i sted iğinde. Musul 'daki yabancı devletlerin temsilcileri İstanbuldaki elçi lerine, Ömer. Vel1bi Paşanın ·

yaptıklarını anlatarak. bunun anlaşmalara aykırı olduğunu ve ıslahat fermanı ile uyuşmfülığın ı . m üslüman olmaları için Yezidilere yapılan bu davran ışlardan memnun olmadıkların ı Osmanl ı Hükümetine duyurarak. Korgeneral ' in görevden al ınmasını i sterler. İstekleri hemen yerine getiri lerek Ömer Vehb i Paşa İstanbul'a çağırı l ır ( 1 09).

B undan sonra. 1935 tarihinde Yezidilerin bu defa da Irak Hükümetine karşı ayak­landıklarını görmekteyiz. B irnci dünya savaşı sonunda üç ayrı ülke iç inde yeralan Yezidllenlen Irak'dakiler. 1 934 yı l ında Hükümetin "Mecburi askerl ik" i le i lg i l i Kanununu yürürlüğe koymasıııa. 1 890 yı lnda Abdülham it dönem indeki gibi . i t iraz ederek çocuklarını nüfusa kayıt ettirmekten kaçınırlar. Sincar bölgesinde Davud b. Davud ve Reşşukulu başkanl ığında Yezidiler bu duruma it irazla. s i lahl ı bir şeki lde ayaklanarak yol ları kesip. geçen leri soyup. h ükümet görevl ileri n i korkutarak kaçırmak için sağa sola ve havaya ateş

( 1 07 ) Mustafa Nuri. a.g.c., s. 7 1 -n. ( 1 08 ) Daha önce hu Yali Yezidiler hakkında Osmanlıca "Abedc-i İblis Yahut Tüifc-i Buğiyc- i

Yezldlye'yc hir Naznı-, Musul, 1 905" adlı bir kitapçık yazmı�tır. B u kitap "J\hcdc- i İblis, Yezidi Taifesinin i 'tikiidiltı , adiitı, evsiifı, hiisıliitı" adı ile bazı iliiveler ve çıkarmalarla 1 9 1 O yılında İstanbulda yayınlanmıştır. Aynı yıl bu kitabı oğlu Çeliil Nuri (Djelal Nouıy), Le Diable proımı "Dieu" adı ile Fransızca olfüak İstanbulda yayınlamıştır.

( 1 09) Süleyman Sii'ig, Tarih el-Musul, c.l,s.217 ; Sıddik ed Demlilcl, a.g.e, s. 507; Lcscot { R , a.g.e, s . 1 27.

23

etmeye başlarlar. Hükümetin gönderdiği kuvvetlerle 7 Ekim 1935 tarih inde bütün gün .çarpışmalar devam eder. Bu savaşta her iki taraftan da yüzden faz la kişi ölür ( 1 10). Davud b. Davud. çocukları i le bir l ikte Suriye'ye kaçar.

Hükümet kuvvetleri i le başa ç ıkamayacakhmııı anlayan Yezidiler, s i lahı bırakmayı , tesl im olmayı düşünürler. B u konuda h ükümetin d e daha önce kaçanlar ile tutuklananlar v e tesl im olanlar hakkında genel bir şeki lde affedi leceğine dair yaptığı tebl iğ üzerine çarpışmalardaıl vazgeçilerek çocuklarını nüfusa kayıt ettinneyi ve Irak ordusunda ayrı bir bölük olarak askerlik görevin i kabul ettiklerin i bi ldirirler. Böylece olay yatışır ( l 1 1 ) . Ama bugün orduda bölükleri ayrı olmayıp diğer Irakl ı larla b irlikte karışık olarak askerlik yap­n:ıaktadırlar.

Bu durum 1 980 Irak-İran Savaşına kadar böylece devam eder. Ancak bu tarih te bu defa da savaşa gitmeme konusunda Yezidiler arasında bir kıpırdanma olduğundan, I rak hükümeti bu durumu önlemek için tedbir a l ı r. Bunun üzerine Mirlerinden Tahsin Bey İngiltere'ye. Muaviye de Fransa'ya kaçarlar. Savaşın uzaması üzerine I rak hükünıeti tarafından yurt d ışındaki Irakl ı ların I rak'a dönmelerini sağlamak aı1ıacıyla genel af çıkarı lmasına rağmen. hükümetten korktuklarından hala Irak'a dönememekted irler.

Kendileri ile sohbet anında konuştuğum Yezidiler. güya bugün Irak Devlet Başkanı Saddam Hüseyin ' in gayri müslim olduklarından dolayı Yezidi nesl in in azalması ve hatta yok olması · için cephenin ön saflarında çarpışt ırı ldıklarını . bundan dolayı Irak'taki Yez!dllehn çoğunun öldüğünü ve hanımlarının dul kaldıklarım üzülerek anlatmaktadırlar.

Sonuç

Görüldüğü gibi Yez!dller adların ı Yezid b. Muavi ye'den almakta, bunun ölümünden çok. sonra X I I . yüzyılda torunlarından Şeyh Adi b. Musafir tarafından Adeviyye veya Soh­betiyye tarikatı adı ile Rafizl-Yez!dl şeklinde gelişmekte, Şeyhin ölümünden çok sonra yörede ya�;ıyaıı d;ığlı Kürtler tarafından yine yörede yaşayan inançların da etkis i i le ayrı bir �eki l a lnı.ıl da. böy lece d urumunu bugüne kadar korumaktadır.

lı U.ırın ın 1\ iirt. el i l lerinin Kürtçe olduğu bil inen Yezldller, Tanrının d i lin in de Kürtçe ,ılJuc;uııa h : 1\ iirtçe konuştuğuna inanarak Kur'anda Allah tarafın dan lil.netlenen bir melek c ı l . ı ı ı ...,,.) 1.uı a '\1elek Tavus ' veya Eııı in Cebrfül adı i le aşırı derecede saygı J!ÖSteı Jikl ı · ı ı ı ıdeıı yiiredeki Müslümanlar veya bağ l ı bulunduklan devletler tarafından 1re�it l i �eheplt'nkıı dolayı birçok kez uslandı rı lmak istenmişler. uslanmak şöyle dursun tam aksine günclen giine birl i k . ve bütünl ük içerisinde yeniden canlanmışlardır. Vaktiyle yalnız S incar dağlar ında oturdukları halde. buraya yapılan baskınlar sonunda yöreye dağılarak geçmişte olduğu gibi bugün de varlıklarını sürdürmektedirler.

24

( 1 10) Ilu konuda geniş bilgi için bkz. Lescoı (R ) a.g.e. s. 1 9 1 - 195 . ( 1 1 1 l Abdurrezzak el-Hasan!, a.g.e., s . 98-99.

il. BOLUM · COGRAFİ DAGILIMLARI

Yezidiler. Osmanl ı İmparatorl uğu toprakları içerisinde yaşarlarken . B i rinci Dünya Savaşı sonun uda ( 19 1 8). İmparatorl uğun çökmesi ve toprakları üzerinde bir takım yeni devletlerin kurulması i le üç ayrı ülke toprakları içerisinde kalmışlardır ( 1 923). B ir kısmı yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti Devleti toprakları üzerinde yer al ırken. bir kısım Irak topraldarı ve diğer bir kısmı da Suriye toprakları sın ırları içerisinde yer almışlardır. Böylece. belki tarihte ilk defa coğrafi dağılımları bakımından kendi lerini farklı ülkeler içerisinde bulmuşlardır. B unun sonucu olarak da birbirleri arasındaki yöreler arası i l işkileri ve gid ip gelmeleri güçleşmiştir.

Geçmişte okluğu gibi bugün de Türkiye'de Yezidilerin oturdukları yerler. Güneydoğu Anadolu'dur. Suriye ve Irak'taki ler de bu bölgenin devamı olan Türkiy6 sı ıı ırlarına "yakın bölgele�de oturmaktadırlar. S,incar dağları l rak'ın kuzeybatısında olup Suriye topraklarına doğru uzandığından. bu dağlar ve eteklerindeki köylerde. Cezire'de ve Cebel S iman'da otur­maktadu-Jar. Böylece dağdan ovaya doğru kaydıkları ve bugün çadırlarda göçebe bir şekilde hayvanc ı l ı kla uğraştıkları bilinmektedir. Iraktak iler. S incar dağlarında ve etekler indek i köylerde yerleşik bir düzenleri olup hayvancı l ık ve ziraatla uğraşmaktadı rlar.

Irak ve Suriyedekiler üzerine yakın geçmişte ankete dayalı sosyoloj ik bir araştı ıına yapan Fransız Roger Lescot ( 1 12) her iki ülkede de oturan Yezidilerin sayıları konusunda seleflerin in yaptıkları gibi gerçeğe uymayan abanılnı ış rakamlar şöyle dursun . h içbir b i lg i vermemektedir. Ancak bu araştırıcıdan çok sonra Lübnan'da masa başıııda oturarak "dedim. dedin . ded i " kabil inden Yezidiler hakkında genel olarak uzun bir makale yazan Fransız Kürdoloji Profösörü Papaz Thomas Bois ( 1 13). adı geçen her üç ü lkede de toplam sayılarını n 50 bin civarında olduğunu yazmaktadır ( 1 1 4). B unların yanısıra Yezidiler hakkında müstaki l eserler yazan Arap yazarların da. sayıları konusunda sukGt ettikleri görül mektedir ( 1 15 ). B iz de Türkiye sınırları içerisinde Siirt. Diyarbakır, Mardin ve Şanlı urfa'nın adlarını aşağıda vereceğim kazalarının 28 köy ve 33 mezrasında toplam 24.309 kiş i olduklarını . mahallinde yaptığımız araştırmalar sırasında bizzat n üfus kayıtlarından kendi el imizle teker teker saymak sureti ile tesbit ettik. Öte yandan,

( 1 12) Lescot (R), Enquete sur Les Yezidis de Syrie et du Djebel Sindjiir, Beynıt, 1938. ( 1 1 3 ) Thoınas Bois, Les Yezidis. �ssai historique et sociologique sur le ur origine religieuse.

Maşrık, c. 55, 1 96 1 , s. 108- 128 ve 190-242. ( 1 14) ibid, s. 1 09. ( 1 15) Ahmet Tiınur Paşa, el-Yezidiyye ve Menşe-i Nılıletilıiın, Kahire: 1933; İsmail Bey Çöl,

el-Yezidiyye Kadiınen ve Hadisen, Beyrut, 1934; Abbas el-Azziivi, Tfirilı el-Yezidiyye ve Aslu Akidetilıiın, Bağdat, 1935; Sıddik ed-Deınlild, el-Yezidiyye, Musul, 1949; Ab­durrezziik el-Hasani, el-Ye.zid_iyye fi Hiizınhiın ve Miizilıiın. Sayda, 195 1 .

25

Yezidilerin kendilerinden aldığımız güven i li r bilgiler ış ığı altında lrak'ta 20 bin kadar Yezidi bulunduğunu: 5 veya 6 bin c ivarında da Suriye topraklarında yaşadıklarını öğrendik ( 1 1 6).

Güneydoğu Anadolu Yezidileri ve i llere göre dağı l ımları şöyledir:

A - Siirt İlinde

Bu i lde Yezidiler üç i lçenin köylerinde oturmaktadırlar. Bun lar: Ku11alan. Be�iri ve Batman'dır 1- Kurtalan Kurtalan İlçes i . i lçe olmadan önce Sason İ lçesine bağ l ı olduğu bilinir. Sason. kendisi­

ne bağlı olan köylere uzak l ığı ııdan dolayı l 904 yıl ında i lçe merkezi Beşpımu- köyüne. bura­da biry ı l kaldıktan sonra. 1 905 yı l ında Beykent köyüne. sonra Kayabağlar köyüne. buradan da Yanarsu bucağına taşııımıştır. Yanarsuyun da köylerden uzak olu�u. merkezi bir yer olmayışı ve demir yolu yapımı ile buranı n sondurak olması. ilçe merkezin in buradan da kald ırılmasına sebep olmuş ve 1944 yılında " Misric" olan köyün adı Kurtalan diye değiştirilerek ilçe merkezi haline getirilmiştir ( 1 1 7).

İlçenin doğusu S iirt i l merkezi . batısı ve güneyi Beşiri . kuzeyi Kozluk ve B aykan i lçeleri ile çevri l idir. İl merkezine uzaklığı 32 kilometredir. Kayabağlar. B ağlıca, B eşpınar, Yanarsu olmak üzere dört kasabası i le 70 köyü ve 70 de mezrası vardır.

26

( 1 16) TUrkiye'deki nüfus dağılımları konusunda bakınız, İnfira, s.54-55. ( 1 17) 1973 Siirt İl Yıllığı, s. 53.

�····�� .,,., ' 1

,.._ _, . J?i +'!' -· . � .

;�r: x�· s...--· · ·

Dİ y .:..R.SAr<IR

MUŞ İLİ ,/

'I'''·<. / l

-�ı. .. ; i S i iR T İ L İ HARİ TA SI

0 S.C.SUN ' /� /\. B İ TLİ S i l i _.. _ . ··:- -- --' ........ . ,.._ . _ _ -.. ,,.,,_. • o �' · -...... �·· \ ,r' : 8Al'ı<'.A·� ·...,.. . / c�, , ı l o k /·J4'l . '\-' ! KOZLUK T._--• "' ' � ©. >(' _; • '.a.;.�11on �- • \ \ •,:::";.:. • . :·\ l o '

.·-- ·- . - . ��·:: :<.:�.;.. . - . -_;; -�..11\Jt.IJ f '. -yj..,,

Ul,?�Qr ) � - -- _ ,

O • • r !-. . . -. . . :· .<.Bl�c.tJ., Si i RT c KUh

il

�',Uo�;.:c ' .. � ...

' , ' .. ,- ... .. ' ,

· . . __,,...-..,.- · \ � . PER'V::..R: '-. •

\

N

� 1 .0JO OOO

- - - l , - · - - - - ı · -

-, / . .i

1 ,

, ,,, .... - - - S I C: � ... .ı. K

® i HAı<ı<AAI 1 Lİ .,, " 1 ) ' ..,

.. . r p , (::::j- l ({� Fın�ır\ --� r\ızıAs�

_ _ _ ,,,.. · ---- -· -'" "'

,- y - , s ,r :r ı ı t c l' � ı rı ı " ı

Cızen.Murat Örkmn!Tc l. :. ;.; F. • � s en-. ) ��--� ı l c i' m ...- r ,. t> :'. ı -o-- b'.JCC.K rn..> rıc; ,� İ --

.. Yezidilerin bulundukları ilç eler

28

o : I Ç P (!/ Du< ok • K o t

� Y azicı.1ıerin bulundukları köyl - - Dl•miryolu OLÇEK. 1 / LUU UUU

- ıı Yol u M ı ıl ı ı • .. ... ., ., .., . ' < n l

' " •· ., . T �s11 iye - - - - S t uhl i z .,

--- A�tal t Kupl urnu o Mol ıulll.' 11 � M � ı r o --::::ı:::::- NE' h İ r 1 H

_..- r-- ı\ k o r sulor

Yüzölçüm ü 1085 ki lometre kare olaı ı Kurtalan ' ın nüfusu 50 bindir ve kilometre kw·e­ye 27 kişi düşmektedir. Yeryüzü şek i l leri eski olup içinde büyük dağ silsi lesi yoktur. Biilgede Beykent. Garzan ve Zok dağları ile Garzen. Kezer ve Botan çay l<trı yer a l ı r. İk l imi kışın ı l ı k ve kısmen yağmurlu. yazın kurak ve sıcak geçer. Köyler genel l ikle ağaçsız ve çıplaktır.

Yezidilerin ilçe merkezine 26 kilometre uzak l ıkta bulunan. Beşpınar kasabasına bağl ı iki köy-Yal ın ca ve Kurukavak i le Kurukavak köyüne bağlı Doruklu Mezrasında kayıtları olduğu görü ldüğü halde. bugün hepsi tek bir köyde. Kurukaval<'ta toplapmışlardır. Doruklu mezrası ıı ı "Konarlar"a sattıkları halde kayıtları hfüfı bu mezrada görülmektedir. D iğer yerleşim yerleri de aynı şekilde(1 ir. Ad ı geçen bu kasaba ve köylerdeki Yezidilerin toplam ı 1 439 kişi olduğu halde Kurukavak köyünde oturan Yezidilerin toplamı 800 kadan1ır. B un­lar ın bi r kısm ı . 20 ev kadar. İskenderun'un Payas kasabasına giderek oraya yerleşmişlerdir. Burada devaml ı oturanları olduğu halde mevsimden mevsime oturanları da vardır. Yani kışın Payas'da yazın Kurukavak'da oturmaktadırlar. Bu köylülerin bir kısmı da Alınanya'da işçi olarak çal ışmakta olup. sadece yazları tatil leri ni ge\·irnıek üzere köye gelmektedirler. Kazançların ın heps in i köye gönderdik leri nden köyün ekonomik gücü oldukça iyi olup . köyde ik i veya üç kat lı betonw·ıne binalar. şehirlerde olduğu gibi yükselmektedir. Köylle tanı teşekkül lü ilkokul ve elektrik vardır.

ingi l tere'ııin l 84<ı- l 85 l y ı l ları arasında Musul Konsolos'u olan meşhur arkeolog Sir Austen Henry Layard. 1 849 yı l ı nda Kurukavak köyüne uğram ıştır ( 1 1 8) . Bu köyde bir müddet kalan Konsolos. Yezldller tarafından çok i lgi gördüğüm1en. İ ngil tere'ye dönüşünde mirasçı larına bıraktığı yazı l ı vasiyetnamede ('?) bu köyde yaşayan Yezidileri överek kendi­si ne yapı !an ların karşı l ığı ol ıııak üzere söz konusu köye yard ıııı yapı lınası'ıı ı belirtmiştir. Bugün Aıııerika'da yaşayan ve Amerikan vatandaşı olan yeğeni J ohn S. Guest. bu vasiyeti

( ! l 8 ) Bu arkeolog resm i bir s ıfatla l'vlusul'da görev yaparken. Ninova ve onun kal ın t ı ları (13kz. 1 1 . Layard, Nin ivclı and its reıııains. 1 .ondra, 1 850) üzerine kazı lar yaparak, il m i çal ışırnılann ı sürdürdüğü sıralarda o zaman Osnıanli lara bağlı b u bölgede yaşayan Erme­ni ler, Y czldiler ve K ürtler hakkında da ıııalıallinde sosyolojik çal ışmalar yaptığı bilin­mektedir. İşte böyle bir çal ı şma sırasında Kurukavak'daıı geçerken , bu köyde kalarak köylülerle yakııı i l işki kurmak niyetiyle, yalandan hastalanmış ve bu lıasta l ığ ı ıı ı amacına ulaşı ııcaya kadar devanı ettirerek, Yezidiler tarafıııdan lıiirıııet ve i l ıifat yağmuruna tutul­ı ııu�t ur. /\maçları lıcr zaırnııı olduğu gibi Osmanl ı İmparatorl uğunu clı�archııı

· parçalamaya ıııuvaffak olamadıkları !çin İparatorluğıın içerisinde ya�ayan azııı l ıklar üzerine etki yapmak istemclcri ndendir. İ�tc 1 l . Layard da bunlardan biridir. Bugün ise aynı zilın iyeılc hareket eden yeğeni .lolın G.Ciucst. Yezidiler üzerine kitap yazdığıııdan böyle lıir vasiyeti uydurarak bu kiiye gelmek isıeııı i�tir. Bu kişinin çok zengin lıir fabri­katör olduğu ve bu ınasra!ları kendi bütçesinden y:ıplığı Yezidiler tarafından söy lendiği halde. kiiyc yapt ırı la n çe�ıııc lizerindc �öyle yazı l ıdır: "Bu çqıııe 1 849 yı l ında bu köyden geçen İngi l iz arkeoloğu Sir ;\ustcıı l leııry l.ayard'ın anısı ııa dayanarak /\ıııerikaıı-Tiirk K ii l ı lir Derneği ıarafıııdaıı y:ıpl ı r ı l ııı ı � ı ı ır. " B u kiıabeden de an la�ıklığı iizere Kurukavak köyüne yardım yaparak ,u geıir ıc· ı ı 1 1 . Lay:ırd'ııı yeğeni Jol11ı S .C!uest deği l /\ıııerikan-1'iirk Kül ıür Derııei!idir. B u kis in in Ycıldilcr lwkkıııda yazdıi! ı kitalı Tlıe Ye1.idis adı i le 1 987 de Le iden

�( I lol l : ı ııd:ı )'�l;ı yayııı lannıı�ı ır. Yaz:ırın Caleforııia Üneverstesindc

öğretim iiyes i olduğunu öğn: ııd ik .

29

öğrenerek l 98 1 yı l ında bu köye gelmiş. kendin i tanıtın ış. bu olay Yezidiler tarafı ndan da hatırlanm ışt ır. Vasiyetin yerine gelmesi için köy lülere ne gibi bir yardımda bulunabile­

ceğini sormuş. köyde su olmadığından. köye su getirilmesi istenmiştir. Kaynağı Beşpınar kasabasında olan ve köye 4 kilometre uzakl ıkta bulunan kaynak satın alınarak köye su ge­

tirtilmiştir. Temmuz 1 985 tarih inde mahal l inde yaptığım araştırmalar sırasında. bu şahıs.

6.5 mi lyon Türk Lirası daha gönderterek köy içerisinde 4 çeşme halinde olan suyun evlere

dağıtılmasını istemiştir.

Kurtalan'da Yezidi yerleşim merkezlerinin ilçe merkezine olan uzaklıkları

Kasaba, Köy ve Mezranın adı İlçeye olan uzaklığı (kın. olarak)

Beşpınar Kasabası 26

Yal ınca Köyü 29

Kurukavak Köyü 1 9

Doruklu Mezras ı 17

2- Beşiri ( *) Beşiri nin tarihi M.Ö. 3000 yı l larına kadar uzanmaktad ı r. Bu tarihte Hurri Kavimleri­

nin yerleşt iği yöre M.Ö. 1 200 yıl ları ndan itibaren ı\ , t ı ı c.'gl'meııl iği altına g irmiştir. Nairi kralları döneminde Habuskia krallığı s ı ıı ı rları içinlk J..: ı l ; ı ıı Reşiri M.Ö, 700-M.S.690 yı lları

arasında Med. Pers. Makedonya. P<u·c Roma ve Bizans İmp<ffatorlukları sınırları içerisinde

kal ır. 690 yı lında Arapların . 1 243 yılında Moğolların eline geçen yöre. Yavuz Sultan

Selim'in Çaldıran Seferi sırasında. 1 5 1 4 yılında. Osmanl ı İmparatorluğunun sınırları

içerisinde katıl ır ( 1 19).

Cumhuriyet döneminde Kobin adı i le Siirt i l inin Garzan i lçesine bağı l ı küçük bir köy

iken. 1 926 yılında meydana gelen bir sel felaketi sonucu olarak Diyarbakır i l ine bağlı El­

medine ilçesinin harap olması sonucunda. i lçe merkezinin buraya taşınması i le B eşiri adını alarak S iirt i l ine bağlı bir ilçe olmuştur.

İ lçe. Si i11 i l inin batısında yer almakta olup kuzeyden güneye Garzan Çayı boyunca

uzamr. Doğusunda kalan Kurtalan İlçesi ile sınırlarını Garzan Çayı çizer. G üneyinde

Gercüş ve Silvan. güney ve batısında Batman. kuzeyinde Kozluk ilçeleri i le çevrilidir. Yer­

yüzü şekilleri engebeli olup ikl imi Kurtalan i lçesinin iklimi gibidir. Yüzölçümü 586 kilo­

metre kare olan Beşiriııiıı nüfusu 26 bindu· ve kilometre kareye 28 kişi düşmektedir.

30

(*) B u ilçe l 990 yılında il o!aıı Baıınaıı'a bağlaıııııı�tır. < l 1 9 ) 1 973 Siirt İl Yıll ığı , s. 39.

İ lçen in S i i rt il merkezine uzak l ığ ı 74 kilometre olup. 2 kasaba. 36 köy ile 26 mezrası

vardır. Yezidiler Be�iri 'de : Oğuz kasabası i le Uğrak. Ku�çukuru. Uğurca. Kuıngeçit.

Üçkuyar ve Deveboynu olmak üzere 6 köyde ayrı muhtarl ık olarak: Yol konak ve İkiköprü köylerinde de müsl üınan lar i le içiçe. birl ikte oturmaktad ırlar. Hatta. öylek i . Yolkonak

köyünde azın l ı kta olmalarına rağmen. köy muhtarı Yezlt1'ilerciemi ir. Bu köylerden ba�ka.

Ekinci ler. Meydancı k ve Onba�ı mezrnlarında oturmaktadırlm·. B u ınezraların da herbiri bir

köy büyüklüğündedir. Hatta Ekinc i ler ınezras i le Meydancık mezrası bir köyden de büyük olup birincisi Kuşçukuru köyüne. ikincisi ise Kuıngeçit köyüne bağ l ıd ı rlar. Onba�ı ınezrası

i se Oğuz kasabasına bağlıdır. B ütün bu köylerde Yezidilerin nüfusu 4806 ki�i olup. genel l ikle hayvanc ı l ı k ve ziraat­

la uğraşmaktadırlar. S i i rt i l i nde yoğun olarak oturdukları i lçe burasıdır. Kuıtalan i lçesinde

olduğu gibi buradakilerin de bir kısmı Alnıanya'da ve Kuzey Avrupa Devletlerinde i�çi ola­

rak çal ı�ı'ııakta ve yazları köylerine dönerek kazançlarını buraya yat ırım yapmaktadırlar.

B ütün köy ve mezralarda i lkokul . e lektrik ve su olup. köyler i lçe ve kendi arasında stabi l ize

yollarla birbirlerine bağl ıdır lar.

3 1

o z L -46- ,' u

( ;·�·· , "'-...... I .... r;t.:. .. ' "

"""-'.":7::,, ,,,,. .......... 1 ) ,, ,,�) \ " r . . . . .. . . I \ ,.,�._ .. , ;.. -: ' . t .. ' s-;-.. .. . .... ' . . ,•u ""'" ' '-

) '

.

'"

' �

, J, . ... . , . , : � .,._,,: , .;·, .. . . �.. f ' " • '"'\ il eyçuyırı ,ı \ · ·.,· \. ,.•'·� 1 '. . . '' �. / , '

.

.

. . ... , ..., _/../

, .. \ . <:i " (

, ... - - - . ..._ . . :.- ,,, ' ı. . . . . . , . . � 'I( ,. :i . ./? / ,r. :7"; ·�· • .. �'ö''''.·

•. ' �';.; ' ,Jyı . . ,, ., �f o"' ... .. # ' ı·-- � ·J . •. ,. , ,,ıı � ?--

,

."' ""' . • . :N .. � ... ,. ,. ' • .. • �" lf ıt ,ı 'f l•'( .� ' i�J' w•f-ı �.. . . . 'Y)�-1��7�·��'•'' . , ... _ . .. " ; '·

� ., . . .. . . . . .. ..... :

o İıcP (!) Ducok e K ciy

-v <

Y' 1-- K - � � ••. :�. ÖLC. EK: 1/200 \ .

• ., ·ı ·"..�· � :� İtt.,..A ' ... '· .. . ,, ... .. '" �-r.� r,'"I' . ��· ... ···�. •lf<I

�'

•

A R D 1 N - Oemirı<>lu - iı Yol u

"' Müt osevver Yol -' ..... w -=- l("S 'l İ y e

o M<ıholle veMelnı--� Sloblize Kopıanıo � Nt-lwrı .. r

Yezidilerin bulundukları ktlyler - Asfalt koplomo

Beşiri 'de Yezidi yerleşim merkezlerinin ilçe merkezine olan uzaklıkları.

Kasaba, Köy ve Mezranın adı İlçeye olan uzaklığı (km. olarak)

Oğuz kasabası 25

Uğrak köyü 3

Kuşçukuru köyü 7

Uğurca " 1 0

Kumgeçit " 25

Üçkuyular " 25

Deveboynu "

1 6

Yolkonak " 3

İkiköprü 7

Ekinciler Mez'tası 1 8

Meydanık " 28

Onbaşı " 27

3. Batman (*) Batman ilçesinin tarihi ve B eşiri'nin tarihinden pek farklı değildir. Siirt il merkezine

94 kilometre uzaklıkta olan Batman İlçesini İluh köyü teşki l etmektedir. Bu köy, 1 9 2 1

yı l ına kadar Elmedin İlçesine bağlı iken. b u tarihte Batman Çayının taşması üzerine tama­men sular altında kalmış. bu yüzden de merkezi Beşiriye nakledilmiştir. B uranın coğrafi durumu gözönünde bulundurularak İluh köyü 1937 yılında bucak haline getirilmiştir. B u çevrede 1938 yılında petrol'ün bulunması ile nüfusu hızla gelişmeye başlamıştır. 1 955

yıl ında Belediye teşkilatı kurulmuş. 1 957 yılında da ilçe haline dönüşmüştür. Adını da 5 ki­lometre kuzeybatısında akan Batman Çayından alınıştır. İlçenin kasabası bulunmayıp. 25

köyü ile 20 mezrası v ardır ( 1 20).

(*) Bu ilçe 1990 yılında il olmuştur. ( 1 20) 1 973 Siirt İl Yıllığı, s. 3 1 -3'.2.

3 3

-48-

� · Ot1 11 L •

� ()) Q-

0" � � .�

• . , /

"? /

() • � �l,/ ll l ı Lfoı

ı , , , i l i\ \

A f t n 1. N � Yezidilerin bulundukları kll:rler

- -Dt>mır yolu -ıı Yolu

o i ı r e Muto�vver Yol (eJ Ductık • · - ... • · · l eHİy �

• t<oy -- -- - ·)�o b l l : f' o Muholk• vı• ı.ı�uo � ,\,fail K•J ı.tnrr,o

�Hehiı ı�r _,,..,.---- h k o r suıur

34

Yezidiler bu ilçede yal ım. bir köyde. Yolveren köyünde oturmaktadırlar. Bu köy

Beşirin in güneybatı k ıy ıs ındaki Yezid'! köyü Üçkuyular'a çok yakın olup i lçe sını rındadır.

Köy bir tepen in üzerinde·kurulınuştur. Köyl ünün ekip biçtikleri topraklar çok aşağıda. ova­dadır. Köyün esas geç im i hayvancı l ıkt ır. Nüfusta. köy defterinde 4 l 8 kişi kayıtl ı olduğu

halde. burada oturanlar 1 O hane ve 1 20 kiş i kadardır . Diğerleri Almanya'da işçi olarak çal ışmakta veya d iğer Yezidi köylerinde oturmaktad ırlar. İ lçeye olan uzaklığı 26 kilometre olan köyde i lkokul bulunmakta. fakat köyde elektrik ve su yoktur. Köyü i lçeye bağlayan

yol köye yaklaştıkça bozulmakta. taşlar ve kayalm· üzerinden köye u laşı lmaktadır.

B- Diyarbakır İlinde

Bu i lde Yezidiler üç köyde toplanmışlardır. B un lardan birincisi Merkez İ lçeye bağ! ı

Bahçec ik. ik incisi Bismi l ilçesine bağlı Yasince. üçüncüsü de Çınar i lçes ine bağl ı Gürses

köyüdür. "

1 . Merkez İlçe Merket;: İ lçe. ad ından da anlaş ı ldığı gibi . Diyarbakır İ l i n in merkezini ol uşturur.

Doğusunda B ismil ve Hazro; güneyinde Çınar; batısında Ergani ve Çermik; kuzey inde i se Dicle ve Hani i lçeleri yer al ır. Y üzölçümü 30 1 0 kilometre km·e olup. üç kasabası . 1 1 8 köyü

ve bu köylere bağlı 1 85 mezrası vardır. Nüfusu bugün 350 bine ulaşmıştır. İkl im i suptropik yayla ikl imine sah ip. kış ııı soğu k ve az yağışlı . yazları uzun ve kurak step tipi hir ik l im

h üküm sürmektedir ( 1 2 1 ) .

Yezidiler bu i lçeye bağlı Bahçecik köyünde oturmaktadırlar. B u köy il�·en in

doğusunda. S il van'a giderken 15. kilometreden sağa ayrılan yolu takiben 28 "- i lometre uzaklıkta stabil ize b ir yol i le merkez i lçeye bağlanır. Köy verimli b ir ovm1adır. R'uradaki

nüfusları 348 kişi olup ziraat ve hayvancılığı birlikte yapmaktadırlar. Köyde lliıı adamı yok­tur. Bu i h tiyaçları n ı Beşiri 'nin Oğuz kasabasından sağlamaktadırlar. Köyde i lkokul. su ve

elektrik vardır.

2. Bismil

Diyarbakır Merkez i lçesinin doğusunda. D iyarbakır'a uzaklığı 68 kilometre olan ilçe. düz bir ovada kurulmuştur. 60 bin nüfusa sahip olan i lçenin üç bucağı. 90 köyü ve b u

köylere bağlı 60 ıııezrası vardır. İlçe m erkezinin nüfusu 1 0 bindir ( 1 22 ) .

Yezidiler bu ilçede altı köyde. nüfus defterinde değişik sayıda isimleri geçtiği halde

Yasince köyü hariç. h içbi rinde oturmaınaktadırlar. B unlar ya bu köyleri bırakı p başka köylere gitm i�ler veya azıııl ıkta olduklarından Yasince köyünde toplanmışlardır. Bu köy

B ismi l ' in bat ısında. 1 5 kilometre uzaklıktadır . Köyde nıüslüınanlar da vm·dır.Ancak bunlar · az ın l ıkta o lduklarından yönet i m Yezldllerdeli ir. B i rbirleri· i le gayet iyi i lişkiler içerisinde

( 1 2 1 ) 1 967 Diyarbakır İl Y ı l l ığı , s. 7 1 -79 ve 1 28 ( 122) 1 96 7 Diyarbakır İ 1 Y ıl l ığı. s. 80.

35

'J.J °' 1 1 DiYARBAKIR ili

l MALATYA

AOIYAMAN

VUZOlÇ''-"'U : lSJSS Km' KOf AtEO : 693 i.JlllTE AOECJ : nJ2

8.RKEZ :37L264 vs y : L03886

ELAZG

� '"\.........._ , \

,,. L�FA '- \ \

-r

·

�i

/ O�E _ �

\ Ovib.ığ i \ \ ....... --'"\. __ ,/ !'---· ""-./ i MARON

-·

MUS

eıNGbt. 'y,.,.-/1-�

. r'-� / ) v ._../' .

Tipe "A

/ i v--"-...... __ / _)

Alll · Yezidilerin bulundukları ilçeler

SiiRT

3 7

JX

·----------- -

_J � (f) ·co L: ___ _ __ _ _

. ' ' 1 il � � ı ı ı i ' . ıı l 1 --

ı:: ·rl �. QJ

rl '.d ( rl N QJ

. :,H

yaşamaktadırlar. Hayvancıl ık ve ziraatle uğraşmaktadırlar. Kdyde Cami. İlkokul ve s u

olmasına rağmen elektrik yoktur. B u köyde nüfusları 608 kişi olduğu halde ilçe genelinde 1 098 kişidir. B undan dolayı Türkiye Yezidileri Nüfus Dağılımları Tablosuna bu rakam ,, \'b', geçilmiştir.

Oturmadıkları halde nüfusta kayıtları ol.an köyler şunlardır,

Ağıl 4 kişi

Başköy 156 kişi

Çatal 292 kişi

Gün geçti 8 kişi

Meydanlık 30 kişi

3. Çınar Diyarbakır Merkez İlçesinin güneyinde. 30 kilcmetre uzaklıkta. Mardin yolu

üzerindedir. İlçe düi ve hafif engebeli bir arazi üzerinde yer alır. 40 bin nüfusa sahip olan ilçenin iki kasabası. 60 köyü ve bu köylere bağlı 80 mezrası vardır. İlçe merkeziıüı nüfusu 5 bindir ( 1 23) .

Yezidiler b u i lçede bir köyde. Gürses'de oturmaktadırlar. Bu köy Çınar'ın batısında. 1 7 k i lometre uzaklıktadır. Nüfusta kayıtları 600 kiş i olduğu hak1:e. bu köyde yalmz 400 kiş i

vard ı r. Diğerleri Alınanya'ya işçi olarak gitmişler veya başka yerlerdeki Yezidi yerleşi m

merkezlerinde oturmaktadırlar. Köyün i k i d e nıezrası vardır. Ancak b u mezralarda oturan­lar ın hepsi ıııüslü ınaııdı r. Köyde de dört a ile ınüslüman vardır. Böylece G ürses köyünde

Yezlclller çoğu n l ukta oldukları lı;ılde mezralarla birl ikte genel olarak azınl ıkta

kald ık ları ndan köy ıııulıtarı nı üslü ıııa ııdır. Bu köyde kayı tta Yezldi'leri ıı hepsi " ııı üslünıan"

liiye geçmekted i r. Köyde d i ıı ad;ı ııı ı yoktur. Ge�· i ın leri ziraat v.e hayv; ınc ı l ı klad ı r. Köyde

İ lkokul ve su olduğu halde elek.tri k yoktur.

( 1 �3 ı l 967 Diyarbakır İl Yı l l ığ ı . s . 87.

40

O::'. <{ z Q

1 ll

J..ı ili ...t :� .!ol

� al rl � § rl ;:s .a � � ...t c,a

( rf l>1 ili ?-i

�

C- Mardin İlinde

B u i lde Yezlt1iler üç i lçeye dağılmı� lardır. 1. Midyad M idyat. rivayete göre M.Ö. 1 80 yıl larında Taıırıabid in (İbadet edenlerin dağı) adı ile

Sasfüıi ve Seletkiler tarafından Kamuk Türklerine kurdurulmuştur. B unlar ile ilgili olarak

bölgede hfüfı çok sayıda mağaralar halinde yaptırılmış tapınak. kil iseler vardır. Mardin' i n en geniş ve nüfus bakımından en fazla kalabalık i lçesidir. Osmanlılar zamanında. l 8 LO yılında

Mardin'e bağlı bir i lçe olmuştur. Midyad'a bağlı bir mahalle iken. 1 965 yı lında ilçe merke­zinin taşındığı Estel ile arasında üçkilometre bir mesafe vardır. B ugün bu mesafe gidişli gelişli büyük bir yol i le donatılmış olup yol kenarları da hemen hemen büyük binalar i le doldurulmuştur. Her iki yerleşim yerinin de ortak adı. Midyad'tır. B urada dört di l konuşulur: Türkçe. Arapça. Kürtçe ve Süryanice. İlk üç di l i herkes konuştuğu halde sonun­cusunu yalnız Süryaniler konuşur.

Mardin il merkezine 70 kilometre uzakl ığında olan M idyad'ın 8 1 köyü i le 55 nıez­rasında 85 bin nüfusu vardır. İlçe genellikle taşlık ve kayalık olup suyu yok denecek kadar

yoktur. Köylüler su ihtiyaçlarını göletlerden veya kuyulara akan yağmur sularından gider­mektedirler. İkl imi kışın soğuk ve karl ı . yazın ise kurak ve çok s ıcak geçmektedir.

Midyad'ta Yezidiler dört köyde: Güven. Oyuklu. Yenice. Çayırlı ve iki nıezrada: Çörekli ve Koçan'da toplam 5600 kişi olarak ınüs lüınanlardan çok uzakta ve ayrı olarak oturmaktad ırlar. Genell ikle geçi mleri hayvaııcı l ıklatiır. Ziraat yapılan yerler yok denecek kadar azdır. B uradaki Yezidiler Türkiye Yezidileri içerisinde en fakir ve bakımsız olan­larıdırlar. Köylerde din adamları yoktur. B ütün köy ve mezralarında İ lkokul bulunmasına rağmen elektrikleri yoktur. Çayırlı ve buna bağlı Çörekli mezrası hariç diğer köylerin yolu yok denecek kadar kötü ve araba gidememektedir.

B u köylerden Almanya'ya çalışmaya giden Yezidiler, kazançların ı köylere değ i l

Hıristiyanlann oturdukları. ilçenin Midyad kesimine yatırmaktadırlar. B uralarda apartman tipi binalar yaptırarak ileride burada oturmayı arzuladıkları gibi halen Midyad'ta oturan Yezidi aileleri ve şeyhleri de vardır( l 24).

( 1 24 ) Şeyh Boza Agiı gibi.

4 1

+­t ..ı

il 1

I ' ).'"\.""- n 8 3 " . :ı I'. ·----- ·..J ·.._

I --, / . · �:::: �.

\ ·

.._../ \ 1..· '·-. I • ./ ......J ·,_ . .. ,�, ' :.Eıı=.s . · ' ' cwfl'C'I' \ --�----- . '"'c_

- . "'

\ � . ./-- '·-·-·"" . . ? . -

· ... � . � -�- - -- - · -- ·t -� ,. S i i R T

\ ·�� _,.� \�-APOI� �:���t�- ;' "'"'•T - . _ .. . - ·, .· ·t·-·-. - · �

, ·: -...

· ' �·

• oK:··- .

, \ . . . , \ / . , � . · ' •'

I ' . -

. .. ..... ı . I O I L o.y

� /./ \ �··- � /· �'"" .'/

., -------, · " ·""- \ •·� ' ..,. . ./ " '\ / ' _,,-p c \ ' i ..... � ' --·

. . . __ _,......__...--.;;; __ , / •. ,...,,-·-·--\ _·/ --·-l _._/ '"�·"S..ue, ..

. , I . . • / s v ::. v E (,,. ..... / ./ /

/

A Y ezidilerin bulundukları ilçeler

� AROİN İ L İ

_._,.--·, ;� .. - "'-. 1

-�� · -.(-{

( _y

• y-// I R A K

/ YUZÔLCl.M.) KCY AOECX

ı2 750 IUT'2 720

MJl=°..:S '-"�rkez / 7 S.C2Q

•

•oy Jn 96J

&-, ' ·

,, ,( . _ .... ,,.

I

I I 1 ' J , ,,,�A. - ------ "

· -

s rl � § .-i ;:ı .o Q � QJ ,.., '.ti

( rl N QJ 1 ' l>1 ı ,�' � ' I '

Midyad'ta Yezidi yerleşim merkezlerinin i lçe merkezine uzaklıkları •

Köy ve Mezranın adı İlçeye olan uzaklığı (km. olarak)

Güven köyü 1 8

Oyuklu i l 1 5 .

Yen ice " 1 8

Çayırlı i l 1 8

Çörekli Mezrası 2 1

Koçan i l 15

2 . İdil ( *) Mardin'in güneydoğusunda bulunan İdil . M.Ö. 300 yı l larında kurulmuştur. İ lk adı

Arapça Zarih(Ekici) olan i lçenin adı. daha sonra Farsça Hazak(Cesur) olarak değiştirilmiştir. B ugünkü adı ise Orta Asya'dan göç ederek Mezopotamya'ya giden

Türklerden buraya yerleşen İdil adında bir Türk kabilesine izafeten. 1937 yılında ilçe olun­ca verilmiştir( l 25).

Mardin i l merkezine olan uzaklığı 125 k ilometre olan İdil'iıı 70 köyü ve 50 mezrası vardır. Nüfusu 45 bindir. B u ilçede Yezidiler yalnız bir köyde. Mağara köyünde oturmak­tadırlar. Bu köy Midyad ilçe sınırına çok yakın olup. Midyad-İdil asfaltı üzerindedir. B ura­da 680 Yezidi oturmaktadır.

Köyde din adamları yoktur. Köyün Midyad'daki Yezidi köylerinden bir farkı olmayıp hayvancılıkla geçinmektedirler. Köyde i lkokul vardır ancak diğer köyler gibi bu

köyde de elektrik yoktur. Bu Yezidi köyü Mağara'nın İdile uzaklığı. 52 kilometredir. Bu i lçe. 1 990 yıl ında il olan Şımak'a bağlanmıştır.

3. Nusaybin

Nusaybin yerle�im yeri i tibariyle M.Ö. 2300 yıllarına dayanır. Bu tarihl erde Sümerlerin 3. Ur sülfüesindeıı Kral Şulgi tarafımtan kurulan şehir. B abil Kralı Hamurabi zamanında genişleti lerek bağl ık. halıçelik anlamına gelen Aramis adı verilmiştir. Tarihte birçok defalar çeşitli isti lalara uğrayan şehir. kalelerle çevrilmiştir. Bu kalelerin bugün dahi

harebeleri mevcuttur. M.Ö. 1 500- 1 275 yılları arasında Güneydoğu Anadoluyu içine alan Huri Mitaniler'e de başkent olmuş, Kral Giges tarafından kral yolunun üzerinde bulu-_ nuşundan dolayı da büyük bir ticaret merkezi haline gelmiştir( 1 26).

44

(*) Bu ilce, 1990 yılında el olan Şırııak'a banlanınıştır. ( 1 25) 1967 Mardin İl Yıllığı, s. 22-23 ve 40. ( 126) Mardin İl Y ıllığı, s.3.

ı,,

' \ . \ . ' \

lı 1� \ 1 - � · • ' 1 I· tı 1 1 1 ı ( 1 \ - -- - , \� -! .( � ........ _ ..- �, J t · .\ : I \ .

. . . , .... ' 1 _ .... ... --, \

l

' \

1:--.i � � ' ı '

' -.. _ ,.

• <

\�\

"- ---

l ! . i ·J

1 1 1

I I I 1 I / '

1 1 1 1

· '

I 1 1 \

\e ! 'J ,1- 1---'.« ' : 'ı ' \ . ··ı . :. \ t _ L ı. ·\ 1 . � A •lt . ·ı� . l f ·: 1 i \ -:ı 1 � •' 1 . , . .. " . \ . \ 1 ; .,

' · · ' ı :\ . ' : . .

, . .. . ; '

\� � i "

\ H : \ ,

�; 1'I \ '·\· "'�\ ... i.. lı-ı ' ·• . 1 � ·, il ;·

' \ '·.J _ _ .. . 1·\ \ ' •\ . . . � ;ı .:" ·

JL.\ ; li � ·� \ \\

H ' \I

:L·']'

. i ' . . - --- I n

1-i aı ..-i P. • :o .!>I

'

M.S. 80 yı l ında Urfa. Siıryfüıl Abgar Krallığının eğemenliği altına giren şehirde bir ·• fakülte kuru lmuş. bu fakültenin dekanl ığına da aslen Nusaybin'li olan Mar Afram atanm ıştır. B u fakülte bir kilise olup. bugün dahi mevcuttur.

640 yıl ında Hz. Ömer zamanında İyaz b. Ganem tarafından fethedilerek İslam İmparatorluğuna katılan şehir. 1 5 15 yılında Yavuz Sultan Selim 'in Mısır Seferi sırasında. Osmanlı İmparatorluğuna katılmıştır( l 27). Cumhuriyetten önce olduğu gibi Cumhuriyetten

sonra da i lçe hüviyetini devam ettirmiştir. İsmi hakkıııda çeşitli görüşler vardı!'. M.Ö. 230 yılında Antimosya. Küçük Antakya

da den i len şehir. Arapça çifte nasipli anlamına gelen Nasibeyn'den türeme olarak Nusaybin deni im iştir.

Doğusunda İd i l ve Midyad. batısında Kızıltepe. kuzeyinde Mardin Merkez İlçe ile çevrili olan Nusaybin'in güneyinde Suriye sının i le bitişik olup bu ülken in Kamışlı İlçesi yer al ır. Yüz ölçümü 500 kilometre kare olup Cağ-Cağ lxll'ajı sayesinde. bu toprağın 70 bin dönümü sulanabilmekte ve pamuk ekilmektedir. İkl imi .kışları ı lıman. yazları ise Türkiye

ortalamasının üstünde sıcak ve kurak geçer. Kuzeyi bitki örtüsü olmayan çıplak dağlarla çevrilidir.

İ l merkezi Mardin'e 56 ki lometre uzaklıkta olan Nusaybin'de dört di l konuşul maktadır. Türkçe. Kürtçe. Arapça ve Süryanice. Arapça daha çok ilçe merkezinde konuşulur. Türkçe ve kürtçe herkesin bildiği ortak dillerdir. Nüfusu 70 bin olup kilometre kareye 14 kişi düşer. İki kasabası. 70 köy ve bu köylere bağlı 40 mezrası vardır.

Yezidiler burada 4 köyde : Kaleli. Güneli . Çilesiz. Değirmencik ile dört Mezrada : Selvitik. Börhök. Fıskın . Arpalida ayn olarak: B alaban köyünde müslümanlarla birlikte. Dibek köyünde ise Hıristiyanlarla birlikte oturmaktadırlar. Bu son köyde Hıristiyanlar çoğunlukta ise de muhtar Yezldilerdendir. B u köylerde toplam nüfusları 2963 kişidiL Kale­li köyünde mağaralarda da oturan Yezidiler yalnız hayvancılık yapmakta. diğer köy ve mezralarda ise hayvancılık ve ziraatı birlikte yürütmektedirler. Kaleli köyü hariç diğer

bütün köy ve mezralarda su ve elektrik. i lkokul ise hepsinde vardır.

c ı 27) İbid. s. ıo.

46

47

Nusaybinde Yezidi yerleşim merkezlerin in i lçe merkezine olan uzaklıkları.

Köy ve Mezranın adı İlçeye olan uzaklığı (km. olarak)

Kalel i Köyü 36

Güneli i l 28

Çilesiz i l 25

Değim1encik i l 30

Selvitik mezras1 3 1

Berhök " 27

Fıskın "

35

A rpalı " 33

B alaban " 21

Di lek " 30

D - Şanl ıurfa İlinde

Bu i lde Yezidiler yaln ız bir i lçede. V iranşeh ir ve köylerinde bulunmaktadırlar. 1 . Viranşehir Viranşehir. yerleşim yeri olarak oldukça eski bir tarihe sahip bulunmaktadır. B uraya

i lk yerleşim in M.Ö. 4000 y ı l larına rastladığı bilinir. Tarih i ipek yolu üzerinde olması ve cok veriml i ovalara sahip bulunması. bu şehrin ticaret ve tarım alanında Yukarı Mezopota­mya'n ın önem l i bir şehri olmasını sağlamıştır. Yerleşim yerinin önemi dolayısı ile zaman zaman saldırılara uğram ış. bu bölgede hüküm süren devletler arasırda el değiştirmiştir. Hi­titlerden İranl ılara. oradan da M.Ö. 1 63 yılında Romalılara bağlanmıştır. Hz. Ömer zaman ında İyfiz b. Ganem komutasında İslfim ordularınca zaptedi lmiş. 660-873 yıl ları arasında da Mardin'e. Hamdfüıi lere bağlanmıştır. 894 yılında Mu'tezid zamanında Abbasilere bağlanan Viranşeh ir. Mel ikşah zamanı nda ( 1 055- l092) Büyük Selçuklu Devle­tine bağlanm ışt ı r. Zaman zaman B i zans. Selçuklu. Arap. İran ve Artuklu lar arasında el değiştirmiştir . 1 030 y ı l ında B izanslı lara. 1 07 1 yıl ında Selçuklulara. 1 1 08 yılında Mm·din'e Artukl ulara. 1 202 y ı l ı nda da Musul Atabeyi Nureddin Zengi'ye geçm işti r.

Viranşeh ir. tarih indeki en büyük yıkıma 1 258 yı l ında Moğol İmparatoru Hulagü tarfıııdan uğram ış . 1 367 yı lında tekr;u· Mardin Artuklularına bağlanmış. 1400 yıl ında Timur tarafıııdan taş üstünde taş bırakı lmayacak şeki lde y ık ı lmıştır. Daha sonra Akkoyunlular.

48

""' \C

O İL M['llKUİ ..... • İl.CE MfllKEZİ • 1 uCAK MEJIKUİ

--.-il 5lflllll vt FlölAT llEHllİ -· - iLCE SiNiRi

IUc:A� SNRI - DE VlET SNlll VE 0.0.Y

OEVllT YOLU •

•

>

z

o

s

U RFA İLİ

• �

"

I' ..

• "'

il 1 .. "

'\ (_

--··-' s

l \-;,.ı� ) 7' . ( / . o " < ··- --. .. _,-· � . ·-· ··--· C- \

�Cc .. -· )

il

....... , �· ........ -·· � · -···-···-../..--·····

ff --:,� o u ç '-··"'-... _..-.. �

l y E

A Yezidilerin bulundukları. ilçeler

�

"

"'

""

Karakoyunlular. Araplar ve İranl ı lar aras ında el deği�tiren �elıir . I S 1 6 yıl ında. Yavuz Sul­

tan Se l im zaman ında. Osman l ı İ mparatorluğuna katı lmıştLr. Urfa 'nın en eski i lçeler inden biri olan Viranşeh ir. bazen Mard in 'e bazende Urfa'ya

ilçel ik yapm ıştır. Yukarıda görüldüğü gibi tar ih in bi rçok dönemlerinde isti lalara uğrayıp.

yakıl ıp yıkı ldığı iç in şehre harap anlam ına gelen Viran kel imesi eklenerek. V iran�eh ir ismi­

n in bundan dolayı veri ld iği söylenir. l 924 yı l0ında ilçe olarak Urfa i l ine bağlanmı�tır( ] 28).

V i ranşehir. Güneydoğu Anadolu Bölgesinin güney-orta kesiminde yer al maktadır.

Doğusunda Kızıl tepe ve Derik, kuzeyinde S iverek. güneyincle Ceylenpınar i lçeleri ve

batısırıdu Şanlı urfa merkez ilçes i i le çev il idir. Yüzölçümü 1 843 kilometre kare olan

V iranşehir in nüfusu 80 bin ol up, kilometre km·eye 43 kişi düşmektediJ. İ lçeııen büyük bir

kısmı ovudır. Düz ve oval ık arazi yapısı yüzünden tarıma elveriş l i arazi. ekil i ve d ik i l i top­

raklur oldukça fazladır. Yazları çok sıcak ve kurak. kışları genelliklt( yağışlı ve hafif karlı

geçen bir iklime sah iptir.

İ lçenin . i l merkezine uzaklığı 90 kilometre olup. 42 köy ve 42 ınezrası vardır.

Yezidiler bu i lçede 6 köyde: Bozca. D inçkök. Yaban. Oğlakçı. Altınbaşak i le 1 8 ınezrada:

Diktaş. Tepeyoll Yukarıkoşanlar. Aşağıkoşanlar. Çörekli . Çınarl ı , . Küçükaltınbaşak.

Soğanya, Koçar. H ırbıar'i. Üçgü l . I şıkl ı . Gezdik. Büyükçavuş. Aşağışölenl i . Yaprak.

Yukarıbağ ve Dirğen'de toplam 6307 kişi olarak oturmakta. çiftçi li k ve hayvancıl ıkla

uğraşmaktadırlar. B ütün köy ve mezralar ilçeye stabilize yollarla bağlanmıştır. Adı geçen

köylerin i lkokulu olup. elektrik ve suları vard ı r. 8 ev de Viranşeh ir i lçes in in Bahçel ievler

mahal lesinde oturmaktadır. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yaşayan Yezidiler arasında ekonom ik durum ları en iyi olan Yezidiler. bu bölgede bulunmaktadırlar. Burada

Yeiidlleriıı i lçe çapıııda olduğu giDi il çapında da saygınlık ve etk in l ikleri vard ır ( 1 29 ) .

Viraıışehi rde Y ezlcil ağası B i�;ır Ağadır.

50

( 1 28) .J 973 Urfa İ l Yıllığı, s. 88. ( 1 29) Bir örnek vermek gerekirse, Oğlakçı köyli sahibi Al i Yüksel, Viranşclıiri temsilen İ l

Genci Meclis Üyesidir.

Vi raıı�ehir'de Yezidi yerlc:; i ı ı ı ıııerkezleri ıı i ı1 i lçe merkezine olan uzaklıkları( l 30).

Köy ve Mezra n ın adı İlçeye olan uzakl ığı (km. olarak)

Burç köyü 7

Bozca " 25

Dinçkök "

1 7

A l t ı nbaşak "

1 6

Oğlakcı " 10

Yaban " 23 . .

Diktaş mezrası 1 5

Tepe yolu " 1 3

Yukarıkoşanlar " 1 9

Aşağıkoşanlar " 2 1

Çörekl i " 1 9

Ç ınarl ı " 1 5

Küçükalt ınbaşak " 30

Soğan ya " 25

Koçar " 32

Hırbıfirl " 1 0

Üçgül " 25

Dirgen " 27

Işıklı " 30

Gezdik " 20

B üyükçavuş " . 9

A şağı şölen l i " 1 6

Yaprak " 1 1

Yukarıbağ " 1 2 1

( UO) İ lçenin, köylere olan uzaklığı 1 973 Urfa İl Yı l l ığ ı , s. 89'daıi alınmış olup, ilçeııin .mezra­lara olan uzaklığı· tarafım ızdan maha l linde yaptığımız araştırma sırasıııda tesbit edil­m iştir.

5 1

1 \

\ '· \ 1 :

! \ \ \ ·,

1 '

• i:ı· · ;, ,-·# . ii - .. - -� .. ... ' _'.J �-.

\

ı-.x �F�

\ \

'

o•_

Sonuç Bu bölümde görüldüğü gibi Y ezidller. Güneydoğu Anadolunun dört ilinden Siirt'in:

B eşiri . Kurtalan. B atman; Diyarbakır'ın Merkez İlçe. B ismil.Çınar; Mardin'in Midyad. İdil, Nusaybin ve Şanlıurfa'nın Viranşehir ilçelerinin köylerinde 28 muhtarlık ile bu m uh­tarlıklara bağlı 33 mezrada toplam 24.309 kişi olarak yaşamaktadırlar ( 1 3 1 ) . Hemen hepsi ayrı olarak oturdukları köy ve mezralarda hayvancılıkla uğra�makta. Midyad ve İdil'dekiler hariç. toprağı olanlar z iraatla meşgul olmaktadırlar. Yine Midyad'dakiler hariç. bütün

. . Yezidi köy ve mezralarına stabi lize yollarla gidilmekte. bütün köy ve ınezrallannda ilkpkul bulunınaktadırb Köylerin elektrikleri de bağlanım� olup birçoğunda telsiz şeklinde posta teşki letı da vardır. Çok kazanıp a� yiyen Yezidilerin ekonomik durumları. yörelerindeki müslüman halka göre oldukça yüksektir.

( 1 3 1 ) Verilen bu sayı Temmuz-Ağustos 1985 tarihi itibanyledir.

54

TÜRKİYE YEZİDİLERİ NÜFUS DAGILI MLARI TABLOSU

İ Lİ İ LÇESİ KÖY ÜN YENİ ADI ı:: Beşpınar Nahiyesi <d .:3 Kunıkavak Köyli ..... Doruklu Köyli ::ı

� Yalınca Mezrası

Uğrak Kuşçuk uru

E- Ekinciler Mezrası o::: Uğurca

· - . ...... Yolkoııak · - ·= v:ı </)'> İkiköprli(Oturan yok) <l) Kuıngeçit o:ı

Meydancık Mezrası Oğuz Nahiyesi Onbaşı Mezrası Üçkuyular Deveboynu

I3atımııı Yolvereıı

e: Merkez Bahçecik ::::.:::: <ı::: Bismil Yas ince ı::o o::: Çınar G iirses <!'.'. >-

·es Güven

� Oyuklu >-. "'d Yenice

� Çayırlı Çörekli Mezrası Kocan Mezrası

z ldll Magara ·-cı Kaleli o::: Glineli <t'. :::::: Selvitlı Meznisı

� :o Çilesiz >-. I3erhôk Mezrası ro Değirmencik "' ::ı Fıskın Mezrası z Arpalı Mezrası

Baıniniın(Oturaııyok) *Balaban **Dibek

* M üslümanlarla birlikte karışık Yezidi köyleri.

** Hristiyanlarla birlikte karışık Yezidi köyleri

KÖYÜN ESKİ ADI Araıız Haıııduııa Koni serik Sevdik . T o p 1 a ın

Tahari Kallı ok İnnap Konık Hicri

Bozivan Dlişah Ş iıııis Şahsın Fakiran Geydlik

T o p l a nı

Cineri

Davudi

T o p l a ın

Bacın Taka Harapya Kefnas Deyvan

T o p 1 a ın

Ki vah

Efsi Gel lisoza

M uhuka Mezrası

Kol iken Sapanlı Mezrası Kunar

I3 irguriya Badib

T o p 1 a m

NÜFUSU 1 66 775 367 1 3 1

1 439

909 1036

550 5 16 492

6 1 1 3:2 447

1 :234 . 97

341 675

4806

4 1 8

348

1098

600

:2096

1 800 650

1 1 00 2 1 00 1 800 1 5 00

:2096 680

695 1:280

1 19 :233

95 85

387 56 85

:2963

Burç ........ 1 1 13 Diktaş Mezrası ........ -Bozca Hırbi Belek 338 Diçkök Gedcnasa 1436 Tepcyolu Mezrası 1 Tırtarık Karışık Yukarı Koşanlar Mez. Mozik Tamamı Aşağı Koşanlar Mez. Mozik " Çörekl i Mezrası Gede Osman " Çınarlı Mezrası Çecane " ı\ ltı nbaşak lshanlar (oturan yok ) 124 1 Küçük ı\ltınmbaşak Mez. Küçük İşhan Tamamı

<!'.'. Soğanya Mez. Suhaniye " u... Koçar j\1ez. Molla Koçar " � · -

Hırbi Ari Mcz. " :::::ı ..c ........

Q) Üçgül Mez. Mi nmiııilı " - ':/"...il .....l ı:: Dirgen Mez. Kori "

ro z � Işı k l ı Mez. Zevra " · -

<!'.'. > Yaban ( Kavşıkl ........ 288 vr Gezdik Mcz. Mozaııa ........

Oğlakçı (l'aımı m ) .... . ... 1545 Büyük Çavuş Mez. Hacı Zcyd Karışık Aşağı Şiilenli Mesz. Aşağı Akmazot Tamam Yaprak Mez. Kcrmiçcm il

Yukarıbağ Mcz. Kcrmicilya il

Kayıtlı olup oturulmayan Köy ve Mezralar. Güzlek Annabi Yok Anıt Mezrası Kcrmcziyaret 4 Başköy Mczrası ........ 35 El gün Atşana Yok Yoğım l ı Mezrası Novfcli ( Karışık ) 142 Konakycri Tclcafcr ( Karışık l 171 Babçelicvler :\-talı. Kale 10 Hane

T o p 1 a m 6307

YEZİDİLERİN VİLAYETLERE GÖRE NÜFUS DAGILIMLARI

SİİRT ( B eşiri, K urtalan, Batamn) 6663

DİY A R B A K I R ( Merkez, Bismil, Çınarı 2096

M ARDİN ı Midyad, !'\ usaybiıı, İddil J 9243

ŞANLIURFA ( Viranşehir) . 6307

G E N E L T O P L A M 1 24.309

55

111. BOLUM YEZİDİ İNANÇ VE İBADETLERİ Yezidiliğin. Yezidilerin bugün yaşadıkları bölgede. eskiden yaşayan birçok dinlerin

etkisi altında kaldığı söylemekte ve hatta onların karışımı bir din olduğu. yaşantılarından da ortaya çıkmaktadır. Örneğin : iki tanrı anlayışında (Allah-şeytan) Zerdüştlüğün: tenasuhu kabul ettiklerimden dolayı Sabiliğin: ölü gömme. rüya tabirleri ve dini ayinlerden dolayı Şamanizmin; Melek Tavus diye horoz şeklindeki putlara saygı göstennelerinden dolayı Putperestliğin: güneşi ay'ı ve yıldızları yüceltmelerinden dolayı Mecusiliğin. şarap içmeleri ve sarhoşluk veren şeyleri helfil kabul etmelerinden dolayı Hıristiyanlığın: hayvanların ke­

silmesi ve beslenme ile ilgili hükümlerinden dolayı Yahudiliğin: sünnet. oruç. kurban. hac. mezarlar üzerine yazılan İslami yazılardan dolayı İstilıniyetin: mezhebin gizli vasfı. vecd ve birçok sufi şeyh lere saygılarından dolayı da SGfi-Rfifız'iliğin tesirinde kaldığı iddia edilmek­tedir( 1 32).

A- Yezidi İnanç ve İbadetleri Hakkında Edinilen ilk bilgiler l

Yezidi inançları hakkında ilk defa derli toplu bilgiyi Osmanlılar Devrinde S ultan Abdülaziz zamanında 1 289/ 187 2 tarihinde öğreniyoruz. B u zamanda "Kurra Kanunu" gereğince her taraftan Osmanlı ordusuna asker toplandığı sıralarda, Musul'un Şeyhan nahi­yesinde oturan Yezidilerin, m üslüman gruplar adı ile askere alınmalarına teşebbüs edildiği sırada bu çağrıya uymayanların üzerine Sultan Abdülaziz. Yezldllerin Musul ve çevresinde askerlik görevlerini yerine getirmelerini sağlamak amacı ile İstanbul'dan Albay Tahir B ey'i görevli olarak gönderince Yezidiler: "İslfim milletinin askeri ile birlikte askerlik yapmamak ve asker olmamak" için o zamanki Bağdat Valisi Vezir Rauf Paşa aracılığı ile devlet ma­kamlarına bu isteklerini duyurmak üzere Emirlerini. Şeyhlerini. Pirlerini ve Muhtarların ı gönderirler( l 33) . Osmanlı yönetimi ile yapılan uzun münakaşa v e pazarlıklardan sonra Yezidller. askere alınmadıkları takdirde bedellerini tamamen ödeyeceklerine dair yazılı bir belgeyi-sözleşmeyi:(taahhütname). Arapça. Farsça ve Fransızca dillerinde düzenlenip. başkalarına yaymaları da yasaklanarak. Yezidllerin Eıniri Hüseyin Bey. büyük nüfus sahibi

iki Şeyh ve onbeş muhtar Şeyh imzalarlar. Bu sözleşmede. neden Osmanlı ordusunda asker olmak istemedikleri hususunda Yezidi inanç ve kurallarına dair ondört madde yeralmak-

( 1 31) Bu konuda geniş bilgi için bkz. Gueriııot (M). Les Yezidis, RMM, Ağustos 1908, c.5, s.583; Mustafa Nuri, a.g.e, s. 1 7- 1 8; Zurayk (c.K), İsmail Bey Çöl'iiıı el-Yezidiyye Kadiınen ve Hadisen, Beyrut, 1 934, adlı kitabrna yazdığı öıısöz. s. 9.

( 1 33 ) M ustafa Nuri, a.g.e, s. 53-54; Abbils el-Azzavi, a.g.e, s. 1 59- 160

57

tadır. B u maddeler bizlere Yezidilerin inan�· ve esasların ı tarihte i lk defa bir yazı l ı belge olarak göstermektedir.

Bu maddeler ve içeriğinde ileri sürülen ınazaretler şunlardır;

1 . Kadın-erkek. büyük-küçük bütün Yezidiler N isan. Ey lül ve kasım ayı başından so­nuna kadar yılda üç defa Melek TavGs'un heykel in i z iyaret etmek zorunda(i ırlar. Bu kural la­ra uymayan .Yezidiler kafir sayıl ı rlar.

2. Her Yezidi yı lda bir defa Şeyh Adl'niİı türbesini 1 5-20 Eylül arasında ziyaret etme­si gerekir. Bu görev i yerine getiııııeyen kafir sayılır.

3. Her Yezidi kend isini herhang i bir Müsl üman ın . Hıristiyaı1ın ve Yahudiııin göreııı iyeceği bir şeki lde. güneşin doğuş t_arafııı ı Melek TavGs'a kmşı secde .etmesi gereki r. Bunu yapmad ığı takdirde kafir olur.

4. Her Yezidi. lıergün kendisini doğru yola sevkedenin veki l i olan Şeyhinin yahut Pirinin e l in i öpmek zorundadır. B unu yapmadığı takdirde kafir olur.

5 . Heraıı için bir Yezidin in . bir ıııüslümanın namazda "EGzubil lahimi neşşeytanir­raclm" diyerek EGzu Besmele çektiğini duyması muhtemeldir. Bunu duyan bir Yezidinin " Haşa" demesi ve EGzu besmele çekeni öldürmesi . bunu yapmadığı takdirde kendi kendisi­n i öklüıınesi gerekir. Bunlardan birini yapmazsa ki\fir sayı l ır.

6. Bi r Yezidin in ölüm aıı ı ııda yan ında uhrevi kardeşi. Şeyhi veya Piri bulunması ve ona şu telkini yapması gerekir: "Ey Melek Ti\vGs'un kulu ! Melek Tavfis'un dini üzerine öl. başka din üzerine ölme. Eğer biri ge lir de sana derse ki : Sen İslfını. H ıristiyan veya Yahudi dini üzerine öl . sakın kabul etme. Mabudumuz Melek TfıvGs'dan başkasııı ı tanıma ve tapına. Taparsan kafir olursun" .

7. Yezidi d in ine mensup herkes bereket olarak Şeyh Adl'nin türbesinden b i r m iktar toprak evinde bulundurup. sabahleyin ondan bir pmça yemesi. ö lürken de yan ıııda bulun­durması gerekir. Bu durumu gözetmezse kafir olur( l 34).

8. B i r Yezidini n orucunu başka b ir yerde değilde kendi mahallinde tutması gerekir. Çünkü hergijn sabahleyin oruca başlaması ve Şeyhinin. Pirinin evine giderek orada akşam vaktine kadar orucuna devam etmesi ve onların kendi elleri ile sundukları . kutsal saydıkları şarapla orucunu açması gerekir. B unu yapmazsa kafir olur.

9. Yezidilerden b iri . Yezidi memleketinin dışına yolculuk yapar ve orada bir yıl kalırsa k;msı boş olur. başka kadınl ada evlenemez. Eğer başka kadınla evlenirse kafir olur.

1 0. Yezidinin ahiret kardeşi veya ahiret kızk;u-deşi ona yeni bir elbise dikerse. bu elbi ­seyi ahiret kardeşi veya ahiret kız karde�in i ı\ kendi eliyle giydirnıesi gerekir. Eğer bunu yapmazsa veya kendisi kendi kendine giyerse kafir olur.

1 ! . B ir Yezidi kendisine yaptırdığı gömlek veya elbiseyi giymeden önce Şeyh Atffn in yanındaki nı ubarek suya-zeınzeıne-battrnıası gerekir. B unu yapmadığı takdirde kafir ol ur.

58

( ! 34) Hac zamanında toprağı yuvarlıyarak yapılan ve hacılar ıarafıııda kapışılan bu ıoprağa "Bcrnııa veya 13arnııa" denir. Abdurrazôk cl-1 !asan!. a.g.c., s . .58.

1 2 . Kes_i n l ik le hiçbir Yezidin in ipek e lbise giymesi yasakt ır. B i r Müslüman ın . bir Hıri stiyaıı ı n . b i r Yahudi ı ı in veya ba�ka bir inin tarağı i le saç ın ı taraması. ıra� mak inesi i le

baş ı n ı t ı ra� etınesi(traş olmas ı ) yasaktır. Şayet zaruret hal inde bunları k u l lanmaya mecbur ol ursa . Şeyh Adl' ıı in türbesin�leki su ile yı kaması gerekir. Aksi halde kfifi r olur

1 3 . H içb i r Yezidi Müsl üınan l;mı ait olan tuvalet lere g i remez. banyoda y ıkanamaz. �1üsl üınan ı ıı su içti ğ i kabını veya başka kablar ı ıı ı kull anamaz. B unun aksi bir davraıı ı ş

küfrü gerekti r ir. 1 4. Yezidiler yedi kleri yemekler bak ını ından M üslüınan l anlan da farkl ıdırlar.

Örneğin: Bal ık . horoz. gey ik. tavşan . kabak. bamya. fasulye. börülce. lahana. marul gib i yi­yecekleri yemezler. B unları yemek hrn-;ıındır( l 35)

Yezidiler bu duruııı lar ı ıı ı Osman l ı Hüküınetine bi ld irip bir m iktarda vergi verince Albay Tah ir Bey askerl ik yapm amalarına razı olur. B unun üzerine askerl ik çağına gelen her

Yezldl'ni n askerl iğine karş ı l ık " bedel" olarak 1 00 l ira vermesi kararlaştır ı lır. 1 872 de yapılan bu taahhütnamen in . yazarı bel l i olmayan ve aşağıda ismini verdiğim 1 887 de yazılan Süryani eserine göre o güne kadar bu şekilde devam ettiği bu tarihten sonra bu du­rum un daha ne kadar sürdüğü b i l i n memekted ir .

Em ir. Şeyhler. d iğer din adam ları ve 15 Yezidi Muhtarladından( l 36) oluşan o günün seçkin bir delegeler topl u luğu i le i mzalanarak. neden Osman l ı Ordusunda ınüslümanlarla

b i r l ikte askerl ik yapamayacaklarıııı dini esaslara bağlayarak i leri sürmelerinden. Yezidi

inanç l <m . t;u-i h te i l k defa derli topl u bir arada görül ür.

B unl <u-: " Yezidilerin her y ı l Eyl ü l . Ekim ve Kas ını ayları boyunca S incar'a Melek Tfıvı'.is'un

heykel i n i ziyarete gitmelerin i n mecbur olduğu. y ı lda bir defa(öınründe bir defa o lacak ) 1 5 -20 Ey lü l)rn·i h leri arasında Şeyh Adl'nin mezmııı ı z iyarete g itti k leri . güne� doğm·ken . başka din mensuplarına görünmeden. güneşe karşı dönerek Melek Tavı'.is'a seced ettikleri . hergün Şeyhlerin in ve Pirlerin in el leri n i öpmek zorunda olduklarım. bir Müslümaıı ın namaz kı larken "eı'.izu besmele" çekmesin i duyan bir Yezidinin buna tepki göstererek "haşa" deme­sin i . ölüm anında bir Yezidinin m utlak surette yaııında Yezidi bir din adamının bulunarak (Şeyh veya Pir) ona telkin yapması gerektiği. Şeyh Adl'nin mezarındaıi b i r m iktar toprağın (beratta) yanlarında bulundurulması gereKtiği ve ölürken mezarına da konduğu. oruçlarını kendi yörelerinde tutması ve �arnp ile bozması grektiği . bir yı ldan fazla aileden uzakta kal-

( 1 35) B u aıı t la�manııı el yazmasıııdan ilk defa İngilizceye çeviren E.G. Ilrown'dur. Bkz. P;my, Six montlıs in a Syriaıı Monastery, Londra, 1 895. s . '27'2-'273 ve Isya Joseph, Yezidi Texts, AJSL, c.XXV, 1 909, s. '244-'247, İbid. Devi! Worship, Iloston, 1 9 1 9 , s . 77-8'2; Arapça olarak: Tercüme es-Süıyaniyye .. ,s . 30-34: Isya Joseplı , Yezidi Texts, s . 1 0 1 - 106. Fransızcası için: F. Nau, a.g.e., s. 168- 1 7 1 : İtalyancası için: Furlani, Testi Religiosi dei Yezidi . 8ologne, 1 930, s . 9'2- 1 02 . Türkçesi için: Y .Z. Yörül<an , Müslümanlıkta Dini Tef­rika. Ders Notları. Ankara, Trs., s. 1 35- 1 36.

( 1 36 ) Bu anl la�maya imza koyan Yezidilerin isimleri için Bkz. Nau ( F). a.g.c., s. 1 7 1

59

malarının haram olduğu. kalırsa hanımının kendisinden boş olduğu ve bir başka Yezidi i le de evlenemiyeceği . yen i d iktirdiği veya aldığı elbisesinin ahiret kardeşi veya kızkardeşi

tarafından giyd iri lmesi . g iydiri lmeden önce bu elbisenin Uileş'teki Şeyh Adi'nin mezarı yanındaki suya-zemzem suyuna batırıldığı. ipek elbise giymenin. yabancı din mensup­ların ın tarakları i le taranmanın . traş makinası ile başlarını traş etmelerin in yasak olduğunu. eğer-zaruret hali nde bunları kul lanması gerekirse mutlaka Şeyh Adl'nin mezarı yarnndaki zemzem suyu i le yıkanmasın ın gerekli l iğ i . Müslümanlara ait tuvaletlere gidem iyeceğ i . ha­mamda yıkanamıyacağ ı . müslümanların içtiği kaplardan su veya benzeri içecekleri

içemiyeceği veya müslünıan lara ait olan bir malzemeyi kullanamıyacağı. ayakta iken küçük tuvaleti yapmanın. oturarak elbise giymenin de haram olduğu gibi. yiyeceklerden de balık. horoz. geyik. tavşan. bamya. fasulye. börülce. lahana. marul gibi bazı sebzelerin de yenme­sinin haram olduğu görülmektedir( 1 37)

B- Yaratıhş Hikayeleri

Yaratıl ış ve türeyiş. Yezidilerin. anlatırken en çok zevk duydukları kutsal bir hikaye­dir. G ünümüzde. Irak'ta. S incar dağındaki merkezleri ol ; ın L :ıle�'de tek nüsha olarak sak­

landığı söylenen kutsal kitapları Mushaf-ı Reş(Kara kitap ! otuzü<; ayet(Gavl ) halinde olup

bu i nancın esasın ı anlatır( l 38). Dört-beş yapraklı olan �ııı kitap. hugiin Türkiye'de yaşayan Yezidilerden h içkimsenin el inde yoktur. Yezidiler. ancak bu kita b ı n ayetleri n i ezberlerinde

. yaşatıyorlar. B u k itaba göre Allah önce bir inci yaratır. sonr;ı d;ı .-\ngar veya Engar( 139) adlı bir

kuş yaratarak. inciyi kırkbin sene bu kuşun üzerine kor. Ondan sonra haftanın yedi gününü ve bu yedi günde de hergün bir tane olmak üzere yedi melek yaratır. Şöyle ki: Allah i lk önce pazar gününü ve bu günde de birinci büyük melek olan "Azrai l" i yaratır. Bu. onlara göre "Şeytan"dır. Bu melek Yezidiler arasında "Melek Tavus" diye geçer. Pazartesi gününü ve bu günde de "Derdfü l " i yaratır. Bu da Melek Şeyh Sin dedikleri Şeyh Hasandır.Salı gününü ve bu günde de "İsrafi l " i yaratır. Bu da günaş meleği Şeyh Şems denilen Şeyh Şeınseddlndir. Çarşamba gününü ve bu günde de "Mikfül " i yaratır. B u da Melek Şeyh Ebu Bekirdir. Fakirlerin ruhlarını alan olarak bilinen bÜ meleğe Yezidiler. ik ince Azrfül de der­ler. Perşembe gününü ve bugünde de "Cebrfül" i yaratır. B u da Melek Şeyh Seccftdindir. Cuma gününü ve bugünde de "Şennfül"i yaratır. Bu da Nasuruddindir. Cumartesi gününü

60

( 137) Haram yiyecekler, yezidllerden bahseden bütiin makale ve kitaplarda bazı farklarla geçmektedir. Yine de Bkz. Guerinot, a.g.e.,s. 62 1 -622; Abdurrazzak el-Hasan!, a.g.e.,s.44; Lescot (R), a.g.e.,s. 77; Menant (M.J), les Yezidis, Paris, 1 892, s. 66. İnfira, Yasak ve Haramlar, s. 90.

( 1 38) Bu kitabın tam tercümesi için, Bkz. İnfira, s.75-78. ( 1 39) B u kuşun adıııı muhtelif şekilde yazanlar vmdır. Krş: Browne, s. 377 ve A. Hasan!, s.40,

angar; Bitıner, s. 24 ve A. Azzavi, s. 1 88. aııfar; İsmail Bey Çöl, s. 1 0 1 , el-Fakır; ve P.Halife,s.586, atgar şeklindedir.

bugünde de "Nevrfül-Nurfü l" i yaratır. B u da Melek Fahreddin . Aydır. Sonra Allah i lk yaratığı Melek Şeytanı bu meleklerin başına başkan yapar. Bu meleklerin hepsi Allah'ın

zatından ruhlar. nurundan varlıklardır. Ezell olup Allah ' ın kanunlarının uygulayıcılarıdırlar ( 140).

Bu müddet iç inde Allah inci iç inde oturmaktadır. Yedinci günde iç inden ç ıkar( 1 4 1 ) .

bütün melekler etrafın ı kuşatarak onu tesbih ederler. Ancak, adı sonradan Melek Tavus

olan şeytan. d iğer meleklerin başına başkan olunca. Allah'a karşı gururlanır. Bunun üzerine Allah onu cehenneme atar. Orada yedibin yıl kalır. Bu ]Jıüddet içinde şeytan. bu hareketin­den dolayı pişmanlık duyar ve çok ağlar. Bu ağlaması i le ıııaydana gelen gözyaşlarından yedi büyük küp dolar. Sonunda Allah Şeytan' ın pişman olmasına. af dilemesine ve ağlamasına acıyarak. affeder. İşte bu sırada diğer meleklerin bunu kıskanarak ayıplamaları ve yermeye kalkmaları üzerine. Allah onları bu hareketlerinden menederek. şeytana yen i­den eski i t ibarını vermek suretiyle diğer meleklere başkan yapar. İ smini de değiştirerek " Melek T:"ıvus" adını verir. Gözyaşları ile doldurduğu yedi küp de Şeyh Adi 'nın yer­yüzündc ı ı , l i \ ı ı lişüne kadar cehennem ateşin i söndürmek için cehennemde saklanır( l 42). Başka bir 1 1 1 ; ıyete göre de cehennem ateş in i söndürür (l 43).

1. Dıı ı ı � aıun yaratılışı

B uııd ; ı ı ı sonra Allah yeri. göğü. güneşi, ayı. vahşi hayvanları ve yırtıcı kuşları yarat­ınaya yiiıw l ı r . Bu sırada her melek kendi yeteneklerine göre birşeyler yapmaya koyulduk­larında. s ın ı nda büyyük inci bulunan Angıır kuşu göıiinür. Meleklerden Fa�reddin kuşa bağırınca. haykırmasının şiddetinden i nci parçalanır. İnciden sular çıkar. ortal ık deniz hali­ne gelir. Allah duruma derhal müdahale ederek Melek Tavus'u füemin dört köşesine ,füzenleıııek" üzere gönderir. Ortalık yatışınca da bir gemi yaratıp bu gemide bin sene

geziı; dolaşır. Sonunda gemi U\Ieş'e gelerek orada durur. Allah burada iskan eder. Melek

Tfıvus. Melek Fahreddiıı i n bağırmasından parçalanan incinin kabuklarım getirir. B unlardan bir parças ı yerin alt ına. b ir pıu-c;ası da gökyüzüne yerleşti rilir.. G üneş. ay ve y ıldızları

gökyüzüne yerleştirirken. kabına i şlen i r. Allah bu s ırada yeryüzünde de ağaçları . bitki leri . dağları ve ırmakları yaratır.

2. İnsanın Yaratılışı

B undan sonra Allah melekleri toplayarak. insaııoğlunu-Adem' i yaratacağmı . bundan yeryüzünde bir m i llet yaratacağın ı . yaratacağı bu ıııiletiıı Melek Tavus'a hürmet edeceğin i söyler. Sonra Allah'a ibadet ederler. Sonunda Allah onları Melek Tavus'a tesl im ederek

Kudüs civarında yeryüzüne iner. B ir ad ı da Cebrail olan Melek Tavus, bu otuzbin meleği

( 1 40 ) Tercüme es-Sliıyaniyye . . , s . 4 1 -48; Mehmet Şerafeddin, a.g.e. s. 1 3- 1 8; Abdurrnzzak el llasanl, a.g.e., s. 40-42; Keyl:lnl (S.MJ, el-Milel ve'n-Nilıal. c.2, Zeyli , s . 35; Siouffi (M .N), Notice sur la Sccte des Yczidis, JA, Ağustos-Eylli l , 1 882, s. 252.

( l 4 1 ) Yezidi din kitabına göre, dinlenme günü cumartesi olup, çar�amba dini bayramdır. ( 1 42 ) M ustafa N uri, a.g.e., s . i l ( 1 43) Clıabot (J.Il ), Notice sur lcs Yezidis. JJ\. Ocak-Şubaı 1 896, s. 1 2 1 .

6 1

bırakarak Al lah ' ın bulunduğu yere ko�ar .Al lalı ondan diirt �ey getirmesi n i i ster: Su. toprak .

ate� ve hava. Melek Tfivus bunları hemen get ir ir. Adem bu mal zeıııenğn karı �ı m ı i le v ücut

bul ur. A l lah i lfihi giicü i le ona can ve ruh verdikten sonra. Melek Tfivus'a Adem'i cennete yerle�tirmes in i. orada her�eyden y iyebileceği halde "buğday"dan yememesini tem bih eder.

İ �te bu s ırada Melek Tfivus " �eytanla�maya" ba�lar. Al lah ' ın huzuruna ç ı karak: " Bana

h ürmet edecek bir top l umun kendis inden çoğa lması için Adem' i yaratt ın . Ama yasakl ad ığ ı ıı

bu meyveyi yemezse nas ı l \'Oğa l ı r ( 1 44)'? der. Al lah' ın böyle bir ba�vuru kar�ıs ıııda Melek Tfivus'a verd iğ i cevap Mushaf- ı Rq'in onsekizinc i ayet inde " E m ir ve kom utay ı bu konuda

sana bı rakt ı m ... " �ekl inded i r. "Ne yaparsan yap . . . " anlamına gelen bu üstü kapal ı ııı üsaadeden sonra Melek Tfivus ( i yice �eytanla�ın ı � b i r halde) Adem'e gelerek buğday

iizerine övgü �ek l i nde uzun bir nu tuk �·eker ve ard ından da sonı r: " B undan yed in m i '?" ' Adem buğdaydan yemes in in A l lah tarafından yasaklandığın ı d i l i n i n döndüğünce an lat ır.

Ama Melek Tavüs ne yapar. yapar Adeııı'e buğdaydan yemes ini sağlar. Bunun üzeri ne Adem' in karnı � i�er. ya n i tuvalet ihtiyac ı ortaya �· ı kar. Melek Tüv Gs da onu tutup yeryüzüne

atar. Oyuna geld iğ in i an layan Atlem. h iddet inden yerden bir ta� a l ıp Melek TavGs'a atm;ıi-.

ister. Fakat cen nette ta� olmad ı ğ ı iç in yüzüne tükiirür ve "Şeytan" diye bağ ırı r( 1 45). B iiyleçe Adem d ünyaya i ndikten sonra gökten bir ku� inerek gagası i l e Adeııı ' i n vurn­

duna bir del ik (makat) açar da rahatlar. Ama yüzüne tükürdüğii iç in Me lek Tavus on; ı

küser. O da böyl ece yüzy ı l tek ba�ı ııa yal nızl ıktan ağlayıp durur. Adeın ' i n bu yalnızl ıktan

gözyaşları göl lenmeye başlayı ııca A l lah merhamete ge l i r. Melek Tfivus'a. onu yal n ı zl ıktan

kurtarmak iç in . Havva'yı yaratmas ın ı emreder. Melek Tavus da Adem'in sol koltuğunun a ltındak i kaburgadan ( 1 46)- Havva'yı yaratır.

Bu olaydan sonra aMelek Tavus bu i kis inden kendisine hürmet edecek bir top l um i s­

teyince. " ne yapanla çoğal ı rı z " sorusunun cevabın ı aramaya başlarlar. Sonunda her ik is i de

hayvanl;u-ı seyrederek bazı tesbi t ler yaparlar. Nası l olduğunu anlar larsa da bu defa "çocuğun kime a i t olduğu kon usunda" ınünaka�aya tutu�urlar( 1 47) . N ihayet ik is i de ayrı

62

( 1 44 ) M uslıaf-ı Re�. fiyeı . l 1 - 1 8 . ( 1 4.'i ) Yezidilere giire l'vlclek TfivQs'un b u duruııı kar�ısında h iı; halası yokl llr. J\deııı buğdayı

yeıneyebi l i rd i . l'vlclek onu zorlamad ı . l'vlclek T;'lvfıs. kendisim: itaat edecek bir topl umun eennet le iireyeıneyeceğiıı i bi l iyordu . Anw bundan Adeııı ' in haberi yoklu . Onun için o ıaıııan bunu an l ıyaıııaını� ve ismini bozarak ona "Şeytan" diye lxığırııı ı�l ır. B undan dolayı biz hu kelimeyi ku l lanmaktan ho�lannıayll. Kul lanan da giinaba girııı i � say ı l ır. 11 u kel imeyi kar� ını ızdaki birisi kul lan ırsa da tepki giisleririı . . S iz in isminiz Kemal olsa, "Kelo" desek ne kadar doğru lıir hitap olursa, hu kcl iıııede. bize göre. o derece yanlı� ve saygısıı lıir h i lapnr.

( 1 46 ) Bu hiküyenin Siiryaıı i d i l i nden i lk defa Fr;ınsı1.caya lerciiıııesi için, Bkz. Clıabol ( M .J .Bı . Notice sur !es Y bid is . JJ\, Ocak-Şubat, 1 896. s. l 18 .

( 1 4 7 ) 11a�ka bir rivayette Adeııı i le l lavv;ı arasıııda "çocuğun bahadan ııı ı'? anneden nı i? nıeyd;ı­na geldi�i" �ekl i nde bir larlı�ıııa ağız kavgasıııa diinii�iince Cebıfül gelerek soruna son vermek iç in Adem ile l lavva'n ııı a l ııı larıııdan birer ııı iktar kanın , birer testi içerisine akı tı lmasın ı tavsiye e tmesi iiıerinc onlar da böyle yaparlar. Bkz. Terciime es­S iiryfiııiyye . . . ,s .:2; l'vlustafa Nuri , a.g.e.,s. 1 2- D.

ayrı "tohum ları n ı " h i rer testiye l\oy;ıral\. test i leri n ağızları n ı da l\apatır lar ve beklemeye

ba�larlar. G ü n ü m üzde gel i�ııı i � ii l l\eleri n l\ l i n i l\ leri nde "tüp bebe!\" d iye ad l and ırd ı Uı rı tari­

h i n i lk doğan tüp bebeği . Yezidi i nanc ı na giire o zaman dokuz ay son ra bu testi l er i n b ir in­

den . Adem' in testi s inden b ir erkek ve b ir k ız çocuğu olaııık iizere i k i çocuk ç ı kar. Erkek

çocuğu Şeh i d b. Cerra( 1 ..J.X ) . l\ ı z çocuğu Merceın - i N isfiıı( 1 ..J.9) 'd ı r. B u n ların birbirleri i l e ev­

leml i r i l mesi nden i l k ı;oc uk ları Yezd:1n (Ezdfi) . bunun oğ l u Merc - i M i rfin. bunun oğl u Sabur bunun oğl u Nuh ve Nuhun üç oğlu S is. Anu� ve l'vların i�'den buğiinkii Yezidi ler meydana

gel ir( 1 50). Havva'n ı n test is inden i se ağzına kadar ha�eret ve pis koku çı kar. Havva h ırsından

ağlar v e Adem'e küser. B arı �ma ları ve hemen ardından cinsi temasta bulunmaları da y ı l lar

al ır. Sonunda Adem ve Havva'dan ik iz doğarak y iizkı ıüliirt \'Ocuk meydana gel ir. B u n ları n birbirler iy le evlend i r i l melerinden nesi l leri çoğal ı r. B un lardan da Yahudi ler. H ır ist iya n la r.

M iis lü ınan l ar ve diğer d in mensupları i le m i l letler meydana gel i r.

Yezidi kaynakları bu h ikayen in sonunda birbirleri nden farkl ı sonuç l ara bağ la n ı r. B ir

k ı s ı m Yezidiler ( Mard in 'dek i ler) üremeni n h i kfiye fas l ın ı yul\anlak i g ib i anlat ı rke n . bir

kısmı da (S i i rt bölgesi ndek i ler). testiden ı-\deııı ' in bir \'Ocuğunun dünyaya ge ld iğine onun ad ı nı n da Şeh i d b. Cerra olduğunu. Atleııı i le HaV\'a 'n ın çocu l\ları n ı n sayıs ı yetıı ı i � ik i 'ye

u la�t ığ ında d iğer \'Ocuk ları n saf ı rl\ olması öze l l iği nden dolayı Şehid b. Cerra'yı l\ ıskanarak

ii ldürnıeye karar verdik l eri ni an latarak. onların c i nayet plfüıı yapt ı kları gece Melek Tüvus ;"ı ı ı iden gelerek heps i n i n ağzına kanad ıyla dokunıııu� ve ertesi sabah gözlerin i a\·tık larıı ı da

herbir is i ba�ka b i r d i l kon u�Lır o l m u�lard ır. Böy lece Şehid b. Cerra 'n ın konu�tuğıı d i l " saf dil ( Künçe) " olu rken d iğer çocuklar da ba�ka m i l letleri tem s i l eden d i l lerle konu�mayiı

ba�lam ı� lard ı r. İ�te bu olaydan dolayı Yezidiler yetıı ı i � ik i m i l let in kendi ler ine d ii�man

olduğunu. bunu da tab i i kar� ı lad ı k larını söylerler.

3. Tufan Hika)'esi

Yezidilere göre ik i tufan v;ırd ı r. B ir is i Nuh zaman ında. i k inc is i i se bundan çok sonra.

yezlcll m i let ine isyan eden bütün insanları suda yok etmek iç in olııı u�tur.( 1 5 1.) . ( 1 48 ) R ivayete giire l lavva. Adeııı ' in yokluğundan faydalanarak dokuz ay sonra kend i tes t is in i

ac;:ır. İç inden lıa�crct ve pis koku �·ı kt ığını gi\riir. ı\dem'in test isini açar, içinden inci gibi parlak ve gliıel h i r erkek çocuğu olduğunu giirdiiğü sırada ;\dem de oraya gelir. 11u duru­ma kıt.an l lavva iilkesinden ve k ıskançlığından testiyi e l inL' alarak sallar. Adem m iidalıale ederek test iyi e l i nden al ır. <.�onığun kolayca çıkması i�· in de testiyi k ırar ve çocuğu çıkartır. Ancak 1 lavva 'ı ı ı ıı testiyi hu.la s;ıllaııı;ısıııdan, çocuğun di1.leri parçalaııır. İ� te lıuııdaıı dolayı bu çocuğa Şehid b. Ccrra adı veri l i r. 11u çocuğun , daha soıır;ı Cebrüi l tarafından getiri len b i r Cennet l l urio.;i i l e evlendiri lmesi nden huglinkli Y c:ridikr meydana gel ir. 11kz. S ioulli ( M . N l. Notice sur la Sectc de Yezidis . . J . ı\. 1 882, c . XX. ' · 259-260; G uerinot ( /\ ) , Lcs Yezidis. R f'vl M . 1 ')08. c. V. '· 586.

( 1 4')) 11u tes t i çocuğu Şehid b. Cerra. f'vlelck T:"ıvCıs'un kaıwdıııdan yara t ı lan l'vlcrL·enı- i N is;ln adlı bir cennet l l ürisi i le evleııdiri lml'k suretiyle Yezidileri n bu siihl lcdcıı geldikleri söy len ir. 11kl. M ustafa N uri . a.g.e, s . 1 3 : G ucrinot ( ;\ ). Yeziclis. IUvll'vl. 1 908, L'. :'i, s . 586.

( 1 50) 11 u h ikayeyi l\fo,rd in ' in N usaybin k:ızası lkrlıiik köyiindc oturan Y cl'.!d! Şey h i Tcto Scn­l·ar'd;ın duydum. Ayrıca bk:r. M . N uri , a.g.e, o.; _ I .� .

( 1 :'i 1 ) !\bdurrau:"ık d-1 lasani, a .g.e .. s. 28. n . 1 .

63

B irinci tufanda gemi . Yezidi �eyhlerinin köyü. bugün Irakta Sindlr dağlarında Ayn es - Sufna köyünde durur. Bu tufanın sebebi . yezidi olmayanların birbirleri i le alay etmeleri­dir. Bu tufanda gemi Sincar dağın ın başıııa ulaştığında bi r taşa çarpar ve delin ir( l 52). Nuh bu olaya çok üzülür. B ir dalga. gemiye vurarak onları boğulıpakla karşı karşıya bırakır. O anda taştan bir yı lan çıkar ve Nulı"<ı gelerek şöyle der: "Beni insan kanıııdan fayda­landırmak üzere söz verirsen. sizi boğulmaktan kurtarınm". Nuh. yılan ile bu konuda anlaşır. Bunun üzerine yı lıııı kuyruğunu gemide açılan deliğe sokarak k ıvrılır. Böylece gemi ve gemidekiler boğulmaktan kurtulurlar. Sular çekildiğinde yılan Nuh'a gelerek. sözünü ye­rine getirmesini ister. B unun üzerine Cebrfül gelerek şöyle der: "Gerçekten sizin kurtul­manız Allah' ı ıı izniyledir. yoksa yı lan ve onun yaptığı ile ilgili değildir.". B unun üzerine Nuh. yılmı ı yakalatıp ateşe atar. Bu yılanın derisinin küliinden pireler. etinin külünden karıncalar meydana gel ir. Bunlar yok olmayıp bugün dah i insanların kanını emerler. B u

küllerin hepsinden de 7 7 çeşit haşereler. leşinin külünden de akrepler meydana gelir. Bun­ların hepsi asalaklardan olup kuıın ızı kurtlar da bunların türündendir.

Bundan sonra yezidi mi l letine isyan eden bütün insanları yok etmek için Allah ikinci tufanı meydana getirir. Bi rincisi tufanda Nuh yaln ız yezldllerin babasıdır. Diğer insanl ar ise Nuh'un oğlu Ham'ı rı çocuklarıdır. İkincisi tufanda ise yezidf.lerin babaları bir melek olan "Meyvilıı "dır. Allah Şeyh Adl'yi Şamdan Lfıleş dağına. Yezidi dinini müjdelemek ve insan­ları yezidi itikad ıııı davet etmek için gönderir.

Bu tufandan. bugüne kadar yedibin yıl geçmi�ür. Bu müddet içerisinde her bin yılda bir. meleklerden birisi yeryüzüne inmekte. yol göstermekte . kanunlar koymakta. sonra tek­rar gömkyüzüne çıkmaktadır. A ilah son yedinci bin senede yezidiler arasıııdan dostların ı . veli lerini bel irlemek için birçok kere yeryüzüne inip kanunları ıı ı koymuş. mukaddes yerleri tayin ve tesbit etmi�. onlarla Kürtçe konuşmuştur( 1 53).

4. Melek Tavus ve Şekli Yaratı lış h ikayesinde olduğu gibi daha sonra göreceğimiz Kutsal kitaplarda. bilhassa

Mushaf-ı Reş'de Melek Tavus. yaratıkların i lki . birinci gün pazar günü yaratılan Azrfül olan yedi meleğin başkan ıdır. Asıl inançta d iğer altı melek hemen hemen kaybolmakta. yerlerin i Tanrı ve Melek Tavus arasındaki iki l ik almaktadır.Tanrı dünyanın koruyucusu değil , yalııız y;ırat ıus ıd ı r. O. faal değildir. dünya ile i lgi lenmez. Ta1n iradenin faal ve yürütücü uzvu

Melek Tavus olup. tenasuh sayesinde Tanrılaştırılan Şeyh Adi b. Müsafir i le bir birlik teşkil etıı lt'" ı , · , l i r 11iiylece de Melek Tavus Tanrının ikinci bir şahsiyeti olup onun faal bir sureti­dir. · 1 �mrı ı le bir ve çözülmez bir şekilde Tanrıya bağlıdır. Bu manada yezidiler tek Tanrı l ıdırlar. Ancak. yine görüldüğü gibi . Tanrı i le insan arasında aracı olarak h izmet gören

yarı ililh veya ililhlar da bulunur( 1 54).

64

( 1 52) Bunun Sincilr'da Sind el-Kurup dağıııckı olduğu lıakkıııda Yezidilerden şifahi olarak öğrendik.

( l 5 3 ) Terciiıne es-Siiryilııiyyc . . . , s. 5; Abdurrazz;lk el-llasaııl. a.g.c., s. 43. ( 1 54) Mcıızel (Tlı ) , Y ezidilcr, İA, diz. l 4 1 . s. 4 1 8.

Melek Tavus baz ı larının dediği gibi kötülük i lkesi deği l . mutlak bir şeki lde dünyadaki i lilhi n izam ın zorunlu bir parçası ve kötülüğün tam bir anlayış içinde enfüsll iği ve izafil iğin zorun lu olarak tanı ıımasın ın inkarıdır( 1 55) . Yani yezldll ikle Melek Tavus bir iy i l ik i lilh ı olduğu gibi . efsaneden de anlaş ı ld ığ ı üzere onun yeniden tövbe etmesinden dolayı Tanrı tarafından bağışlanan. gözden düştükten soma tekrar i t ibarı sağlanan bir melek olarak da bi­l in ir. Tanrı adı olarak söylenmesi kesin li kle yasak olduğu gibi ( l 56) . beyaz i ncinin mahiyeti itibarı i le totem "Tavus" la ayn ı olduğu da söy leni r( 1 57) .

Yezidi m i l leti bunun nı i l letidir. Yezidilerin çoğalmalarını sağlayan. görüp gözeten. zaman zaman yeryüzüne i n ip hükümdarlar tayin eden bir melek "Şeytan( l58)" olup. Yezidilerin i liihıdır( l 59). Yezidil er bu şeytana Melek Tavus veya Emin Cebrai l derler. B u meleğe taptıklarından dolayı yazarlar. Yezidilerden bahseden makale veya k i taplarına: abade-i iblis. le d iable promu dieu. Adorateurs du Diable. Devi l-Worshippers. The worship­pers of Satan. The Temple of the Devi!. in the mountain of the Devi l-Worsh ippers. The Cult of the Peacock angel gibi is imler vermişlerdir( 1 60).

Şekl i ne gelince. araştırıcılar bunun suretin in b i linen Tavus kuşu şekl inde olduğu zannına kapı larak. bu şeki lde resm ini ç izmişlerndir. B unlar H . Layard ( 1 6 1 ) . M.J Menant ( 1 62) A. Guerinot( 1 63) . İsya joseph( l 64). Anaıstase-Marie( l 65). R. Empson( l 66) ve Ab­dunazzfık el-Hasanl( l 67)'dir . Çiz ilen bu resimler hep hayfüidir. A. el-Hasan! kitabında son zamanlarda Yezidiler hakkında yazı yazan arap yazarları tarafından bu meleğin ikinci bir resmin in çizi ld iğ in i . bunun da " Kaz" şekli l](1e ve evvelki resimlere nazaran Yezidilerin

( l 55) Bu konuda bkz. Süleyman Sa'ig, T<lrih el-Musul. Kahire, l 9'.23 , c . I . s . '.296. Yazar. Yezidilerin Şer ve Hayır olmak üzere iki kuvveıin varlığına inandıklarını; Hayır kuvveti­nin Allalı't:ın, Şer kuvvetinin de Şeytandan geldiğini söyleyerek, birincisinin ikincisine gülip geldiğini ve onu Meleklıt füeminden uzaklaştırdığını ileri sürerek Yezidi inancının Zerdüşt inancına benzed iğini ( Hayır ilfilıı H lirmiiz, Şer i lahı Ehrimen ) söyler. Bu görüş Yezidilik hakkında makale ve kitap yazan yazarların çoğunda da vardır.

( 1 56) Ki tüp el-Cilve, Böliim V . ( 1 57 ) Menzel (Tlı), a.g.e . . s . 4 1 8 . ( 1 5 8 ) Yaratılış Jıikfıyesiııde belirti ldiği gibi Yezidiler b u kelimeyi kullanmazlar. Kullanmak ge­

rektiğinde , bugün halk arasında buna "J\po" da denir. ( 1 59) Guerinot (/\ ), Les Yezidis, s. 598-599 ·

( 160) B u konuda daha geniş bilgi için bu kitabın sonunda "Yararlanı lan Eserler"deki makale �e kitap isimlerine bakınız.

( J 6 1 ) Niııiveh and Babylon, s. 48. Yazar Melek Tavfıs Sancağını gördüğünü söyler. B undan sonra Badger de gördüğünü söyler. Bkz. The Nestarians and their Rituals, Londra, 185'.2 , c.l, s . 1 19.

( 1 6'.2) !es Yezidis, s. 99. ( 1 63) les Yezidis, s. 598. ( 1 64) Devi! Worshippers. Tlıe Sacred books and traditioııs on the Yezidis, s . 160. ( 165) La decouverte recente des deux l ivres sacres d.cs Yezidis, s . 33. ( 1 66 ) Tlıe culte of tlıe Peacock Angel, Londn!, 1 9'.28, British Museuın'cla bulunan Melek Tav fıs

Sancağını kitabına kapak olarak yayınlamıştır. ( 1 67) el-Yezldiyye fi 1-lfizırılıi m ve Mazihim. s.65 ve kapak süsli olarak.

65

söylediklerine göre. gerçeğe daha uygun olduğunu söylemiş kendisi de bu meleğin şekl in i Kaz şekl inde çizmişt ir. Yaptığımız araştırmalarda başka hiçbir yerde kaz şekl ine rastla­

madık. Papaz Anastaze-Marie. resmini çizdiği Melek Tavus heykel in i l 837'de Reşiti Paşa

tarafından yezldllere yapı lan bir baskın sırasında bu sancaklardan demirden yapıl ırnş. az çok sanat değeri olan diirt tanesinin el lerinden al ındığın ı . sonradan bun lardan bir ini bir subayın Bağdad'da müslüman bir antikacıya sattığ ı ıı ı . bundan birkaç yı l sonnı Feth ul lah AbdGd adanda bir Hı ristiyanı ıı bunu antikacıda gördüğünde tanıyarak satııı aldığını . bu kişinin de ölümünden sonra varislerine kaldığın ı . kendis inin bunu onl ardan alarak makale­sinde yayınladığın ı söyler( 1 68).

Melek Tavus heykeline "Sancak veya Sencak. çoğulu Senikık"denir( l 69).Bu sancak yerden bir metre yüksekl iğ inde ve helozan şeklinde bir kfüde üzerinde durmaktadır. B u

Tanrı olmayıp. Tanrının m üstakil bir timsalid ir. Genel likle demirden veya bronzdan yapılmış basit bir heykeld ir. Bundan başka diğer altı büyük meleğin herbiri için de bir san­cak yapılm ıştır. B unların hepsi Sincar'da. Şeyh Adi'ni n türbesinde Hazine er-Ralıman'da korunmakta olup. yılın belli günlerinde. çeşitli dini gün ve bayramlarda( 1 70).gerek Sincar'da ve gerekse diğer Yezidi yerleşim merkezlerinde Kavallar tarafından teşhir edil­mek suretiyle p<u-a toplanmaktadır. Türkiye'deki Yezid] köylerine zaman zaman geld iği

söylenen bu sancakların çoktandır gelmediği de söylen ir. Seyahatler sırasında kaybolur veya çalınırsa yerlerine hemen yeni lerin in yapı ldığı bilin ir.

66

( 1 68) Anastase- Marie, a.g.e., s. 39. Bu sancağa yapılan merasim konusunda hkz. İbid, el­Yezidiyye, Maşrık, 1 899, c.'.2, s.397-398, R. Lescot da Melek Tfiv Cıs Sancağını gördüğünü, onun daha çok güvercin veya ördeğe benzediğini söyler. Bkz. a.g.e., s. 73.

( 1 69) B u konuda geniş bi lgi için bkz. Aııastase-Marie, e!-Yezidiyye, Maşrık, 1 899, c .'.2, s. 397-398.

( 1 70) Yılda üç defo Nisan, EyliH ve Kasını aylarında hu sancağı ziyaret gerekli ise de, glinlim lizde Yezidiler üç ayrı lilkede dağınık oturduklarından buna riayet edememektedir­ler.

Bu p;üne le.adar yayınlanan Melek Tavus heykellerinden bazıları :

Musta fa N ı ır i , A b ede-i !blis ,

!s tanb ul , 1 910 . Kapak resmi .

H . Laya.rd , N ineveh :ınd Babylon,

Lonc.lra , 1853 , s . 48 . A . e l-Hasa.ni , e l-Yezidiyylın ti llazırihim ve Hazihim , S:ıyda ,

'illıılliiC'.:liiiil7f#I 1 951 . Kapak resmi .

Anastase-Mario , La decouverte rccente

des deux l ivre s sacrcs des Y ezidis , Anthropos , C .VI , 1911 , s . 3 5 .

(ı 7

C- Kelime-i Şehadetleri

Tek Allah inancına da sah ib olan Yezidilerin Kelime-i Şehadetleri şu küçük cümlede toplanmaktadır: "La ililhe il lallah. Eınin Cebrföl Habibullah ." Yani Allahtan başka ililh yok­tur. Emin Cebrfül (Mçlek Tavus-Şiytan) Allah 'ın sevgil i bir meleğidir. B u her zaman ve her fırsatta söylemeğe mecbw· oldukları �ehadet kefimesidir( 1 7 1 ).

B undan biraz daha uzun sabah kalkarken ve ak�am da yatarken söylenen ve üç şıktan meydana gelen �u sözlerde Kelime-i Şehadetlerid ir. Bunlar:

1 . Melek Tavus (Şeytan)' un Allalı'ııı meleği ve elcisi oltluğuııa. 2 .. Şeylı Adi'nin Allalı'ın meleği ve Yezidilerin mürşidi olduğuna( l 72). 3.- Sultan Yezld'in Allalı'ııı meleği . yerin nuru ve insanlığın sev inci olduğuna

inanırım .

68

( 17 1 ) Kelime-i Şclıildetten olan bu cümlelerini birçok Yezidi Şeyhlerinin ağızlarından duydum. ( 1 72) Okçu (0), Yczölik ve Yezidiler, Ankara, 1979, s . 37 (İlahiyat Fakültesinde yapılan me­

zuniyet tezi). Bunu da yine Nusaybiıı'iıı Berhök Mezrasıııda oturan Şeyh Teto Sencar ile Beşiri'nin Kuşçukunı köyünde oturan Şeyh Emin Cilo'dan işittim.

D- Kutsal Kitapları

Yezid\'lerin kutsal kitapları iki tane olup. bunlar Kitab el-Cilve (Vahiy Kitabı) ile Mushaf-ı Reş (kara Kitap)'dır. Bu kitaplar 19. Yüzyılın sonuna kadar yabancılar tarafından bilinmiyordu. Ancak. 1724'den itibaren Müslüman Şeyhi Abdullah er-Rabtaki, Yezidilerin "Cilve" adında bir kitabının olduğunu ve her hangi bir Fahrettin tarafından yazıldığını

söylüyordu( l 73). Papaz anastase-Marie de Mushaf-ı Reş'in Kur'an dan bir parça olduğunu, ondaki şeytan. liinet vb. kelimelerin üzerlerinin siyah olarak-balmumu ile-silinerek meyda­na gelen kitap okluğunu sanıyordu. B u arada İngiliz Dr. Forbes. l 838'de Sincar'a yaptığı bir seyahatde " Kara Kitap"'ın Şeyh Adi tarafından yazıldığını duymuştu074). 1 895 de yine İngiliz E.G. Browne da " Musul Yezidileri" adlı yazısında ilk defa olarak bu iki kitabın İngilizceye tercümesini yaptı ( l 75) . B unu diğer İngilizce. Almanca. Fransızca. Türkçe İtalyanca. Rusça ve Arapça tercümeler takip etti.

B u arada protestan eski vfüzi Şammas Eremia Şamir. bu iki kitabın yazarları ve yazdıkları tarihler hakkında bilgi vererek: "Kitab el-Cilve'nin 558/1 162 tarihinde Şeyh Adi b. Musafir'in sekreteri Şeyh Fahrettin tarafından yazıldığını. aslının ise B aadri köyünde Molla Haydar'da olduğunu. Mushaf-ı Reş'in ise her hangi bir Hasan el-Basri tarafından 743/ 1 342 tarihinde yazıldığını ve Şemmel köyü yakınlarında Kars İzzeddin'de Emir Ali'de bulunduğunu yazıyordu( 1 76). Aynı tarihlerde B ağdat Dominikon Rahiplerinden Papaz Anastase-Marie'nin de bu kitapları elde etmek için çalıştığını görüyoruz. İşte bu sırada Habib adında Sincar'da Yezidilerin kutsal kütüphanelerinde(?) görevli olarak çalışan bir Yezidi kendisine gelerek Hııistiyan olmak ister. B u kişi sonradan adını da değiştirerek "Abdülmesih" olur ve kiktaplar belli zamanlarda dışarı ç ıktığında üzerine parşömen kağıdı koymak suretiyle azar azar kopya ederek bu işi 500 frank karşılığında iki yılda tamamlar. Papaz da bunu 1 9 1 1 yılında Kürtçesi ile birlikte Fransızca olarak yayınlar( l 77). Fransız

Müsteşrik L. Massignon bunu öğrendiğinde Yezidiler üzerine iki kısa makale yazarak ko­nunun önemini belirtmek ister( 1 78).

( 1 73) Şeyh Abdullah Efendi er-Rabtaki (ö. 1746), Risfüe fi beyan Mezhebi et-Taifeti el­Yezldiyye, Siileymaniye Kütliphanesi, İzmirli İsmail Hakkı Bölümü nö. 1092, Beş say­fadır. Yayınları için bkz. Mehmed Şerafeddin , a.g.e., s. 29-32; A. Azzavi, a.g.e.,s. 84-89; A. Hasan!, a.g.e., s. 104- 105 ; S. Demlfıcl, a.g.e. , s. 433-434.

( 1 74) Bkz. Fmbes (A), A vizite to the Sindjar Hills, JRGS, c. LX, 1 838. ( 175) Ptmy (0.H). Six months in a Syrioıı monasteıy, Londra, 1 895 içinde E.G. Browııe, the

Yazidis of Mosul, s. 357-387. ( 1 76) Bkz. Nau (F), a.g.e., s. 1 56. ıı. l . Birinci kitap hakkında 1 892'de, ikinci kitap hakkında ise

1 901 tarihinde Mardin Metropoli M. Aııdnıs'a yazmıştır. ( 177) Anastase-Marie, La decouverte recenıe des deux livres sacres de Yezidis, Ant]u·opos, c. 6,

1 9 1 1 , s. 1-39 . ( 1 78) Massigııoıı (L), Les livres sacres des Yezidis, RHR, c. 63, 19 1 1 , s. 245-246; İbid, c. 64.

1 9 1 1 , s . 264-265. Her iki makale için bkz. Opera Minora, c. 2, 1963, s. 1 8-30 . .

69

Dr. B i ttner' i n . üzerine kağ ıt konulmak suretiyle kopye edilerek yayııılanan bu iki ese­rin tenkid in i yaptığı ıı ı görüyoruz.( 1 79). Bunun da tenkidini Telkeyifde Papaz olarak uzun müddet çalı�ıp emekl iye ayrı ldıktan sonra İngi ltere'de bir Ün iversite'de " Doğu Metinleri" konusunda kütüphane mem uru olan A. Mingana Yapmış olımısıııa rağmen ( 1 80) o kadar önemli olmadığı da söylenir( 1 8 1 )

B u iki kitab'ııı Kürtçesinin de bugünkü konuşulan Kürtc,:e olmayıp Orta Çağ Kürtçesi olduğunu ve hangi tar ihte yazı ldığı hakkında be'l l i bir tarihin olmadığı da söylenir. Mushaf-ı Reş'in XIV. yüzyı lda Hasan el-Basri tarafından yazı ldığı söylenirse de bunun hangi Hasan el-Basri olduğu açık olarak belirti lmemiştir( 1 82).

Bu kitapların b irincisi olan Kitab el-Cilve'yi Şeyh Adi b. Musafir el-Hakkari el­Emevl'ye tanrı tarafından vahyedi ldigi . ikincisi Mushaf-ı Reş'in iseŞeyh Adl'den iki yüz yıl soıma yazıldığı ve ası l ları n ın kürtçe olduğu söylenen bu kitaplar aşağıdaki yazarlar tarafından ilk defa muhtelif di l lerde yayınlamışlardır.

l .E.G. B rown. the Yazidis of Mosul. O.H. Parry. six ınonthsin a Syrion ıııonastery. Londra. 1 895 içinde s.357-387.

2.Isya Joseph. Yazidis texts. The aınerican Jourııal of Seınitic Languages. c.25 . 1 909. s. l 1 1 - 1 56 ve 2 1 8-254. Yazar bu iki makaleyi sonradan birleştirerek 222 sayfa küçük boyda bir kitap halinde yayınlam ıştır. Dev il Worship: The sacred books and traditions of the Yezi­dis. Boston. 1 9 19 . Bu eserin özetini A.A. Samenow. Poklonenne Satane upenedne azıatskıh kundov-yezidor. Bu l letin de J 'Üniversite de ı · Asie Centrale. c. 16. Taşkent. 1927. B u ma­kaleyide AbdulkadiJ inan. Küçük Asya Yezldilerinin Şeytana Tapmaları. DFİFM. c.5. 1 93 l. sayı. 20. s. l 7-42'de Türkçeye tercüme etmi�tir.

3 .Anastase-Marie. La decouveıte recente des deux livres sacres des Yezidis. anthro­pos. c.6. l 9 l I . s. 1 -39.

4.M. B ittner. Die heiden heiligen B ücher der Jeziden. Anthropos. c.6. 19 1 1 . s.628-629; Die heiligen B ücher der jeziden oder Teufelsanbeter (Kürtçe ve Arapça olarak) .

70

( 1 79) Bkz. İnfira, Kutsal kitapları ilk defa yayınlı yanlar, s . 89-90. ( 1 80) Mingena (A), Devil-Worshippers, Their beliefs and their sacred books, JRAS, 19 16 , s.

505-526 ve Sacred books of the Yazidis, İbid, 192 1 (3 sayfa basit bir not). . ( 1 8 1 ) Thoımıs Bois, les Yezidis, Maşrik, c.55, 196 1 , s. 225, n. 55. ( 1 82) Hasan el-Basri adında birçok şahsın olduğu görülür. Tabiinden Mutasavvuf Hasan el­

Basrf 2 1 /643'de Medine'de doğmuş 1 10/728'de Basra'da ölmüştür. (Krş. L. Massignon, Essai ... , s. 174-201 ). Yezidiler tarafından çok bilinmesine rağmen bu olamaz. Matasavvuf Ali b. Cafer b. Reşid el-Şeyh el-Musnad el-Mu'ammer, Şerafeddin el-Mekkari. Hasan el­Basri adı ile tan ınmakta olup 604/1 208'de Musul'da doğmuş ve 698/ 1293'de Şam' da ölmüştür. (K.rş. A. Timur Paşa, a.g.e., s. 1 8 ) . Bu mutasavvufun Adeviler tarafından tanındığı ve onları mükemmel bir şekilde tanıttığı söylenir. Tlı. Bois, 743/1342'de ölen Şemmas Eremia'nın da Hasan el-Basri diye tanındığını söyler (Bkz. Lcs Y ezidis, s. 56, n. 57). Şeyh Hasan Şemseddin, Şeyh Adi'nin yeğeni nin torunu ve neslinden gelenlerin Yezidi Şeyhleri üzerinde bliyük etkisi olduğunu (Krş. R. Lescol, a.g.c., s. 88) ve Yezidflerin buna el-Basri lakabı verdiği ve 652/1254 öldüğü bilinmektedir. (A. Timur Paşa, a.g.e, s. 1 8 ; A. Hasan!, a.g.e., s. 9, n . l ).

D.K.A.W.W. (Wiyana. bend 55. 1 9 1 3) . c.4. s. 1 -98: Die heil igen B ücher der jeziden over Teufelsanbetter ( Kürtçe metinde t ıpkı basını ) . lbid. 1 9 1 3. c.5. s . l - 1 8 ..

5 .F. Nau. Recuel de Textes et de Docunıents.sur les Yezidis. ROC.c.20. 1 9 1 5- 1 9 1 7. s. 1 56- 1 63 .

6 .Al i ŞarkU Kitfıb e l-Cilve. İrfan Dergisi. c . 1 l . 1 926. s . 822-824. 7 .Mehnıet Şerafedd in. Yezidiler. DFİF. C.i .s.6. İstanbu l . 1 926. s. 6- 1 8. 8 .Furlan i . Testi Religiosi dei Yezidi. Doma 1 930. s. 7 1 -9 1 . 9 .Abdürrezzilk el-Hasan!. K itab el-Cilve. Çağdaş Dergi. Kahire 1 926. c.4. sb 7 1 7-

7 1 9: Abedetü'ş-Şeytan Fi ' l - I rak. Sayda 1 93 1 . s. 46-49: el-Yezldiyye fi Hazınhinı ve Mazih im. Sayda· 1 95 l . s. 38-47.

1 O.Kamuran Beder Han. Mushaf-ı Reş . Havar. Şam 1 932- 1933, s . l 4- l6'da Fransızcaya tercüme etti.

1 92 .

l l .İsmai l Bey Çöl. el-Yezldiyye Kadlmen ve Hadisen. B eyrut 1934, s. 1 00- 1 06 . 1 2. Abbas el-Azzavl. Tarih el-Yezldiyye ve Aslu Akldetihim, B ağdat. 1935. s. 183-

1 3 . Enis Feriha bu iki kitabı İngilizceye tercüme etti. ROC l 946. c. 66, s. 23-36. 1 4.Sıddik ed-DemlGci. el-Yezidiyye. Musul 1 949. s. 1 35 - 1 40. 1 5 .Tecünıe es-Süryaniyye fi Ahvfüi el-fırkati el-Yezidiyye eş-Şeytaniyye. İstanbul

Üniversitesi K itabl ığ ı . Arapça yazmalar Bölümü. No:285. s.36-47. Kimin tarafından yazı ldığı veya nereden a l ındığı bel l i olmayan Arapça metindir.

Y ukarıda an ılanlmın dışında bu k itaplara ait başka metinlerin yayınlanmış olduğunu bi lmiyoruz. Gerek mana ve gerekse uslup bakımın dan kitaplmın metinleri birbirleri ile çok

çelişmektedir. Öyle ki. okuyan kimse hangisinin doğru olduğunu ayırmakta güçlük çeker. Yayınlanan bu ketaplardan K itab el-Cilve bir giriş ile beş bölümden meydana gel­

mektedir. B u kitap bütün yazarlarda aynıdır. Ancak Mushaf-ı Reş'in sonu ilk yazarların yayınlarında ve hatta Yezittl Em iri İsmail Bey Çöl' ün kitabıııda da yoktur. Genellikle son . 4 zamanlarda yayınlanan Arap yazarların kitaplarında Yezidi Krallarından sonda uzun bir pa-rantez içinde. 1 872 Osmanl ı Yezidi uzlaşması ( 1 83) özet olarak anlatı ldıktan sonra tekrar Yezidi Krallarına dönülerek ikinci bir yaratıl ış ile bitmektedir ( 1 84). B u da bu iki kitabın yazılmasının henüz tamamlanmadığı intibamı vermektedir. Nitekim Abdürrezzak el-Hasan) ve Sıddlk ed-Dem!Gcl gibi yazarlarda ise tufan. örf ve adetler, helfü ve haramlar konusunda da bilgi vererek devam etmekte olduğunu görüyoruz. B iz de bunların hepsini karıştırarak, genellikle son zamanlarda yayın lanan Arap yazarlarının yayınlarını tercih ettik .

•

. ( 1 83) Bkz. Supra, Tm·ihte Yezidiler, s. 1 5-24(Özellikle sahife 22-23 e bakınız). tC �-( 1 84) Krş. Aı

.ıastase-Mm·ie. a.g.e. , s. 38-39; Tercüme es-Süryaııiyye . . . s. { MellJ,n� "'�

Şerafeddııı, a.g.e., s. 1 8 . {. ... .,. ·

. � .

{.' )·�'i � > ; 1 � ��ı � � ...j,j

1 . İki Kitabın Özeti

Yezidiler Kitab cl-Cilvc'de Allah ' ın kullarına hitabın ı içine aldığına i nanırlar. B u kul­

lardan maksat Yezidilerdir. Onda Allah'ın sıfatlarından. Kudret. B eka ve yaratıklarını hükmü altına alan gayb bilen . vaad ve vfüd de vardır. Tenasuh'dan bahseder. B u kutsal ki­tapların diğer din lere mensup insanl arın el inde olduğunu söyleyerek. onların sonradan bu kutapları değiştirdiğini ve yolundan ç ıktıkların ı haber vererek doğrusunun Yezidilerin inancına uygun olan ın ın makbul olduğunu. onun değ iştiri lmediği n i belirtir. Bu kitap da y ine balıklardan . kuşlardan bahsederek onların yaratı l ı şı n ın onun zatından olduğunu söyler. Nitekim yer alt ırdaki define ve hazinelerin hepsin in onun yönetim i nde olduğunu. Allah' ın kullarından istediğine verip bu işe onu varis kı ldığı gibi Yezidilerin kendisine ikram etme­lerine ve şahsım kutsallaştırmaların ı teşvik eder.

Mushaf-ı Rcş veya Kara Kitap ( 1 85 )'a gelince. içindeki konular büyük ölçüde K itab el-Cilve ile çatışır. B u kitap seman ın. yerin. dağların. denizlerin. meleklerin. arşın ve Adem ile Havvanın yarat ı l ış ından bahsederek Şeyh Adi b. Müsafir' in Şam'dan Irak' ı n M usul şehrin in küzeyindeki Lfüeş kasabasına gelişinden. Melek Tavus'un yere in iş inden ve ikametinden . bunun düşman m illetlere karşı m akavetinden. beşerin aslından bahseder. Aynca beşerin aslından bahsederken Yezidilerin babasın ın Adem'den Nuh. Anuş ve S is'e

n isbet edilirken kendileri dışında kalan herkesin Adem ile Havva'ya n isbet edildiği görülür. İki tufan'ın varl ığından ve yedibin sene önce insanlara gelmiş olan i kinci Niıh'un Tufan' ından sonra N uh'un neslin in semadan yere indiğine. onlara. uyacakları d in i prensiple­ri ve yeni kurallar koyduğuna. her bin senenin �aşında bir müceddidin geldiğini . Nuh'un da Yezid adı ile yeryüzüne gönderilen müceddidlerden biri olduğunu söyler. Yine bu kitap ye­dibin senede yeryüzüne gönderilen ve dini prensipleri koyan Yezidilerin birinci iiahının . Melek Tavus olduğunu söyler. Diğer bütün iiahl arın ona boyun eğd iğin i . tek olduğunu. kahhar. ffül ve muhtar olduğunu söyleyerek. i lahlar mertebesinde en büyük ve d iğer i lahlara başkan olan Melek Tavusla başlar. Sonra diğer i tahlar onu takip ederek. i lah saydıkları Yezide kadar böyle derecelendiri l irler. Nuh'un nes l i on lara göre en büyük dini kanun koyan bir nesi ldir. Bu kitabda ayrıca helfıllann. haraı

.n lann hükümleri. namaz. oruç. hac. zekat. zi­

yaretler. evlenme. cenaze vb. konular da yer aldığı gibi "Serisfü" dedikleri y ı lbaşı bayramı i le sadaka adakları toplamak için "sancakların" tavaf edilmesinden de bahseder ( 1 86).

2. Kitab el-Cilve'nin Tercümesi

1 . Melek Tavus bütün yaratıklardan önce vardı . 2. Melek Tavus, Abd Tfıvus'u yani Şeyh Adi'yi . sevgili kullarını . yani Yezidileri.

doğru yola sıevketmek amacı ile yeryüzüne gönderdi.

72

( 1 85) Buna Kara Kitap denmesinin sebebi, Tamının Kara Dağa oturmasından dolayıdır. Krş. Samenow (A.A), a.g.e., s . 1 8 .

( 186 ) Bu iki kitap hakkında bkz. Th. Menzel, KiU'ib el-Cilve, İ A , c.6, s.826-827 v e Mushaf-ı Reş, s . 827-828.

3. Melek Ti\vus, gerçeği önce şifühi emirler ile. sonra mezhepten olmayan k imselerin okumaması gereken bo l):itfıb. Kitab el Cilve. aracılığı i le bildiri ldi.

Birinci Bölüm l . Ben vardım. şimdide varım ve sonsuza kadar da kalacağım. yönetimim ve salta­

natımda bulunan bütün yaratıklara ve onların bütün işlerine benim hükmüm geçer. 2. Heran için bana güvenip. beni çağıranların yanlarında hemen hazır olurum. 3 . Benim bulunmadığım yer yoktur. B izden olmayanların (hariçilerin) amaç ve istek­

lerinde anlaşamadıklarından dolayı şer dedikleri bütün olaylarla beraberim. 4. Her devirde em irlerime uygun olarak bir yönetici vard ır. Bunların herbiri emirleri­

me uygun bir şekilde işlerini görürler. Her batında bunların görev leri değişir. Tfı ki bu fılemin hakimi ve onun rehberleri kendi röbetlerinde bu görevlerini tamamlamak fırsatın ı bulsunlar.

tar.

S. Ben her insana istediği şekilde hareket etmesine izin veririm. 6.Bana karşı gelen üzülür ve pişman olur. 7. Diğer ilfihl ar benim işime karışmazlar ve isteğimin yerine gelmesine engel olamaz-

8. Bizden olmayanhmn el lerinde bulunan kitaplar gerçek olmayıp. bizim peygamber­lerimiz yazmamışlardır. Ancak. onlar yoldan çıkmış. azıtıp sapmış ve tahrif olmuşlardır. B u kitaplardan herbiri diğerini neshedip iptal etmektedir.

9 .Hak ve bat ı l ı ben bi lirim . Vesvese geldiği zaman ben ve bana itimadı olanlar i le birleşirim.

!O.Bana karşı gelenleri cezalandırırım. Kişilere gereken işleri ben tesbit ederim. İşlerin zamanında yapılmasını isterim.

1 1. Emirlerime tam olarak uyanlara ve bana karşı saygı duyanlara her zaman doğru yolu gösteririm.

İkinci Bölüm

l . Ben Adem'in nesl ini çeşitli şekilde mükafatlandırırım. 2 . Yeryüzünde ve yaraltındaki olan şeylerin hepseni ben yönetirim. 3. Alimlerin çatışmasıııı hoş görmem. 4. Bana itaat eden ve özellikle bana yakın olanlara karş ı lığını veririm. S. İşimi . kendilerini denediğim ve emrime uyanlara teslim ederim. 6. Şuram al tında bulunan ve emin olanlara her türlü şekil ve çeşitte görünürüm. 7. Zaman ve zemine göre çeşitli kişilerden al ır. verir. zenginleştirir. fakirleştirir,

mutlu veya m utsuz yaparım . 8 . Kimsenin tasarruflarımdan herhangibir şeye m üdahale etmeye v e kaldırmaya yetki­

si yoktur. 9. Bana yakın olanlar diğer insanlar gibi ölmezler.

73

l 1 . B u fani d ünyada h iç k i msen i n s ın ırlad ığ ını zaı ı ıandan fazla yaşamasına göz yuma­rak i z i n vermem.

1 2 . Eğer istersem öld ürdüğüm k i msey i . ruhların tenfisuhu yol u ·i le bu dünyaya b ir. i ki

veya üç defa tekrar gönderir im.

Üçiincü Biilüm

1 . K i tapsız yol giisterir. sevdikler imi ve özel yakın ları m ı hidayete erd iri­

r im .Öğretmem zorluk gerekt irmez.

2. Şeriat ı ıı ıa ayk ı rı hareket edenleri o zamana göre. d i ğer a l i mleri tie k ısas yol uyla ce­

zalandırı r ı m . 3. B u insanlar korkmak b i l m ezler ve bundan dolay ı d a çok zaman hata yaparlar.

4. Bütün kara hayvanl arı . gökyüzündeki uçan kuşlar. deni zde yüzen bal ık la r yiineti ın i ııı v e kontrolüm alt ı ııdad ır.

5. Yeral t ın d a göm ü l ü bulunan hazine ve defineler tarafı mdan bi l i n mektedi r. Onları bi­

rinden . b ir sonrak ine bırakan ın .

6 . M uc i ze ve hfirikaları m ı kabul ed i p benden isteyenlere hemen gösterir i m . 7 . Yabancı ları n bana v e ben im mah iyet im alt ı ııdaki lere aykırı hareket etmeleri ve

karşı ç ı kmaları kend i lerine zarar verir. Çünkü onlar ben im e l i mdeki servet ve büyüklüğü

b i l mezler.

8. B aşlang ıçtan ber i fil em lerin ted bi rlerini . ih t iyaçların karş ı lama i ş i n i . asırların

değ i ş i m ine ve bütün yönetic i l eri n değ i şt ir i l mesi tarafımdan yap ı lmaktadır.

Dördüncü Bölüm

1 . Hakları m ı benden başka diğer i lahlara veıınem .

2. Dört unsuru. dört zaman ı ve dört rüknü. yaratıkların iht iyacı olduğu için yaratt ım.

3 . Yabancı ların k i taplarından sünnetlerime uyanlar doğru. uymayanl ar ise onlar

tarafından tahrif edilm i şt ir .

4. Üç şey ben i m z ıtt ım ve üç i s i m de ben im nefretiımi ir( l 87). 5 . S ır lar ı m ı sak layanlar vfiidlerime nail olurlar.

6. B e n i m içi n mus ibet. belil ve zorluğa kat ı lan lar ın hepsi n i alemlerin birinde

m ükafatlandıracağ ı ın . 7 . Yabanc ı hu-a karş ı bütün k u l l arım ı ıı bir bütün olarak birleşmelerini i stiyorum .

8 . Ey benim tavsiye lerime uyanlar. benden ol mayan söz ve öğreti lere itibar etmeyin. 9 . İsim ve s ıfatları m ı z i kretmey i n k i günaha gi rmeyesi ni z. Çünkü yaban c ıl ar ı n ne ya­

pacak lar ın ı bilemezsi niz.

( 1 87) Bunların neler olduğu açıklanmamıştır.

74

Hcşin�i Hülüın

1 . Heykel ime ve resm ime saygıgösterin . Çünkü yı l lardan beri ihmal ett iğiniz iş i onlar

sizlere hatırlattırır. 2 . Şeriatıma itaat edin ve benden olan gayb i lmin i s ize bildiren h izmetçilerime kulak

verin . 3. Mushaf-ı Reş, Kara Kitab ( 1 88)

1 . Ba�langıçta Allah kutsal sırrından beyaz bir inci yaratt ı ve Anfer(Enfer) adl ı b ir de kuş yaratarak bu inciyi kuşun sırt ına koydu. İ nci k ırkbin y ı l kuşun s ırtında kaldı.

2 . Al lah' ııı yaratt ığı i lk gün pazar günüdür. Bu günde Azrfıi l a(lında bir melek yıu-attı . Bu. herşeyin başkanı Melek TavGs'tur.

3. Pazartesi günü Melek Denlfül ' i yarattı . Bu Şeyh Hasand ır. 4. Salı günü Melek İsrafi l ' i yarattı. Bu Şeyh Şeınseddin'dir.

5 . Çarşaınba günü Melek Mikfiil ' i yaratt ı . B u Şeyh Ebubeki r'd ir. 6. Perşembe günü Melek Cebrfıi l ' i yaratt ı . Bu Şeyh Secfıdudd in (Seccfıdln) 'd i r. 7 . Cuma günü Melek Semnfül ' i yaratt ı . B u Şeyh Nfısı rudd in'd ir. . 8. Cumartesi günü Melek NGrfül(Nevrai l )' i yarattı . Bu Şeyh Fahredd in'dir.

9 .Al lah yed i yıl bekledikten sonra Melek TfıvGsu. bu melekler üzerine başkan yaptı . 1 0. Sonra yer i . yedi kat göğü. güneşi ve ay'ı yarattı. 1 1 . Sonra Fahreddin Enes ' i . hayvaıılıu- ı . y ırtıcı kuşları yarat;u-ak onları h ırkasın ın ceb­

leri ııe koydu. İşte o zaman meleklerin refakatinde inciden çıkt ı . Meleklerden Fahreddin in­

c iye yüksek sesle bağ ı rd ı . B unun üzerine inci dört parçaya ayrı ld ı . İçinden su çıktı ve deniz oldu. Dünya del iksiz yuvarlak oldu.

1 2. A l lah Cebrfıi l ' i bir kuş şekl inde yaratt ı . Onu. dünyanı ıı dört köşesi n i yapması için gönderd i . Sonra bir gemi yarattı ve gemiye otuz yı l bindi. Akabinde gelerek Lfüeş'e oturdu

ve dünyaya bağırd ı . Deniz dondu. dünya meydana geldi ve sallanmaya saşladı . Sarsıntı dur­sun diye Cebrfö l ik i inc i parçasına emretti. Bir parçasını yerin altına d iğer bir parçasını

göğün kapısına koydu. Sonra semaya güneş ve ay'ı yerleştirdi. İncinin pmçalarından da gökyüzünü süslemek için yı ld ızlar ymattı . B un ları gökyüzüne astı.

1 3 . Yeryüzünde süs olsun diye meyve veren ağaçlar ve bitkiler yaratı ldı . Sonra Ferş üzerinde Arş'ı yarattı( l 89).

14. O zaman Allah: Ey melekler. ben Adem i le Havva'yı yaratacağım ve Adem'in v ücudundan da Şehid b . Ceırn ( 1 90) yı vücuda getireceği m . Ondan yeryüzünde bir m illet türeyecek o m illet de Melek Azrfıil yan i Melek TftvGs'a hürmet edecektir. Bu mi l lete Yezidi mi l leti denecektir. dedi .

1 5 . B undan sonra Şeyh Adi b. Müsfifir Şam topraklarından Lfüeş'e gelecektir.

( 1 8 8 ) Bu kitap 33 ilyct olup, bu iiyctlere "Gavl" denir. ( 1 89 ) Arş Allah'ııı talııı . Fcrş de yer manasındadır. Krş. Aııasıase-Marie. a.g.c., s. 36. ( 1 90) Seher b. Sefer diye de geçmektedir. Bkz. M. Şerafeddin, a.g.e., s. 14 ve AbdliıTCzzilk el­

Hasanl, u.g.e . , s. 4 1 .

75

1 6. Sonra Allah Kara Dağa indi ve haykırd ı . Otuzbin melek yarattı. Bu melekler kırkbin sene kend isine ibadet etti ler. Sonra on ları Melek TfıvGs'a teslim etti ve göklere çıkardı.

1 7 . Sonra Al lah Kudüs topraklarına indi . Cebrfül de toprak, su. hava ve ateş getird i . Bun ların karışımından i l k insan olan Adem'i yarattı v e kudreti i l e ona ruh verdi . Cebrfül 'e Adem'i cennete götürmesini ve orada buğdaydan başka her ni inetten yemesin i emretti.

t

Adem burada yüzyıl kaldı. 1 8 . Y üzyıl sonra Melek TfıvGs Allah'a: "Eğer Adem bu meyveden yemezse insan

nesl i nasıl çoğalır'?" diye sordu. Al lah da ona: "B ütün emir ve komutayı sana bıraktım" dedi . Bunun üzerine Melek Tavus Adem'e gelerek: "Bu buğdaydan yedin mi?" diye sordu.

Adem: "Hayır. Al lah beni bundan yemeyi yasak etti" dedi . Melek Tavus ona: " Buğdaydat} ye. sen i n için daha hayırlı olur" dedi . Adem buğdaydan yedikten sonra karnı şişti . ızdırap çekmeye başladı. Melek Tavus da onu cennetten çıkardı. bıraktı. kendisi göğe yükseldi.

1 9 . Adem pisl i k çıkaracak yeri olmadığı için sıkıştı . Allah ona bir kuş ğönderdi . Kuş gagalı ya gagalı ya bir yer açtı ve Adem de rahatlad ı.

20. Cebrfül Adem'e yüzyıl görünmedi . Bunun üzerine Adem yüzyı l üzüldü ve ağladı.

2 1 . O zaman Al lah. Cebrfü l 'e Havva'yı yaratmasını emrett i . Cebrfül de Adeın ' in sol koltuğunun al t ından Havva'yı yarattı( 1 9 1 ) .Bütün hayvanlar yaratıldıkdan sonra Adem i le Havva arasında evlat babadan mı . yoksa anneden mi meydana gel ir d iye b ir çatışına oldu. Çünkü bunların her biri gelecek nesl in tek kaynağı olmak istiyordu. Bu çekişmelerin in orta­ya çıkışına Adem ve Havva'nııı. hayvanların kendilerine benzeyen yavru meydana getirme­leri iç in çiftleşmelerini ve ortak i l işki lerin i görmeleri sebep oldu. Uzun münakaşadan sonra bunl ardan herbiri tohumları bir testi içine akıt ıp ağzın ı kapayarak kendi mühürleri i le mühürlediler ve dokuz ay sonucu beklediler.

Bu m üddet bittikten sonra testiyi açtılar. Adem'in testisinde bir kız. bir oğlan v<rrdı . İşte Yezidiler bun l arın nesl inden türemişlerdir. Havva'nııı testisinden b i r takım çürük haşarat olup. etrafa pis koku salıyorlardı. Cenab-u Hak. bu çocukları beslemesi için Adeın'e iki meme verdi . Erkeklerin göğüslerinde meme bulunmasının sebebi budur.

B u ndan sonra Adem i le Havva cinsel i lişkide bulundular. Havva bu i lişkiden bir erkek ve bir kız doğurdu. Yahudiler, Hıristiyanlar. Müslümanlar ve diğer m i lletler ve mez­hepler hep bunların neslindendir. Bizim yüce soyumuz. Şlt. Nuh ve Ahnuh olup Hakkari l i lerin yüce atal<rrıdır ki bunlar yaln ız Adem'den türemişlerdir.

İlk yaratılan bu adam kadına: "O benim karımdır". dedi. Kadın da: "O benim kocam değildir" dedi. Böylece kadın ile erkek arasında düşmanlık başlamış oldu. Onlar arasında ümınetimizden birisi hakeml ik yaptı ve her düğünde davul ve zurnanın olmasın ı emretti . Bu davul ve zurna evl i l iğ i i lan etmek ve insanlara filan erkek. filan kızı aldı diye duyurmak içindir.

76

( 1 9 1 ) Bu ınaddeııiıı bundan sonrası, yayınlanan ilk ını: ı i ı ı lerdc yoktur. lsya Joseplı, Alxluırnzzi\k el-Hasani ve Deın!Cıci'ııinkilerde vardır.

22. Sonra Melek Tavus b iz im mi l let imiz için yeryüzüne i ndi ve bize eski Asur Hükümdarlarından başka hükümdıırlar atad ı . Bunlar Nasruh yani Melek Nasıruddln: Kam us yani Melek Fahreddin: Artimus yani Melek Şemseddin'dir. Bunlardan sonra 1 . Şapur. i l . Şapur( 1 92) bize yüzel l i y ı l hükümdarlık yaptıl ar. Emirlerimiz onların nesl inden türem iştir.

23. B iz dört hükümdarı sevmeyip nefret ederiz� l 93 ) 24. Size haranı larımız şunlar(i ır : Marul . ismi kadın peygamberimiz Hasiye'ni n ismine

benzed iğ inden yen i lmez. Fasulye ve börülce yemek yasak olduğu gibi mavi renkde e lbise giymek de yasaktır. Balık yemek. Peygamberimize iman ett iğinden dolayı yasaktır. Geyik de peygamberlerim izden birin in keçisi olduğu için haramdır. Hiçbir şeyh ve öğrencisin in . şek l i Melek Tavus'a benzed iğ inden dolayı horoz yemesi haramdır. Ayakta işemek. oturarak elbise g iymek. hamamda yıkanmak. bel i rl i yerlere hela yapmak haramdır, bunlara i nanma­yanlar kafir olur. Şeytan kelimesin i söylemek de yasaktır. Çünkü o. tanrını n ismid i r. B una benzer Kltfüı ( İp) . Şad (Nehir k ıyısı) . Şer ( Kötü lük). Mel'un. Lanet. Na'I ve buna benzer ke­l imeleri de söylemek haramdır.

25. Hz. İsa dünyaya gelmeden önce din im iz in adı puıpeı:estl ik id i . İranl ı l ar. Yahudi­ler. H ıristiyanlar ve Müslümanhu- d in imize düşman oldular.

26. Eski hükümdarlarım ız arasında Ahap adında biri vard ı . O. bizden olan herkes özel .ıd ı ) ı�ı '<ağrı lmaları n ı emretti. Böylece bizimkiler onu Tanrı Ahap veya B e'elzebub diye ad­landı rd ı lar. Günümüzde O. Pi r-Bub ( 1 94) d iye bili nmekted ir.

27. B izim Babi l'de B uhtansır. iran'da Ahşoraş ve istanbul'da Agıikalos adhmnda kral ­hırım ız vardı .

28. Yer ve gök yaratılmadan önce. size evvelce yazdığımız gibi . Allah denizler üzerinde bu lunuyor ve zfttından tenzih etmek üzere yaptığı bir kayıkl a denizler arasında ge­ziyordu.

29. O vakit beyaz bir inci yarattı ve ona kırkyıl hükmett i . sonra inciyi kırdı ve ayağı ile tepti .

30. Ne şaşı lacak şeydi r k i . onun uğultusundan dağlar. gürültüsünden tepeler ve duman ından gökler meydana ge ldi . Sonra Al lah göklere çıkıp onları dondurdu ve direksiz ast ı .

3 1 . Sonra yeri ve onun yıkın t ı larını kapattı ve eline b i r kalem a l ıp yaratılanları yazdı . 32. Sonra zatından ve nurundan a ltı tanrı yarattı. B unların yaratı lması bir insanın bir '­

mumdan diğer bir mumu yakması gibi oldu.

( l 9-2) 1. Ş<'lpur, M.S. 224-227 ve il . Ş;lpur, 309-379 yılları arasında lıiikümdarlık yapmışl:ırclır. ( 1 93) l3uıılmııı isimleri geçmemektedir. ınulııeıııelcıı bunlar Yezidilere kötUHik yapan krallar ve

sultaıılardır. • ( 1 94) Pir-Bfıh. Yezidilerde çok kutsal bir kişidir. Mezarı Siııdr'da olup bu yer kendi adı i le

anılmakta ve ziyaret edil nıcktedir. Hakkında fazla bir bilgi yoktur.

77

33 . Cenab- u Al lah . bu Tan rı lara: " İşte ben gökleri yaratt ım. S izler de göğe ç ı k ın ve

b irşeyler yarat ı n " ded i . O anda Ta nrılar gökyüzüne ç ı kt ı . B i rinc is i güneş i . i k i nc i s i ay' ı .

üçüncüsü yörüngeleri . dördüncüsü sabah y ı ld ız ın ı . bqi ncis i cenneti . a l t ıncıs ı cehennem i ya­rattı .

E - İbadetleri

B u bii lü ıııün başında bahsed i ld iğ i g ib i Yezldll ikte ibadetlerin muhtel if d i n lere uzanan bir tak ı nı tak l i t ve fületleri n i n iç içe karı � ı ııı ından meydana geldi ğ i görü lür. Bun lar yaşad ı kları köy ve kasabalara göre veya b ir l ikte yaşad ık ları d iğer din mensupları n ın tluru­

nı una göre aza l ı p çoğal maktad ı r. K itfıb el-Ci lve şöyle der: "S ize veri len b i lg iy i saklay ı n .

-; ırl arı ııı ı saklayan lar vü idlerime nai l olurlar. Kitapları mızı başkalarına vermey in . sonra ha­berin i z ol madan deği şti rirler ve kaybederler. İsim ve sıfatlarım ı z ikretmey i n . çünkü ya­

bancı ların- ne yapacakların ı b i lenıezs i n iz( 1 95)" . Görüldüğü g ib i s ı r vermek d i nce yasak edi l iyorsa da. günüm üzde art ı k Yezidiler bun; ı

pek riayet etmemektedi rler. Kend i lerine sorulan sorular karşısında gayet sam i m i görünerek

cevaplar vermeye çal ış ıyorlarsa veya " buyurun sorun, cevap verelim, hakkımızda

söylendiği gibi biz sır saklamayız" . derlerse de ver i len cevaplara bakı l l1 ığ ında. söyledi kleri gibi davrenmadık ları da görülür ( 1 96). B undan dolayı din i ayi n yol u i le i nanc­

ların ı veya bun lan1an b i r ine k ı yasla örf ve adetleri n i tam olarak tesbi t etmek çok zordu r.

B ütün sun lara rağmen tesbit edebi ld iğ imiz Yezidi İbadetleri şunlard ı r:

l . Namaz

Yezidiler. namazın kal p i l e ifa edi l di ğine ve nas ı l eda edi l eceği konusunda yazı l ı farz

veya lıerhang ib i r şart ı n bul unmad ığ ına inanı rlar( 1 97 ) . Böylece Yezldllerde namaz bir dua-

' dan i baret olup ferd i ve g i zl id i r. Toplumun birl i kte k ı ld ığ ı bir namazları olmadığ ı g i bi

bütün yezidi köyleri nde " ibadethane" de yoktur. Namazı n öğle üzeri ve öğleden sonra da

k ı l ınd ığ ı söylen irse de. sabah ve akşam olmak üzere ik i vak i tt ir( 1 98). Yezldll i kte boy ak­dest i a lmak mecburiyeti o lmad ı ğ ı ndan. namaza başlamadan önce el leri yakamak da bir nevi

abdest yerine geçer. B i r de uzun b i r duası olmakla bi r l i kte. bu dua. Yezidiler i n bu lund ukları

78

( 1 95 ) 13öliiın IV/5-9 ( 1 96 ) 13e�iri'ııin Oğuz kasabasıııın Oııba�ı ınezrasında genç Pe�lınfıın 13erekeı Cengiz ile evinde

yapıığıınız solıbeııe bunu açıkça gördük. ( 1 97) Tere lime es-Siiryilııiyye . . . , s. �6. ( 1 98) İbid, s. 1 1 ve �6

yerlere göre cteğ i� i r< l 99). Nam azda riikG ve secde g ib i hareketler de yoktur (200). Abdest Duası

" Şeyh i m Şeyh Hasan. Pir i m Hasin Maman. Ey dost l a rı m . yakııı l arı m . akrabalarını . Din i m Şeyh Şerafedd i n ve mezhebim Şeyh Şems'ti r. Derecem Melek Şemsedd i n ve fery­

adım Şeyh Şeıııs'tendi r. Mezhebim Yezid. Şeyh im. mev lam. derdim ve derıııan ım. Yol

gösteric i m . ustanı tek Hiida'd ı r taptı ğ ı m . Melek Tav Gs'tur i manı nı . Sabah b i ter ve ak�aııı

gelir ve i k i cel lat sureti bana göziikiir. Cel lat lar ben miskin ve d in imin �ehfidet in i sorarlar. Din i m i n şehadet i : A l lah bird i r ve Me lek TilvGs onun sevg i l i bir meleği di r. .. Ulleşteki

büyüklere selilın olsun. Sel<lııı sana ey Lale� eh l i . . . " Dua böylece uzay ı p gi tmekte ve sonu

�öyle bi tnıekted i l': " Melek Tav Gs'un ismine iman getird i m . Ya Şeyh Adi. Biz bi lemeyiz.

herşeyi b i len sensin (20 1 )". B ütün d i ndar yezidiler namazı sabahley in güne�in sarı l ığı bel l i olduğunda güneşe '

karşı ayakta durarak uzun b ir dua okumak suret iyle hafi t"<,:e eği lerek yeri ne get ir ir ler. İ badet ler in i ba�ka ları n ı n gi\rnıesi n i istemezlerse de giin ünıiizde bu davran ış artık inanç

hürri yet inden dolay ı ortadan kalkm ı�t ı r.

Namazda okunan dualar şunlardır:

Sabah Duası "Ya Rabbi. Sen Hüdfıs ı ı ı . Sen Ezdas ı ıı . sen övgüye lay ı ks ı ı ı . B in bir i s i m sah i bis in .

Hiida i s m i n bu i s im lerin en şir in idir. . . Ya Rabbi. Şeyh Şems ve Güneşin. Melek Şeyh Hasan ve Adaıı ' ın . Şeyh EbGbekir ve Kfüfüı ' ı ıı hatırı için bizi bağışla ... Şeyh Hasan

H üdfı'n ı ı ı sevgi l i s i ve ku ludur. din in kuvveti Şemseddin . Nasredd in . Secileddin. İmaded d i n . Babad i n . M e l e k Fahreddin v e Ş e y h Hasandır. Şeyh Adi. evvelden ah i re kadar vard ı r ve ruh­nıet saçar. Su l tan YezilL hay ı r kapı larını açar ve �er kap ı ların ı kapar. . . (202) diye devam

eden uzun b i r duadır.

Akşam Duas ı . B una şehüdet duası da deni r. Ya Rabbi 1 Ben i ve bütiiıı yezldlleri kazadan ve belildan esirge. Ya Rabbi ! B i zi Melek

Tavus hat ı rı için bağ ışla . Ya Rabbi' B iz i Adem ve Havva sırrı iç in bağı� la. Ya Rabbi ! D i n ve d iyanet i m ize bu ak�am vakti b i r ç ık ış kapısı göster. Ya Rabb i . Bu akşam vakti iç in bütün

yezidlleri din ve dünyaları nda kurtu l uşa erd ir. . . Ya Rabbi ! Yedi büyük melek: Azrfı i l . Derdfü l . İsrafi l . M i kfı i l . Cebra i l . Şennf ü l v e Nevrf ü l ' i n yüzü suyu hürmetine b i zleri affet. . . Y a Rabb i ! Akşam vakt in in hat ı rı iç in . . . Mir ve Şeyhler hat ırı için biz yezidlleri mahcup ey-

( J <J<J) Ahdurranük t: !- l la,ani, a.g.e . . s. )6; Okc,:u ( !) ), Ya.ldil ik vt: Yt:.tidiler, Ankara 1 979, s . )-6 ( İ l:llıiyat Fakül ıt:sindt: yapı lan 1 .is:ıııs Tcıi ) . rıu iki kitap'ta dualar farkl ıd ır. flcdir l lan dört Yezidi duası n ı ı :rans11.ca olarak yayı ıı ladı: Qu:ıırc· pricres autlıaııı iques inediıcs des Kurdcs Yezidis. Kitehx:ına l lawarô. Şanı, 1 933. S . :1. s . 1 2- 16.

(200) Yezidiler arasıııd:ı dola�ı ığ ını sürece naıııaz k ı lana hiç rast lamadım. 13undaıı dolay giinliıııiizde hu nanıa1.1 kı lan yezidilerin. eğer k ı l ıyorlarsa, ya lnız d in adanılan olduğunu saıııyonını .

( 20 1 ) Okçu ( 1)), a.g.e . . s . 5-6. (202) J\ lıdunw.z:lk cl- l lasaııi, a .g.e. , s. :15-57: Okçu (Dl, a .g.e, s . 7.

79

leme. lütfunla ayd ın lar (203 ). Görüldüğü gibi bu dualar oldukça uzun olduklarından. bunları din adamlarından

başkası da bilmez. Öyle ki. din adamlarının da birçoğunun bu duaları bi lmediklerine şahit olduk. Çünkü okuman ın ve yazmanın yasak olduğu Yezldllikte bu dualar şifahi olarak öğreni ldiğinden ve bilenler de az olduğundan. ayrıca bu duaların Arapça. Kürtçe. Farsça ve hatta Süryfüı ice'nin karışım ından meydana geldiği de gözönünde bulundurulursa. bu köylü Yezidilerin söz konusu dual<m öğrenmelerinin mümkün olmadığı görülmektedir. (204).

B u dualardan başka sabahları okunan ve Sabah Duasında daha uzun olan Evger Duası ile Güneş Batışı Duası da vardır. Bu sonuncu duaya Güneş Duası da denilmektedir. 53 bey­itten meydana gelen bir ş i i r şekl inde otan bu duayı. konumuzu uzatmaı:nak için burada be­l i rtemeye gerek görmüyoruz.

2. Oruç

Yezldll ikte oruç. genel ve özel olmak üzere iki kısma ayrı l ır. Halkın tuttuğu oruca genel oruç denmekte ve Aral ık ay ının ilk Sal ı . Çar�amba ve Perşembe günleri olmak üzere üç gün arka arkaya tutulmaktadır (205). Şartı da bugünlerde sabahtan akşama kadar yemek . içmek ve cinsi i l işkilerden uzak durmaktan ibarettir. Akil -baliğ olan erkek ve kadın her Ye7Jt11ye farzdır.

Kutsal kitaplarda kapalı olarak geçtiği söylenen orucu Yezldller. Nassa uygun olarak tefs ir ederek şöyle söylemekted irler: Allah kutsal kitap'da üç gün oruç tutulmasını emret­mi�tir. B una göre Kürtçe yazılan " Sc" yani ü<; kelimesini Müslümanlar yanl ı ş olarak " Si" .

yan i 30 olarak anlamışlardır. Kur'an'daki: "Her iyi l ik i�leyene on karşılık veri l ir (206)" aye­tine dayanarak tuttukları üç günlük orucun Allah i nd inde 30 olarak kabul olunacağına inanırlar (207).

B una rağmen genci oruç Türkiye'de yaşayan Yezidiler arasında farkl ı tutulmaktadır. Örneğin Kurtalan' ın Kurukavak köyünde şöyle tutuldu�u. din adamları ve halk tm·atindan söylend i . Her Yezidi Aral ık ayın ın ilk pazaıtesi gün iindt'n i t ibaren üç gün süre i le oruç

tutar. dördüncü günü orurnnu bozarak bayram yapar. Bu lı:ıyrama "Şeyh Şems Bayramı"

denir. Bu haftanın lw�ı nL· i . alt ıncı ve yedinci günleri orucunu tutmaz. Hafta başı pazartesi

gününden i tibaren ü<; i! i ı n daha oruç tutar. dördüncü giinii , ı ı ı ınıııu bozarak bayram yapar. Bu bayrama da "Şeyh S i n Bayramı" den ir. Yine bu l ı ; ı f t ; ı ı ı ı ı ı he�inci . altıncı ve yedinci gün leri oruç tutmaz. l!aft;ı haşı pazartesi gününden i t i baren üç gün daha oruç tutar.

80

( 203 ) Okçu (Dl . ;ı . � .c- . . ' �-<J. (204 ) Bu dua ları c· ı ı �ı ıı<"i hilen ve hugüıı Alıııaııya'da lıuluııaıı l\.urıalaııın Kurukavak köyünden

Fakir Bereket c.·cı uk, Be�iri'ııiıı Uğurca köyünden A l i (ı;tuk ile Nusayhiııiıı Berlıök köyünde ntur:ın TL'l<> Seııcar'dır. Davut Okçu bu duaları Texeriye (?) kiiyliileriııdeıı aldığını siiylcıııı;ktcdir. Bkz . . a.g.e., Öıısöz, s. 2 .

( 205 ) Abdumızôk e l - l lasaııl. a.g.c., s. 57 . (206) Eıı'aın, 1 60. ( 207) Tercüme cs-S liryfüı iyye . . . ,s.28; Aııasıase-Marie, el-Yezidlyyc, s. 1 53 ; Abdurrazzak el­

Hasaııl. a.g.c . . s. 55.

dördüncü günü orucunu bozarak bayram yapar. B u bayrama da "Sultan Yezid Bayramı"

denir. Böylece 3x3=9 gün oruç tutarlar (208).

Özel oruç 80 gün olup bun u din adamları tutarlar. Bu oruç 20 gün Aral ık ayında. 20 gün (1e Temmuz ay ında yani hem kısa hem de uzun günlerde tutulduktan sonra Uileş'e.

Şeyh Adl'n in m ezarın ı ziyarete gi(i i l ir . Orada da üç gün daha tutulduktan sonra dönüşte

oruç 80 güne tamamlanır. Günümüzde Yezidi din adaml<u-ı bu orucu bu şek i lde tutamamak­

tadırlar. Çünkü Sincar'a gidiş-dönüş zor ve pahal ıdır . Bundan dolayı sürelerini . yani gün

sayısın ı azaltmaktadırlar. Oruç n iyeti i l e sabahladıkları geceyi de oruçtan saydıklarından sa­

bah leyin oruçl u bir k imseye birşey sunulursa geri çevr i lmez. yen i r ve iç i lir . Böylece bu farz

da tamamlanm ış olur.

Orucun başlangıç ve sonu i le oruçlu için ney in helfü neyin haram olduğu konusunda

görüşleri Müslümanlarınkinden farksız gibi görünürse de. i ft<U' sırasıııda bir parça ekmeği

tuza batırmal<m . Şeyh Adl'n in mezaı1ndan geti r ilen toprak "Beratta" i le i ftar etmeleri. hatta

Batı l ı l arııı dediğ i gibi orucu şarap ile açmaları fark l ıd ır.

3. Hac

Şeyh Adi b. Müsafi r' i n türbesinin bulunduğu. bugün Irak sı ıı ırlan içerisinde kalan

, ı ı ı ı rı ın ıza 40 k i lometre uzakl ıkta bulunan Lfıleş. kutsal bir yer sayılarak burasını 1 5-20 Eylü l arası ııda ziyaret etmek Yezidilere farzdır. Rivayete göre Şeyh Adi: "Kendi türbesine

bir defa yapı lan ziyaret in. Mekke'ye yapı lan bütün z iyaretlerden üstün olduğunu" söyler

(209). Yurdum uzdaki Yezidilerden maddi durum u iyi olan l ar vasıta i le. maddi duru m u iy i olmayıp sı hati yerinde olan lar da. fırsatını bulurlarsa. yaya olarak sının geçmek suretiyle bu

görevlerini yerine getiriyorlar.

Yezidilerin m il l i ve d ini b i r şeki lde Tann'ya yönelmelerinin başlıca ifadesi olan bu

hac. Lfüeş vadisinde. etrafı meşe ve palamut ağaçlan ile çevri l i bir dağ eteğinde bulunan

Şeyh Adl'n in mezarını z iyaretten ibarettir (2 10) . Mabede u laşmadan önce Sırat Köprüsü de­

nilen bir köprüden geç ilerek tepeye doğru yolu n sonunda Mabedin dehl izine varıl ır . B iraz

sonra solda esas kubbe ve bunun tepesi nde de altundan yapılmış bir h ilfü bulunur. Kubbe­

n in sağındaki odanın alın l ığ ında Ayet el-Kürsl yazıl ıd ır. Kaynağı bu odanın içinde bulunan çeşmenin suyu Havuz e l-Kebir den i len bir havuza akar. Yezldllerce buna "Kani ya Spi " .

Beyaz Çeşme. suyuna da Zemzem adı veri l ir.

B u haç meras im i : Neh irde yıkanma: Sancaklmın yıkanması: flüt. davu l v� dümbelek e�l iğinde koro hal inde �en l ikler yapı lmas ı : İ lillı i ler söy lenmesi : Din adamlarının sufi zikirle­

r i . oynamaları ve heyecanl ı türkülerle burada bulunan bütün mezarlarda mumlar ve çe�it l i

lambaların yakı lması i le kurban dağıtım ı : "Harise ve Sevdik" adlarında özel yemeklerin

( 208 ) Kurtalan'ı ıı Kunıkavak köyünde, Fakir Bereket Çetuk'dan öğrendik. ( 209) Bkz. Lescot ( R l , a.g.e., s. 39. • (2 1 0) Hac yeri olan Lfüc{tcki Şeyh Adi'nin ziiviyesini ilk defa tasvir eden İngiliz Konsolosu

Arkeolog H. Lıyard'dır. 13kz. a.g.e., s . 80, 270-280; Gueriııot (Al , a.g.e . , s . 616-620; Les-cot ( !{). a.g.c . . s. 78-79; S ıddlk cd- Dcın!Cıd, a.g.c .• s. 202.

·

8 1

dağıtı lmas ı ; " Kaldfiş" ad ıml<i bir öküzün kurban edilerek pişiri lmesi ile kutlanmaktadır

(21 1 ).

Uileş'de. Mekke'de bulunan bütün kutsal yerlere karşıl ık kutsal yerler meydana geti­

ri lmiş ve bu yerler aynı adlarla da adlandırı lm ıştır. Örneğin: Kabeye karşı l ık Şeyh Adl'nin türbesi ; Zemzem suyuna km·ş ı l ık bir zemzem suyu; Arafat dağına karşılık bir arafat dağı ;

Sefa ve Mervfiya karşı l ık "Cerime ve Birime" gibi .

Bunda önemli olan Şeyh Adl'yi hayırla 'anma (dua etme). türbeden al ınan topraktan küçük bir çörek (Beratta) i le canl ı lar ve ölüleri n kutsal laştırı lmaları içinde sancaklarııı

yıkandığ ı sudan alınan kutsallaştırı lmış biraz sudur. Alın an bu küçük kil veya topraktan

yapılan Berattalar t ı l ıs ım. i laç ve ölmek üzere olanlara yedirilen kutsal ekmek olarak kul­

lanıl ır .

B ugüne kadar bütün Batı l ı ve Döğulu araştırmacılar tarafı ndan tasvir ed i lerek

anlatı lan bu ayin ve merasimlerde h iç kimse bulunamamıştır. Mukaddes olarak kabul edi len

bu yerin etrafı duvarla çevri l i olup. hastalar tarafı ndan z iyaret edilen ağaçların da bulun­

duğu: bu ağaçlara bir takım Yezidi Şeyhlerin in isimlerinin verei ld iği de söylenir(2 1 2). 4. Zekat Yezldllikte zekfü'ın farz oluşu şu olaya dayanır: Şeyh Adi b. Müsafir. kendi

zamanında. din adamları aras ında servet. . mal ve mülk ed inme devam ederken aralarıııda

çıkan çekişme ve düşmanl ığı görünce onlara fazilet ruhu bağ ışlar. Böylece din adamları . dünya malın dan yüz çevirerek ahiret ve onun sonsuz n iğmetleri ni kazanmaya ça l ış ırlar. El­

lerindeki malları da mürldlere dağıtmaya başlarlar ve müridler çoğalır. Bu durumu gören

Şeyh Adi. m ürldlere. mal larından bel l i bir miktarın ı din adamlarına vermelerin i emrederek

buna onların oğullarını da varis yapar(2 1 3) . Bu duruma göre mürldler. yani Yezidiliğe inanan halk. gel irlerin in % 1 O unu Şeyhlere.

);:::,. Şeyh yok ise geli rlerin in (J;,,5 i n i Pirlere. Fakirlere ve Peşlmftmlara. %2.5 unu da

ınürebbllere verirler. Mürebbilerin . Pirlerin aldıklarının yarısı kadarını akl ığı söylenir ise

de(2 1 4) bugün yurdumuzda yaşayan Yezidilerin bu rakamlardan haberleri olmayıp din

adamlarına her fırsatta: Doğumda. sünnette. evlenme törenlerinde. cenaze merasiminde.

bayramlarda. mahsul zamanlarıııda. mal satışlarında vb. ellerinden geldiği kadar yardımda

bulunmaktadırlar. Hatta birçok köylerde din adamları halktan para almak yerine kendileri

de hayvancı l ık ve ziraatla meşgul olmaktadırlar.

82

( 2 1 1 ) S imıfli ( M .N ). Notice sur la secte dcs Yezidis, s. 86; Meııaııt ( M.J). a.g.c. s . 1 33- 1 48 ; ınustafa Nuru. a.g.e . . s . 14 .

( 2 1 2 l Meıızel (l'Iı ), Yezidiler, İJ\, eliz 1 4 1 . s. 4 19 . ( 2 1 3) Abdumızzilk el- llasaııi, a.g.e., s . 59 . ( 2 1 4) İhid, loc. c i ı .

S. Tenasuh Yezidiler. bizim anladığımı z manada ne cehenneme. ne de kötülük i lkesin in bir timsa­

l i o lması gereken cehennem azabına inan ır. Kötülük inkar ed i lir. Yarat ı l ı ş h ikayelerinde geçtiği üzere Melek Tilvus'un cehennemde 7 .000 y ı l tövbe göz yaşlarıyla doldurduğu yedi testi i le cehennem ateşi söııtlürü l müştür. Bu kurtuluş nazariyesi ile cehennemin yen i lmesi­

nin Yezidi efsanelerinde farlı şeki l leri vardır. Ebedi cehennem var olmadığına dair görüşe. sürekl i doğuşlarla tedrici bir temizlenmeyi mümkün kı lan tenasuhun varl ığına inanış

tekilbul eder. Tenasuh: " İnsan öldükten sonra ruhun bir cesetten d iğer bir cesede geçişine denir

(2 1 5) . Bu inanış Yezidilerin kutsal k i tabında şöyle geçer: "Eğeı: istersem öldürdüğüm kim­seyi ruh ların tenilsuhu yolu i le bu clünyaya iki veya üç defa tekrar gönderirim (2 1 6)" . B u inanca göre Yezidiler insan ruhunun öldükten sonra iyi lik v e kötülüğüne göre değerlendi ri ldiğini: iyi bir insan ise ruhunun başka insan lara. kötü bir insan ise ruhunun

hayvana geçti ğine inan ırlar ( 2 1 7 ) . Bu kötü ruhlar. kötü lüklerinin cezasını çekmek için domuz. eşek. köpek gibi pis ve adi hayvan ların v'ücutlarına girerek orada cezalarını çektikten sonra iyi insana dönüşürler. İyi ve temiz insanların ruhları. iyi ruh lar, öldükten sonra semada yerlerin i alarak devaml ı gayb füeminde. insanlar için hayırları. gizli sırları,

gizli ve görünmez şeyleri keşfederler. Cehennemi kötüler için bu dünyada muhtel if hayvan vücutlarında çeki len bir ızd ıraptan : Cenneti ise. semada bir yerden i baret gören Yezidiler. cennet ehlinde Ahyfır. cehennem ehl ine de Eşrar derler.

Tenilsuh konusunda Yezidiler arasında çok yaygın bir olay anlatı l ı r. Bu olaya göre Hasan e l -Basri'('!). öldükten sonra ruhunun su kenarında bakın d ı ğı bir sırada kendi bekar kızın ın bu suya gelerek testisine su doldurması . ruh unun bu suya geçmesi. eve dönerken de susadığ ın daıı bu sudan biraz içmesi i le hemen hami le kalması ve dokuz ay sonrada babasına benzeyen bir erkek çocuk doğurmasıdır. Bu tenil.suh olayı . Yezidilerin zevk le an­latt ıkları kutsal bir olaydır (2 1 8) .

(215) Kısaca rulı göçü demek olan teni\sulıun dört derecesi vardır. Bunlar: Naslı. insanın . öldükten sonra ruhunun diğer bir insana geçmesi; Paslı, insanııı öldükten soma ruhunun cansız cisimlere geçmesi; Maslı, insanııı öldükten sonra nıhuırnn hayvanlara geçmesi ve Rash, insanın öldiikıen sonra nıhunun bitkilere geçmesi. Bu konuda geniş bilgi için bkz. de Vaux (C) , Tcni\sulı, İA. c. 12 , s. 1 58- 1 59.

( 2 1 6 ) Kiı.tb el-Cilve, BölUın l 1/12. (2 1 7) Clıabot (J.B), Notice sur !es Yezidis, JA, Ocak-Şubat, 1 896, s. 1 28 ; Tercüme es­

Siiryi\niyye ... , s. 23; Guerinot ( A), a.g.e., s. 626; Anastase-Marie, el-Yezidiyye, s. 1 53; Fau ( N ). a.g.e. , s. 263 .

(2 18) Hu olayın ayrıntıları hakkında bkz. M ustafa Nuri, a.g.e, s. 1 8- 1 9; Tercüme es­Siiryaniyye ... , s. 29; Okçu (0), a.g.e, s. 20-22; Aslan ( F), Yez!Oiler, Ankara, 1983, s . 1 7-18 (İli\hiyat Fa�liltcsinde yapılan ınezuııiyeı tezi). B unun Hallüc-ı Mansfıı"un rulıu olduğu lıakkıııcla bkz., !sınai] Bey Çöl, a.g.e., s. 89-90.

83

F - Bayramları

Yezidilerin b irçok din i ve şen l ik cinsinden bayramları vardır. Günüm üzde üç ayrı

ülkede dağın ık ve birbi rlerinden uzakta otı,ırduklarımlan. din adamlarının okur yazar

olmayışları ve el lerinde yazı l ı b ir i lm ihfı l k i tabı da bulunmad ığ ın ıdan. bayramların kutlan­

ması yöreden yöreye değişmektedir. 1 962'de I rakta Sincfır'da oturan Mlrlerinden Mir

Muaviye. Türkiyedeki Yezidi köylerini dolaşarak her köyde. S incar'daki Şeyh Adl'n in

türbesi etrafındaki bayram yerine benzer. . etrafı duvarla çevr i l i . ağaçlı veya ağaçsız bazı basit yapı l ı kubbelerden meydana gelmiş birer bayram yeri yaptırmıştır (2 1 9). B unun sebe­

bi. Yezidilerin Sincar'dan uzakta oluşundan dolayı Sincar'daki d in i bayram ve şenl iklere

katılamadıklarındaıı . günden güne kaybolmakta olan Yezidi inancını ve Türk toplumu

içerisinde kaynaşan Yezidileri bu durumdan kuıtaıınaktıL Mademki Sincar'a gitmiyorlar

veya g idemiyorlar. aynı bayram ve ·şenl ik leri köylerinde din adamlar ın ın önderl iğ inde yapa­

rak. Yezidi dini örf ve adetler in i unutmasınlar. Bu bayram yerler inde. her ai leye bir yer

veya b ir köşe ayrılarak. burada bez bağlamak iç in ağaçlar diktirtmiş. küçük kubbeler

yaptırtmış ve bu yerin ortasında da Lfüeş'teki Şeyh Adi'nin türbesini andıran. d iğerlerinden

daha büyük ve gösterişli bir kubbe yaptırtmıştır. B unların hepsin in iç i boştur. Ancak bazı

yerlerde bu bayram yerleri köyün mezarlığında ve en gösterişl i mezarların bu bayram yeri içer is ine al ın ması ile etrafı çevr i l i veya çevri lmeksizin meydana gelen bayram yerleri de

vardır (220).

Bu bayramların hemen hepsinde Yezidiler ayn ı örf ve adetleri tekrarlarlar. Örneğ in .

dmumu iy i olanhmn birer oğlak . keç i . koyun. sığır kesmeleri. bunlara gücü yetmeyen lerin

2-3 k i logram et satın ;ılarak: tavuk. kaz veya h indi keserek adı geçen bu bayram yerlerinde

oyun. çalgı. davul . zurna ile muh tel if eğlenceler düzenlerler. Bu eğlenceler gündüz olduğu gibi geceleri de kadın erkek karış ık oynayarak eğlend iklerinden. çevre halkı tarafıııdan. bil­

hassa "Batizm i " de olduğu gibi " m um söndü yapıyorlar" da deni ldiği b i l inmekte ise de bu

söylentilerin tamamen h issi okluğu . mahall inde yaptığ ımız araştırmalar sırasında ortaya • ç ıkınıştır (22 1 ).

84

(2 19) Midyad'ııı Güven köyündeki M irnv Şeyh Hfidi buna en güzel bir örnektir. (220) Nusaybin'in Çilesiz köyü ve bu köye bağlı Berhök mezrasının mezarlığı böyle bir bayram

yeridir. Bununla beraber İdil'iıı Mağra köyü bayram yeri müstakil ve bekçisi " Mücaviı"de vardll'. Kurtalan'ın Kunıkavak köyünün bayram yerinin bulunduğu Doruklu mezrası Göçerler tarafından satın al ıııdığınd:ın, M üslüman olan bu göçerler buradaki Yezldilerce kutsal ağaçlan keserek duvarları yıkmışlardu-. B una rağmen bu hali ile Yezidiler yine de buraya bayram kutlamaya gitmekteöirler. ·

(22 1 ) İ ııfira. Batizmi. s. 88.

Güneydoğu A nadolu'da yaşayan Yezidilerin bugün kut­ladığı bayramlar şunlard1r.

1. Sare Sale, SarisaI, Sarsali, Sarsaliya Yeni yıl bayramı ad ı veri len bu bayram Yezidilerin en büyük bayramıdır . Her y ı l ın

Nisan ay ın ın i lk Çarşamba gününden başlayaak ay sonuna kadar devam eden b u bayram

ayının ortas ında Melek Tavus ve diğer meleklerin yeryüzüne i nmesi ve herşeyi yönetimi

altıııa alması m ünasebetiyle kutlaııır (222). B una "Kara Çarşamba" denir ve haftanın en

kutsal günüdür.

Bu bayram baharda kutlandığından mevsim dolay ısıyla köylerde kız ve gelinlerin

ç içekler toplay;u·ak bil hassa k ı ıın ızı çiçeklerle evlerini süslemeleri görülür. B unun sebebi­

nin . yeryüzüne i necek meleklerin Yezidilerle başka dinden olanlarınkini ayırt etmek içindir.

Her Yezidi bu bayramda mutlaka evinde et bulundurur veya yukarıda adı geçen kur­

ban lardan birini keserek bayram yerinde. bayram yeri olmayan köylerde. evlerde veya köy

meydanında pişiri lerek hep birlikte yenir. Ayrıca bu etlerin bir kısmını n fakirlere

dağıt ı lmas ı . sadakaların veri lmesi . toplu olarak köy mezarlığı ziyaret edi lerek orada dua

edilmesi gibi işler yapıl ır. Bu ayın i lk haftasında evlenmek. yeni ev yapmak. alış-veriş yap­

mak i le tarlada. bağda. bahçede çalışmak ve ilk çarşamba günü banyo yapmak. herhangi bir

işle uğraşmak da yasaktır (223).

2. Cemai Bayramı

28 Eylül-3 Ekim tarihleri arasında kutlanan bu bayram hata ve günahların affedil­

diğine inaıı ı lan bir bayramdır. B u. sonbahar mevsimine rastladığından rahmet ve bereket

yağmurların ın yağması istenerek. gelecek y ı l ın oluşumuna bununla delil getiri lir. B u bay­ram genell ikle Şeyh Adi b. Müsafir'in türbesinde kutlanır. B uraya gidemeyenler bu bayramı

köylerinde bayram yerinde kutlarlar (224).

Bu bayramda her Yezlcilye farz olan. Şeyh Adi'nin türbesi ve bu türbeni n yanı n da bu­

lunan diğer dürbeleıi ziyaret etmektir. B urada "Simat" adı verilen bir yemek pişirilerek. bu­

raya gelenlerle birlikte. buranın bekçileri de dahi l olmak üzere yenir. Burayı bekleyenlere

bir hediye vermiyeni n haccı kabul olunmaz ve hataları affedilmez i nancı hakimdir. B u ziya­

ret sırasında "cinsel i l işkide bulunmak. füsıkl ık ve kavga etmek yasaktır (225)" . Ancak bu .

(222) Bu durum Kitab el-Cilvenin giriş bölümünde geçer. (223) Bu bayram lıakkıııda S üryaniceden Fransızcaya geniş bilgi için bkz. Nau (F), a.g.e., s.

259-264. (224) Bu bayramııı Yezldllerde nasıl kutlandığı hakkında bkz. Yezidi Emiri İsmail Bey Çöl,

a.g.e., s. 8 1 -82; Chabot (J.B), Notice sur !es Yezidis, JA, Ocak-Şubat 1 896, s. 121 ; Nau (F), a.g.e., s. 259; Tercüme es-Süıyi\niyye . . , s. 9-10; Abdwrnzzfil<: el-Hasan!, a.g.e., s. 75-76; Şapolyo (E.B), Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, İstanbul 1964, s. 375.

(225) Krş. Kur'an, Bakara 1 97.

85

sırada gelenek halinde olan şey . " Şeyh Adl'nin h imayesinde olmaya devam edi ldiği

müddetçe kız kaçırmak mübahtır (226 )" .

B u bayramda yapı lan ibadet ve usullerine gelince bunlar:

a. Şeyh Adi' n in tahtının d ikilmesi

B u taht. Şeyh Adi'nin üzerinde oturarak vaaz ve nasihat ettiği sarı bronz madenden yapılmıştır. Etrafı halkalıdır. üzerinde eski b ir seccade vardır. B una Kürtçe "Burşebaki"

denir. Şeyhfüı'da özel bir muhafızın evinde korunur. Cemfüye Bayramı geldiğinde Şeyhfüı Emiri bir y<mşma ile bu tahtın dikilmesini i lan eder. Yezidiler kadın erkek bu tahtın

etrafında dönmeye başlarlar. Parayı en fazla veren aile reisi bu tahtı oradaki kutsal saydıkları ağaçlardan birine bağlar. Orada bulunanlar bu tahta ellerin i sürmek ve öpmek

için çalışırlar. Çünkü bunu yapmanın dinen vacip olduğuna inanırlar. izdiham o kadar faz­

lalaşır k i . bu işi yönetenler kalabal ığı kamçılamak zorunda kal ırlar. Bu arada bazıları ağaca

' çıkm·ak. kendi lerini bu tahtın üzerine atarak ölürler. Bunlar d inen farz olan b irşeyi yaparken şehid olarak öldüklerine inan ırlar. Direkleri koyarak tahtı dikme işi ister başarı i le tamam­

lansın . isterse başarısız olsun buraya gelenler sevinirler ve bu. gelecek senen in bolluk ve bereketine yorumlanır. Şeyhan Emiri Şeyh Adi'n in tahtın ı d ikmekle şeref kazanan aile reisi­

ne aba yahut buna benzer kıymetl i bir hediye verir.

b. Kabağ Kabağ. k.urşun anlamına gelen K ürtçe bir kel imedir. Şeyh Adl'nin taht ının dikilme

gününün ertesinde Yezidiler Şeyh Adi'nin türbesinin bulunduğu çevredeki dağlara

tırmanırlar (227). Sonra hep birlikte " Kabağı" söyleyerek türbenin çevresine doğru kadın

erkek halka şeklinde " dibke" denen bir oyunu oynaya oynaya aşağıya inerler. Şeyhan

Eıniri büyük bir öküz hazırlatır. Öküz kesilerek. iyice pişirildikten sonra herkese. ecir ve se­

vaba nail olmaları için dağıt ı l ı r (228).

c. Si ınat-ı Cilınire Şeyh Adi'nin 40 öğrencisinden biri olduğu söylenen Fahri Cilınire'n in anısına binaen.

Cemfüye bayramı sonunda bir kurban keserek kutlamaktan ibaret olan bir anına yemek zi­yafetidir. Bu anına gününde kesilen hayvana. S iınfiı-ı Ci lınire den i ldiğinden. bu bayram da

bu kurbanın adı i le çağırıl ır.

d. Zemzem suyunda yıkanma

Nihayet bütün bu şenliklerin sonunda bir de suda yıkan ı l ı r ki. bu suya zemzem adı ve­riliJ. Bu zemzem. Şeyh Adl'nin yattığı dağın eteğinden çıkar. bir havuzda toplanır. B u

sudan hem içerler hem d e yıkanırlar v e hayvanlarına da içirirler.

Yezidllerce kutsal sayı lan bu suyun kaynağı hakkında çeşitli rivayetler vm·dır .

Örneğin. Şeyh Adi bir gün arkadaşları i le birlikte buraya geldiğinde susuzluklarını gider-

86

(226) Abdtmazzak el-Hasan!, a.g.e., s. 78. (227) Yezidiler, bu tepelere " Arafat" derler. (228) İsmail Bey Çöl, a.g.e., s. 84.

inek için " Zemzem" demesi i le bu suyun ç ıktığına (229); Şeyh Adi buraya geldiği nde

içecek su olmadığ ından Şia mezhebi taraftarları ondan kendi lerine bir keramet

göstermelerin i istemeleri üzerine. Şeyh' in harbesi ni alarak kayaya vurup "Zemzem" demesi

ile oradan bu suyun yükseldiğine (230); " Hol su istiyo.rum" demesi ile bu suyun çıktığına

(23 1 ) inanı l ı r. Bu suyun kaynağ ının Ürdün'de veya Kudüs'de olduğu hakkında çeşit l i rivay­

etler de söy lenir.

3. Şeyh Adi Bayramı

Bu bayrama. Fakir Bayramı veya Yaz Mevsimi Bayramı (Çeşna Havini) da denir. 3

Ağustosda kutlan ır. bir gündür. Fakirlerin 40 gün kışın. 40 gün de yazın. yani hem kısa ve

hem de uzun günlerde oruç tuttuktan sonra kutladıkları b i r bayramdır. Bu bayram "Şeyh Adl'n in 40 gün kışın . 40 gün de yazın oruç tuttuğu" inancından kaynaklanır (232). Aslında bu. fakirlerin 40 gün oruç ttuktan (233) sonra Lfileş'e. Şeyh Adl'nin türbesin i ziyarete g ide­

mediklerinden. 80 gün oruç tuttuktan sonra köylerinde kutladık ları bir bayramdır. Y i ne

bugün fakirlerin çoğu bu orucu tutamadıkları halde. bu bayram kutlama geleneği devam et­mektedi r (234 ).

Genel oruçta Şeyh Şems ve Şeyh Sin bayramlarından sonra bahsett iğ imiz bu bayram. Yezid b. Mufiviye'nin doğduğu günün anısına kutlanmakta olup. bir gündür (235).

4. Yezid Hayrımı

G.enel oruçta Şeyh Şems ve Şeyh Sin bayramlarından sonra bahsettiğ imiz bu bayram. Yezid b. Mufiviye'nin doğduğu günün anısına kutlanmakta olup. bir gündür(235).

5. Bülende Bayramı

Şeyh Adl"n in doğum günü m ünasebetiyle 25 Aral ıkta kutlanan bir bayramdır.

6. Kurban Bayramı

Her yıl 21 Eylü l tarih inde kutlanır. Her Yezidi 15-20 Eylül tarihleri arasında. Hac

süre sonunda. Haccı tamamladıktan sonra orada bir kurban keserek evine döndüğünde tek­rar bir kurban daha kesip kutladığı bayramdır. Bu bayram bir gün olup. hacdan eve

dönünceye kadar kurban kesi lmez. müddeti yoktur. İster bir günde. isterse bir ayda dönsün.

( 229 ) M ustafa Nuri , a .g.e. , s. 32. (230) Anastase-Ma ie, el-Yezidiyye, Maşrık 1 899, c.2, s . 32. (23 1 ) Nau ( F), a.g.e., s . 265 , n . 1 . (232) İsmail Bey Çöl, a.g.e., s. 83. (233) Kr�. Supra İbadetleri, Oruç, s. 80. . (234) Yezidi Emiri İsmail Bey Çöl, Bu orucu Şeyhlerin, hatta Btı bayrama ilk defa katılan ve

nasıl kutlandığıııı anlatan H. Layard'dır. Bkz. :ı.g.e., s. 279 vd. Fransızcası için bkz. Nau (F), a.g.e., s. 272-275.

(235) Bkz. Supra, Oruç, s. 80.

87

Ancak bundan böyle hacı olan her Yezidi. her y ı l düzen l i olarak 2 1 Eyl ül'de kurban keserek bu bayram ı kutlar. Hacca gitmeyen Yezidiler bundan muaftır.

7. Batizmi Bayramı

( Her y ı l 3 Mart'ta başlayan. ancak 3 gün öncesi 4 gün de sonrası olmak üzere 7 gün devam eden ve bi lhassa Midyad ve Nusaybindeki Yezidi köylerinde kutlanan bir bay­

ramdır. B una " Kadir Gecesi' de denir. Yezldi1ere göre bu gecede Cenab-u Allah ' ın yerler

ve gökler füem ini yarattı ğ ına inanı larak bu gecenin anısına kutladıkları bir bayramdır. Me­

leklerin o gece gökten yere inerek. hazır olup amel defterlerinde. o y ılda doğacakları ve

ölecekleri tesbit ett iklerine inanırlar. Bundan dolayı bu gece ve bu geceyi takip eden gün

boyunca uyumazlar. Yezidilerin gece uykusuz kalmaları ölüm meleği Azrfül'e; geceyi takip

eden gündeki uykusuzlukları i se güneş meleği Ş emseddin'e h ürmet içindir (236). Diğer bayramlarda olduğu gibi bu bayramda da kurbanlar kesilir. Erkek ve kadın el

ele tutuşarak sabaha kadar eğleni l ir . B undan dolayı çevre halkları tarafından bunlara "mum

söndü" yapıyorlar da den i lmektedir. Oysa ki. bu söylenti lerin bu kelimenin içerdiği anlam

ile i lgis i yoktur.

Bu gece h içbir Yezidi uyumaz. hanım ı i le cinsel i l işkide bulunamaz. hcuamdır. B u

bayramda fakirler v e düşkünlere bağışlar yapılır. İkinci gün köyde ölen kişi lerin ruhu için

yemek veri lir. B u yemeğe Yezidi olmayan komşuları nın da çağır ı ldığ ı söylenM-. Üçüncü

gün kurbanlar kesilir. "Pir Ali" için hazırl ı k yapıl ır. Bayram yerinde bir yere yedi parça et.

bir yatak. bir paket sigara ve b ir miktar kuru üzüm konur. İki-üç saat sonra Pir Ali 'n in gelip

bunları yediği. sigarayı içtiği ve yatakta yattığına inanı larak şenlikler başlar. B u sırada.

köyde saygınl ığ ı olan bir kişi ölürse eğlence yapılmaz.

8. Davar Nebi Bayramı

Bu bayram bir nevi yağmur duası olup. havaların kurak gittiğinde. Mart ve Nisan

ayları boyunca her hafta Cuma günleri kuşluk vakti bir kurban kesilerek veya kesilmeden

yağmur duasına çıkmak suretiyle yapılan dua ve şenliklerden ibaret bir bayramdır. B una

her ne kadar yağmur duası denil iyorsa da. yağmur yağmasa da yağsa da. her yı l kut­landığından, adet hal ine gelen bir al ışkanl ık olup, bütün Yezidi köylerinde yapılan ve kana­

atimizce, dinleri i le bir i l işkisi olmayan yöresel bir bayramdır (237). B unlardan başka Yezidllerden, dünyanın yarat ı l ış günü olarak kabul ettikleri ve 2 1

Mart'ta yapılan bir bayram daha vardır.

88

(236) Keyl11nl (M), el-Milel ve'n-Nihal, c.2, Zeyl, s.40. (237) Yezldllerdeki bti bayram ve şenlikler için bkz. İsmail Bey Çöl, a.g.e. , s. 80-86; Abdur­

razzfik el-Hasan!, a.g.e., s. 80-93.

9. Ziyaretler ve Tavaflar

Yezidiler bu bayram günlerinde yöresel bazı ziyaret ve tavaflar da yaparlar. Bu tavaf­

lar ferd idir . tek başıııa yapı l ı r. Bun lar. Yeni Y ı l Bayramı "Seri Sfil" ı tak ip eden cuma gece­

sinde Ba�lka köyünde yatan Şeyh Muhammed'in türbesinin akşmııdan sabaha kadar ziyaret ed i lmesi ve oyun lar oynanmas ı : bu bayram ı tak ip eden cuma gecesinde Derv iş köyünde toplanarak Hasan Ferduş'un türbesinin tavaf ed i lmesi: bu cumayı takip eden pazar gününde

Şeyh Said ve Şeyh Mesud'un türbes inin tavaf ed i lmesi : bunu takip eden çarşamba günü de

Mel ik M irfın' ı ıı türbesin in tavaf ed i lmesi: üçüncü cuma günü Bahzfınl köyünde yatım Şeyh

Ebubeki r' i n türbesi n in tavaf edi l mesi : bunu takip eden pazar günü de Başika köyünde yatan Şeyh Nasreddin' in türbesinin tavaf ed ilmesi gibi . Bu bayramı takip eden dördüncü cuma ge­

cesi de. eskiden olduğu gibi bugün de Yezidilerin siyasi merkezi olan Bazera köyünün ziya­

ret edi lmesi iç in hazırlıklar yapı l ır . yemekler pişiri l i r. ziyafetler veri l ir. şenlikler yapıl ır .

Yukarda.ki sayd ığım ız ziyaret ve tavaflara gidemeyen Güneydoğu Anadolu Yezidileri

bun ları n yerine köy mezarl ığına veya yörede bulunan ziyaret yerlerine giderek bu

görevlerini yerine getirmeye çalışırlar. B u ziyaret yerlerinin en önemlil irendin b iri Şeyh

Bi'l-Kfısım 'ı ıı türbesinidir . Bu türbe Nusaybin' in Pazar köyüne yaya bir saat uzaklıkta taşlı

tepelerden ve dağlardan gidilerek varılır. Galalı kalesinde yatmaktadır. Bu Şeyh. M üslüman

sGfi b ir şeyh olup. yöredeki müslümanların olduğu gibi bütün Yezidilerin de ziyaret yeridi r.

B u yörenin bütün Yezidileri her y ı l . 1 Ma>'ıs'da fak ir zengin herkes bir kurbanl ık ala­

rak buraya gider. Kurban l ık lar burada kesilerek yen i l ir. Gündüz ve bilhassa o gece sabaha

kadar kimse uyumaz. Kemençe. davul ve dümbelek çal ınarak oynanır ve şenlikler yapı l ır.

Yezidiler bu Şeyh' in adına yemin ederler. Ed i len yemine kesinl ik le i nanılır. B urada

yapı lan her türlü di leklerin kabul edildiğine inan ı l ır . Hasta olanlar. hastalıkların ın gideri l­mesi: çocuğu olmayanlar. çocuğa sahip olmak için: hanımı olmayanlar. hanım bulmak ve

evlenmek için : evde kalan kızlar. koca bulmak için: herhangi bir konuda görüş b irliğine

varmak üzere yemin etmek iç in vb. her fırsatta buraya koşarlar. Dertlerine deva bulduk­

larında. Şeyh B i ' l-Kfıs ım' ın bu dertlere deva olduğunu söylerler.

Yezidilerin ziyaret ettikler i yer-ziym·etgfıh-olduğundan dolayı bu ziyaret yeri Mid­

yad'ın DerkGfan köyünde oturan Mehmet Emin Mutlu ve 1 1 arkadaşı bir gün buraya gele­

rek, burada yatan Şeyh hakkında anlatılanları duyduğunda. "böyle bir şey olmaz" diyerek

bu mezarı yıkmıştır. Bundan üç ay sonra Suriye'nin Kamışlık ilçesinde (Nusaybin'in hemen güneyinde). bir evde otururken bir patlama sonucu hepsinin öldüğü söylenerek bunu Şeyh

Bi ' l-Kfısıın ' ı n yaptı ğ ın a inanıl ı r. Bu yıkımdan sonra türbenin Nusaybin'in Gırbaş köyünden bir ınüslüman Ali ŞemsGrioğlu tarafından yeniden yaptırıldığı söylenir (238).

(238) Il u ziyaret yerine Nusaybin'in Çilesiz köyli muhtarı Ömer Çelik ve bu köye bağlı Ilerhök mezrasında oturan Şeyh Teto Senem ile birlikte Ağustoi ayında gittik. Türbe alçak ve basit bir kubbeden meydana gelmiş bir mezardır. Ne yazık ki, bu türbe konusunda yukarıda bahsettiğimiz toplu ziyaretlere, zamanında gidemediğimizden katılamadık. Tlirbc için bkz. Fotoğraflar.

89

G. Yasak ve Haramlar

Yezldllerde hw-.ımlarııı bir k ısm ı kutsal ki tap Mushaf-ı Re�te geçer (239). Bir kısmı da. d in adamları tarafı ııdan konulmuş veya örf ve adetleri i le birl ikte dinden geliyormuş

gibi saıı ı lmı� ve kabul ed i lm i� olan yasak ve haramlanlır. Bunlar sebzelerden ve hayvanl ar­

dan yenmeleri haram olan lar ile d iğer şeylenlen,siiylenmesi veya yapı lması yasak ve h aram

olan �eylerdir .

1 . Sebzelerden yeni lmeleri haram olanlar

Maru l . Arapça adı lıass'dır. Bu kelime Hilslsa veya Hfısiye ad l ı peygamber veya kad ın

peygamberlerin in adına benzed iğinden (240). veya Şeyh Adi'nin yeğeni Şeyh Sahr'ı öldürdükleri zaman kanı maru l a aktığından dolayı haramdır. yenmez. Fasulye. börü lce.

bakla. kabak (24 1 ) ve lahana yemek de haramdır. Lahanayı yemeyi�lerin in sebebi. �eytan ın

lahanaya girerek saklanmak istemesi . fakat lahanan ın onu kabul etmeyip yapraklarını birbi­

rine sararak göbek hal ine gelmesinden dolayı (242) olduğu söylenir (243).

2. Hayvanlardan etlerinin yenilmeleri haram olanlar

Horoz. Melek TfıvGs'un "sancağı" horoz şekl inde olduğu için (244) veya arşdaki

horoz öttüğü zaman yerdeki horozlar da öttüğünden. yani . yerdeki horozlar ar�daki horoza

bağlı ve onun emrinde olduğundan dolayı (245) Yezidiler horoz yemezler. Ar�daki horoz­

dan maksat hiç �üphesiz Melek TavGs'tur. Balıklar. Balıkların Yunus Peygambere iman ettikleri için .Yezidiler Yunus Peygam­

bere hürmetten. bal ık ları yemezler (246). Bu konuda �öyle b ir olay da aıı latı l ır: Muaviye.

oğlu Yezltf in kendi sin i tahttan indirerek yerine sultan olmak istediğin i duyunca evden

kovar. Yezlcl. Şam'da bir neh irden geçerken. nehir üzerine bir çadır kurmak ister. İşte bu

sırada neh irdeki bal ı klar sudan ba�ların ı d ı�arıya ÇLkaıınak suret iyle çadıra kazık olurlar.

Bundan dolayı Yezidiler ba l ıklm-ı yemezler.

Geyik. Yezidi peygamberlerden birin in keçisi olduğu için (247) veya gözleri Şeyh

Adl'nin gözlerine benzediği için (248) Yezidiler geyik yemezler.

90

(239) Ayet 24. (240) Ayııı yer. (24 1 l Yezidiler bunun yuvarlak ve uzun olanlarını yemezler. (242) İsmail Bey Çöl, a.g.e., s. 98. Bugün lahana ve kabağı yaşlı Yezldller yemezler. (243 l Maru l , lahana ve fasulye yemediklerinin sebebinin şu şekilde de olduğu söylenir: Bir gün

Yezid. uzun bir yolculuktan dönerken yorulur. Hava da çok sıcaktır. Bu sebzelerin gölgesinde biraz dinlenmek ister fakat kabul edilmez. Bkz. Guerinot (A). a.g.e., s. 622.

(244) M uslıaf-ı Reş fıyeı 24. (245) Krş. Abbiis el-Azzfıvl, n.g.e., s. 6 1 . (246)Muslıaf-ı Reş, fıyet 24. (247) Aynı yer. (248) Tercliıne es-Süryfıııiyye . . . , s. 28 .

Tavşan. Şeyh Adi zamanında Şeyh Zendin dağa. ava çıkar. Avda bir tavşan görür ve onu vurmak iç in kovalar. Tavşan kaça kaça Şeyh Adl'n in evine girer. Şeyh Zendin. Şeyh

Adl'den bu tavşanı ister. Fakat Şeyh Adi tavşanı veıınek istemez. Bunun üzerine Şeyh Zen­

din tavşanı zorla almak isteyince Şeyh Adi bu olaya k ızar ve tavşanı keserek önüne atar.

"bu bana haram olsun" der. Bundan dolayı tavşan yemek Yezidi nı i l let ine haram ol ur.

Koyun . Allah Melek Şeyh Sln'i koyun şek l ine sokarak cennete götürür. Orada

yününü kestirerek melek lere el bise(hırka) yaptırır ve giyd i rir. Bundan dolayı din adamları

beyaz. böyle bir elbise giyerler. Bu. d in i bir elbisedir. Bu nedenle koyun eti yemek de

yalnız din adamlarına haram ol ur.

3. Söylenmesi ve yapılması yasak ve haram olanlar

Yezldllenle koyu mavi renkleri kul lanmak veya giymek: otunmık elbise giymek. ay­

akta işemek haranı olduğu g ib i . şeytanların oturduk ları yerler olduğu san ılarak hel;lya gir­

mek ve hamamda yıkanmak da haramdır (249). Keli melerden. Melek TiivGs'un Atlenı

tarafından hakaretle çağırı lm ış ad ı olduğundan şeytan ke limesi ile buna benzer kaytan ( ip).

şat(sel) . şer (fenal ık). nıe l'u"n (lanetl i ) . la'ne ( lanet) ve na' I (at na l ı ) g ibi kel imelerdir (250).

Ş ııı ile başlayım kel imeler de Mushafta anı lmamış olmalarına rağmen geleneksel olarak

h aram kabul ed i l ir. B undan başka saratfüı (yengeç). h itan (avlu) . bostan (sebze bahçesi ) . bat

(ördek). nat (sıçramak) vb. kelimeleri söylemek de haramdır. Okumak. yazmak. traş olmak. bıyıklarını tamamıyla kesmek. başkasından alınmış

tarak ve ustura kul lanmak. yabani hayvanları terbiye edip yetiştirmek. gulu-gulu d iye ses

çıkaran kaplardan su içmek. kutsa l laştırılmış ağaç ve ağaç toplu luk larından odun kesmek

veya odun almak da haramdır (25 1 ).

Sonuç

B u böl ümde görüldüğü gibi Yezldilerde inanç esasları . İsliimiyetten esin lenerek sis­

tem son derece basite indir�enmiştir. Tanrı n ın önce bir i nci yaratarak 40 bin yıl bu inci

içer is inde denizler üzerinde yüzmes i . Tanrıyı c isi ınlend irıniştir.

Günlerin ve bu günlerin her birinde de bir meleğin yaratı l ış ı . sonra da i l k yaratılan Melek Şeyta n ın bütün bu meleklerin üzerine başkan yapılarak dünyanııı yönetimin i . kaza

ve kaderi O'nun yönetim ine bırakı lması ile Tanrı yanında ik inci bir kudretli varl ığ ın ortaya

ç ıkışı; her şeyi sevk ve yönetim i alt ına al ışı . Yezidileri esasta var olan A llah inancından

uzaklaştı rmış. Şeytana aşırı saygıda bulunularak tapıldığı ııdan. halk arasında Yezidilere " Abedc-i İb lis" yan i "Şeytana Tapanlar" adı veri lm iştir. Bu da yetıniyonnuş gibi Şeytana

( 249) Bkz. Siipra. Yezidi inanç ve ibadetleri hakkında edinilen ilk bilgiler, s . 57. (250) M ushaf-ı Reş, iiyct 24. (25 1 ) Meıızel (Tlı), Kitiib el-Cilve ve M uslıaf-ı Reş, İA, c . 6, s. 828.

9 1

Melek Tavus. Emin Cebrfül ve Azrfü l g ibi is im ler vererek. heykel in i (Sancak) yaparak .

yezidi köylerinde dolaşt ır ı larak korku saç ı l ıp adıııa para toplanı lması . Yezlc11lerin z ih in le­

rinde bir ist ifham uyanmasına sebep olmuştur. Bundan dolayı . eskiden olduğu gibi

köyünden ayrılmayan bir Yezidi. bugün artık ayrı lmakta. başka kasaba ve şehi rlere

yerleşmekte. oran ın örf ve adetleri i le . hatta inançları i le yaşamaya kendini al ıştımıaktact ı r.

Böylece i badethaneleri olmayan Yezidiler. ağızdan ağıza. nesilden nesile kendi lerine

öğreti len bu ası lsız inanç s istem inden kurtulmak lç in çaba göstermektedirler.

92

. . . . . iV. BOLUM: DiN ADAMLARI

B ir s ını ftan diğerine geçiş i olmayan katı bir kast yapısı ııa sahip olan Yezidiler b ugün üç devlet s ın ırları içerisinde (Türkiye. Irak. S uriye) oturduklarından. görünüşte bölünmüş olmakla beraber d in i bir örgüt sayesinde örgütlenerek bir bütün oluştururlar. B u d in i örgüt.

ilk bakışta i ki ana gruba ayr ı lır .

A- M üridler Yezldlliğe gönül vermiş pek çok kabile ve aşiretten m eydana gelm iş halk k itleleri

olup. bundan sonra gelecek olan R uhaniler sın ıfına bağlanarak emi rlerine sıkı sıkıya sarılan

Yezidilerdi r. Her Yezidi m utlaka bir Pir veya Şeyhe Mürid olmak zorunda olup,

karşılaştığı zaman mutlak surette elini öpmek zorundadır. Öte yandan bütün m ürldler diğer d in adamla rın ı görünce de. onlara hürmeten . el lerin i öperler. Asıl işleri hayvancılık ve

ç iftçil i k yaparak üretmek ve " efendimiz" dedikleri aşağıda bahsedeceği m iz Ruhanilere h izmet etmek ve bell i bir miktar kazançlmından vermektir. B undan dolayı Abdürrazzak el­

Hasanl bu s ın ıfa " Ruhani sınıfı nın süt veren inekleridir" . demektedir (252). Mürlcller arasında "ahiret kardeşliği" mecburi olan bir kurumdur. Her Yezidinin beş

şeye bağlanmasının zorunlu olduğu sayı l ı rken bu da aıı ı lmaktadır (253) . Bu . bir erkek ve bir kad ından oluşur. Her mürid in bir ahiret kardeşi ile bir ahiret bacıs ın ı ıı olması d in i bir

emirdir . M ürid . bu kişi lerle kmşılaştığı veya görüştüğü zaman. mutlak surette eller in i

öpmesi gerekir. Doğuda g iyi len. diğer gömleklerden farkl ı . arkadan düğmel i yen i bir

gömleğin yakası mutlaka ah iret bacısı tarafından açılmalıdır (254). Ölüm anıııda Pir ve Şeyh i i le birl ikte bu ahiret kardeşler in in de bulunması . can verirken diğer d in mensupları

g ibi değil de yezidi olarak ölmelerini telkin etmeleri d in i bir görevdir. B un lardan öldükten

sonra hangisi daha önce cennete girerse diğerin i kun:mnak için çaba sarfetınesi de arzula­

narak bazı ah iret kardeşlerin in birbirlerinden habersiz cennete girmeme yemini yaptıkları

da söylenir.

(252) Bkz. a.g.e., s . 53 . (253) Her Yezidi şu beş şeye bağlanması gerekir. Bunlar: "Bir tanrısı olması, bir şeyhi olması,

bir pir i olması. bir ahire! kardeşi ile bir ahiret bacısı olması ve bir mürebbisi olmasıdır". Bkz. Lescoı (R ). a.g.e., s. 3 1 , n. 2.

( 254 ) 13kz. Suprn, Yezidi inanç ve ibadetleri lıakkıııda edinilen ilk bilgiler, s.57.

93

B- Ruhaniler Bunlar beş ai leden gelen d in adamı sınıfı olup. bugün yurdumuzda yaşayanlım dört

sın ıf (Şeyh ler. Pirler. Fakirler. Peşlmamlar) olmak üzere toplam yedi sın ıftan ibarettir. B u s ın ıflardanbirinden d iğerine geçmek veya farkl ı sınıfların üyeleri arasında evlenmek ya­

saktır. Bu bir inançmeselesidir. Çünkü Yezldller mezheplerin in safl ığını bu inaııışa day­

andırırlar. Herbir i doğduğu s ın ıf için yaşamak ve ölmek zorundadır (255). Bu sınıfın gel -

. d ikleri a i le ler ve toplum içindeki görevleri şunlardır:

1. Mirler veya Emirler

Bunlar en yüksek dini ve dünyev i güce sahip din adamlarıdırlar. Soyları . Şeyh Adi b.

Müsafir yolu i le Yezid b. Muav iye'ye dayandır ı l ı r. Şeyh Adi''n in yeryüzünde veki l id irler.

Masumdurlar ve bun larda cüz- i i li\hi 'n in tecel l i ettiğine inanı l ı r (256). Bunlar l rak'da

Bi\'adrl'de otururlar. Bütün dünyevi işlerde kararları kesindir. Yezidileri d ışta temsil etmek

hakkı da bunlara a ittir. Bunları n bütün yezidi kabilelerinin karşısındaki durumu . kabi le re i­

sin in ayrı ayrı Yezidiler karşısındaki durumu ile ayıııdır (257). B unlarııı en büyüğüne.

Miru'l-Ümcn'l denir.

Bugün Irak'da yezldllerin Mlru' l -Ümerası . Tahsin Bey'd ir. Tahsin Bey Said Beyin. o da A l i Beyin. o da H üseyin B eyin o da Mirhan B eyin. o da Selman Beyin . . . . oğludur (258).

1 944 y ı l ında babası Said Beyin ölümünden sonra genç yaşmda babası ıı ın yerine Mir oldu.

Tahsin Bey Kfitani sülalesinden olup. Şeyh Adi. Kfitfüı i 'n in neslindendir . Ai les in in soydan

gelen geleneklere göre seçimi sonunda Mir olup. I rak hükümetince de uygun görülm üştür. . Mirin hükmü mutlak olup kutsal olduğuna inanıl ır. Çünkü Şeyh A(fi'n in vek i l i l1 i r (259).

D iğer bir etkin Mirleri de Mir Muav iye'dir. Tahsin Bey' in amcası İsmail Bey Çöl (260)'ün oğludur. B ugün Türkiyedeki Yezidilerin Mir'i budur. Bu Mir ve oğl u Ferhund . sık

sık Türkiye'ye gelerek yezidllerden para. mal ve mülk toplayıp l rak'a dönmektedir. Bu

Şeyhin diğer oğlu Mir Kökez' in ise fazla etkinl iği olmadığı halde o da bu bölgeye sık s ık

gelmektedir.

Bu Mirlerin her ikisi de. I rak- İ ran savaşın ın çıkmas ından sonra. I rak Devlet Başkanı

Saddam H üseyin'e ters (Hiştiiklerinden. yurt d ışma gitmek zorunda kalm ışlard ır. Tahsin

Bey İngi l tereye. Mir Muaviye de Fransaya yerlqmişlerdi r. Savaşın uzun sürmesinden

dolayı l rak'da i li\n edi len genel aftan yararlanarak tekrar lrak'a dönme hakkma sahip olma­

larına rağmen. hi\lfi ad ı geçen ülkelerde yaşam larını sürdürmektedirler.

94

( 255 ) Lescoı (R ). :ı.g.e., s. 85 vd. ( 256) Sıddik ed- Deınlfıcl, a.g.e., s. 295. ( 257) Meıızel (Tlı), Yezidiler, İ A, ciiz. 1 4 1 , s . 42 1 . (258) Alxliirrazzilk el-lfos:ıııi, a.g.e., s . 47. ( 259) Aııasıase-Marie, el-Yezldiyye, s. 550. ( 260) 13u yezidi Mir'iııiıı yezidiler konusunda yayınladığı bir de kitabı vardır. Bkz. el­

Yezldiyye Kadiıneıı ve l ladiseıı, Beynıı 1 934.

2. Şeyhler

Zekfıt ın en büyük d i l im in i alan Şeyhler. Şemsfınller soyundan Melek Şeyh Şeınsecldin

ai lesinden ve Şeyh Adi'n in Müridlerinden veya kardeşlerin in soyundan gelmektedirler.

Cübbeleri beyaz. kuşakları k ı rmızı . külahları siyah oldukları ve beyaz giyindikler i

söylendiği halde. bugün artık. normal olarak diğer yezidiler gibi giyinmektedi rler. En önem l i görev leri irşfıd olup. her türHi dini görevleri yürütürler. Sakalların ı keserler fakat

bıyıklarını asla kesmezler (26 1 ) .

3. Pirler

Pir. Kürtçe yaşı ı 1 ider. yol gösteren şeyh an lanı ıııa gel i r. Bunlar P'irfıni sülfılesinden

Pir Hasin Maman a i lesinde gelmektedir ( 262). Dini görevlerde Şeyhlere yard ımcı olan ve bu görevleri birl ikte yürüten. Müridlere d in i bilgi leri öğreten . bayramlarda. n ikfıhlarda.

siinnet düğünlerinde ve evlenmelenle yol göstererek fületleri yaşatan din adam larıd ır. Bun­

lar da sakal larını kesmekle beraber bıyıklarını h iç kesmezler.

4. Fakirler

Fakir. dünyada din yolunu tutan kişi demektir. Bunlar Alıdanl sülalesinden Şeyh

Hasan Basri'n in nesl inden gelmekted irler. Yezidiler arasında vaaz. telk in . nasihat ve a i leler

arasındaki uyuşmazlıkları çözmekle görev l id irler. Bu görev ler ağı r ve yorucu olduk­larından dolayı. bu k işi lerin cennetle müjdelendikleri söylenmekted ir. Devam l ı Yezidiler

arasında (Jolaşır. sakal larını ve bıyıklarını asla kesmezler. Bu bir d in i gelenektir. S ı rtları na

g iyd ik leri h ı rkayı ölünceye kadar çıkaı1madıkları. boyunlarına " ıncftul" denen bir tasma

takd ıkları söylenirse de. günümüzde bu adetleri artık Fakirlerde görmek güçtür. Onlar da

Müridler gibi g iy inmektedirler (263).

5. Peşimamlar

Baş imanı da demek olan bu din adam ı da. Fakirler i le aynı sülfıleden gelmekte olup. aynı haklara sah ip olmaktadır. Bunlar da. Fakirler gibi . sakal ve bıyıklarını h iç kesmezler.

Yezidilerin nikfıh memurudurlar. Bütün yezidiler n ikahlarını bunlara kıydırı r lar. Peş imfımlar bulunmad ıkları zaman nikfılı ları diğer din adaml arı k ıyarlar. Bunlar bir bölgede

görev yapan din adam larıdırlar. Güneydoğu Anadoluda yezidiler arasında yalnız Beşiri bölgesinde üç kardeş: Üzeyr Cengiz. Kelo Kanat. Hasan Kanat (264) ve bun l ar ın çocukları

görev yapmaktad ı rlar. C6 1 ) Malıall iııde yapt ığımız ara�tırmalar sırasında birçok Yezidi Şeyhi ile arkada� olup

dolaştığımızda, z:ıman zaman özel kıyafetlerini giymelerini istemiştik. Ancak onlar. her defasında "özel bir kıyafetleri olıııadığııı ı " söyleyince, biz de fazla ısrar ecleıne­diğiın izden, ınalesef lıiçbir din adam ın ı kendi özel kıyafeti ile resmini çekemedik. Çekıiğimiz resimleri normal kıyafetle olan resimleridir. rtkz. Resimler.

(262) İ smail Bey Çöl, a.g.e., s. 1 07. ( 263) İbid, �· 108 ; Alxlürrazz:lk el-Hasaııi, a .g .e. , s. 5 1 . (:264) Bkz. fıı fira, Tiirkiye Yezidileri Diıı Adamları Tablosu. s. 98.

95

6. Kavvallar

B unlar I rak'ta. S incar'da oturan din adamlarına h izmet edecek n i tel ikte şarkıcı lardır.

B u lundukları yenle Emir ve Şeylı'e h izmet eden. d in i bayramlara katılan. Müridler

arasıııdan bell i kural lara göre seçilen. Melek Tavus'un heykel i olan sancakların k i racı l arıdı rlar. Bu görev in kendilerine Şeyh Adi tarafından verilm iş olduğu söylenir (265) . Bun lar. Şeyh Adl'n iıı türbesin in etrafında oturur ve yılda b ir kere yezidi köylerin i dolaşmak

ve türbe ziyaretine (hac) gelmeyenlerle konuşmak üzere ayrı l ırlar. Yanl arında Melek

Tavus'un kutsal heykel in i . sancağm ı da alarak köylü yezldiler in bu heykelleri öpüp tavaf et­

melerini sağlarlar. Tavaf. def ve dümbe lek sesleri arasında heykel in çevresinde üç kez

dönmekten ibarettir. Böylece Kavval lar yezidi köylerimle imanı kuvvetlendirmek. yezidi

bir l iğ in i sağlamak ve sadaka toplamak üzere bu gezileri bayramlara rastlatırlar. Sancaklar ın

tavafından başka. Şeyh Adi'n in türbesinden getirilen toprak kürecikler (Beratta) ve takdis

ed i lmiş su (Zemzem) i le bir nevi d in i ticaret yaparak Mir adına para toplarlar. Toplanan bu gel ir in yarısı Şeyh Adi'n in türbesine. dörtte biri Mlr'e. geriye kalan dörtte b i r i de kend isine

veri l ir. Eskiden çok sık gelen Kavval ların çoktan beri h iç gelmedikleri söylenmekte ise de

bu sözün doğrul uğuna inanmak güçtür.

7. Köçekler

Bunlar da bel l i bir ai leden gelmeyip Müridler anısından seçilen oyunculardan olup.

Şeyh Adl'n in türbesi yanında. buraya gelenleri eğlendirmek suretiyle h izmet eden ve Kav­

·va llara yardımcı olarak gezilerde. köylerde sancakları taşıyan uzun saçl ı kiş i lerd i r (266) . Yezidiler bunların adını duyduklarım. fakat kendi lerin i h iç görmediklerini söyleyerek bun­l arın S incar'da bulunduklarını i t i raf etmektedirler (267).

Sonuç

Görüldüğü g ibi yezidiler. halk tabakası (mürldler) ve Din adamları (ruhaniler) olmak

üzere ik i ana sınıfa ayrı lmaktadırlar. Halk tabakası tek olup. din adamları yedi sın ıftır. B u

s ın ıfl arın yezidi köylerinde ancak dördü: "Şeyhler. Pirler. Fakirler. Peşiınamlar" görev yap­

m akta olup. Mirleri can ı i stediği zaman veya gerek duyulduğunda; Kavvallar ve Köçekler de y ı l ın bel l i gün lerinde . bayramlarda veya köyleri dolaşmak için yaptıkları bir plilna göre.

96

(16:'il ı\bdlirrazzi\k cl-Hasani. s. 5 1 . ( 266 ) Sıdd!k cd-DcııılCıcl, a.g.e.,s . 1 79- 1 80. ( 267 ) Ycz!dllerdeki din adamları sın ıfı için bkz. Siouffi ( M .N), Noıicc sur le Clıeiklı J\di et la

Sectc dcs Yczidis, JA. c.5, 1 885 , s .87-98; Gueriııot, a.g.e., s. 606-609; M ustafa Nuri , a.g.e., s. 2 1 -24; Nau ( F), :ı.g.c., s. 248-252; Mcnzel ( tlı ), Yezidiler, İA. si 410-42 1 ; Abbils el- Azzavl. a.g.e., s . 1 72- 1 82; Sıddlk ed-Deın!Cıci, a.g.e. , s. 1 77- 1 8 1 ; AbduITazzi\k cl-Hasanl, a .g.c., s. 47-54.

yezidi köylerine gelerek h i zmet yaparlar. bugün bu d in admnlarını ıı sözlerine i nanmayan

birçok yezidi var ise de. bunların toplum üzerindeki etki leri karşısında ve bir l iğin bozulma­

ması için sükut etmektedirler. B ununla beraber aksini yaparak din değiştiren-Müslüman olan- köylerin i terked ip kabu l ettiği dine inananların köylerine g iderek yerleşen yezidllerin

sayısı da küçümsenmeyecek kadar çoktur.

97

GÜNÜMÜZDE TÜRKİYE'DEKİ YEZIDİ DİN ADAMLARI TAB LOSU

İL İLÇE KÖY DİN ADAMI ADJ-SOY ADI ÜNV ANI S İ İRT K URTALAN KURUKAVAK Abdul lah Gasko Şeyh

Hacı Yusuf Balbo Pir Bereket Çetuk Fak'Lr Şerif Cetuk (Oğlu) Fakir

B EŞ İR İ UÖURCA ' Al i Çetuk Fakir OÖUZ Üzeyir Cengiz Peş imfün

Koni Cengiz (Al ınanyada) Peşiına ın Bereket Cengiz Peş i ınfün Miro Uca Şeyh Yusuf Uca (Oğlu) Şeyh

ÜÇKUYULAR Kelo Kanat Peşi ınfıın Hüseyin Pamukçu Pir

MEY DANCIK Hasan Kanat Peşimfün KUŞÇUKURU Emin Cilo Şeyh

Hamit Daban Pir YOLKONAK Reşo (Reşit) Agit Şeyh

Meıno (Mehmet) Sam Şeyh B ATMAN YOL VEREN Süleyman Avcı Plr

M AR D İN M İDYAD MER KEZ Bozo Agit Şeyh Isınai l Deni z (Alınanyada) Peşiınfün Halit (Alınaııyada) Şeyh

ÇÖREKLİ MEZ. Fevzi Yo ldırıın Pir NUSAYB İN BERHÖK Teıo Seııcar Şeyh

Fendi Senc;tr ( Kardeş i ) Şeyh Hasan Seııcar (Kardeş i ) Şeyh Cuııd i Sencar( Kardqi) Şeyh M i rca Ak Şeyh Fahri Ak Şeyh İskemler Ak Şeyh Şehmuz Ak Şeyh B edri Ak Şeyh Ömer Ak (Alman yada) Şeyh Yaşar D ik Şeyh

ÇİLESİ Z Şehmuz Kavut Fakir Cendi Kavut (Oğlu) Fakir Resul Kavut Fakir

B AKA CIK Nevruz Yı ldırım Plr Yezd in Y ı ld ırım (Oğlu) Plr Hüseyin Yold ırım (Oğlu) Plr

ŞANLIUR V İRANŞEHİR ÇAVUŞLU Ramazan Güneş Şeyh B URÇ Ferman Gasko Şeyh BAHCELİ EVLER Osman K i n i k (kurukavaktan) Pir M AHALLES İ Kül li B irsen (Yasince'den) Fakir OÔ LAKCI Ali Temi Pir

Ahmet Temi (Babası) Pir Sait Daban Şeyh

98

EMEVILER. ŞEYH ADİ ve YEZİDİ DİN ADAMLARININ GELDİKLERİ AİLELER ( l ) ÜMEYYE OGULLARI

r������������������������������-el-Hakem r- - Ebu sµfyan

Mervan I (684-685) Muaviye I (660-680) 1

Abdulmelik (685-705) Alxiu laziz Ömer lI Muhammed Yezid I (680-683 )

1 (7 1 7-720) I M t . 111 68

Mervan il <744-750) uavıye ( 3 -684)

1 1 1 1 1 Musa

1 Velid 1 (705-7 1 5)

Süleyman (7 1 5-7 1 7 )

Yezid l I (720-724)

Hi�am (724-743)

Şerafeddin(ö. 1 256) Takiyeddln Osman 1

ZeynTddln (ö. 1 27) 1

İzzeddln (ö. 1 330) Alaa\ldln

ADANI 1 Faklrler-Peşimamlar

( 1 ) Bu soykütüğü hakkında bkz. , A.Tinuır Paşa. a,g,e,s.33-4 1 :Lescot( R ) ,ag,e,s.234: Dem!(icl (S ).a,g,e,s .4 1 -44: Thomas Bois, a,g,e,s.246.

ismriı

Mii,�fiı-ŞeyhAdl (0. 1 1 62) Sahr

S ahr Ebu cl-Berekat , --

Adi b. Ebl el-Berekat ( ö. 1 22 1 ) Mil.sa ��������������� l

H asaı1 İbn Adi ( 1 1 97- 1 254) Şerafeddin Ebu Bekir

KATANI Emirler-Mirler 1

Tahsin Bey 1

Mu'aviye 1 Kökez

1 Şemseddin Falu·eddin

1 ŞEMS ANİ

1

Halil Bey Merdam (ö. 1 93 6)

Şeyhler

1 Ş . Fahı'.eddln 1 Ş . Se�ddln 1 Ş . �11

Ş. Şems Ş. M imi ş . Hasreddin Ş. B abadln

O'I O'I

(1

" ' ; ·ı - : ; .( .. . . - . • .. 1 . ' . - •

" · ' i

" 1 .-.'r·: ...,, .. -J :

, : ....

; ,� ( ' ·..:� . . : [ :

·

·

-··

.. .. -: 1 · - . ;

;,: �--;. ı: � �- � ... ·i-·

�=--

,, . • .

.. . , .. . :-'� ;

{. •• '

r

/

'·

.. _ ;,.

·'

""

,.;: ....

. ·. . .

-?. . .... "

\:: - l ' !';: :: . •· . 1

. ı • . .

' ·

. . ; ..

\ ,

•

• .

. .. . . . ;:· i ' ··- ! : :-.1 '"•"·•" ·- , .. ,

. · .. : : .i

; . ı - . . . . .

·: .

! :

. ' · !

. . ı

\ ' ' !

. ..,.� : . i '

. .. ...

:.: ··.

·. ��-· . .

.. ,.

...

,:� t; ... ,,·��

........

· ,, ;:

· -

.:;, ;

r'· . -ı .. � .,. ... ..

1 , · ' il · .

�.+ı_ .• .. '; f. " .\ ''·\ ··

..f:' \� .. "'-•< � .ı . - . ' ' : . '

!·

ı ·""-" ı· ........ ,-: .

:' · ( -,_

, .. �,

"

V. BÖLÜM: TOPLUMSAL YAŞAYIŞLARI

G üneydoğu Anadolu'da S i i ıt. D iym·bakır. Mardin ve Şanl ıurfa'nın coğrafi bölümünde adı geçen ilçelerin köylerinde oturan Yezidiler (268). dini örgütleri sayesinde, bölgeler arası mesafeleri ortadan kaldırarak. tqplum olarak bir bütün oluşturmakta. sevinçlerini, üzüntülerin i ve acıların ı birl ikte tatmaktadırlm·.

A- Fert Olarak Yezidiler

1 . Erkekler, Kadınlar, Çocuklar

B ir Yezidi köyünde köy örf ve adetleri yönünden geleneksel " geniş aile" yapısı süre gelmekte olup. bir Yezidi ai lesi ana. baba. çocuklm·. büyük anne. büyük baba. bazen kız ya da erkek kardeşler. bazen de kız ya da erkek yeğenlerden oluşmaktadır. Köyde " dar aill'"

bulunursa da bunun tek sebebini n bu ailelerde yaşayan büyük ana, büyük baba kuşağı ı ı ı ıı olmayış ındand ır. Ailelerde hakimiyet babada ve erkektedir. Akrabalıklar anaya ve babaya i zafeten sayıl ırsa da nesep babadan oğula geçer ve baba ismini yaşatan oğuldur. Aile reisi normal şartlarda baba. yaşıyorsa büyük babadır. Oğullar evlenseler de aile reisi ölmeden baba ocağından ayrıl ıp kendi başlarına ev kunnaları kural dışıdır. Aile reisi olan baba mut­lak bir otorite olup. istekleri sorgusuz saygıyla yerine getirilir.

Kadın ın yeri daima erkekten sonra gelir. B u değer yargısı çeşitli davranışlara akset­m iştir. Yolda kadın arkada. erkek önde yürür. Ayakta bir erkek varsa kadın kalkar yerini verir. Yolda kadın erkeğin önün ü kesmez. B ir toplulukta erkeklerin yanında kadınlar otur­maz. ayakta durup h izmet ederler. Topl ulukta önce erkeğin el i öpülür, ya da sıkılır. Tüm ikram önce erkeğe yapı lır. B u kadın-erkek arasındaki ayrılık daha doğumda. hatta doğumdan önce bel irlenmeye başlar. Köyde konuşan ana ve babalar. büyük bir oranla erkek evlat sah ib i olmak i sterler. Çünkü erkek evlat ananın yerini sağlmnlaştırır (269) ve

ilıt iym· J ık günlerinde ana ve babalaıı ıı ı ıı desteğidir. Çocuklara gel ince bunlar. küçük yaşlarda. i lerde oynayacakları rollere göre eği t i l ir.

Kız çocuklar beş yaşından sonra kardeşlerine bakmaya başlarlar. 6-7 yaşlarından sonra ise tanıamı i le anan ın yardımc ısıdırlar ·ve kadınları yapması gereken bütün işleri anaları ile bir­

l ikte yapmaları kuraldır. Su taşırlar. tezek .ve kerpiç km·arıar. getir-götür işlerini yaparlar.

( 268) Bkz. Supnı, Türkiye Yezidileri Nüfus Dağılımları Tablosu, s.54-55. (269 iErkek çocuk doğurmayan hanımlar, bu nedenle kocalarının başka bir kadınla evlene­

ceğinden çok korkarlar.

1 0 1

15 ya�larına geldiklerinde bir köy ev in i döndürecek bi lgiye sah iptirler. Ev tem izlerler. süt

sağarlar. yoğuıt mayalarlar. peynir yaparlar. yemek pişirirler. ekmek hamuru yoğururlar ve

fırında pişirirler (270) ve çamaşır yıkarlar. Bütün Yezidi kızları başların ı örterler. Erkek çocuklar ise. babalarının yardımcısıdırlar. Daha 5 yaşında davar çobanlığı yap­

maya başlarlar. 7-8 yaşlarında düven sürüp. sap çeker. bostan beklerler.

G üneydoğu Anadoluda bul unan Yezidi köylerini ve mezraların ın hepsinde istisnasız

i lkokul bulunmaktadır. Ancak bunların bir kisrpı yeni yapılmıştır. B undan dolayı köylerde 30 yaşından büyükler okuma yazına bi lmezler. Fakat bunların birçoğu askerde

öğrenmişlerdir. Kad ınl ar ise. değil okuma yazma. Türkçeyi dahi bi lmezler. B i lenleri par­

malda gösterecek kadar az olup. bunların da anla�ı lması çok güçtür. Yaşları 50 nin üstünde

olan erkek ve kadınl ar ise Kürtçe'den başka dil b ilmezler. Mushaf-ı Re�'te yazı. bizzat \ Tanrı tarafı ndan "eline bir kalem almak suretiyle yazıld ığı (27 1 )" söylendiği halde kendi­

lerini dinsiz yapar korkusu ile yazı yazmak adeti al ış ı la geldiği üzere Yezidilere sen b ir şek ikte yasak ed i lmiştir. Okuma yazına hakkına yalnız Hasan el-Basrl'nin soyundan geldiği

söylenen bugün S incar'da oturan imamlar sahiptir (272). B undan dolayı okur yazar olmaya

ih ti yaç duyulmamıştır. Bu konuda kendisi ile konuştuğumuz bir din adamı . okuma yazmayı

kendi lerine yasaklayan Sincar Yezidi din adamlarını n . çocuklarını Avrupa'da okuttuk­larından bahsederek: " Hüyle bir şey olmaz, eğer yasak ise hepimizedir" deyip. Sin­cm"daki Yezidi d in adamlarının kendi lerini y ı l larca uyutarak cahil bıraktıklarından yakınd ı .

Son zamanlarda köy yolların ın onarılması sonucu ulaşım imkfüı ların ın artması. tele­

v izyonun köylere kadar gitmesi. Yezidileri kasaba ve şeh irle sıkı bir temasa getirmi�. buna · paralel olarak da " Devlet Politikası" doğrultusunda eğitime karşı tutum da deği�miştir.

Bugün erkek çocuklm·ııı tahsi l \·ağında olup da i lkokula gitmeyen ya da gitmemiş olanı yoktur. Sade i lkokulu bazı nedenlerle bitirmemiş olanlar vardır. Erkek çocuklar

arasında ortaoku l ve Liseden m ezun olanlar mevcut olduğu gibi Üniversiteyi bitirenler de

olduğu halde. Yezidllerde okumuş olmak. "hayatını kurtannak" olmadığından bu pek öneml i değildir. Çünkü Üniversite mezunu olanların iş bulma imkanları o ldukça kısıtl ı dı ı:.

Kızların eğit im konusuna gelince. köylerde öğrenim çağında olup da i lkokula gitmeyen k ız çocukları yok denecek kadardır. Ancak i lkokuldan sonra öğrenim kız lar için h iç

düşünülmez. Bu durumda Yezidi a i lesin in köyden ayrılarak şehire yerle�mesi gerekir k i . bu

m ümkün deği ldi r. Bu konuda sorulduğunda: "Nasıl olsa evlenecek; daha fazla okuyup

da ne olacak ; ev işini bilsin yeter o kadar" deni lir . Son zamanlarda ise bazı Yezidi köylerinde kızlarııı Mi l l i Eğitim Gençl ik ve Spor Bakanlığ ı . Yaygın Eğitim Genel

Müdürlüğünün açmış olduğu d ikiş-nakış kurslarına devanı ettikleri de görülmektedir (273).

102

(270) Bkz. Fotoğraflar. s. 1 84. (27 l ) Muslıaf- ı Re�. fıyet 3 l . (272) Bkz. Bupra. Kurucusu: Şeyh Adi b. Müsafir, s . 1 2. (273) Kurtalan İlçisi K urukavak köyü buna güzel bir örnektir.

Yezldllenle 011a ve yüksek öğren im görenler:

Adı ve Soydı Köyü Mezun olduğu okul Yaptığı i� Şakir Veysi B u lut Uğrak l .U.Hukuk Fakültesi Bo� Ibrahi m B u lut Uğrak Yı ld ız Teknik Universitesi Bo� Cemi l Tem i Oğuz Diyarbakır Eğ. Yük. Okulu Oğlakçı köyünde öğretmen Tahsin Tem i Oğuz Lise mezunu Boş Emin Akbaş Oğuz Ankara Eğitim Yüksek Ok. Şerefl ikoçhisar da i lkokul öğrt. Abdul lah Ayaz Oğlakç ı Lise mezunu Boş

2. Doğum

Yezidi köylerinin yaşantıs ında doğum. düğün ve ölüm gibi . ai leyi ve d ışarıda olan

aile fertlerin i biraraya ğetiren bir olaydır. Yezidiler doğumları ı ı ı "birik" adı verilen kend i

ebeleri ne yaptırı rlar. Müslüman larla komşu olanlar veya müslümaiı köylerine yakııı olan

Yezlüi köylarinde yabancı ebelerden de istifade ed i l i rse de. doğumu genel l ikle köyde

yaptınıp. şehire hastaneye götürmezler. Doğan çocuk kız olursa sukut geçerler. Erkek olur­

sa sev in i r neşelenirler ve doğumun üçüncü gününde bil" davar keserek şenl ikler yaparlar.

Çocuğa ad ı . adet olduğu üzere Şeyh veya Fakir. bunların olmadıklar"ı yerde de evi n

e n ya�l ısı verir. D in adamlarının çocuğa a d verirken b i r dua okuduklan d a söylenirse de. bu

duayı kaydetmek imkaıı ım ız olmadığı gibi . bugüne kadar Yezidi l i teratüründe de rastlaya­

madık. Eskiden çocuğa büyük babanııı veya a\.)eden bir inin is imlerin i koymak adeti var ise de. bugün bu adet kalkmıştır. Çünkü Yezidiler Türk toplumu içinde kendi lerine "Yezidi"

dedirtmemek ve it ibarları ı ı ı yükseltmek iç in günümüzde kız olsun erkek olsun öztürkçe

is imler: Okan. Göklıan. Cengiz. Orhan. Selçuk. Yaprak. Çiçek. Tüli n . Gül. B irgül vb. adlar koymaktadırlar. .Oysa ki ya� l ı lara baktığımızda kadın adlarının: Meyso. Zino. Gevr i . Hano.

NGre. Hane. Hanııııe. Bm·füı . Pero. Sore. Rinde vb . . erkek adlarından ise: Genco. Ferho.

Teto. Has i . Cindo. Mirzo. Nemir. Reyso. Mehe. Haydo. Bubu. Galo. Kon i . Bozo. Cend i .

Nevruz. Yezdin . Memo. Re�o vb . adlar vermektedirler. Bununla beraber Kur'an'da geçen

28 Peygember isim leri ile Alevi Sunnl bütün Arap isim leri de konulmaktadır. Ancak erkek

is imlarinden Adi. Yezid ve yaratı l ış h ikayesinde geçen alt ı melek is imlerine h içbir Yezldlde rastlamadık(274). Herhalde bu. bunlara hürmeten olmalıdır. Hıristiyan is imleri

ise asla konmaz.

( 274) Sircar Yczidilcrinin çocukları doğunca, Şeyh Adl'nin türbesi yanındaki Zemzem suyu ile yıkadıkları . bunun ise mecburi-dini bir görev olduğu da söylenir. Bkz. Guerinot(A), a.g.e . . s.6:24; Mustafa Nuri, a.g.e., s.3 1 . •

103

3. Sünnet ve Kirvelik(Kiriv)

Sünnet. İslil.m dinine göre düzenlenmiş bir gelenek olduğu halde Yezldllerde de uygu­lanmakta olup. sıfır ile ilkokul çağı arasında yaptırı l ır. Sünnet olacak çocuklar için. ai le re i­sinin maddi durumuna göre bu merasim basit bir şekilde geçiştirildiği gibi. sünnet düğünler i ve şenlikleri de yepılır. Yezidilerin ayrı bir sünnetçileri olmayıp. bu iş. yöredeki diğer din mensuplarından farkı " Kirvelik" deki anlayış ve uygulamalardır.

Kirve. bil indiği üzere. geleneklere göre yapılan sünnet düğününde veya sünnette çocuğu tutan kişiye verilen i simdir. Yezldllerde bu görevi aşağıdaki nedenlenien dolayı din adaıı ı l ; ı n . Şeyhler. Fakirler. Pirler ve Peşimamlar yaparlar. Bazan da yakın köylerden taı ı ıd ı ı... ı :u ı ; ırkadaş ve dostları olan Müslümanlara yaptırırlar. Çünkü k irvenin kızı ile sünnet olan ı;ocuğun evlenmesi yasaktır. Bacı-kardeş derecesindeüir. B i lindiği gibi Yezidiler arasında sın ıflar. ancak kendi ıu-alarında evlenebilirler. Din adamların ın çocukları ile halkın evlenmesi yasak olduğunüan. bu görevi din adamlarına yaptırırlar. Diğer taraftan zaten Müslümanlardan kız almazlar. Müridler. yani Yezidiliğe gönül vermiş halk tabıikası kendi aralarında evlendiğinden. bu kirvel ik işini kendi aralarında birbirlerine yaptıracak olurlarsa. k ısa zamanda erkek ve kadınları evlanecek kimse bulamazlar. Bu yüzden kirvelik işini halka yaptırmayıp. kızları kendilerine haram olan din adamları ile Müslümanlara yaptınnaktadırlar. İşte bu yüzden de Doğuda Müslümanlar arasında maddi yükü çok ağır olan kirvenin(275 ) Yezldllerde aksine hafiftir. Çünkü yapılan bütün masrat1an çocuğun babası kardşılar. Gerek din adamlarından ve gerekse Müslümanlardan olan kirveler. çocuğa küçük hediyeler ile bu durumu geçiştirirler. Bu arada bir Müslümanın bir Yezidiyi kirve yaptığı görülmez. Ancak kirve olan Müslüman i le sünnet olan çocuğun babası " Kelif' olw· (276) yani birbirlerine kötü durumlarda yardımcı olarak " kirve kirvenin yolunda ölür" .

Y ezidi köyleriİ1de yapılan bu sünnet merasimi ve düğünlerinin bir de toplumsal yönü vardır. B u . köyde bilhassa zengin veya itibarlı kimselerin veyahut da bu nedenle nüfuz ve itibar sağlamak isteyenlerin. köyün öksüz veya fakir çocuklarını da kendi çocukları ile bir­likte sünnüt ettirmeleri ve onları da bu vesile i le yapılan merasimden mahrum etmemeleri­dir. İster düğünlü. isterse düğünsüz olsun. yapılan sünnütten sonra sünnet olan çocuklara hediyeler verilir. Bu hediyeler para ve çeşitli giysiler olduğu gibi davar ve benzeri hayvan­lar da olabilmektedir.

104

(275) Doğu Anadoluda ve Türk.iyede uygulanan kirvelik anlayışı için bkz. Türkdoğan(O), Türklerde kirvelik ve Sünnet Geleneği. Türk Kiiltürli Araştınnalan, Ankara 1 966- 1 969; Kudat (A) , Kiıvelik, Ankara 1 974; Balaban(A.R l . Evlilik, Akrabalık Türleri, İzmir 1 982; Tezcan(M ), Tasavvur! Akrabalık ve Ü lkemizde Uygulaınalan, AÜEFD, c. 1 5 ,s. l , s . 1 1 7-1 30.

(276) Mustafa Nuri, a.g.e. , s33 .

4. Evlenme

Son derece kapa l ı ve ev l i l ik d ı� ı c insel i l i�kiyi s ıkı b ir kontrol altında tutun Yezidi köy toplumunda c insel arzuların rahatça tatmini yoyu. erken evlenmektir. Babalar oğul l arın ı biran önce ev lendirip torun sah ibi olmayı özlerler. Kızl arını da oğul larından önce " baş göz" ederler. Kız. evin nemusudur ve evleninceye kadar her türlü davranışlarından a i le sorum ludur. Bu sorumlu luğ u ne kadar erken erkeğin a i lesine transfer ederse o kadar önce rahata kavuşacaktır. "Kız, gözü açılmadan kocaya gitınelidi

_r" d iye düşünülür. Erkek çocukları erken evl i l iğe iten ba�ka bir faktör de. ev l i l iğ in topl umda yüksek

statü sağlayan etken oluşudur. Yezidi köylerinde erkek. toplumunda söz sal ibi ve hatta er­kekler tarafından "adam" yerine konulmak içen atı lacak i lk adım evlenmektir.

Ev l i l iğ in ekonom ik yönü ise ne genci . ne de babayı fazla dü�ündürınez: " hele bir ev­

lensin hep bcrabcı· ncsıl olsa geçin iriz" . ai lede hakim olan dü�üncedir. Esasen çocuklar. bundan önce de söyled iğ imiz gibi . ekonomik faal iyete küçük yaşta kat ı ldıklarından evl i ­l iğin sorumlu luğu altına girebi l ir kanısı da köylerde yaygındır.

Genel l ik le tek kad ınla evlenen Yezidiler. Müslümanlardan bir fazla olmak üzere beş

kadına kadar evlenebi l ınektcd irler(277). Mirleri için s ın ı rlandırma yoktur. istedikleri kadar kad ı n i le evlenebi l i rler. Evl i liğin satın alma usulü ile olduğu Yezldllenle kız kaçırma adeti de yaygınd ır. Bunun sebebinin ba� l ık parasından kaynaklandığı bilinmektedir. Dul,altı defaya kadar evlenebilirse de bundan sonra <Utık evlenme hakkı yoktur.

Yezlllllerde ba�l ık parasının çok olması yüzümlen değiş-tokuş(Keçikc bikeçik) adeti vardır. Yan i evlenecek oğlu olan bir a i le rei s i . kızını oğluna alacağı a i lenin oğluna kendi kızını vererek masrafları azaltmak suretiyle ev len i l ir. Bununla beraber iki baci ile aynı

anda evlenenler de vardır. Buna bir öıınek: Beşiri'nin Kuıngeçit köyünden Bereket adl ı b ir yezidi iki bacı i le evl id ir.

Y ezidiler. Hıristiyanlarla da evlenınektedirler. B una · örnek de Beşiri'nin Uğurca köyünde Yezidi Mehe . gevri adında ber ermeni kadınla evlidir. Y ine bu i lçenin Müslümanlarla içiçe karışık oturdukhm Deveboynu köyü muhtarı Sabri Barışpek'in aıncasınııı oğlu . 1 942 doğumlu Mehmet B ice. Almanyanııı Wassel şehrinde çal ışırken hanımı öklüğünden. 1 984 yı l ında, 1 935 doğuın l i Helga Erna Bertazenk i le evlenmişt ir. Al­manyada ev lenenlerin sayısını çoğaltmak mümkün ise de Al ınan hanım ların Türkiye'ye Yezidi köymerine gelmeleri hiç görülnıenı i ştir(278).

a ) Evlenme Yaşı

İşte bu nedenlerle bugün yaşları kırkııı üstünde olan ai le rei slerinin hemen hepsi 1 5-20 yaşları arasında evlenmişler. hatta bunlardan büyük bir kısmı kendi arzuları hi lilfıııa ai­len in baskısı i le küçük ya�ta ba� göz ed i lm i�lerdir. Köylerde oğull arı erken evleııdi ııne

('277) Tercüme cs-Süryaniyye . . . . s. 1 4; Lcscoı(R ). a.g.c, s. 1 50. (278) Bu konuda açıklamalı bilgi için Nüfus Mlidlirl liğliııdcn alınmış kayıtlara bakınız.

1 05

temayli l ü son y ı l l arda biraz değişikl iğe uğramış gibi giiı:ii lıııektedir. Karş ı l <ıştığ ımız yezldllere: " Erkek çocukların ızı kaç yasın da c\' lendirıncyi düşii nüyorsunuz'?" sorusu­na cevap veren ai le lerin çoğu. oğulları için uygun ev l i l i k yaşı olarak 22-26 yaşı söylem işlerd i r. Bunun la beraber bazı a i lelerin oğu larııı ı 20 yaşına gelmeden evlendirmek isted iklerin i söyled i ler. Oğu l la rın ı 22 yasından soıırn evlend irmeyi düşünenlerin hemen heps i . askerl ik bitti kten sonra erkek çocuğun evlenmesinin uygun olacağı nı . geç imin zorlaşması nedeni i le bazı hesapların yapıld ıktan sonra ev l i l iğ i düşünmek gerektiğin i b i ld ir-

,

mişlerd i r. Düşünce ve •davranışlardaki bu değişikl iğin sebebi . günümüzde Yezidi köylerinde hayatın gidiş in in günden güne değişmekte olmasıd ır. Yezidilerin Almanya'ya i şçi olarak gid iş leri ve yazları tekrar köylerine (Hinüşler i ; köylerde birçok gençlerin şeh irlerle i l işki leri medeniyete olan i lgi lerin i art ı rmış. genel l ikle bu kiş i ler. başarı l ı kişi ler olarak görü lmüşlenlir. Buna paralel olarak eğitime karşı tutum tamamen değişm iş. erkek çocuğu i lkoku ldan sonra okutmak arzusu baba için gaye olmuştur. Bu da oğlunu erken ev­lend i ri p m ürüvet in i görmen in üstünde bir değer kazanm ıştır. Bunun yanında toprağı az olan lar veya şeh i r hayatına özen duyanlar. köy ai lesine i lave geç im kaynağı ;mınıaya da başlamışlardır. Bu konuda bir örmek vermek gerekirse. Kurtalan'ı ıı Kurukavak köyü ile Beşiri 'n in Uğrak köylerinden 30 kadar genç çal ışnıa� üzere köylerini geçici olarak terk edip İ skenderun'un Payas kasabasıııda yerleşmişlerdir. Askeri ik ise. " hayatı öğrenme, ol­

gunlaştırma okulu " olarak kabul edilmekte. üste l ik askere gitmeden önce evlen i ldiği tak­d i rde " gencin gözünün arkada kalacağı " na inanı lmaktadır. Bütün bunlar yezidi köylerinde erkekler için ev l i l ik yaşın ı yukarıya doğru iten etki l i faktörlerd ir. B una karşıl ık kız çocuklar iç in arzu etl i len ev l i l ik yaş ı değişmemekte. soruya cevap veren babaların hemen hepsi . kız evlatları için 1 4- 1 8 yaşı uygun görmüşlerdir. Bu yaşlar ise köydeki anne­lerin evlendikleri ya�lardır.

b) Kız İsteme

Bazan bir yezidi köyümle anne statüsünde olan kadınl arın bir kısm ı . köydışı doğumludur. B u da köyde. dışarıdan kız almak ve dı�anya kız vermenin genel bir temayüyü olduğunu göstermektedir. Kadınların yezidi asıllı. yezidi aileden olması kesin kurald ır. B u neden le bir köyde evlenme çağıııda kız bulunmazsa veya aileler arası anla�ına olmazsa. çevre köylerden . hatta başka bir i l çevresinde oturan yezidi asıl lı a ileden alınır. Alınacak kadında aran ı lan bu özel l ikler nedeni i le k ız bulmak.. beğenmek. her yerde olduğu g ib i . öneml i bir iş olup. ai lenin kadınları tarafından yürütüldüğü gib i . Yezldllerde kaç-göç olmad ığından. erkekler tarafından da yürütülür. Kız. aynı köyde ise zaten herkes tarafırdan çok iy i b i l in ir. yok ba�ka köyde ise. soruştırma yaptıktan sonra. kız evine önce görücü olarak kadı ıı-erkek karış ık gid i l i r. Bu gidi�te mümkün olursa din adaınlm·ıııdan da götürülür. Bu z iyaret sonucu erkek a ilesi kız istemeye karar verirse. w·adan zaman giçirıneden hemen konu din adamı : Şeyh. Pir ve Peşlmam veya bunlm· yoksa köyün hatırı

1 06

say ı l ır ki�i leri tarafından kızın babasına ac; ı l ı r. Melek Tavus. Şeyh Adi('Hedl) ve Su ltan

Yezid adına kız isten ir. " K ız evi naz evidir" ve kız için isteklerde bul unur. bazı �artlar

i leri s ürer. İ leri sürülen bu �anların en öneml isi "Haşl ıkt ır" . Yezidiler buna "Naht"derler.

Bu nahtın k ız ın cehizine ne derece katk ısın ın olduğu veya olabi leceği hususları ve ev iç in

gerekl i eşyalar üzerinde an laşma olduğu zaman kız veri lmiş sayı l ır Bundan sonra k ız ev i­

nin ikramları başlar. Gelen ler tekrar gelmek üzere gün al ırlar. Kararlaştı rılan günde oğlan

ev i kad ı ıı l arı kalabal ık bir grup olarak kız ev ine gündüz gel irler. Gece de erkekler gelerek.

masraf erkek ev ine ait olmak üzere ziyafetler teı1iplenir. Kız. gelen misafirlere başta din

adamları olmak üzere saygın l ık sırası ııa göre kayın pederinin. kayın valedesin in . . . el lerin i

öperek hoş geldin der. B u s ırada gelin adayına ufak tefek. karınca kararınca hediye getiren

yakın akrabaları e� ve dostları da olur.

N işana kadar kız ve ereğin görü�meleni göz altında bulundurulur. Ancak. erkek tm·afı

zaman zaman k ız evini z iyaret e�terek. kızın bazı eksikl ikleri görmesi için para bınıkır. c) Başlık

Kız istemede sözü edilen başl ık(279): Evlenecek erkeğin ya da akrabaların ııı k ız babası ya da akrabalarına yapt ığ ı . toplumlara göre değişen hukuksal ve toplumsal uygula­

maları içeren hediye n ite liğ inde bir ödemedir(280). Bu. genel l ikle para. hayvan. çeşitl i süs

eşyaları ya da törensel değerler gibi �eylerdir. Kitle i letişim araçlarında sık s ık kırsal kesim

insan l arınca mutsuzl uklara. acı olaylara yol açması nedeniyle yakı ıınıalw·a neden olan başl ık paras ı ıı ı ı ı kald ı rı lması ıı ı ıı i stendiği görüldüğü halde geleneğ i bir anda kaldırıı ıan ııı

m ümkün olmad ığı da ortadadı r. Aksine artan hayat pahal ı l ığı ııda. onun da miktar ı giderek artmaktadır. Sorun. ülkem izin bel irl i kes imlerinden olan Yezldilerde de sürüp gitmektedir

B u. kad ı n ı n satın a l ınması gibi görünmekte ise de. asl ı ııda tarafların kendi aralarında hak­larııı aktarı lması ile i lgi l i bir anlaşmadır.

Başlık parasının alınış nedenleri çeşitl idir. Bunlar: Başl ığın bir gelenek hal ine gel­mesi . çehizin telafi si için olması. süt hakkı . bekaretin korunı�ası. baba h akkı . k ız ın g iderle­

r in in karşı lanmas ı . velilyet hakkının devri ve iş gücü kaybıııın telafisi gibi nedenlerdir(28 l ).

Y ezl(1iler " n aht" adı altında kızlarını evlendi rirken ba�l ık almaktadırlar. Başl ıksız

kız vermek kesin l ikle m ümkün değildir. B unu. d in adamları da dah i l herkes verir.Nalıt.

yukarıda söylediğimiz nedenlerin hepsinden dolayı olduğu gibi. biri veya ikisi için de o lur­

sa da. genel l ikle " baba hakkı" olarak al ınmaktadır.

Nahtın miktarının tayinine gelince. değişik olup. bunda rol oynayan etkenler de

çeşit l idir. B un lar: Çevrenin tesiri. ailenin sayg ınlığ ı . evlenen erkeklerin yaşlı olmaları. yani yaşl ı k iş i lerin fazla başl ı k vererek genç kız almaları . Almanyada çal ı şanlardan köye gelip

( 279 ) l3a�lık keliıııesinin Doğu Anadol uda ımılıtelif söylentileri için bkz. Türk Mil li l3 ii lünlliğii içerisinde Doğu Anadolu. Türk Kültürünii J\ra�tırıııa Enstitüsii Yayını, Ankara 1 986. s. 1 22- 1 24(I3ir komisyon tarafıııdan lıazırbnııı ı�tır).

(280) Tezcan( 1\1), Kültürel Antropolaji Açısından 13a�lık Parası Geleneği . Ankara 1 98 1 . s. 7. ( 28 1 ) Bu konuda açıklayıcı bilgiler için bkz. İbid, s.2 1 -2.l . •

I 07

evlenenlerin ba�l ık parasın ı yükseltmeler i . isteni len kız ın güzel l iğ i . köyün dı�ı ııa ge l in gi­

d i lıııesine mani ol unması için fiyatın yüksek tutul ması gibi nedenlerdir. Bu m iktar bugün

500 bin l iradan ba�layarık. 5 m i lyon l i raya kadar ç ıkmaktadır. Baba yakın bir zamana kadar

akl ığ ı bu paranın hepsini yerd i . Ancak bu durumda günden güne bir yumu�ama görü ldüğü.

bunun bir kısmı i le kıza ev e�yası da al ındığı söylenmesine rağmen. ba�l ık yüksek tutul­duğundan dolayı oğlan babası için bir sorun olmaktadır.

55 Say ı l ı Düğünlerde Men-i İsraf Yasası ile ba�lık al ınması yasakland ığı. 1 966 yı l ı ııda bunun Anayasa Mahkemesince i ptal edi ld iği . Yargıtayın 1 975 yılındaki bir kararı

ile ba�l ığ ı ahlftka aykı rı bulduğu halde veri len ba�l ığın geri al ınamayacağını da ön gördüğü(282) halde Yezidilerin bundan lardan haberi olmayıp inançları . örf ve adetleri i le

bu "nalıt" ı sürdürüp gi tmekted irler.

N i�an merasimine geçmeden önce burada önem inden dolayı başlık parası yüzünden

" K ız kaçırma ve kaçışına" dan da bahsetmek istiyorum. Başl ık parası olmayan Yezidi gen­cin ba� vurduğu yoll ardan birisi de k.ızı zorla kaçırması. ya da kızla anlaşarak

kaçışmalarıdır. Bu . maddi imkansızl ıklar nedeniyle birbirini seven gençlerin ev lenmeler in i

sağlamaktadır. B irbirlerin i sevmek suretiyle olan kaçışmada. k ız babası fazla birşey d iye­

mez. Ancak kızın zorla kaç ırı lması olayı ortalığı karıştırırsa da. Yezidiler aralarında. d in adamları ve köyde saygın l ığ ı olan k işiler aracılğı i le çözüm lerler.Bu durumda kızın

babasına gönlünü yapmak için bir miktar para veri ldiği de görülür. Hazan bir müslümanın b ir Yezidi kızı kaçırdığı da olur. Bu durumda Yezidiler neye mal olursa olsun. kızı. güçleri

yeterse zorla. güçleri yetmezse de mahkeme arac ı l ığı ile geri a lmaya çal ışırlar.B u konuda

bir örmek vermek gerekirse. 1 975 yı l ın da Kurtalan ' ı ıı Kurukavak köyünde oturan(aslında

Bewınar kasabas ın ın Yalınca mezrasıııa kayıtl ıdır) Ş inon Yavşan'ın 12 yaşındaki k ızı . Si­vaslı bir Müslüman olup. bu köyde öğretmenl ik yapan kendi öğretmeni tarafından kaç ır ı lır.

Yav-şan lar Kurukavak'ta oldukça kalabalık ve saygınl ığ ı olan bir ai ledir.Kızı yaşı küçük olduğu için mahkeme aracı l ığı i le geri a lmaya karar verirler ve Kurtalan Adliyesinde malı-

" keınede saygınl ığı odukça yüksek olan ve 80 köyü bulunan. Yezidilerce de çok sayılan

Müslüman Şeyh i . Şeyh Hafzullalı'a anlatılarak müdahale edi lmesi istenir. Bu Şeyh. Kuru­

kavak köyündeki Yezidi'lerin i leri gelenlerin i çağırarak kızı kendisine tesli m etmelerin i

söyler. Dediği olur. Şeyh Hafzul lah d a b u kızı. ya�ı küçük olduğundan dolayı i mam nikahı

i le öğretmene verir. Aradan 12 yıl geçtiği halde Yezidiler kızlarının nerede olduğunu

merak edip sormaınışlard ır.

d )Nişan

Başlık konusunda anlaşan ai leler arasında önce söz kes i lir, m·kadan da n i şan

hazırl ıkları başlar. Kız tarafı . kızlarına alınması ve yapılması gereken şeylerle i lgi l i istekle­

r ini yerine getirtir. N i�an elbisesi a lınır. Ni�an gününden bir gün önce erkek tarafı bir veya

(282) t974/.5036 esas, 1 974/7669 karar ve 1 6.6. 1 97:'i tarihl i Yargıtay kararı.

l08

daha fazla davar i le beraberinde a�çı kitdınlar yollar. Bu aşçı kad ınlar. orada toplanacak da­

vetl i lerin yemek işlerini düzenlerler. Bazan da her iki ai leden gönül lü kadınlar. bu i şi b irl ik­

te yaparlar. Ni�an günü kızın çeh iz i herkesin görebileceği bir yere konur. herkes seyreder. Davul lar ve dümbelekler ı;al ı ıı ır. yemekler yen i l ir. Kadııı erkek herkesin geldiği n işaııda

damat ile gel i n yanyana oturtul ur. Yüzüklerini el in adam ları. bunlar bulunmadıkları zaman

oğlanın babası veya ai lede saygın l ığ ı olan biri takar. Nişandan bir gün sonra kız evi

tarafından damada bir bohça gönder i l i r. Bohçada damat için hazı rlanmı� giyecek eşyası vardır. Getirene bahşiş veri l i r. Bir müddet sonra erkeğin ai les i ve akrabaları gel in i görmeye

giderler. Kız tarafı gelen kadın lara harçl ık para verirler.

c)Evlcnnıcclcn Önce Yapılan Hazırl ıklar

Gerek n i şandan önce ve gerekse nişandan sonra. görüşmeler sırasında. iki ai le

arasında düğün günü kararlaştırı l ı r. Bu . hasat mevsim ine rastlatı lmaz. Bu durumda i ş gücü

azalacağından razı ol unmaz. İki taraf bi rleşerek şeh ire esvap kesmeye g iderler. Adet

olduğu üzere her i k i tarafı n kadı ıı l ı rı bu alı şverişte hazır bulunurlar. Aldıkları ziynet

eşyaları .. ev tak ını lan ve kumaşlanl ır. Erkek evi kız evinden olan hemen herkese hediyeler

a l ı r. Bunlar gene l l ikle iç çama�ır ve elbise cinsindendir. Kız evi yapılan bu masraflara

katılmaz. Ancak. yukarıda ela bel i rt i ldiği gibi bu. kızı verirken yapılan anlaşmaya bağl ıdır.

Eğer başlık parasının iç inden bazı eşyaların yapı lmasa da söz konusu ise o z;ıman verilen

söz yerine getiri l i r. Diğer taraftan . bugün Alıııanya'da çal ışaıılar. k ızlar için bazan erkek evi

kadar çehiz yaptığı gibi . bazan da evlenecek gencin mal i durumu gözöııünde bulundurula­

rak ıııasratlarııı hepsini de yapabilmektedir. Bu gibi durumlar özel l ikle yakın akrabahu­arasında görülmekted i r.

f)Diiğiin ve Nikah

Her toplumun olduğu gibi düğün ve n ikfıh konusunda Yezidilerin de kendi lerine iizgü

gelenek ve görenekleri vard ır. Bunlar. oturdukları bölgelerde bile değ işik ayrıııt ı larla

bölgesel özel l ikler taşırsa da. bu özel l ikler temelde olmayıp. teferruattad ır. Düğün bel irl i günlerde olmayıp haftan ın her gününde olabi len iki. üç ve diirt gün davul zurna i le bütün köyün katı lacağı bir eğlence zem inid ir. Düğün gününün birden fazla oluşu zengin l iğe

göred ir. Düğünler genel l ikle nıahsül sonrası güzün ba�l ıyarak bahara kadar yapı l ı r. Nisan

ayıııda. iizel l i kle çarşamba günleri evlenmek ve nikfih kıymak yasaktır(283). Düğünlerde

erkek ler : ı H ı , , , ı ı : ıd ı l-. l ; ırı g ibi erkek-kadın karı�ık bir �ekilde de oynanarak gündüz ve gece­ler i d ı ı ı · 1 1 1 ı · ık'r. Düğün lerde içki v e yemek boldur. S i lahlar durmaksızın atı l ı r.

d;t \ U I \ c l'.llrıt; ı d ı , . ı L ır. Gece gündüz ateş yakı l ı r. yükselen alevin çevresinde gülen

mut lu i nsanlar hala) l ; ı r \ <:Ker. Ardı ardına içi len içkiler yeni len yemekler. söylenen türküler. yapı lan kınalar ve ağıtlar gece gündüz yaşarımı bir hayal filenıiciir Yezidi

düğünleri. B unlar. asırlardır süre gelen törelerin tekrar hatırlansJığı günlerdir. Yedisinden

(283) Musıafo Nuri, a.g.e .. s.30.

1 09

yetm i�ine. kad ın-erkek herkesin neşesi i le. hareketi i le. emeği i le meydana getird iğ i b ir top­lum olayıdır.

Yezidi köyleri içeris indeki yol l ar patika veya çok bozuk olduklarından gel in . genel­l i kle at'a bind ir i l i r. Gel i n evi aynı köyde i se düğünün son günü öğleden sonra gel in almaya

g id! l ir. Eğer gel in başka bir köyde ise traktör veya arabalarla bir gün önce gidi l ir. Orada bir gece kal ınd ıktan sonra ertesi gün al ınarak köye geti ri l ir. Erkek evine gelen gel in . hangi vasıta i le ge l i rse gels in . hemen i nerek yüzünü açtırmaz. İnmesi ve yüzünü açtırm:.ısı iç in kayınval ic1esin i n veya kayınpederin in mutlaka bir hediye vermesi gerekir. Gel ine saç ı yapı l ır. Bu buğday. merc imek. şeker. para vb. şeylerden oluşur.

Köyde Peşi ıııfüıı var ise veya başka bir köyden getirt i lm iş ise n ikah ı o kıyar. Peşinıam yok ise değer d in adam larından bir is i kıyar Bu n ikahın bir de duası vardır. Mefilen şöyled i r:

"G üneş. Ay. Ezda. Yezid. B ismi l lah. Til lah hakkı iç in selilm ve selat olsun Resulul­lah 'a . Alhıh ' ın yolu bfıkıdir. tektir. S izler de şah it oluh. Ya Şeyh Hadi. Ya Şeyh Hasan ve Mesut olan lar. Anne ve babalar razı oldu. uzun ömürlü ve doğurgan olsun. Kutl u. mübarek ve hayırl ı olsun. Amin(284). Bu duadan sonra n ikah ı kıyan din adamı tarafından bir ekmek ikiye bölünerek. yarı sı dammla. yarı sı da geline yed i ri l ir. Şeyh Adi'nin mezarından getiri len toprak " Heratta" dan da birer parça yedir i ld iği söylen ir(285). Bu nekah kıyı l ırken d in adanılan bulunmazsa h içbir şey yapı lmaz. Bu konuda Yezidiler şöyle der: " Dükkandan para vererek herhangi bir şey satın aldığında. o helfü olduğu g ib i buna da h içbir şey yap­m ak gerekmez. bize helfü o lur" . Esk ic1en Müslüman din adamları bu n ikfüıı para i le k ıyarlarm ış. Ancak. Müslüman hocalar önce Kel i nıe-i Şehadeti söyletip sonra n ikfılılarlarmış. Bunlar i se sonradan tekrar yezidi olurlarmış. Bundan dolayı günümüzde bu i şlem yapı im ıyor.

Damat eve g i rişte. itaatın bir sembolü olarak gel ine bir taşla vurduğu söylen i r. Gel in de aranı lan özel l ikler içerisinde bakirelek de vardır. Btıki re çıkmayan gel in babası evine geri gönder i lmektedir.

5. Boşanma

Yezidiler arasında boşamak meşrudur. Zina yapan kadın ik i şah i t önünde veya suç üstü yakalandığında: eşler arası an laşma sağlanamadığından erkeğin ve kadın ın birbirlerin i boşama hakları var ise d e b u hak. genell ikle. erkeklere aitt ir. N ikilh Şeyh huzurunda olduğu g ib i . boşanma da Şeyh in huzurunda yapıl ı r. Karıs ın ı boşamak isteyen Yezidi üç defa : " Sen benim şeyhim veya pirimsin (286) ve "yolundan çıktını, seı·bestsin" demek suretiyle

onu boşam ış olur. Kad ın ın da erkeğ in i boşama hakkı olduğum1an ve bu geçer l i b ir sebebe göre kararl aştı rı lt1 ığ ından. son zaman larda erkekler mutlaka "resmi n ikah ı " da d in i n ikah i le birl ikte yaptırmaktadırlar.

ı 1 0

( 284) Okçu( D). a.g.e., s . 1 2. ( 285 ) G ueriııot (M). a.g.e . . s.623. (286) Mcıızcl(Tlı ), Yczld\'lcr, İl\, s.420

6. Cenaze Merasi mi ve Mezarlıklar

Cenaze. Ölü demekt i r. Hayatın son durnğı olan ölüm. i nsana acı ve keder veren bir

son olmaktan çok. insanı korkut: ın . çaresi z k ı lan ve s ı rrına eriş i lmes i güç bir olayd ır. Ölüm

en inde sonunda b ir gün gelecek ve hak yer in i bulacaktır. Zaman zaman bu kork u n un

baskıs ı alt ında ted irg i n olan Yezidi. çoğu kez çevresi nde olup biten olayl arı . düşündeki bir

görüntüyü ölüm için b irer önbel i rti sayarak uykuya da " Küçük iilüm" demektedir.

A l l:ıh ' ı n i l k gün. pazar günü. yarattı ğ ı Melek Ti\vGs(şeytan ) " ı n b ir ad ı da Azrfıil(287) ohl up.

yezidil iğe göre bütün yezldllerin can lar ı n ı bu melek alacakt ı r. B unun canı n ı i se bizzat

Al lah alacaktır. Ancak bu. daha önce bahsedi ld iğ i üzere " bi r defa" i le yetmeyecek. gün�ıhki\r olan ruhl ar. tem izlen inceye kadar birden c;ok kez bu dünyaya çeşitl i cesetler

içerisi nde yen iden gelecek. günah'ı ı ı ı çekecek ondan sonra güı1<1hs ız duruma gel ince b ir daha bu d ünyaya dönm iyecek. cennetine kavuşmuş olacaktır(288).

Y ezidiler öl üler in i y ıkay ıp(289) kefenlerler. Cenazeyi Şeyh y ıkar. Pir de suyunu döker. Ancak her ölene yap ı lan m uamele aynı değ i ld i r. Ölen çocuk ise v e sünnet

o lmamışsa. sünnet ed i ld i kten sonra gömülür. Ölen eğer öldürülmüş . genç veya n işan l ı i se

kol ları çapraz şeki lde kefenlend i kten sonra en kıymetl i e lbi ses i . paraları ve ziynet eşyaları

(küpe. yüzük. burun halkas ı ) da birl ikte tabuta konul ur. B azen da beraberinde ekmek. pey­n i r. ayakkabı . keçe ve topuz da birl ikte konul ur. B unun m anası şudur: " Hesap sormak

üzere gelecek Nekir \'e Münker'e keçeyi ser, onlara ekmek, peynir ikram et, kabul . ederlerse ederler etmezlerse bu topuzu onlara salla, korka korka kaçacaktır(290)".

Ölünün e l i ne bir m i ktar para kond uğu. gelen sorgu meleklerine bu paray ı vermek suret iy le

bu sorgudaın kortu lunabi leceği de söylen i r. Ölünün ağzı n a. ve yüzüne Şeyh Adl'n in

mezarındam get ir i len toprak " Beratta" dan serpi ld iğ i g ib i . var ise ağzına zemzem suyu da veri l ir. Cenaze evden çı kmadan ölen k iş in in ai les i . mal i drumuna göre b ir veya i ki davar

keser. Ölüye cenaze namazı k ı l ı n maz. Sonra cenazey i tabut i le b i r l ikte. bir m etre

geniş i iğ inde ve b irbuçuk metre deri n l iğ inde olan mezar çukuruna. doğu-batı doğrultusunda.

yüzü doğuya gelecek şek i lde kon ur. Ölen kiş i ecel i i le ölmüşse. tabut aynı şek i lde yapı d ı ğ ı halde e l b i ses i ve kıymetl i eşyaları tabuta konmaz. Zaten spn zamanl arda bu mezarlar ya­

banc ı lar tarafı ndan aç ı l arak kon ulan k ıymet l i eşyalar a l ınd ığ ın dan . bu adet gün geçt ikçe değişmekted ir. Mezar �·ukuruna cenaze tabut i le konur. B u tabutun üzerine önce taşlar.

sonra toprak konarak dolduru lur. Ölen erkek ise baş ve ayak uçları na birer taş d i k i l i r.

Kad ı n i se yal n ı z baş tarafı na b ir taş d i k i l i r. B azan ölen k iş in in sııı ıf ına göre t1e cenaze

m eras i m i yapı l maktadır . Örneği n . iilen bi r Fakir i se. telk i n i n i okuyabi l mek iç in yed i Faklr' i n hazır bu lunması şartı vard ı r. Oysa k i çoğu kez bir bölgede bir Faklr' i n bulunması

bu şartı ortadan kaldırmış ol ur.

( 287 ) Bkz. Supra. M uslıaf-f Reş, ayet 2 ve 8 . ( 288 )11 u konuda bkz . . Supra, Tenfısulı, s.8.1 . ( 289 ) Mardin ' in l'vlidyad v e İd i l ' in köylerinde oıurnn ların ölülerini y ıkamad ık ları söylenir. ( 290) c;obaıı (Al.Yezidil ik, Erzurum 1 98 3 , s. 2.\-24 ( İ lfılıiyal Fakülıesinde Yapılan Lisans

Tez i ).

l 1 1

Bu işler tamam l:ı nd ıK t ; ı ı ı sonra ölüye telkin veri l i r. Bunu d in adamlarından Şeyhler veya Fakirler yapar. Bu telk in duas ı mefılen ve özet olarak şöyledi r:

" . . . Ya Rabbi . B ize verd iklerinden iy i ve kiitiiyü kabul ederiz .. İsmin uğrunda fedakarl ık yapmaya her zaman hazırız. Hakikat deıyasından bir nutfe olarak anam ın rahm i­ne g i rd im . Dokuz ay bekledikten sonra O'nuıı yardımı i le miikeınmelleşt i ın . Ya Rabbi ! B iz i arif ve b i l i c i lerin yoldaşı yap. Faklrlerimizden herzaman memnunuz. B i z onları tavaf eder. giinül zenginl iğ ine kavuşuruz. Mi'r imi n ve ebe;eyn imin fedaisi beni m ... Tal ih kuşu uçar. Ölen in başına konar. Sebep sensin ki bugün üzerim ize telki n nasin okunur. Beni bir kefen in iç ine atarlar. Vade geld i . B izler de göçücü olduğumuzu anladık. hastalanıp akl ım ız başımızdan gid ince. sırları n ı ıı hududunu anladık. Hastalanıp yatağa gin1 im. Gök melekleri­ni beklemeye koyuldum. Üzerime kan alan . can çık;�ran melek geldi . Artık mal ve kurban i le sat ı ıı al ınmam mümkün olmaz . . . Ben im korkum Azrfü l 'dend ir. Ey Azrfül . Mir melek sensin. Suçsuz ve günahsızlar güzel g iysi lerle süslensin . Ey Azra i l . Ben nesh(29 I )'e hazırım. Ölüm meleği Azrai l . acıdan bağırtır herkesi . Her yerde. her zaman odu n kesen ne­fesi ... O giin meşgul iyet bu id i . ruh kal ıptan ayrı ld ı . Ruh ve sır birbirin i�ağ ırd ı lar. Ruh kan­d i le g id ip orada asl ı ııa kavuştu. N ihayet ruh kandi lde gerçek i l fıh ı ıı;ı k; ı \ ı ı � ı ı ıuş oklu. Ruh g i tt ikten sonra kuru kal ıp kaldın . . . Çıplak edip. tenqir üstüne koyup. ı l ık b ir su i le vüçudumu yıka�l ı l ar. Temizley ip b ir buçukluk kefen imin iç ine sardı lar. 1 L ı � , J ı 1 ; 1 \ a l l ı m is­k in sen de öbür dünyaya ded i ler. .. Arkandan dost. kardeş ve yengeler ağlamaktadırlar. Buy­urun yüksek sesle te lkin ve nfısin okuyal ım baylar ... Ey canı m üstünde ağ layan. Ağlaınay ı ıı . Ben dünyadan fan i oldum . . . Üzerime dnı gönülden ağlayanlar. cehiz l i olarak yollamış ol urlar. Takatı ııca ağlayan ve mezarıma gelenler. "Hakkı ı ı ız ı helfıl edi n " . . . Beni zi­fi ri karanl ığa. kapısız ve nemli bir eve soktular. İki k i� i gel ip sorgu yağmuruna tuttular . . . Garip b i r i l i m ve garip d i l koııuşuyorlan1 ı . O d i l le zebani ler. günahkarları çağırıyorlard ı . . . Ahiret kardeşini(292) çağır. kardeşin kardeşe şefaatı kabul ol unur. Sırat köprüsü bel l i­d i r. B ir yanı uçurum. bir yanı duvardır. Ahiret kardeşin i çağır. günahsızın günahkara yard ı m ı olur(293).

Bundan sonra hep birlikte ölü evine dönülür. Cenazeye ğelenlere cenaze evde iken kesilen kurban veya kurban lardan birer parça et dağı t ı l ır. Bundan üç gün sonra tekrar bir davar kesi lerek yemek yapı l ı r. Bu yemeklerden her eve bir m iktar dağıtı l ı r. Bu sırada kadı ıı lar tarafı ııdan· mezar ziyaretleri yapıl ır. Mezara g itmeden önce şeker. bisküv i . çeş itl i y iyecekler de götürü lür. Bunlar mezarl ığı gelen çocuklara ölen ki � in in ruhu için dağıt ı l ı r. Ölünün 7. ve 40. günleri i le yı ldönüınünde ele anma törenleri yapıl ır. Ölüm ünden sonra. bir din adam ı tarafı ndan görülen rüyanın yorumu i le. ölenin ruhunun yeniden doğması ınesele­si(Tenasfıh) çözülmeye ça l ış ı l ır(294).

1 1 2

( 29 l )Bkz. Supra. Teıı;lsulı ve çc�i ı leri, s. 83,ıı .2 l 5 . ( 292 ) 13u koııuda bkz. Supra. Diıı Adamları, Miirldlcr, s.93. ( 293 ) Okçu( Dl. a.g.c., s.9- 1 2. ( 294) Yczidilcrdc L"cııazc knııusuııda bkz. TerL"iiınc cs- S üry:lııiyyc . . . , s .8: S iL"ou ffi ( N ) ,

Yezidileri n mezarl ık ları . yöredeki d iğer topl umdarı ı ı : mezarl ık ları ndan fark l ıdır . Şöyle ki : Her yezidi köyünde m ezarl ık bulunmaz. B i rkaz köyün mezarl ığ ı birleşt i r i lm i �t ir .

Mesela . N usayb in ' i n Değ irmenci k . Ç i lesiz. B erhök mezrası . Mağarac ık mezras ı . B alaban ve G ünel i Yezidi köyl eri n i n 011ak mezar l ığ ı Çi les ize bağ l ı . N usaybin-Cizre yol una üç k i lo­

metrede d i ken l i ve ıa�l ı b ir tepen in başında kuru l u . en az üçyüz y ı l l ı k b ir maz is i olan Hasan B ey Mezarl ığ ıd ır. Burada bu yöre n i n i leri gelen Yezldlleri n i n bezarları döı1 köşe. kenarları

kemerl i ve aç ı k . üstü kon i bi�· i ıı ı inde taştan adi b ina larla çevri l ın i şt i r( 295) . B un lar Fakir Cend i n . Şeyh Hasan Bey(Bqiri l i olup bu mezarl ığ ı konu lnrn�tur). Maso Karaca vb. g i b i .

Mağara köyünden Abdi adında bir d e Mücilvir ' i vardır.

B- Toplum Olarak Yezidiler B ugün Güneydoğu Anadol u'n u ıı dört i l i nde . 28 m htarl ık ve bunl ara bağ l ı 33 mez­

ras ıııda oturan yezidiler. topl um olarak " dışa kapalı " bir biçi mde ya�am l arı ıı ı

sürdürmekted i rler. Her bölğen i n b i rkaç köyü veya bir bölgen i n bütün köyleri d ı şta. yörede etk i n l i ğ i olan aşi retlere ve bu aşi retlerin rei s lerine bağ l ı bir şek i lde yaşamaktadı rlar.

B i r a�iret rei s i i le bu konuda görüştüğüm üzde. Türkiyedek i bütün yezltil köyleri n i teker teker sayarak. hangi köylerin hangi aşirete bağ l ı o lduğunu. kendisine d e hangi

köy lerin bağl ı bul u nduğunu böbürlene böbürlene anlatm ışt ı . Ancak biz. bu kiş i ler in

rek l ilııı ı n ı yapm amak i�· i n . hangi yezidi köyünlin . hangi yöredek i . hangi aşiret re is ine bağl ı

olduğunu söylemek i stemiyoruz. B u cfth i l aş iret reis lerine göre güya kend i leri n i n Yezidiler üzerindeki bu etki n l i k leri olmasaymış . . . . . o lurmuş. B iz bu görüşün tam aksini düşünüyor. eğer kend i leri olmasayd ı . buğüne kadar belk i de bütün Yezidilerin müsl üman olacakları na

i nan ıyoruz. 1 899 y ı l ında Yezidil i k konusunda uzun bir makale yazan Papaz Anastase

Marie. Yezldl l ikten bahsederken: " Her yı 1 değ işen. her ay değ i şen. her hafta deği şen. her •

gün değişen ve hatta her saaat değ işen bir d i n varsa o da Yezldll i ktir(296)" demek suretiy le '

Y ezidil iğ in temels iz b ir d in olduğunu. bundan dolayı da d i ne i nanan lara yanaşı ldığı ııda u­yum sağlanabi l ineceğ i n i haber veriyordu. B i z de d iyoruz ki: Kaderde. k ıvaçta ve tasada b i r

o lan Müs lüm an-Türk toplumu i le b iri i kte iç içe yaşamaktadırlar. Askerl i ğ i · birl i kte yapan. savaşa biri ikte g iden. verg i y i b i r l ikte veren. kız i stemeye bir l i kte g iden. düğünü birl ikte

yapan. cenazeyi mezara bir l i kte götüren ve daha birçok i şleri içiçe birl i kte yapaıı. ye� vücut olan: ad ın ı sorduğunuz zaman: " B iz de Müslümanız Ahmet B ey. i nanmazsanız buyuru n .

m üfüskağ ı d ı m ı za bakı n ız" diyen b u tophlum fert ler i . neden d i n i konuda ayrı l sın? B u soru­

ya cevap vermek güçtür. Çünkü bu aşiret reisleri . Yezidilerin kendi d i nlerinde kalmalar ı ı ı ı

istemekte. böylece de onları n bu durumları ndan yararlanarak. kendi ç ıkarları

a.g.e . . 1 88."i. s .92; G uerinot(J\ ) , a.g.e . . s.625-626; Musıal'a Nuri, a.g.e ., s. 1 8 : Nau( F ) ,

a.g.e., s .262-268; Lescol( R ), a.g.e . . s. l .'.i4· l .'.i.'.i . ( 29 ."i ) B k z . Resim ler.

( 296 ) ı\ ııaslase-i'vlarie. el- Yezldlyye. i'vla�rık 1 899. L'.2. s ._3 2 .

1 1 3

doğrultusunda. özel i�lerinin yapılmasını sağlamakta(1 ırlar. Yöredeki Müslüman halkın yukarıda özetlediğim Yezldllerle yakın il işkisi. onları günden güne Müslümanl ığa meylet­melerine ve Müsl üman olmalarına sebep olduğu da. bu görüşüm üzü doğrulamaktadır.

V i ranşehirdeki Yezidilerin ise kendi aşiretleri vard ir. Bu aşiretler. temsilci leri ve otur­dukları köyler şunlard ı r:

Aşi retin adı Temsilcisi Oturduğu köy

Şark i yan Ali Yüksel Oğlakçı

Ha iti Ali Altun Altın başak

Marsaka İbrahim Burç Burç

Davudiye Bişer Gören Dinçkök

l . Günlük Hayatları

G üneydoğu Anadoluda yaşayan Yezldller. bağcıl ık. tarım· işlerinde. hayvanların bakımında aralarında iş bölümü yapmaksızın çocukları ile birlekte çalışırlar. Ai leler genel­lil<ie kendi ihtiyaçlarını kendileri karşılamaya uğraşı rlar. Çarşı ile temasları maMuttur. Ka­sabalı ve köylünün başka kasaba ve şehirlerle i l işkileri kısmen kasabal ın ın giyinişinde. bil­hassa erkeklerde medeni k ıyafet bakımandan son senelerde büyük bir geli�me olmuştur.

Aile içimle erkeğin hakim olduğu yezidllerde ka(1 1 1 1 . erkeğin bütün i şlerini yapar. Tar­lada ve ağıl larda erkekleri ile birlikte çal ışmakta. hasat zamanlarında ekin toplayarak er­keklerine yardımcı olmaktadırlar.

Yezidiler arasında sosyal dayanışma ve yard ımlaşma h issi çok fazla gel işmiştir. Top lum ihtiyaçlarının gideri lmesi için büyük bir gayret gösterildiği gibi. bu konuda Devlete de eller inden geldiğince y;ud ımcı olurlar.

Y ezidilerin çoğu günlük hayatl<m nda. geçimlerini ortakç ı l ık yaparak ve hayvancı! ıkla sağlarlar. Halkı ıı büyük bir kısmı topraksız olduğundan. toprak sah iplerimten icar ettikleri arazide çiftçilik yaparlar. Bu yüzden de toprağı gerektiği gibi işlemek. köyünü ağaçlamtırmak. güzelleştirmek ve meskenlerini s ıhhi ve modern bir şekilde yapmak lüzumunu h issetmezler. Meskenleri. yörenin diğer toplumlaı'ımla olduğu gibi . . tek veya çift katlı. üstü topraktan yapılmış "dam"lardır. Yezidiler bu damların kışın içinde. yazın da üstünde yatarlar.

2. El Sanatları

Bu sanat yalnız kadınlar arasında görül ür.Dışa kapalı bir toplum olarak yaşayan Yezidllerde. bunlar yezidi kadınlar ının boş zamanlarında en büyük zevkleri ve uğraşıları nakış yapmak. dantel örmek. kaneviçe i şlemek ve ibtidfü e l tezgahlarında çul . çuval. heybe. cicim gibi evde kul landıkları eşyaları dokumaktan ibarettir.

Her toplumda olduğu gibi Yezidi toplumunda da kad ınlar meşgaleler in i nakışlarında bulmuş. kalplerini. hislerini nıükemel bir zevk ve desen düzeni içinde örtülere yansıtmıştır.

" K ız beşikte, cehiz sandıkta" özl üsözüne uyarak kız çocukhm içi n erken yaşlarda cehiz hazırl ıklarına başlamaktad ırlar. Ancak. bu eserlerin günlük hayatta çokça kullanılması . uzun y ı llar dayanabilecek vasıfta bir malzeme üzerinde bulunmaması . meskenlerinin i btidfü oluşu yüzünden bu göz n uru. el emegi oluşturduklan değerl i pm·çaların eskilerine

rastlayamadı r. İ şlemeler keten. pamuklu gibi çoğunl ukla Sümerbank dokumaları kumaşlar üzerine çeşitli tekniklerle işlenmektedir. Kadın lar nakış tekniklerin in hemen hepsin i kumaşın ipl iğini sayarak işled iklerinden. bunlara hesap işi denmekte v e cıvan kaş ı . düz ve verev peşend . bal ık sırt ı . hası r iğne. tel kırma gibi isimler verınekt�d irler. işlemelerde

k ı rm ız ı ve siyah renkler çoğunlukta olup bilhassa siyah renkler motif etrafında kontur ola­rak deseni kuvvetlendi ıınek için kul lanı lmış ise de. bu renklerin yanı sıra yeşil . beyaz. sarı. turuncu. tütün rengi. türkuvaz. kirem it rengi. kahverengi. eflatun da çok kullanıl m ıştır. Cah il oldukları halde konpozisyonda birtakım kurallara uyarak m ükemmel denebilecek bir denge kurmaktadı rlar. Örneğin b ir düzeyi tümüyle nakışlamak yerine. öneml i yerleri süsleyerek bel i rtmeyi tercih etm işler. arada bırakılan düz düzeyler ile dikkatin nakışları

üzerine yönelmesini ve seyreden lerde gözü rahatlatıcı bir etki bırakmasını tercih ederek sağlamaktadırlar. B u özellikler kavuk örtüsü. bohça çevresi. uçkur. peşkir. yağlık. havlu gibi örtülerde açık olarak görülür.

Yezid] kad ı n ları arasında geometrik biçimlende siti l ize hayvan ve bitke motifleri. b i l­hassa muhtel if "Tavus Kuşu" m otifleri. sitilize çiçek. meyve, ağaç motifleri bolca kul­lanı lmaktad ır. Nar. armut. badem . ç ınar yaprağı . antep fıstığı . bazan tek tek. bazen yan yana gelecek şekilde veya bir tabak yahut bir vazo içinde gösteri lmiştir.

B un lardan baska yezidi kadınları iğne. t ığ ve mel<ikle ördükleri yatak takı ın l<mnda ve çamaşırlarda kul landıkları zarif süsleme sanatı el dantellerinden. dantela ve oya da yap­

maktadır Jm·. K ilim . döşeme. sedir. divan vb. yerlere serilen. genelli kle renkli ve desenlerle süslü

kı l halı(ki l im) . yezidi han ım ları tarafından meydana getirilen dokumalar iç inde en eski ge­leneği olan dokumalardır. Bir evi n döşemesim1e yayg ı . sergi; eşya taşımada heybe gibi do­kumalardan da faydalaııırlar. Bunıw· arasında halı lar kadar k ıymetli olanlw· da vardır. B u k i l imler Anadol u ki l iınleri(297) içerisinde Kürt ki l imleridirler. Bunlar " Istar" adı verilen dik tezgahlarda dokunurlar. Bu k i l imlerde en çok kullanı lan renkler kırmızı. yeşil . turuncu, lacivert hakimdir. Beyaz üzerine yapılan "cicim" ve " hcybc" lerde de yine aynı renkler tercih eçti l ir . Töreye göre her kız ev len inceye kadar bunlardan bir yatak altı . bir yatak üstü.

sedirl ik. çeşitli heybeler ve yeterince çuval dokur veya dokutturuı:. ve bunlar bölgenin gele­neklerine göre süslenir. Ki l imin bazan ev döşemesinde dekoratif bir unsur olduğu da göze

çarpm·. (297) Anadolu Kilimleri Türkmen, Yörük, Kürt ve Tlirk olmak üzeri dörde ayniu·. B u konuda

geniş hilgi bkz. Araz(N). Kilim, Meydan Larousse, c.7, s.297.

1 15

Yezidi haıı ını lar aras ı ııda el sanatları hakkında daha pek �·ok �ey söylemem i z . onun öze l l i k lerinden veya örnekleri nden siiz etmem iz m üm kü n ise de. bu. kon umuz harici

olduğundan. bu kadarı i le yeti n i yoruz.

3. Yöredeki Yezidi Olmıyanlarla İlişki leri

B umian önce de söyled iğ i m i z g ib i Yezldfler. Yezidi o lmayan komşuları Müslüman lar

olsun. H ır ist iyanlar olsun. iyi kom şuluk i l işki0leri içerisi ndedirler. Örıneği n Beşiri 'n in Yol­

konak köyünde Yezidiler kayıtta çoğunlukta ol ıııalarıırn rağmen. M uhtar M üsl ü mandı r.

B una kar� ı l ı k aynı i lçen in Deveboynu köyünde Müslüıııanl<ff çoğunl ukta olduk ları halde M u htarları Yezltfül ir. N usaybin ' in Debek kiiyünde de H ır istiyan lar çoğun l ukta oldukları

halde. köy M uhtarı Yezidilerden seç i l m i �t i r. Yezidileri n Müsl li manlardan tarla k iralama­l ar ı . bir başka yi\rede oturan b i r M üsl ümanın bazan yezidi köylerine yakın Müsl üman

köyleri nden tarla icar ett iğ i .bu M üsl ii maıı ın o köyde değ i l de.o köyün yak ın ımla bulunan yezidi köyünde oturduğunun görüldüğü. bazan bir M üslümanın bir Yezidi i le b irl ikte oı1ak

b i r iş yapt ığ ı (288) . birçok Yez'idln in . N usaybinde olduğu g ib i . M üsl üman kiiylerinde otur­m ay ı terc ih ett iğ i : Yezidilerin M üslümanlardan al ı�-veri� yapt ığ ı : kest ik ler i n i yed i kler i . şeh i rlere g id i ldiğinde Müslümanları n kahvelerinde oturduk ları : M üsl ümanların lokanta­

ları nda yemek yed ik leri : köylerine gelen Müslüman lara tavuk. oğ lak. keçi veya koyun g i bi

hayvanları kesip zi yafet vererek . onları yezidi örf ve fületine göre ağırl amak i stediklerinde.

ad ı geçen bu hayvanl arı . orada b u l unan bir M üslümana veya gelenlerin birine kest ird i keri

(299): köylerine gelen bir m isafi r in. k i m i n ev i ne gel i rse gels in . köyün i leri gelenleri

tarafından karş ı lanarak i l g i leni l d i ğ i . g iderken de köyün dış ı ııa kadar yolcu ed i ld iğ i : tarla .

bağ ve bahçceleri birbir ine bi t iş ik olan ları n ın komşuluk haklarına r iayet etti kleri vb. du­

rum l ar. mahal l i nde yapt ı ğ ı m ı z ar<iştırınalar sırasında bizzat tarafını ızdan gözlem lenm i şt i r.

Hatta b i r Yezidi hacın ın . ayn ı y ı lda hacca giden bir Müsl üman hac ıy ı tanıştırı rken: " Hacı arkmlasım ... " d iye tan ıtt ığına da şah i t olduk. Bu Yezidi Beşir i 'n in Kumgeçit köyüne bağ l ı

Meydancık m ezrası nda oturan Yezidi Hacı Hasan Duman'dı . Hasan Duıııan' ın ev ine

vard ığ ım ızda. ev inde birl ikte bir k iş i i le çay içerken rastladı k . Hasan Duman bize bu k iş iy i .

" Hacı arkadaş ını Kumcay köy ü . Hanl ı (Nan ik l ıııezrasından Hacı Hal i l " d i ye takd i m ett i .

Biz bu �alısın önce Yezidi olduğunu zannett ik. Sonradan durumu öğrendik . Ancak ist isnalar da yok değ i l d i r. Örneğin Beşiri 'n in Uğrak köyünden A l manyada

çal ışaı1 H i zn i B ozan. Mehmet Tliz in i le koııı�u Yezidi- Müsl üman karı ş ık oturu lan köy Yol­

koiıak'dan 27 m i lyon l i raya bir tarla satın a l nı ı�lard ı . Fakat Yol koııaktaki M iisl l inıanlar.

Ekinci ler sülülesinden sat ın a l ı nan bu toprağa. Yezidileri soknıamaktad ırlar . Bu kon uda

araları nda kavga da o lmuş olup. tarla salı ipleriıı i ıı kafaları yar ı l nı ı�t ır.

1 1 .6

( 298 ) Bu koııud;ı bir iimıek vermek gerekirse, S iirı Mi l l i Eği ı i ııı Gençlik ve Spor l'vllidiirii ı\hdlilkfül i r Çelikıuğ. fl e�iri ı ı i ıı Uğurrn ki\yliileriııiıı köyde yapıık\arı uıı f;ılırikasıııa or­lakt ır .

( 299 ) 1\-liisliiıııaıılar Yelidlkriıı kestikleri lıayv;ııılarııı cıkriııi yemezler.

4. Karakterleri

Karakter. bir �eyi benzerlerinden ayırdetmeğe yarayan temel öze l l iktir(300). Karak­

terin . toplumsal i l i�ki lerde insanların eylemlerin i büyük ölçüde etk i l iyen ve onlara yön

veren. insan ı n k i� i l iğ ine bağlı ve bu nedenle k işiye özel bir unsurdur. Buna halk d i l i nde

" seciye" , " huy" veya" mizaç" den ir Böylece de oplum. karakterlerin n itel ik lerine ve

kendi değer yergılarına göre insanları "seciyel i veya kötü mizaçl ı . düzgün karakterl i veya

karaktersiz" d iye tanaınlayarak onlar ın duygu ve düşünceleri arasındaki dengel i veya uy­

umlu durumların ı eylemlerine bakarak bel i rtmeğe çal ışır . İ nsan karakterlerin i oluşturan ve onun gerçek kiş i l iğ in i yansıtan öznel öğe.duyu ve düşünce yetenekleri i le bunlar arasındaki

uyuml u veya uyumsuz denged ir. Her ne kadar eğitim ve çevre gibi etkenler. insanın karak­ter ç izg i lerin i büyük ölçüde biçim lend irirse de(3(l l ). temeldeki doğal ruhsal yapını n ekseri­

yetle aynı kaldığı yani pek değişmediği görü lür.Bundan dolayı öteden beri halk d i l inde

kul lan ı lan : " Can çıkar, huy çıkmaz" deyimi bu gerçeği yansıtan bir özlüsözdü

Y ezidller. karakter bakım ından yörede oturan diğer toplum lart!an far ki ıl ık gösterirler.

Evleri ne gelen yezidi olmayanları en güzel bir şekilde ağırladık ları g ibi . bir Müslüman. bir

Yezidiyi ev inde ağı rlarsa ve ona bir kahve içirirse bunu hiç unutmayıp. ona daima saygı gösterirler. Buna rağmen yörelerindeki Müslüman !ara. "Yezidilerin karakterleri

nası ldır'?" diyecek olsanız. şu gibi cevaplarla karşı laşırsınız: " Yezidilerde Allah korkusu

yoktuı·. B ir Yezidiye bir miktar para verseniz. git filan kişiyi öldür deseniz, hemen

iildürür. Kişilerden korkmazlar. fakat askerden çok korkarlar. Hırsızlığı çok severler

ve bu, inançlarına güre sevaptır. Hükümetten korkmasalar, evlerinde hiç yatmaz,

gece gündüz yağına ve h ırsızlık yaparlar. Hükümetten korktuklarından dağlarda,

ücra küşelerde ve mağaralarda otururlar. " Rüşvetin açamıyacağı bir kapı yoktur"

zihniyetine inandıklarından, bir devlet adamı kiiylerine geldiğinde, hemen ona bir

sofra z iyafeti hazırlarlar ve içki( viski) sunarlar. Dünerken de arabasıııa içki, sigara,

kavun, karpuz, tavuk vb. gibi kiiyde olan şeylerden hediler yaparlar. Hu rüşvet konu­sunda o kadaı· ileri giderler ki, bunu iilülerine de telkin ederek, ölen kişinin avucuna

b i r miktar para koyup: " Müslümanların Peygamberi Muhammed, cen netin

kapısı nda bekliyor, bu parayı ona ver, seni kapıdan içeri bırakır" derler. Pistirler,

yıkanmazlar, yalancı ve riyakardırlar ... " gibi.

B ir Yezidi din adamı i le Yezidiler içerisinde bir sohbet sırasında konu h ırsızl ığa

geldiğinde. bunun asl ın ın olup olmadığım sorduk. Yezidi d in adamı bize: " Doğrudur Ahmet Bey. Bunu neden yaptığ ı m ızı bak sana anlatayın" diyerek bu konuda şu aç ık)amada bulundu: "Yöremizdeki Müslüman Ağalar. köylerimize sık sık geli.rler. Her gel işlerinde bir

( 3()() ) Özcııkaya(Ö), Topluınbiliın Terimler Siizlliğü, Ankara 1 975. s. 5�(1-luy). ( .'Hl l ) İzvereıı (A). Toplumsal Törebi li ın, Ankara 1 980. s.83.

davar keserek on lara ziyafet vermezsek. bizlere eziyet ederler. B izler gördüğün gib i fakir insan l arız. Onların bu isteklerin i karşı lamam ız mümkün degi ldir. B iz de bundan dolayı gece veya gündüz ne zaman fırsat bul ursak on ların mal ların ı çalarız. Onlar bize geldiklerin­de de bunu onlara ikram ederiz. B iz im yezidi milletinin lıırsızl ığ ını ıı aslı budur".

Yezidiler . kendi leri tarafından"yere bir �aire çizerlerse, içinden çıkamazlar".

Yezidi olmıyanl ar ç izerse bu dairey i . içinden çıkarlar. B unun asl ı şudur: B ir gün Şeyh Adi Lfüeş'te. Şeyh Abdülkadir Geylfüıl'ıı in vaazın ı dinlerken. yere bir daire çizerek m ürldlerine:" K im Abdülkadir Geylanl'nıin vaazın ı dinliyorsa bu daireye girsi n " . der. İşte bu tarihten sonra bu. Yezldllerde bir adet olarak kalır(302)" . Bu olay. yezidi karakterini belirtmek bakımından önemlidir. Çünkü yezidiler arasında. halledilmesi güç karışık bir me-

' sele meydana gelince. şeyhleri hemen yere bir daire çizerek. yemin edenler içine girerler. Böylece de mesele halhed i lmiş olur. B ugiün. "bu daireden çıkan, yezidilikten de çıkmış

olur" inancı. yezidiler arasında zayıflamı�j olup. daireden çıkı lmaktadır. Y ezidiler her zaman Avrupa ülkeleTine. bilhassa Alıııanya'ya işçi olarak gidebilmek­

tedirler. Ayııı yöredeki bir Müslüman bugün Avrupaya işçi olarak gidemezken. yezidllerin ellerin i kol ların sallaya sal laya işç i olaraık nası l gittiklerin i merak edip araştırdık. Sonunda bunların. 1 2 Eylül l 980'den önce " siyas.i mülteci" olarak Al ıııanya'ya gittiklerini . 1 2 Eylü l l 980'den sonra ise. Türkiyede s iyasi ortanı yatıştığ ından. bu defa da Hıristiyan Cemiyeti arac ı l ığı i le Almanyaya gittiklerin i . bu cemiyetin aracı lığı ile Alman vatandaşl ığına baş­vurulduğu. böylel ikle orada oturma izni al ındığı . bundan sonra Alman İşçi Bulma Kurumu­na baş vurarak işsizl ik parası a ldıklarını . ş imdi ise "azul" olarak Almanya'ya g ittikleri iıi . bir yetki l iden öğrendik . Ancak ne suretle giderlerse gitsinler. son zamanl arda gidenler iş bulamadıkl arından. bir müddet sonra oradan usanarak tekrar köylerine dönmektedirler. Bu­nunla beraber orada kalı p Alman kız.lan ile evlenenleri de vardır.

Bir Yezidi için en korkunç ceza. mensubu olduğu toplumundan atımnıaktır. Toplu­m undan atılan Yezidi. bütün h ak laırı ııı kaybetmiş sayıl ır. Hatta karısı ve çocukları da onu reddederler. Lanetlenen bir din adamı ise, sakalı varsa kesilerek menfGr itan edil ir ve Şeyh Adl'nin türbesine götürülerek bütün hakları ve veri lmiş ise kutsal eşyaları(hırka vb.) da elinden alındığı gibi mallarına da elkonur. Bir nevi " afaroz" olan bu adeti Hıristiyaıı lığa bağlamak isteyenler olduğu gibi(303) bunu Hz. Muhammed'in Tebük seferinden sonra c ihada katılmayan üç Müslümana karşı takındığı tutuma bağlayanlar da vardır(304).

1 18

(302) Tercüme es-Sliıyilııiyye, s.27. ( 303 ) Papaz Aııasıasc-Marie, el-Yczi.diyyc, Ma�rık 1 899, c.2.s. 3 1 O. (304) Sıclclik ed-Dcııılüci, a.g.e., s.6.5

Sonuç

Görü ldüğü g ibi toplumsal yuşayı�larıııda gerek fert olarak yezidiler ve gerekse top­lum olarak Yezidiler başl ıkları a l t ında ve bunlara bağl ı ult buşl ıklarla bugün Güneydoğu Anadoluda yaşayan Yezidilerin bütün yönlerini ortaya koymaya çal ıştık.Bunu. mahal l inde yapt ığ ımız sosyoloj ik araştırmalur sırasında elde ettiği miz bi lgi lerin ve yakalaybindiğimiz ip uçların ın değerlend iri lmesi. makale ve kitapl<u-da geçen inançlarının karşı laştırı lması i le ortaya koymaya çal ıştık. Ancak olayları b i r soslolog. bir Etnolog veya bir Dinler Tarihçisi gözü i le deği l de. b ir İslfım Mezhepleri Tarihçisi gözü i le değerlendirdik.

B urada. bu bölüm içinde söylenenlerin bir özetini yapmak istemiyoruz. Anck şunu söylüyoruz ki. bu yörede yaş;lyan ve Şeytana Tapanlar adı i le bil inen Yezidi Toplumu. yöreni n Müslüman toplumu ile buğün haşir-neşir olmuş. artık ürkek ve ,korkak değ i l . b i l inç l i b ir �ek ilde. Türkiye'n in bütün sorunları i le yakından i l gi l i ve Devletimizin destekle­yicis i vatandaşlarımızdır.

•

1 19

- 1 53 -

T4'C . D İ YA NET ! � L�R! H A � K l\!ILI � I

/i N K A R A

OİK/De1f -2/8o 10 Ocak ..: 1 98()

,·

İ Ç İ i;' LU ıi BA K AN LIGillA ( N ü f u s İ ş le r i G e n e l M üd ür l üğ ün e )

İ lgi : l 4 o l 2 . 1 '?79 !Uıı i.lıe 6 21 , 1 26 . 1 27/330fiO sayılı ya z ın ı z . Ye z i d i l i k Müsülmırnlar arasında H ic ri . ı . c i a s ırda or t aya ç ı kah Ha r i c i l e r i n

İ bd iye Fırka s ı nın k o l larından bi ri d i r . bu e r. be - l e Ye z id i l iğ i n H i r i s t iy a n l ık v e M ü se v i l ikle bir il�isi y ok t ur . İ s lam ı Fırk a l a r ı n d a b i r i n i n k o l l a r ı nd a n d oğmu ş t u r

Ancak ç e ş i t l i l sl am fırk a l a r ı i ç inde 1 a lam ı i n a n ç l a ra baf, l ı k a l a n k i ş i le r b u l u nd u �u gibi i n i n ç ları yö n�ndo iela��un u za k l aşm ı ş k i mse le rd e b u l u n ma k t ad ı r .

Bu i t i b a r l a N i i f ı ı s ı< ii t iik l e d n -:ı d .ıhn ön c e y 11 z ı m b rda YE Z f D İ y u ı ı l m ı 'i o l a n Y u r ta ş l a r ı m ı z ı n N Ll fua C ü z d an l n r ı n ı n t l e i l i � U t U nl n � ı na H u v a f� k a t l a r ı d A a l ı n 3 ra k 11ii s iilman yazılma s ı n ı. 1J Y � t ı n ol.<tca,; ı Mu ttta la olunmuştur . •

1 20

B i l v, i l e r i n i z i a r z e r e i m , ·

Vah d u l l a n r. U '.' 1 ; 1 1 l/İİ f ' ls I'aışme mıi rıi V .

?5 . ?. . 1 980

( -mzn ve M ü h ü r )

( İ m za ) Tayyar _ A L T il '. 1 1 !..\';'

D i y o n � t l � l c r i Ba � k a n ı

Yukarıdcı.ki y a z ı D iyane t İ ş l e r i Bo.şk:ını ı r·ı tarcı fındun 10 Ocak 1980 tarih inde ! ç iş l er i Ilo.kanl ı K;ı , l:Üfus ! şleri C e nel t :ii­

dürlü�ine hitab e n , Y e z idilerin nü fus kütüklerine kendi arz ula­

rı ile " Müslüman" yaz ılab il e c ekleri hakkında veril<:m yaz ının

örne�id ir . nu yaz ıya c;öre her ailedP. bıılunan a il e fer::l.l erin i n

nüfus kütükl erine v e nüfus hüviye t cü zdanl arına r:-e ç en " ::l. ini"

süttınlarına bo. z a n Ye z idi , b a z a n da Mü sl iir.ıô.n ya z ıld ıl':l. nrı konu­

s tındaki örnekl eri arkadn �el e n sny falariadı.r . ::ı ı ı da b i z e r:{.in:len

güne , Yezidiler nrn s ında ts l a r.ı iy e t e l:arşı s e r:pat ilerinin arttı­

ı�ını p;östermekt cdir .

IJ

NÜFU

S KA

YIT

ÖRNE

�I

T.C. a

.. dut

Form

No.

1..00-0

21

l lı �

,, \

. l lı<• v

'\

\ ı-

-•• ..

, 1 Cll

• -·

(ı 1 S

•"•

••·

! •••

•k "'"l

" .

�\\"t

�

�I'�

�Ml.\'\

-"�

�.)\-

"�\z

cit1

�'->/

• 2-R'

1

"2.0

_13.

�

�

-�

1 ·==

ı

.--ı

•-1

1

�

ı ı 1

--1

1'

'

' '

' '

�

ı -1 !ı=ı-

-1-ı� 1

ı-ı

f

�

ı-1

=

l-i-1

1 --r-

-�

•J--1

!_ı

; ı=ı=

1

il 1-�

1

1 1

i !

,.... "

!

' 1

A,.s.ııa

ma (Ci

-.kt

iji

Qk

dor

dı•

fo

rtn

u11

ark

a J'

iiz

O

41•

k

ull

at1

ıltr

,)

j (

"O\ (

J lıııi•in

i• lıııa

rdı

lıııitUJü

-.,,..

,,.,,41.,..

1

1 ,.,.;ı;.

;. •••·

-••d•

, ••••••

· ;maa

.,,

..,;h

, m

likO.

. \ .

. :

'·'' \ �

\�

ıf. :,

:,.''>

,,.

..+ ,....'

v

,,_..,.

,r

••

�i't"'tH

C on+-

+'

;" .. .,.

·

� .,.

.,': �·

e

· ... !l

. .:....

ıCe

·,�<t:.��.'°ru-r..,:\.�

Kt�

"ala

.. ıYı

···-

.:kav

a ..

kcy�

.. �ey:ı

._e

laho

c "rı

.a

vıl-

ak,_,

_f�

.,.,.y

ı"

:n" lt�

liJ(.

·� 1,:

": ör

ne�i

"1d.e

vez

idi

yazı

l·.'.ı

":ı h

c.lc'.e

:-�f

·ıs c

';zd.E

C"l!.a::-

ı :3.e

i'"i"°':

:i.1'-in

d.e ]

ra-

11111'11•

MG-.\;

itit·'•

.�;,..

<../ f

--�

-l •

·-

-·

· ' •.

yı+-+-

a "'Fo

,.,.ı,rıı

Q1 �

.,..�k

lr;:ı.1,.

...,1� f"

r:'l,.rp+

�Üf"

1JS ,.

.::..,.A�

n, n::ı

11

·::�1

:;....,p..

.,ıı r� i

ve:.

��� �

!/#>�

,....,.

:va�

�ır�

�;�:

ı --�

��:�

:�::-�'-'�

:-�-·-

".

. v

--

__ .

...

..

··

--

�

-•

··-�-t-�

··�· ""

t-.ı

t-J

NÜFU

S KA

YIT

ÖRNE

�I

y ......

-·

Mı.

-yMt

I"'"

&

..

sırı

1 cı ... ı.

ı • ••

• .....

••d

1 ..

..............

... ,

1Cilt

••

�··"

Wn

''"O"

.

CC'7/o

1

8 ei"

ir ;

lo.'jm

l;).l��

lıf' '1

• r1

Dl. - 1

2.1'1

'.1-8'

f�

v

e z..:

, lff -

54�

Sc.::tyı

!l�

/}//J

/ ;j

/an?

b/ara

l d(j

ıe//.,

/clı.--

-

!:.eş i

ri' ::i

r.. I·e

veı...c

yr..D.

1:öy=

.:_--.:.e

-:ı el

a� b

u ve

::1:..i

e i1

.�si

. ,....iy

e?.rıe"-

+şı e

r:i.BD-

Şl.:"ln

lır.ı

nın

, ��·n

ian

C�cf?

;ıı.'1.

�'u�_

;:-:".:::

yaz.

: sı

·::.ze:-

i�e.

::!.in

i s;

:t�ln

·.��a

''+sJ

8.-"'

:!.iye

".''.z

el tt

ir:ıi

s"':-ir

.

Sq

p

s

,-

Ntth

ı• lı

Mta ..

.... -.

.eli -11

1••1 -

karı

t �

M 1 1-'

...,�

uı 1

= 2 n ı • : j j r

! 5 i w H

.

� w z ıı:: :o 1 ı- 1 >= � et � 111 ::> ıı.. :::> -= z

. - ı ı·ı •r �'. :�. ' ' .. <d ' 'T� ., - +,...ı

.. ' cı " � ' ı •

;:, , ı ı ı · \ clı ı .. . ..ı •ı � l r . ' , ı

r r · :: . . ''.-: .� ! :: ' ' ! I o r, � ( "' k f t ., . . r. : � r ı �

1 . , _ • r ' i ı ' ., :

., , ....ı 'i, l : ,. r, ., 1 � r • � f . <:: : !(, , .

-1 r· ' , ı r.ı t-· ! ı ! '. :ı ., : r!

.' . .r f"I · • l:J < d C,l : -rj � . . ı. ' tM :;1 t'.'.;I � r: Qı ··1 ., ;,.... ·; ; .' : · ( .- \ ( '. • <: r! , , . r ı � ı 1 r'. r.1 r� r·� ' �l ·: , · : : t ' ( ) - ı : . . •.ı rn :� ; :f � :�: :c � ...

1 23

T. C. Y o l vere n E' kndirme l\tcnıurluğu

- 1 57 -

. Ba _t lllLl� . ........... ......... Nüfus Baım•murlıı�una

E r k • � l n _,_1 -'-1 -'-1 _,_I _,_I _._! ...ı..1 _,_l _,l_,l'-'-1 -'---'! 1

M u r a t Gevci

. . B._eş � r� . ?<:l�'?-��1.�?S. B<1 :bına n Y o lve r e n Köy U if : 19 c i ö46 s: üi

·

Yo lveren köyü

İş çi

T . C .

Du l

Y e z idi

C e mi l

Besse

Evlenmenin yapıldığı y e r :

Evlenme T.ı ı ı lıi : J l . ıo. 1984

Kimli� :Su,

Adı ve soyadı

Doğduğu yer ve tarih

Nüfusla yazılı olduğu yer

Şimdi oturduğu yer

işi

UyıuÇj"U

BekAr veya dul olduÇj"U

Dini

Baba adı

Ana adı

Y o l vere n K_�,Y.Ü .

K ıı d 1 D 1 D

1 1 1 1 i l 1 1 1 1 1 i l 1 Gü lüs t a n C i l bo

··········--······ ·-·····----····-·-··--�,-.r

········--· Beş !ri : 26 . 10. 19--J.� �' . . . . H . . . : .. ..47 .. . C.:.012/Ql . . . S.:. 4 . . . . . . .

. . �.cı.1..Y..�r.-�.11 . ... �'?X.� .............. ......... . Evha nıını.

T . C ,

Bekar

İ s la m

C emi l

Ve thrı

Ev le nrııo Dcftcır Sıra No, : l Yukarıda adları yazılı kadın ve erkek evlenmişlerdir. Bu bildirime dayanılarak evliliğin

aile k.cıuk kayıtlarına işlenmesi gereklidir.

lJ ı bildirim . ......... �Cl.11 . . . �ll.P.�.1.!!.X:�-·-·········-············-················· . Dayanılarak düzenleruniştir.

Ba ba s ı nı n imzası E•·lcntlirme Memuru

Adı, Soyadı ve imzası Süleyma n A lc _ Y o l�öyillılu h . J l . �

0.M.O. &sun Mu�e.i�sı

Y · . , r ı � .ı : . i "<a v ı tt :ı aç ı l: cl e ı·ak r lir::ı c: i i ; 'il r i h i , ; ,atı�::ı:ı' ın Y o l ­veren ' ovü-'1 1 > !') .,, ,:.,�i · li I·i uı .. u. l ' iP.Vl� i � . e A L1• i ' n i n . · ı · ş ; 1 :k 1 ·r 1 1 1� ;:;":1nie'1 · ı :iis­l �L..ı:i n � ; i ) l \,.; tl.J ı C i l ! ı o i l & c · v l e: ıu: ıi ı:d i r .

Genel Sonuç G üneydoğu Anmiol u Yezidileri tari hçe leri . coğrafi dağ ı l ımları . i nançları . örf ve

adet leri ad ı a l t ı nda biitiin yön leri ile i nceleıııeğe ça l ı�t ığ ı mız Yezidiler. B i r inci Dünya

Savaşı sonuna kadar tek bir dev let s ın ı rları i �·erisi nde. yan i Osman l ı Dev let i s ı n ı rları

içerisi nde bir bütün olarak yaşarlarken. sava� ı ı ı sonunda bu dev let in ıxı ı\·a lanınası i le üç

devlet s ın ı rları i\·er is i nde yer a l ııı ışl ardı r. Coğrafi dağı l ı m larında da bahsedi ld iğ i gibi bu

devlet ler:Türkiye Cum huriyet i . I rak ve Suriye Dev letlerid ir.D in i bi r l ik ve bütünlük leri n i n

yönet i l d iğ i S i ncilr dağları <Cebel S i ııcür)Jrak toprakları içeris i nde kalmışt ır. .

Y ezidiler. Şeytana Melek Tfıvüs, Emin Cebrağil, Azrail gib i i s im ler vererek. . .

i n an\· larına göre Al lalı ' ı ıı i lk yarattığ ı meleğe temelde. Al lah'dan sonra en çok sayg ıy ı

gösterd ik leri halde bu saygı. görü ldüğü g i bi . A l lah saygısı ıı ı da geçmiş ve son u nda her�ey i

sevk ve idare eden in Melek Tavus olduğu inancı i l e ona a�ırı saygıda bu lunduklarından ve

onu takdis et ıne l.erinden dolay ı ha lk arasında "Şeytana Tapanlar" adı i l e şöhret

bulm uşlard ır.

B ütün yarat ık lardan önce var olan Melek Tfıv Gs. başlangıçtan beri dünya iş ler i n i

düzen l iyen. i h tiya\· ları g ideren. yönetici leri değişt iren(305) . hükümdarlar gönderen o larak

n i telend i r i lmekted ir. İşte bu amaçla Şeyh Adi' y i de sevgi l i ku l l ar ı Yezidileri doğru yola

sevk etmek amacıyla yeryüzüne giindermişt ir( 30<i) .Şeyh Adi' nin Melek Tilvüs' un emri i l e

Şanı' dan Lfıleşe geld iğ i aç ı k b i r şek i lde anlat ı l ı r( 307)

Kend ileri n in Adem' den doğ;ın Şehid b. Cerra' dan türed i k lerin i iddia eden

Yezidiler. d iğer toplum ların Adem ile Havva' ııın nesl i nden ge ldikler i n i : bu sonuncu ları n

bozu l arnk çeş i t l i ııı i l l et lere bölündüklerin i . fakat kend i leri n in asla bozu lmayıp. bölünme­

d ik leri n i . günüm üze kadar bir bir l ik iç inde kı ld ı kları n ı i leri sürmekted i rler.

I rk olarak Kürt . d i l o larak da her üç ü lkede de Kürtçe konuşan Yezidiler. bul un­

d ukları ü lkelerin d i l l eri ıri de ana d i l leri g ibi konuşmaktad ırl ar.

Me lek TilvGs'un : " A l i ıiı l erin çatışmas ı nı lıoş giirmenı( 308)" emrine uyu larak

Yezidil ik . d i n adamların ın birbirlerine olan saygı ları i le yaşan ı lan ve yaşat lan l)i r inançtır.

I I I . Bö l ünide geniş olarak ortaya koyduğumuz bu i nanç. temelsiz bazı esaslara day­

and ı rı ld ığ ın dan giz l i tutu lması da enıred i lnıiş(309) ve Melek TfıvGs'un k itapsız yol

göstereceğ i inancı(3 I 0) i le bütün din adamlarına m üsaade ed i lmeyi p ağızdan ağıza. d i n

adam larından d in adam larına naklen Yezidilere yaııs ı t ı laİ·ak ya�atı l ınaya çal ı ş ı lnı ı � v e lıülfı

( 305 ) Ki t :lh el-Ci lv·e, 1 1 1 .Biilünı, ayet K. ( 306) İh id. Giri�. üycı 2. ( 307 ) /'vl usl ıaf- ı Kc�. fıycı 1 5 . ( JOK J Ket;lh el-Cilve, 1 .11ii l ii ııı , üycı 3 . ( 3 09 ı İlıid. I Y . 11ii!üııı . üycı 5 . n ı o ı ilıid. ı ı ı . 11ölü ııı . üycı ı .

1 25

da çal ışı lmaktadır. Bundan dolayı tarihte bir birl ik olarak bağlı bul undukl�m devletlerin

emirlerine daima uygun hareket ettiklerinden. oturdukları yerler zaman zaman kanlı olayla­

nı sahne olmu�. belkide bu yüzden i nançları da bugüne kad<j-r bir i nat uğruna ve bazı dış

m ih raklar ın tahriki i le can l ı kalab i lm iştir. Günümüzde her üç ü lkede de medeni h ukuk

açısından. d iğer topl umlardan ayırt ed i l ıııecl i klerinden . kaderde. kıvançta ve tasada bir

bütün olarak bu ülkeler içerisinde. d iğer topl u!n larla günden güne kaynaşarak. öteden beri

alışı lagel ın i ş öıt" ve adetleri i le i nançlarından uzak laşmaktadırlar. B elki bir gün bu ülkeler içerisinde yok olup gideceklerd i r.

Türkiye genel inde. toplum olarak ayrı köylerde oturdukları halde Müslüman Türk

toplumu ile her konuda içiçe bulundukların ı toplumsal yaşayışlarında. ferd ve toplum ola­

rak bütün yönleri i le onaya konulmaya çalışı lmıştır. Burada açık olarak görülen şey. art ık

Yezidiler vatan ed i nd ikleri topraklardan ne inançları ve ne de başka sebeplerden dolayı asla

ayrı lmıyacaklardır. Ne J rak'a ne Suriye'ye ve ne de Avrupa'ya gidenler. g i tt ikleri bu yerleri

vatan edinmeyip kendi vatanımı Türkiye'ye dönmekte. komşuları diğer i nanç grupları top­

lumlar g ibi Türkiye'nin kalk ı ıımasıııda kend i lerine düşen görevi yapmaya çalışmaktadırlar.

Bunu " kendi okulunu kendin yap " kampanyasına katılarak bütün köy ve ınezralarında

okul yapmalarında; anarşiye karşı köylerine telsiz alarak devlete yardımcı olmalarında; köylerine yol . su ve elektrik hizmetlerinin götürülmesinde devlete katkıda bulunmalarında;

Almanya'da çalışanlarının kazandıkları paraları köylerine yatır ıma lıarcamalarıııda. modem

ev yaptırmalarında ve B e�iri'n in Uğurca köyünde olduğu gibi köye bir un fabrikası

yaptııınahmncla vb. açık olarak görmekteyiz. Türk topl umunun bir parçası . Devletiınzin destekleyicisi ve kurulan hükümetlerin

yardımcıs ı olan Güneydoğu Anadolu Yezidileri " Misak-ı Mi l li 1-l ı ıdııtları içerisinde vatan

bir bütündür" an layı�ı i le bir bütün oluşturarak bundan önl'e okluğu gibi bugün de

yaşam hırın ı sürdürmektedirler.

1 26

Y E Z İ D İ Bİ BLİOGRA F Y A S I

A. Batı Dillerinde Yazılanlar

Alen(J .B ). L'auberge de Mimas. Paris. 1 946. s.85- 162 "Les eteigneurs de lampe: Les Yezidis" . Roman şeklindedir.

Anastase-Marie(C.D)" .el -Yez1d iyye". Maşrık. C. I 1 .1 899. B irbirinin devamı olan sekiz ma­kale. s.32-37: 1 5 1 - 1 56: 309-3 1 4: 395-399: 547-533: 65 1 -655; 73 1 -736: 830-834. Bu makaleler özetlenerek iki defa ransızcaya çevrilmiştir. B irincisi yazar tm·afı n dan : "La Secte des Yezidis." La Terre Sainte. Mart 1 900.s. 50-75: İkincisi Moutran(N). La Syrie de demain. Paris. 19 16.s.405-424: "Les Yezidis. Adora­teurs du Diable" . Yazar Papazdır.

A insworth. Travels aııd Researches in Asia Mi ııor. Bölüm XXX I . Loııdra. 1 898. s ,330-360. • Awwm·d(G). Bibl iographie Yezidi. Maşrık. C.63. 1967. s.673-703(Arapca). s.709-732

(İngilizce) . Badger(G .P). The Nestoriaııs aııd their Rituals. Londra. 1 852. Bölüm 1 . Passiın; Bölüm IX.

s . 1 05 - 140 ve Bölüm X. s . 1 1 1 - 1 34. Yazar Misyonerdir. B edir Han(Emir Celfüiet)."Notice sur la Bible Noire" . Hawar. Şam. 1932. sayı 14. 1 5 :16 ve

"Quaıre prieres authantiques inedites des Kurdes Yezidis". Kitebxana Haware, Şam. 1933. sayı5 , s. 1 2-20.

B i ttner(M)."Die B eiden heiligen B ücher der Yeziden im Lichte der Textkritik" . Anthropos. C.VL 1 9 1 1 ; s.628-639. Yazar burada Kitab el-Cilve ve Mushaf-ı Reş'i Kürtçe olarak yayınladı. Daha sonra yazar bunu "Die hei l igen B ücher der Yeziden od er Teufelsanbeter". Denkschriften d .K.Ak.d. Wiss. Viyana, 1 9 13"adı ile Kürtçe ve Arapçası ile birl ikte yayınladı.

B rowm(E.G.) ,"The Yezidis of Mosul" . O.H.Parry. S ix moııths in a Syrian monastery. Londra. 1 895. s.357-387 içinde Yezidilerin Kutsal Kiapyarmı yayınladı. B u kitabın 252-262 sayfalarında d a bizzat yazar: "The Yazidis" adı ile Y ezidilerden bahsetmektedir. Bkz. Parry .

B rockelmann(C). " Das Niujahsfest der yezidis". CDMG. C.LV. •

B runel(A).Gulusm·. Paris. 1 946. s . 1 2 1 - 1 43 ."Chez !es Yezidis. Adorateurs du Diable. Le su­cide de cheikh Gaıno". Roman şeklinde Yezidilerden bahsetmektedir.

1 27

Caııı pani le(O.P) Storia de l l a rig ione del Kurdistan e del le sette di re l ig ioneiv i e si steıı t i . Na­

pol i . 1 8 1 8 . s. l 46- l 65" Habitanti del Kurdistan" adı i le YezldlleH1en bahseder.

Crra de Vaux: " Notice sur les Kurdes" . ROC. l 89Cı. C. J . s . 1 39- 1 40.

Chabot (] .B ). "Notice sur les Yezid is". J A. Ocak-Şubat 1 896. s. I 00- 1 32. S üryan i ceden tercüme ederek asl ı i le birl i kte yayı n lamıştır. Bu elyazıııas ı eser Paris M i l l i

Kütüphane. Süryani Elyazmaları 306 n umarada kay ı t l ıdır. B unun tamam ı ıı ı İ tal yan Papaz Samuele G ianı i l İtalyancaya:"Monte Si ngar. Storia d i un poıxıl o

ignota connote storic;lıe" . Roma. Erm Loesclıe. 1 900.s.72 - 1 1 6.aclı i l e çevirm iştir .

B unun özet ini de F.Nau"Recuei l de Textes et Docunıents sur les Yezid i . "ROC.

C.XX. 1 9 1 5- 1 9 1 7 adı i l e Fran.�ızcya çev i rm i stir. Clıabot'nun yaptığ ı tercümeyi i se

A Hal i fe : "el-Yezldiyye" . Maşrık. l 953.s.57 l -588'cle Arapçaya tercüme ederek

S üryanicesi i le birl ikte yayın lam ışt ır.

Crowfoot(J.W) . " A Yezidi r i te " . Man.C. 1 .1 90 1 .

C u i net(V) . La Turqu ie d'Asie. Paris. l 892.C. l l .s.772-778.

d 'Arle(M ) . " A S imljar. chez les Adorati urs du Demon " . Revue du L iban. 24-29 Şubat:

· 8. 1 3 .20 M art ve 3 Nisan 1 954. Yazar bir gazeteci olarak Yezidilerden bahseder. De J ehay(V.den S). De la Stuation Legale de S ujets ottomans non Musulmans. Brüksel .

l 906.s.392-403.

Dirr(A ) ."Ein iges über d ie Jeziden." Antlıropos. C.X l l-Xl 1 I. 1 9 17- 1 9 1 8.

Djelal Noury . Le d iab le proııı u dieu. Essai sur le Yez idisıııe . İ stanbul . 1 9 10 . Bu yazar M Lfs­tafa Nuri 'n in oğl u ol up. babas ın ın yazd ığı ' "Abede-i İbl i's " i Fransızcaya tercüme

etın ist ir.

Drawer( E.S). Peacock Ange l . Londrn . 1 94 1 .2 1 4 sayfad ı r. Küçük boyda o lan bu k itap yezidi

topl umundan ve i nançları ndan roman �ekl i nde bahsetmektedir. Dufourg(J .P)."V isite au piuple l e p l us oubl ie du monde: Les Yezi dis ." L'Orient. 1 .4 ve 5

Mart 1 95 3 . B u m akalenin Arapça metni l1aha önce el -Ceride Gazeteszi 25-3 l

N umaraları nda. 1 4-2 1 Şubat 1 953 'de yayınlanm ıştır. Gazeteci olan yazar. Sinciir

Y ezldlleri n i z iyarete gitt iğini söyl üyorsa da. ya:,ıı ı ı ladığı fotoğraflan R. Les­

cot 'nun K i tabından aldığından . oraya gitti ğ i şüpheli d i r.

Eguiazaroff. Essai sur les Kurdes et les Yezid is du gouverııemeııt d'Erivan. Kazan. l8ry8.

Eınpson (R .H. W). The Cult of tlıe peacok angel. Londra. 1 928.

Febvre (M). Teatro del la Turch i a . Mi lano. 1 68 1 . s. 343-352. Bu eser yazıu- tarafından : Teat- ·

re de la Turguie. Paris. 1 682'de Fransızcaya çevri l ıni�tir.

Field {H). The Antlıropology of lraq. Canıbridge. 1 95 1 . 148 sayfadı r. Frank (R7. "Schiclı Adi. Der grosse Hei l ige der Jezidis."Türkisclıe B ibliothek. C. XIV. Ber­

l in . 1 9 1 1. 1 36 sıyfadı r. Şeyh Adi' üzerine yapı lan doktora tezi . Şeyh Adl'n in dürt

k i tabın ı n da özeti burada veri lm i�tir. B u tezi n bazı sayfalarının özeti için bkz . .

1 28

Mehmet Şerafeddin. a.g.e .. s. 4-5; R . Lescot a.g.e .. s. 27; A.el-Azzavl. a.g.e .. s . 34-38: S . ed-DeınlGct a.g.e . . s. 78-80.

Fraylıa (A) . "New Yezidi texts froın Beled S injar. Irak: Kitab al-Calwa va M ishaf'Reş froın tlıe Kitab al-Asved. " J AOS. C. L VL No L Ocak-Mart 1 946. Bu kitablar Arkeo­log Heııry Fiel' iıı öıısözü ve mütercimin girişi ile yayınlanınıştır.

Furlaıı i . Testi rel igiosi sui Yezidi. Bologııe. 1 930. Kutsal Kitabların ı ıı İtalyancaya çev irisi olup 1 24 sayfadı r.

____ "Sui Yezidi" . RSO. C. XIIL 1 932. s. 92- 132. _____ : " I Saııti dei Yezidis. "Orieııtalia. C.V. 1 936. s. 64-83. ____ : "Gli iterdetti dei Yezidi . "Der İslam. C. XIV. 1 937. s. 1 5 1 - 1 74. Fu (G.X). " Yezidis. " Ancyclopce dia Britanica. C.XXIII. s. 892-893. Gaudio (A). "En Irak. chez les Adorateurs des etoiles et du diable." Revue du Liban. 14

Maı1 1 959. Yazar gazetecidir. Garzoni (0.P). "Notice sur !es Yezidis. "Viaggi/ e oposcoli diversi di Doınenico Sestin i ,

1 807. B u makale S. de Sacy tarafından Fransızcaya tercüme edilmiştir. Bkz., Description du Pachalik de Baglıdad. par MXXX. Paris 1 809. s. 1 9 1 vd.

G iamil (S). Monte S ingar. Storia di un popolo ignoto. Roma. 1 900. 1 66 sayfadır. Bu eser 1874 y ılında katolik Papazı Cacha Ishak tarafından Liileş de soru cevap şeklinde kaleme aldığı eserdir. Ancak bu eser o güne kadar yayınlanamamıştır. B u eserde yezidi inanç . örf ve Metlerine dair önemi pek olmayan bazı bilgiler vardır. Bkz., Thomas Bois. a.g.e . . s. 222. n . 22.

G ueriııot (A) . "Les Yezidis. "BMM. C.V. 1 908. s. 58 1 -630. Yazar o güne kadar yazılanları özetlemiştir.

Guest (J.S) . The Yezidis. a stady in surv ivaL Leideıı. 1 987. 200 sayfa. 1 6 resimden oluşan bu eseri ile yazar. mahal l inde yaptığı araştııınalarından sonra yayınlamı ştır. Coğrafi Bölümümüzde kendisinden bahse�iğiıniz bu yazar ingiliz Arkeoloğu Henry Layard'ııı yeğeni olduğunu söyleyen yazar California Üniversitesinde öğretim üyesidir. Eserini. biz bu eserimizi yazdıktan sonra bastırmıştır.

Guidi (M.A) . .,,Origiııe dei Yezidi e Storia religiosa dell'İslam e del dualismo."ROS. Roma. 1932. s. 265-300 ve " Nuove ricerche sui Yazidi. " Ibid, s. 377-42 1 .

Hadank (K). " Haben die J aziden Gotteshauser? "OLZ, 1 933, s. 22-35. Harry (M), Les Adorateurs de Satan. Paris. 1937. Heard (W.B). " Notes on the Yezldis. "J. Anthr. 1 , C. XII. 1 9 1 1 . s. 10-22. Hessling (P). "Au cour de 1 'Irak. en pays yezidi, i l y a ecore des Adorateurs du diable.

"Journal de 1 'Orient. İstanbul, 5 Eylül 1 956. Huart (C l ). " Yezidis. "Grande Encyclopedie, C. XXXI, s. 1 274. Hzkowits (N). " Yezidis. " Ancyclopedia Aınericana. C. XXIX, s. 677.

1 29

Isya Joseph , "Yazidis texts. "The American Journal of Semitic Languages, C. XXV, 1 909,

s. 1 1 1 - 156 ve s. 2 18-254. Yazar burada Yezidi Kutsal Kitaplarını Arapçaları ile birlikte İngilizceye çevirdi. Bu iki makale sonradan yazar tarafın dan kitap haline getirildi: Devi! Worship, The :mcrcd bouks aııd trarl itions of the Yezicli s. B oston . 1 9 1 9. 222 sayfa. B u kitabın özetini de A.A. Sameııow Rusçaya çevirdi. B kz . . "Pokloneııne Satane upenedııe aziatskih kurdov . "Bulletın de ! 'de Universite de l 'Asie Centrale. Kitap 1 6. Taşkent. 1927. s. 59-80. Bu özet makale de Abdulka­dir inan tarafından: Küçük Asya Yezidilerinin Şeytana Tapmaları. "DFİFM, C.V, 193 L Sayı , 20, s. 1 7 -42" adı ile Türkçeye çevrilmiştir. bu da "Kara Kitap ve Şeytanın Öyküsü "adı i le son bir kez daha özetlenmiştir. B kz. , erkekçe. 1983, s. 2327 ve 1 23-126. Mahmet Şerafeddin, Yezidiler ad l ı makalesinde Kutsal Kitap­lm·ını . muhtemelen Isyq. J oseph'den alarak yayınlamıştır.

JmTy 'J ). La Yazidiyya: un verııis d'Isliinı sur un heres ie gnostique. Anales İslamologiques. Kahire, C. 7. 1 967, s. 1 -20.

Khairallah (K.T), La Syrie, Paris. 1 9 1 2, s. 288-300.

Kornay (A,J), "Yezidis "Ancyclopaedia of Religion and Ethics, Londra 1 934, C. XIL s . 630-63 1 .

Kowalewski (E) . Les Kurdes e t les Yezidis, Bruxelles, 1 890.

Krajewski (L), Le culte de Satan: Les Yezidis, Mercure de France. 1 5 Kasım 1932, s. 87-

1 23 .

Lamıneıls (H), "Le Massif du Cebel Siman et les Yezidis de Syrie. "Melange de l 'Universite St. Joseph. C. 1 1 , Beyrut, 1907, s. 366-394.

____ : "Une visite aux Yezidis ou Adoratems du diable. "Relation d'Orien, 1 929, s. 1 5 7 - 1 73 . Yazar kürsüsü olan bir papazdır.

Layard (A.H). Nineveh and its remains, Londra, 1850. s. 134- 158. Arkeolog olan yazm·, Şeyh Adi Türbesine giderek orada yapılan bayram merasim leri �ıe katılmış ve bu sayfatm·daıı başka, kitabında yer yer de bahsetmiştir. B unun özetini Fransızcaya F. Nau, a .g.e., s. 272-275 ' de yapmı�tır.

___ : Nineveh and Babylon, Londra. 1 853 . Yazar bu eserinde de Yezidilerden, yeri geldiği yerlerde bahsetmiştir. (Passim ) .

Lidsbarski (M). "Ein Expose der Jesiden. "ZDMG, C. LI , s . 592-604. Yazm· 1 872 yılında Osmanlılarııı Yezidilerle yaptığı anlaşmadan bahsederek. 14 maddeyi yayınlamıştır.

Leroy (J), Moins et Monasteres du Proche-Orient. Paris, 1 957. s. 252-269 "Cheikh Adi, Sanctuaire des Adorateurs du Diable " adı ile Y ezidllerden bahsetmiştir.

Lescot (R), Enquete sur les Yezidis de Syrie et du Djebel Sindjar. Beyrut. 1 938, 278 say­fadır. Yazar Y ezidlleri mahallinde yaptığı sosyolojik araştırmaların ışığı altında

1 30

i ncelemiş. aynı yı l bu araştırmanın bir özetini de yayınlamıştJI. Bkz., "Les Yezi­dis. "La France Mediterraneenne et Afrik. 1 938. Fas. 3. s . 55-87.

Luke (H.C). Mosul and its Minorities. Londra. 1 925. s . 1 22- 1 3 7 "The Worshippers Of Satan ".

Makas (H). " Drei Jezidengebete. "in Materialeıı zu eiııer Geschichte der Sprocheıı und Lit­teraturen des Vonieren Orient. Herausgegeben von Martin Hartmann. Heidel­perg. 1 900.

Marr (N.J). B kz .. Nikitine. Mason (R). " Feast of tlıe Devi! Worshippers. "Parade. No 1 59. 28 Ağustos 1943. Massignon (L). "Le plıantasme crucifie des docetes et satan selon !es Yezidis. "Opera Mi-

nora. C. l 1 . Beyrut. 1 963. s. 18-28 ve"les Yezidis du Mont Sindjar Adorateurs d'Iblls " . l bid. s. 29-30.

Maxton (S). "The Devil-Worslıippers."Parade. No 324. 26 Ekim 946. Mehmet Emin Zeki. Resume d'Histoire des Kurdes et du Kurdistan. Paris. 1 930. s. 280-284

Hülasfüu Tarihi ' l -Kürd ve'l-Kürdistan. Kahi re. 1 936. s. 3 10-3 14. "el-Yezldiyyun" adı ile Arapçaya da çevrilmiştir.

Melek Taous. Tlıe Tiınes. 5 Eylül 1 924. Menant (M.J). Les Y ezidis. Episode de l 'Histoire des Adorateurs du Diable. Paris. 1 892.

228 sayfadJI. yazar, küçük boyda olan bu kitabında. 1 8. yüzyılda yakındoğuya seyilıat yapan Seyyahların eserleri ile B adger. Layard ve Siouffi gibi yazarların eserlerinin adeta bir özetini yapmıştır.

Menzel (Th) ''. Ein Beitrag zur Kentniss der Jeziden ". Grothe. C. 1. Leipzig. 1 9 1 1 . s. 82-2 1 1 . YAzar burada Mustafa Nuri'nin Abede-i İblls'ini A lmancaya çevirmiştir. Son una da o güne kadar Y ezldllerden bahseden eserlerin listesini eklemiştir.

____ : "Yaz'idl." el. C.V. s. 1 227 - 1 234 ve İ A. Cüz 1 4 1 , s. 4 15-423. ____ : "Ad! .b. Musafir" . İA. C. 1 , s. 137- 1 38. ____ : " Kitab el-Djilwa". İA. C. VI. s. 826-829. Minasse Tclıeraz. "Les Yezidis. Etudies par un explorateur armenien. " Le Museon. C.X.

No 2. Louvain. 1 89 1 . s. 1 95 vd. Londra'da King's College'de çalışan bir Ermeni Profesör bu esere Yez1d1Jer hakkında bir gll-iş yaptıktan sonra. 0,5manlı Parle­mentosunda mebus olan Ermeni Kirkor Kazancı yan' ın İzmir' de yayınlanan bir in­celeme yazısının tercümesini de vermiştir.

Mingana ( A). "Dev il-Worshippers. Their beliefs and their sacred books." JRAS, C. 1 1 , 1 9 1 6. s. 505-526; Ibid, C . YIL 1 92 1 . Üç sayfa basit bir not.

Minorsks (V) . "Küıtler." İ A. C. 6, s . 109 1 - 1 1 14 ( Yezidller, s. 1 1 1 0). Bu makale Kürtler adı ile Koma! Yayınevi. İstanbul. 1977'de ayrı bir kitapcık halinde yay ınlanmıştır.

Myriam Harry, Les Adorateurs de Satan. Paris, 1937. Bir Rahibenin Yezidileri ziyaretinden

1 3 1

sonra yazdığı önemsiz bir kitapcık olup. 1 2 sayfadır. Nau (F). "Note sur la date et la v ie de Cheikh Adi. chez des Yezidis." ROC. C. IX. 1 9 1 4 .

B u eser ikinci defa "Recueil de textes e t de documents sur les Yezidis. "Ibid. C . XX. 1 9 1 5- 19 1 7 . Paris. 1 9 1 8. s . 1 42-200 ve 225-275 adı ile yayınlaııını�tır. B u . 1 1 7 sayfa olarak ayrı basım halinde d e çıkını�tır.

Nikitine. Les Kurdes. Etude sociologique et h\storique. Paris. 1 956. Yazar bu eserin 128-244 sayfaları arasında. Rus ilim adamı N.J. Marı"ın "Yezidilerin Aslı " hakkında 1 9 1 0 y ıl ında yayın ladığı yazısını . Fransızca'ya tercüme etmiştir. M afl' burada: "Yezidiliğin İslamdan önce inanılan bir Kürt dini olduğunu ve isıam inancının bu bölgeye girmesi i le bu inançların bir çoğunun ortadan kalktığını . . !" ileri sürer. s . 235 . Kısaca Man. Yezldllikle Kü11 inancını birbirine benzeterek Yezidiliğin put­perest Kürt inancının devamı olduğunu savunur. Başka bir Kürdoloji ilim adamı Thoınas Bois da . bu görüşü kabul etmez. Bkz. " . Les Yezid is" . Maşrık. C.C\' . 1 96 1 . s. 1 25 .

Oliv ier. Voyage dans l'Eınpie Ottomane. Paris. 1875. C. 1 1 . s. 342-355 "Les Yezid iz d u Sindjar".

Osman Sabri ve S. Wikander. "Un temoignage k urde sur !es Yezidis du Sindjar. "Orientalia Suecana. C. i l . 1953. s . 1 1 2- 1 18 . Yazarlar Suriye'ye s ığ ınan bir yezidi Şeyhinden aldıkları bazı sözlü bilgi leri buraya aktarmışlardır.

Pareja (F.M), Islaınologie, Beyrut. 1964. s. 853-855 "La Yazldiyya"adı ile genel şeylerden bahseder.

Parry (0.H), B kz . . B rowne. Perdrizet (P), "Document du XVIII e siecle relatifs aux Yezidis." Bulletin de la Societe Ge­

ographique de l 'Est. 1 903. s. 1 20- 130. Pognon (H)" , Sur les Yezidis du S indjar." ROC.C. XX. 19 1 5 - 1 9 1 7 ; s . 82-95. Randot (R)" , Les Tribus montagnardes de l'Asie antetieure. Quelques aspects sociaux des

population Kurdes et Assyriennes. " Bul letin des Etudes Orientales, C. VI. 1936. s. 1 -49. Yazar sosyolog olup Güneydoğu Anadoluda Kürtler üzerine sosyolojik araştmna yaptığı sırada, arada bir. Y ezldl adından da bahseder.

Lady Dorothy M ilis. "Ein arabische risfüe von Mollfilı Çalih . . . Über die Jezlden ve Über die Ansichten der Jezlden (Aus dem K. "Ümm el-İber" des Abdesselam Efendi el ­Mardinl)" . in O. Rescher, Oriental ische Miszellen. C. 1 1. İstanbul. 1 926.

Saınne (G ), La Syrie. Paris. 1 92 1 . s. 348-360 "Les Yezidis". Seabrook (W.B). Adventures in Arabia. Londra. 1 928. s . 265-308 "Among the Yezidis" . S iouffi (M.N), "Les chef des Yezidis." JA, C. XVIIL 1880. s. 85- 1 00. ____ : "Notice sur la secte des Yezidis3. JA. C.XX. 1 882. s. 252-262. ____ : "Notice sur le Cheikh Adi et la secte des Yezidis ". JA. C. Y. 1 885, s. 79-98.

1 32

.....

Fransa'n ın Musul Konsolosu olan yazar. Yeazldiler lıakkı ııda doğru bilgi edinen Bat ı l ı yazarlardandır.

Spingeıte < B .H). Secreı secıe of Syria and tlıe Lebenon. Londra. 1 922. Spiro (J )."Les Yezidis" . bul letin de la Societe Neufclıateloise de Geographe. C. XIL 1 899.

s . 85-97. Stewart (D) ve Haylock (J). New Babylon. A ıxmrait of Irak. Londra 1956, s . 150- 173 " Ya­

zidia". Sn·othınann (R). "Yeziden" (Kritische Bibl iograplı ie No 228-) . Der İslam. C. XIII. 1923. s .

1 - 12. Temple (R.C). "The Yezidis or devilworshippers of Mosul."The Indian Antiquary. C. LIV.

1 925. s . 25-52. Thomas Bois (0.P)" . Les Yezidis et leur culte des morts. "Cahiers de 1 'Est. B eyrut. 1 947 ,

No 1 . s. 52-58. ____ " . Les Yezidis. Essai historique et sociologique sur leur origine religieuse" .

Ma�rık. C. LV. 1 96 1 . s . 1 -74; 1 09- 1 28; 190-243. Bu. birbirinin devamı olan iki makale hal inde olduğundan . ayrıca bu sayfalara l -74 diye de numara verilmiştir. Yazar. Kürdoloji üzerine Beyrut Saiııt Joseplı Üniversitesi'nde Öğretim Üyesi iken bu makalesini yazmı�tır. Papaz da olan yazar. ilk defa bir Bat ı l ı olarak Bat ı l ı ları tenkit etmekte ise de eseri. seleflerinin bir tekrarıdır.

____ . Monastere Chretieıis et temples Yezidis dans ! 'Irak. el-Meşrik. C. LX/L Beyrut 1 967. s 75- 1 0 1 .

Triıton < A.S). Adi b. Müsafir. El2. C.L s. 1 95- 196. W igram (W.A). The crodle of Manking. Londra 1 92 1 . s. 87- 1 00 "The Temple of the Devi !

(Sheikh Adi)" Xi ınenez. "Au pays du diable. "Archives Asiatiques Galata. 19 1 2,s. 30-38. Young (G). Corps de Droit Ottoınan. Paris. 1 900. C. 1 1 . s. 164- 1 70. 1 872 Osmanlı-Yezidi

uzla�ması ve 1 4 maddeden bahseder.

B . Arap Dilinde Yazılanlar Abbas el -AzziM. Tarih el-Yezldlyye ve Aslu Akldetihim, Bağdad. 1 935 . Yezidilik

hakkında derli toplu yazı lan ilk Arapça kitaptır. Avukat olan yazar İstanbul Üniversitesi . Hukuk Fakültesinden mezundur.

Abdüsselam �fendi e l-Manfinl. Kitabu Ümmü'l-Abr (Mardin Tarihi ) . Süleymaniye Kütüphanesi. Halis Efendi Kitapl ığı Bölümü. No 3079. Bkz., Lady Dorothy Milis.

Abclurrazzak el Hasan!. el-Yezidiyye ev İbadet e�-Şeytfüı. Bağdtıd. 1 928 . ____ : Abedetü'�-Şeytan fi'l-Irak. Sayda. 1 93 1 .

1 3 3

____ : el-YezidiyyGn fi Hazırıhiın ve Mfız\'him . Sayda. 1 95 1 ve 1 976. Yazarın bu son eseri diğerlerini de içine almakla birlikte. o güne kadar yayınlanmış Arap ve Batıl ı yazarların eserlerinden de istifade edildiği halde bazı konular üzerinde ye­terince durulmaym·ak adeta geçiştiri lmiş olmasına rağmen bugüne kadar yaz ı lanları içerisinde en iyisidir. Türkçe'ye kısmi tercümesi için bkz .. A. Muhcu­H. Dalmış. Yezidi inanç.ları . Samsun. 1 985 (İ tahiyat Fakültesinde yapılan mezu­niyet tezi) : D. Çelik. Y ezidiler. Dini •Bayramları ve Çektikleri Sıkıntılar. Samsun. 1 985 (Mezuniyet Tezi) : A.İ. Özdemir. Yezidiler ve Menşei. Samsun. 1986 (Me­zuniyet Tezi) .

Ahmet Timur Paşa. el-Yezidiyye ve Menşei Nıhletihim, Kahire. 1933. Yazar tarihci olduğundan. Y ezidlliğe tarihi açıdan bakmıştır.

Anastase-Marie. el-Yezidiyye. "Maşrık. C. l L 1 899. Bu yazı birbirin in devamı olan sekiz makaledir. B kz . . s. 22-37; 1 5 1 - 156; 309-3 14; 395-399; 547-553; 651 -655; 73 1 -736: 830-834. B u makalelerin Fransızcası için yazar adına "Bat ı Di llerinde Yazılanlar"a bakınız. Türkçeye tercümesi için ise bkz .. A. Yağınur-K.Genç. Anastase-Marie ve Yezidiler. Samsun. 1987 (Mezuniyet Tezi).

B ağdadi Ebu Mansw· Abdulkahir b. T. (429/ 1 037). el-Fark Beyne' l-Fırak. Mısır. 1 948. s. 1 67- 168: Türk. Çev.E.R. Fığlalı . Mezhepler Arasındaki Farklar. İstanbul. 1979. s. 255.

Çebl i (P)" . Makfüetu fi'l-Yezldlyye. "Maşrık. Kasım Aralık 195 1. s . 533-548; Ocak-Şubat 1 952. s. 29-40.28 sayfadır. Yazar Papaz olup. daha önce bu konuda yazı yazan meslektaşı Anastase Marie'den özet yaparak. Keşiş Behnam'ın verdiği bilgileri de biraraya getirerek yayınlamıştır.

Davut Çelebi . MahtGtatu'l-MavsuL Bağdad. l 927. s . 222. Şeyh Adi'nin hayatına bir giriş yaparak. 1 892 Ömer Vehbi Paşa olayından bahseder.

el-Divahci (S), el-Yezidiyye. Musul . 1 973 . Ebu Zehre (M). Tfüih el-Mezahib el-İslfüniyye, Kahire. trz . . C. L s. 92 . Türk. Çev. H . Km·a­

kaya-K. Aytekin. İslilmda Siyasi ve İtikildi Mezhepler Tarihi. İstanbul . 1 983. s. 94.

Eş'arl. Ebu'l-Hasan (324/936), Makfüfüu'l-İslilmiyyln ve 'Htililfu' l-Musamn. Kahire. 1 96 1 . c. 1 , s . 1 36.

Halife (A.S. J)", el-Yezldiyye". Maşrık. 1953, s. 57 1 -588. B u yazı hııkkında bkz . . Chabot. İbnu'l-Cevzl (597/1200). Nakdu'l-İ lmi ve'l-Ulema ve Telbisu İblis. Mısır. 1 928. İbnu'l-Eslr (630/1232). el-Kamil fi't-Tarih. Mısır. 1929. C. XL s. 108. İbn Hallikfüı ( 1 2 1 1 - 1282). Yefüyfüu'l-A'yfüı ve Enbau Ebnfü'z-Zaman. Beyrut.

l 1 L s. 4 1 5-4 16. Dr. ihsan Abbas yayını . Şeyh Adl'den bahseder. İbn Keslı"(774/ 1372) . el-Bidaye ve'n-Nihaye fi't-Tarih. Mısır. 1 932. C. XIL s. 243 .

1 3 4

1 977. c. •

İbn Teymiye. Taki ed-Din (56 1 - 1 263/728- 1327). Kitabu Mecmua er-Resa'il e l-Kübra. Ka­

h ire. 1 905. C. L s. 262-3 1 7 . Şeyh Adi ve Adeviye Tarikatından bahseder. İsmail Bey Çöl. el-Yezld iyye Kadlmen ve Hadisen. Beyrut. 1 934. XVI+ l 36 sayfadır. Ta­

rihte ilk defa bir Yezidi tarafından. Yezidi l ik hakkıııda yazılan bir kitaptır.

Yezidi Emlri İsmail Bey Çöl. istekli ve hırsl ı bir şekilde hayat hikayesini . Yezidi

tarih in i . i nançların ı . örf ve adetler in i derleme şekllnde kaleme alınıştır. B u eser

Beyrut'da Amerikan Üniversitesinde Öğretim Üyesi olan Dr. C. Zreik tarafım1an

önsöz ve dipnotlarla yayınlanmıştır. Türkçeye kısm i tercümesi için bkz . . A. Zen­

gin. İsmail Bey Çöl ve Yezidiler. Samsun. 1 987 (İtahiyat Fakü ltesinde yapılan • mezuniyet tezi).

Keylanl (M). e l-Milel ve'n-Nihal. Kahire. 196 L C. l Ls. 33-4 1 " el-Yezidiyye ve Abedetü'ş­

Şeytan"adı ile Şehristanl'de geçmiyen günümüz mezheplerinden bahsederken Yezidilerden de bahsetmiştir. Bu. Arap yazarlarından özettir. B unun Türkçe

tercümesi için bkz .. Z. Balkı . Şeyh Adi ve eYezidiler. Samsun, 1985 (Fakültede

yapılan mezuniyet tezi) .

Mehmet Emin Zeki, Hüiasfüu Tarihi ' l-Kürd ve'l-Kürdistan. Kahire, 1936, s. 3 10-3 1 4"el­

Yezidiyye". Fransızcası için "Batı Dillerinde Yazılanlar"a bakınız.

Makrizi. Takiyuddin Ahmet b. A l i (845( 1 441 ). Kitabu's-Sülfik l i -Ma'rife Duval al-Mülfik.

Kahire. 1 972. C. iV. s. 292-294.

S ıddik ed-Demlı1ci. el-Yezidiyye. Irak. 1949. Eser 520 sayfadır. Yazar Musul yakın ında

Yezidilere komşu olarak otunnakta olup, çiftliğinde de Yezidileri

çal ıştırdığıııdan. onlarla içl i dışl ı olmuştur. Kitabı bir el kitabı mahiyetinde olup

B at ı lı il im adamlarının i s imlerini hep yanl ış olarak yazmı ştır. B undan da. Batı

d i l lerini iyi b il nıecliği anlaşılmaktadı r. Süleyman Sa' iğ. Tarih el -Musu l . Kah ire. trs. C. L s. 2 1 7 ve!.

Şa'rani. et-Tabalıfüü' l-Kübra. B ulak. 1 28 1 C. 1 . S. 163 .

Şeref Han. Şerefnfüne. Bağclad. 1 953. s. 3 1 4-336. Cemi l R uzbeyani yayını. Kahirecle

Faracullalı Zeki tarafından da yayınlanmıştır. Aynı adla Türkçeye ele M.Emin

B ozarslan tarafından tercüme. edilmiştir. İstanbul. 197 1 .trs. Bu eser Orta

Doğu'nun muayyen bir kesiminde belir l i bir dönemde yaşamış beyliklere dair

bi lgi vermektedir. Beyliklerin yaşadıkları yerlere ve yöneticilerine dair fikir edin­

me imkanı olan eser. Kürt Tar ih i kapsamında ve Kürt Beyleri adı altında konu­

ları verirken beyliklerin köklerini Arap. Türk, Fars ve Moğol'a vardıklarını ela be­

lirtmektedir. Bu beyliklerin egemen oldukları sınırlar ve egemenlik süreleri çok

kere kesin olarak bell i değildir. Tarih i olayları 1 596'ya kadar anlatmaktadır.

Tercüme es-Süryaniyye fi Ahvfü el-Fırka el-Yezidiyye eş-Şeytfüıiyye. İstanbul Üniversitesi Kitaplığı . Arapça El yazmaları Bölümü. No 285 . Nereden ve kimin tarafından

135

kopya edilerek buraya konduğu hakkında bil g i bulunmayan eserin sonunda 1 305/

1 907 tarihi bulunmaktadır. Kitap üç bölümden oluşmaktadır. 1 . Bölüm.

tarihçeleri. ym·atılış hikayeleri. örf ve adetleri. heliiller ve haramlardan genel hat­

l arı i le bahsetmektedir (s. 1 -36) .. II. Bölüm. Kitab el-Cilve'nin Arapçasıdır (s.36-

4 1 ) . III. Böl üm. Mushaf-ı Reş' in arapçasıdır (s. 4 1 -47) . Türkçeye tercümesi için

bkz . . S .ÖnceL Şe'ytana Tapan Yezidi Fırkası. Samsun. 1986 ( Mezuniyet tezidir).

Tevfik Vehbi. " Dlnü' l-Kürd i ' l -Kadlm." İrfmı . Sayı 1 -2. 1 969. Çev . Cemi l R uzbeyanl. Yazar

bu eserinde Kürtlerin M üslüman olmadan önceki inançlarından bahsederek.

Yezldllikle il işki kurmaktadır. •

C. Türk Dilinde Yazıllanlar Aslan (F). Yezidiler. Ankara. 1 983.A.Ü . İ lfüıiyat Fakültesinde yapılan Lisans Tezi olup.

kendisinden önce bu fakültede. bu konuda tez yapan DavGt Okçu'dan

özetlenmiştir. Aydın (M)" . Şeytana Tapan Yezidilerin İnanç Esasları "AÜİFD. C. XXIIL

-1 978. s. 359-

366. Yazar A.A. Samenow ve Mehmet Şerafeddin'den özetlemiştir.

B aysanoğlu (Ş), İnançları. gelenek ve görenekleri ile Yezidiler. Ankm·a. 1 988.

B eşikçi (İ). Doğu Anadolunun Düzeni . Sosyo Ekonomik ve Etnik Temeller. İstanbul. l 969.

s. 229-230. Çavlı (Y). "Dinlerin Kavşak Noktasında. "Hün-iyet Gazetesi , 1 2- 1 8 Haziran 1 983. Seri ha­

l inde yedi makaledir. Yazan Mardin' in Midyad İlçesinin Bacın. Kefnas ve Kıvah

(Güven. Çayır l ı . Mağara) köylerinden görüntülerle Yezidilerin bu bölgede

Süryanilerle içiçe birl ikte nasıl yaşadı klarını bir gazeteci oım·ak yazmıştır. Amacı

Yezldlleri tanımak değil. güncel bir konu ile gazetenin satışını artırmaktır. Zira bu yazı serisi okunduğunda. yazımı bu bölgeye gitmeden önce Yezidilerden bah­

seden herhangi bir makale veya kitap okumadığı görülür.

Çelik (A). Yezidiler (Dün-Bugün). Ankara. 1 977. İ lahiyat Fakültesinde yapılan Lisans Te­

zidir. Yazar Şanl ıurfa'lı olup. Viranşehir'deki Yezldller hakkında mahallinde araştırma yaptığını söylerse de. tezi okunduğunda. Arapçayı çok iyi bildiği . Meh­

met Şerafeddin i le abdurrazzak el-Hasani''deıı özetlediği. araştırma mahall ine g it­mediği görülür.

Çoban (A). Yezidilik. Erzurum. 1 983. A.Ü. İliihiyat Fakültesinde yapılan Lisans Tezidir.

Yazar M. Keyliinl'nin. Şehristfüıl'nin el-Milel ve'n-Nihal'inin II. cildinin sonuna

"Zeyl" adı ile yazdığı mezheplerden "Yezidileri. s. 36-41 " tercüme ederek bir sis­tem halinde sıralamıştır. Mahallinde araştırma yaptığını söylediği halde bunun

nerede olduğunu belirtmediğinden. gittiği şüphelidir. Çubukçu ( İ .A)-Çağatay (N), İsliiın Mezhepleri Tarihi . Ankara. 1 977. s. 2 1 8-223. Kitabın

136

metoduna uyularak k lfısik bir şekilde Yezidilerden bi lg i veri lmiştir. Hocamız

LA.Çubukçu Bey. b ir konferans için S iirt'e gittiğinde. Kurtalan i lçesinin

Yezidilerin yoğun oturdukl arı Kurukavak köyüne de giderek. Yezidilerle sohbet

etme imkanını bu lmuştur. Sayın Çubukçu Ankaraya dönüşünde bu durumu yansıtan 1 2 sayfa bir de "Yaşayan Yezlclilik" adı i le makale yazmıştır. B ak .

AÜİFD. s. XXVIIL 1 986. s . 23-37.

Erk (E). Yezidi ler Arasında. Hürriyet Gazetesi. 1 3- 19 Mart 1966.

Gölpınarlı (A). 100 Soruda Türk.iyede Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi. İsdtanbu l . 1 969. s. 1 37 - 1 42. Yazar H urufi l ik ile Yezldll iği mukayese ederek başladığı yazısında

önem li hiçbir şey yoktur.

Göyünç (N). 16 . Yüzyılda Mıu-din Sancağı . İ stanbul . 1 969. s. 4.

Furat (A.S) " . Şeytan". İA. C. XJ, s. 493.

İbn B atuta. Seyihatnaıne. C. 1 . s. 3 1 7 vd.

Kutluay (Y). İ slam ve Yahucli Mezhepleri. Ankara. 1 965. s. 7 1.72.

Mehmet Şerafeddi n" . Yezidiler" . DFİFM. C. L 1 926. Sayı 6 . s. 1 -35 ve C.IL Sayı 4. s. 275.277. Yazar Adevilik konusuna bir giriş yaptıktan sonra Şeyh Adi ve kısaca

İ bn Hall ikan'daki hayatından bahsettikten sonra Yezidilerin Kutsal Kitaplarını

Arapçası ile birl ikte yayın lamıştır. Bunu nereden aldığını söylemiyorsa da. biz İsya Joseph'den ald ığ ın ı tahmin ediyoruz. Çünkü o güne kadar ilk defa olarak adı

geçen yazar tarafın dan Arapçası i le birlikte İngil izceye tercüme edilerek

yayınlamıştır. Mustafa Nuri'den özetle kaynak adları ve sayfa numaraları vermi ­

yerek bahsettiği makalesinin sonunda da Abdu llah Efendi er-Rabtakl'ni n 1 774'de

verdiği fetvası ile İbn Cemil ' in Yezid iler Risalesinden ası l ları ile birlikte

tercümeler yapmıştır. Mustafa Nuri'den sonra Yezidilerden bahseden Osmanl ı ca

ikinci eserdir. Türkçe sadeleştirisi için bkz .. N .Kaya. Mehnıet Şerafeddin ve

Yezidiler. Samsun. 1 986 (İlilhiyat Fakültesinde yapılan Lisans tezidir). Mustafa N uri. Abede-i İblis Yahut Tfüfe-i Bağiye-i Yezldiyyeye bir Nazar. M usuL 1 905 .

B u eser yazarın Musul Val i l iği s ırasında. Yezidileri İslilın iyete ıs ındırmak için yazdığı bir eserdir. Emekli olup İstanbula dönünce: Abede-i İblis. Yezidi Tay­

fasın ın İtiki\t ı . Adi\tl. Evsafi. İstanbu l , 1 9 10 adı ile yeniden gözden geçirerek

yayı ıı lamıştır. bu eseri Fransızcaya oğlu Celal Nuri "Le diable promu dieu. Essai

sur le Yezidisme. İstanbul. 1 9 1 O" da; Almancaya ise Th. Meıızel . "Ein B eitrag, z ur kenntniss der Jeziden" . Groth. C. 1 . Leipzig. 1 9 1 L s.82-2 1 l de tercüme

etmişlerdir. Yezidili k ve Yezidiler hakkıııda derli toplu yazılan ilk Osmanlıca

eser olup. küçük boyda 80 sayfadır. Osmanlıcası oldukça güçtür. Türkçeye sade­

leştirisi için bkz . . H. Kahraman-R.Ak. Abede-i İblis. Yezidi Mezhebinin İ nançlar ı . Örf ve Adetler i . Samsun. 1 985 (İlilhiyat Fakültesinde yapılan Lisans

Tezi). 1 37

Okçu ( O ). Yezidil ik ve Yezidiler. Ankara. 1 979. A.Ü. İ lfth iyat Fakültesinde yapılan Lisans

Tezi ol up 59 sayfadı r. Yazar mülftkfü metodu i le dediği bu tez in i soru ve cevap

şekl inde yazmıştır. Araştırına mahal l in in açık olarak nerede olduğunu belirtme­

yen yazar. önsözünün sonunda ' 'Texeriye" köylülerine ve yezidi "Hasan Erk" e

teşekkür ettiğinden anlaşıldığına göre Siirt ' in Beşiri i lçesinde yapm ıştır. İy i

Kürtçe b i ldiğinden. kendisin in de bu yöreden olduğu anlaşı lmaktadır. Yalnız Texeriye dediği köy. yezidi köyü deği'ldir. Bkz. Supra. "Türkiye Yezidileri Nüfus

Dağı l ımları Tablosui" . Mustafa Nuri'den özetleyen. Mehmet Şerafeddin ve Enver

Behnan Şapolyo'dan da yararlanan yazarın bu tezi nde "Dualar Bölümü (s. 5- 1 3 )"

önemlid ir. Krş . . Bat ı D il lerinde Yazılanlar: Bedir Han.

Özgönül (E)". Şeytanı Tanrı B i lenler". Hürriyet Gazetesi. 4-8 Nisan 1 982.

Öztemir (M). Yezidiler ve Süryaniler. İstanbul . 1 988.

Salname-i V i layeti Musul . Musul. 1 3 1 2/ 1 894. s. 290. S incfu"da yezidi nüfusundan bahse­

der. Samenow (A.A)" . Küçük Asya Yezldlleri ı ı in Şeytana Tapmaları " . DFİFM. C.5. 1 93 l . Sayı

20. s. 1 7 -42. Bu makale İsya Joseph' in "Devi! Jorship" adl ı eserin in R usça'ya özetidir. Bu özet makale: "Pokloneııne Sataııe upenedne aziatskih kurdov" . Bul­

let in de l 'Universite de l 'Asie Ceııtrale. K i tap. 1 6. 1 927. s.59-80 de

yayınlanmıştır. Bu güne kadar Yezidilerden bahseden gazete ve dergiler. bütün

mezuniyet tezleri yazan lar buradan özetlemişlerdir. Bu m akale hakkında bkz . . İsya Josehp.

Sırına (İ .S) . Yezidiler. Ankara. 1 966. A.Ü İlahiyat Fakültesinde yapılan. bu konuda i lk Li­

sans Tezi olup. 56 sayfadır. Yazar iyi Küıtçe bi ldiğinden ve Yezidilerin

günümüzde yoğun olarak oturduk.lan Si irt ' in B eşiri i lçesinde babası memur ola­

rak çalıştığından. orada söylenenler i le S. ed-Demlfici ve Samenow'dan

özetlemiştir. B u tez. rahmetli Hocamız Prof. Dr. Mehmet Karasan'da kald ığından. bu Fakültede aynı konuda tez yapan Ahmet Çelik. Davut Okçu. Fet­

hu llah Aslan ve Erzurum İlilhiyat Fakültesinden Ahmet Çoban: yararlana­

mamışlardır. Özeti. Orhan Türkdoğan . Çağdaş Türk Sosyolojis i , Erzurum 1 977.

s . 463-470 de yapılm ıştır.

Şapoyyo (E.B ). Mezhepler ve Tarikatlar Tar ih i . İstanbul. 1 964. s. 372-380. Mustafa Nuri

i le Samenow'dan özet olup. konuyu klasik bir şekilde yorumlamıştır.

Turan (A). Türkiye Yezld'ileri Üzerine Rapor. Samsun. Kasım 1 985. Yazarın 1 Temınuz-30

Eylül 1 985 tarih leri arasında Güneydoğu Anadoluda Yezidiler arasında mahall in­de yaptığı araştmnanın. Ondokuzmayıs Ünive�·sitesi

. İ lfihiyat Fakültesine

sunduğu raporu olup. 40 sayfadır. Bu raporun özeti Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 1986 C.L s. l 78- 1 88'de "Yezidiler" adı ile yayın­

lanmışt ır. 138

.Yezidi İnanç ve İbadetleri. OMU. İlfıh iyat Fakültesi Dergis i . Sansun 1 986 sayı 1 .

s. 1 37- 1 72 .

. Yezidiliğin Asl ı . Kurucusu ve Tarihçesi. OMÜİFD. Samsun 1 989. sayı 3 . s.42-83.

___ .Yezidi Din Adamları. OMÜİFD. Samsun. 1 990. sayı 4. s. 1 25- 135.

___ .Yezidilerin Toplumsal Yaşayışları. OMÜİFD. Samsun. 1 99 1 . sayı 5, s.67-9 1 .

Turan (0), Doğu anadolu Türk Devletleri Tarihi. İstanbul. 1 973 . s . 228-23 1 "Yezidiler ve

S iyasi Rol leri" . Yazar Erbil Sancağından bahsederken. İbn Hall ikan' ın verdiği

bilgi ile bir giriş yaparak. bu Sancağın içerisinde Yezidilerin durumlarından bah­seder.

Ülkü (H). İslamda Mezhepler. İstanbul. 1 980. s . 1 4 1 - 1 5 1 " Yezidiler". B u eser yazara ait

olmayıp. Hocası Yusuf Ziya Yörükhan'ın Fakültede okuttuğu notlarıdır. Yazar

bu Ders Notların ı kendi eseriymiş gibi yayınlamıştıJ. Krş. . Yusuf Ziya Yörükhan . Müslümanlıkta Dini Tefrika. Ders Notları. Ankara. trz.

Yavuz (E). Tarih Boyunca Türk Kavimleri . Ankara. 1968. Yazar Doğu Anadoludaki

aşiretlerden bahseder.

Yörükhan (Y.Z). Müslümanlıkta Dini Tefrika. Ders Notları . Ankara. trs .. s. 1 32- 1 39

" Yezidiler" . Yazarın Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesinde okuttuğu ders

notlarıdu-. buradaki Yezidiler. Mustafa Nui. Mehmet Şerafeddin Samenow ve Abbas el-Azzavl'de özettir,

"Yezidiler: "Akşam gazetesi. sayı 2372. 1 925.

Güneş Gazetesi. 28 Haziran- 4 Temmuz 1987.

Cumhuriyet Ansiklopedisi. C. XL s. 3416 . Erkekçe Dergisi. 1 983. s. 23 . 27 ve 1 23- 1 27 .

Hayat Ansiklopedisi. C . V I , s . 3344.

Meydan Larousse. XII. s. 799.

Tam İ lmihal (Hüseyin Hilmi Işık), İstanbul . 1967 . s . 4 16-41 7 . Tempo, 1 1 Kasım 1992. sayı 45 s. 46-50.

" Yezidllik: " İslfün Ansiklopedisi. Cüz 1 4 1 , s. 4 1 5-423. Bkz . . Th. Menzel. Rehber Ansiklopedisi. C. XVIII, s . 77 1 .

Türk Ansiklopedisi, C. XXXVI. s. 44 1 -443.

Yeni Türk Ansiklopedi si . C. XIL 477 1 -4774.

Yezidilik Konusunda Ondokuzmayıs Üniversitesi İlfih iyat Fakültesinde. bugüne kadar tarafım ızdan yaptırı lan Lisans Tezleri de aşağıdadır.

Balkı (Z), Şeyh adi ve Yezidiler. Samsun. 1 985.

Çelik (D). Yezidiler. Dini Bayramları ve Çektikleri Sıkıntılar. Samsun. 1 985 .

139

Çeti nkaya ( H l . Yezidiler Üzerine Fet\' ; ı lar. Samsun . 1 985.

Kahraman ( R )-Ak( R ). Abede-i İ lı l ı �. Yezidi Mezhebinin İnançları . Örf ve

Adetleri. Samsun 1 985.

Kaya (N). Mehmet Şerafeddin ve Yezidiler. Samsun. 1 986.

Muhcu (Al-Dal ın ı� (H) . Yezidi İnançları . Samsun. 1 985.

Öncel (S). Şeytana Tapan Yezidi Fırkası . Samsun. 1 986.

Özdemir( A.İ). Yezidilerin Men�ei. Samsun. 1 986.

Yağmur (A)-Genç (K). Anastase-Marie ve Yezidiler. Samsun. 1 987.

Zengin (A). İsmai l Bey Çöl ve Yezidiler. Samsun. 1 987.

D. Elyazmaları ve Fetvalar Abdullah Efendi er-Rabtakl (ö. 1 1 59/ 1 746). "Risfıle Fı Beyanı Mezahib et-Tfıife el­

Yezld iyye". Süleymaniye Kütoüphanesi. İzmirli İsmai l Hakkı Bölümü. No 1 092.

Be� yapraktır. Türkçeye tercümesi için bkz�. Mehmet Şerafeddin. a.g.e . . s. 29-32:

H . Çetinkaya. Yezldller üzerine Fetvalar. Samsun. 1 985. s . 5- 1 2.

el-Ayni. Bedredd in Mahmut. " lkclu' l-Cum'a Fı Tarih i Ehli Zaman. C. XIX. s. 1 70 ve!. Nuri

Osmaniye Kütüphanesi . No 2396.8 1 7/ 1 4 1 4 y ı l ı olaylarında. Şeyh Adl'n in mezarın ın kazılarak kem iklerinin yak ılmasın ı anlatmaktad ır.

Ebu's-Su'Gd. "Yezldan- ı Mel'Gnfüı Hakkında Fetva". Sü leymaniye Kütüphanesi . Hacı Mah­

m ut Efend i Kitapl ığ ı . No 1 246. Ciltl i üç yapraktır. B u fetva: "Yezlclan Tit' ifesinin

Şer'an Katil lerin in Helfıl Olduğuna Dair Fetva" adı i le ayn ı Kütüphanenin. No 694/4. s. l 5- l 6'da da. bir ba�ka yazı üslubu i le bulunmaktadır. Türkçeye sade­

le�t iris i için bkz . . H. Çetinkaya. Yezidiler Üzerine Fetvalar. s. 1 -4.

İbn Cemi l . Ebu Firas Abclullah (774/ 1 372)". Kitilbu'r-Redcii 'Alil'r-Rafıza ve'l-Yezldlyye.

"725/ 1 324. s. 1 1 3- 1 1 8 . Köprülü Kütüphanesi. No 1 6 1 7. Fırat i lçesi sakinlerimien olan yazar. kitabı ı ı ı Şeyh Hasan b. Adl'den sonra yazın ıştır. Kitab el-Cilve de

bundan sonra yaz ı lııı ı �tır. K itapta altı bölüm vardır. 1 . Konuya genel bir giriş (s.

1 -2) : 4. Adeviyye veya Yezidiler hakkında (s. l 1 3- 1 1 8): 5 . Hz. Ebubekir ve Hz.

Ömer' in. Hz. Al i 'ye m ektubu: Hz. Al i 'nin cevabı ve Hz. Ebubekir'e biat etmesi (s .

1 1 8- 1 25) : 6. Konu ile i lg i l i hadisler (s. 125- 1 36). Yezidilerden bahseden 4.

bölüm ün içeriği hakk ında bkz . . H . Çetinkaya. Yezidiler üzerine Fetvalar. s . 1 3-

1 8 .

Tercüme es-Süryfüıiyye Fı Ahvfüi el-Fırkati el-Yezldiyye eş-Şeytfüıiyye. İstanbul

Üniversitesi Kitapl ığ ı . Arapça Elyazmaları Bölümü. No 285. 1305/ 1 907. Küçük

boyda 48 sayfadır. B u kitabın kim in tarafından. nereden kopya edilerek buraya

konduğu hakkıııda bi lg i yoktur. Adından da anla�ı ldığı gibi · S üryfüıice'den

1 40

Arapçaya tercüme ed ilen eser üç bölümden olu�ınaktadı r. 1 . Tarihc;eleri (s. 1-36) :

2. Kitilb el-Ci lve (s. 36-4 1 ): 3 . Mushaf-ı Re� (s . 4 1 -47) . Türkçeye tercümesi iç in

bkz . . S . Öncel . Şeytana Tapan Yezidi Fırkası. Samsun. 1 986 (İ lahi yat

Fakültesinde yapılan Lisans Tezi) .

•

1 4 1

1 N

Abede-i İblis 9 1. Abgar Kırallığı 47. Abdü lhamid il, 23,24. Abdülkadir Cili 6. Abdülkfidi Geylani 6,7,1 1 . A bdfılmecit 69. Abdullah er-Rabtaki 19,69. Abdülkadir Şehrizfıri 6 Abdülkadir şuhreverdi 6. A d'eviler 16. Adi b. Ebi' l-Berekak 13, 16.

D E

A

Adem, 6 1, 6Z, 63, 72, 73, 75, 76, 125. Adi b. Sahr 1 2. Adeviyye 9, 16. 17, 25. Ahyar 83. Ali Ağa el-Bfılfıti 2 l . Angar veya Engar 60, 6 1 . Anfcr (Enfcr) 75. Anuş 72. Arap 14, 26, 49, 7 1 . Asur-Sami 14. Ayet el-Kuı·si 9 1.

Baalbek 5, 6. Bab-ı Ali 1 8, 23, 24. Ba'adri 94. Babil Kralı Hammurabi 45. Bağdat 21, 22, 1 6, 69. Başika 89. Başlık 106. Batizmi 87. Bazera küyü 21, 89. Baycu 1 6.

- B -

K s

1 43

144

Bedir Han 22. Bedreddin Lü' lü 16. Beratta 82, 109. Berime 82. Beytifür 5, 6 . Birik 102. Bişar Ağa 5 1 . Buhtan Valisi 22. Buhtansır 77. Bülende Bayramı 87.

Cebrail 60, 6 1 , 64, 75, 76. Celaleddin Muhammed 17. Cemfü Bayramı 85. Cengiz Han 12. Cerime 82. el-Cezire 6. Cilve 69.

Darü 'l-Harb (Küfür bölgesi) 20. Basniler 19. Davud b. Davud 24. Dcrdail 60, 75. Dünbcli aşireti 19. Dünbclilcı· 18. Dürziler 23.

Ebu'l-Berekfıt 13, 16. Ebu Said Harraz 13. Ebu' l-Vefü Hulvani 6. Edi, 12, 13. Ehl-i Bcyt 1 1. Ehl-i Sünnet 8_, 9. Elkoş ( Ayn Sifni) 12. Emeviler 3, 5, 6, 13. Emir Bey 18.

-C -

-D-

-E-

Emin Cebrail 25, 65, 68. Emir Şemseddin Muhammed 17. Emir Tevekkil el-Kürdi 17. Enes 75. Engürek Noyan 16. Erbil 3, 7, 1 1 . Esrar 83. Evger duası 80.

Fakir 82, 94, 95, 12, 103, l 10. Fakirler 14. Fahreddin 17, 61 , 19. Fethullah Abdud 66. Ferş 75.

Galah Kalesi 89. Garcan 21. el-Gazali 6. Gercüs 31 .

Hacı Halil 115. Hakem b. Mervan 13. Hamid el-Endülüsi 6. Hafız Paşa 22. Halilurrahman 23. Han 64. Hammad ed-Debbas 6. Hasan el-Bevvab 10, 17. Hasan İb Adi 13, 14,16. Hasan el-Basri 70, 83, 101. Nasan D uman 115. Hasan Bey 18, 19. Harise 81 . Hasiye 77, 90. Hatuniyye Kalesi 20. Havva 62, 53, 72, 75, 76, 125.

-F-

-G-

-H-

145

Hayyatzadc Muhammed b. Ahmet ez-Zühra 10. Hülagü Han 16.

Irak 17, 26, 60, 64, 72. Irak Devlet Başkanı 25. Irak Hükümeti 24, 25. Irak Ordusu 25.

İbn Teymiye 9, 13. İmadiye 21. İndo-Germanik 14. İsa'yap Mar Mkaddem 13. İsasabran 16. İskender b. Ömer Şeyh 17. İskender Paşa 19. İsmail Bey 71. İsmailliler 23. İtikadü Ehl-i Sünnet ve' l-Cemaat 7. İzzeddin Keykavus 16. İzzedin Yusuf el-Hilvani 17. İzzeddin Keykavus 16. İyaz b. Ganem 47, 49.

Kabağ 86. Kabe 10, 12, 20. Kane ya Spi (Byaz Çeşme) 81. Kara Çarşamba 85. Kara Kitab 7. Karadağlı Emin Efendi 24. Karakoyunlular 17, 18, 19, 51. Kara Yusuf 18. Katani 13. Kaz 65. Kavvallar 96. Kecike bikeçik (değiş, tokuş) 104. Kelime-i Tevhid 23.

-1-

-i-

-K-

Kelduş 82 Kelif 103. Keliıne-i Şehadet 109. Kıl ıç Aslan 16. Kıl l ı Kürt 14. Kilfıb S. Kiriv 1 03. Kitfıbu' l-Cilve ( Vahiy Kitabı) 69, 70, 71, 72, 73,78. Kitan ( İp ) 77. Korgener.al Ömer Vehbi Paşa 23, 24. Köçekler 96. Kurınançi IS. Kurra Kanunu 22, 57. Kur'an 9, 1 1, 19, 2S, 29. Küçük Antakya 47. Kürdistan 6, Kürtler IS, 1 6, 24, 2S. el-Kuşeyyun 21 .

Lübnan 26. Lafzullah Efendi 2 1 .

-L-

Lfıleş ( Le.}· luş) S , 7 , 9 , l l , 1 2 , 14, 18, 20, 24, 60, 6 1 , 64, 72, 7S, 8 1 , 82, 84, 1 18. Lfıret 77.

Mahura 4, S. Mahınudiler 18. Mar Afram 47. Mecusilik S7. Mef'tul 9S. Melek Azrail 7S. Melek Cebrail 7S. Melek Derdail 7S. Melek Fahreddin 77. Melek İsrafil 7S. Melek Mikail 7S. Melek Nasiruddin 77. Melek Şemseddin 76 77.

-M-

Melek Tavus ıo. 2s, S7, S8, S9, 61, 62, 63, 64, 6S, 66, 68, 72, 73 ,7S, 76, 77, 79, 90, ıos, 110, 124, 12S.

Melik M uzaffer 20, 2 1 . Merceın-i Nisan 63. Mervan S, 6, 13.

147

1 48

Mesut Bey 23. Meysun 5. Meyvan 64. Meuri 14. Mir 94. Mir Kökez 94. Mirikuh 21. Mir Muaviye 84, 94. Mirü 'l-Umera 94. Mirza Bey 23. Molla Haydar 69. Molla Yahya 21. Muaviye 3, 4, 10, 25. Muaviye b. Ebi Süfyan 5, 9. Muhammed 4, 5, 19. Muhammed Paşa 21. Musa 13. Müsafir 13. Mustafa Nuri 12. Mu'tezile 9. Mushaf-ı Reş 7, 41, 60, 62, 64, 69, 70, 72, 75, 79, 90, 1 05, 1 10, 124, 1 25. Muzafferiddin 7. Müslümen Kelam Uleması 12.

Na'l 77. Naht (Başlık) 106. Nasruh 77. Nasuriddin 60. Nasturi 12 Nevrail, Nurail 60. Nureddin Zengi 49. Nuri Paşa 24. Nusayriler 23.

Oğuz 32, 36. Osmanlı 71. Osmanlı Devleti 22. Osmanlı Hükümeti 24,59. Osmanlı İmparatorluğu 26, 47, 51 . Osamanlılar 17, 18 , 19, 42. Osmanlılar Devri 57. Osmanlı Orduları 23, 24, 59.

-N -

-0-

Papaz Anastasc Marie 1 12. Part 31 . Pers 3 1.

-P-

Peşiınam 14, 82, 94, 95, 103, 105, 109. Pir 82, 93, 94, 95, 103, 105, 110. Pir Hasin Maman 14. Pirler 14.

Ramişa 13. Rafizi-Y ezidi 25. Ravendiz 21, 2. Reşit Paşa 22, 66. Reşşukulu 24.

Sabi 4. Sabilik 57. Sahr 13. Said Hey 94. ·

Samcnow 5. Safevi Devleti 18. Safeviler 17, 18, 19. Sancak veya Sencak 66. Sarc Sate 72, 85, 88. Sasani 42. Selcfkiler 42. Sevdik 81. Simat 85. Simat-ı Cilmire 86.

-R-

· - S-

Sincar 5, 10, 11 , 14, 16, 21, 22, 24, 25, 26, 59, 60, 64, 66, 69, 81, 84, 101, 1 18. Sohbetiyye 9, 16, 17, 18, 25. Sul tan Abdülaziz 57. Sultan Hanı 16. Sufi Rafiilik 57. Sultan Yezid 68. Süleyman Paşa 21 .

1 49

1 50

Sümerler 45. Sünnet 19. Sünni Kürtler 12. Süryanice 42, 47. Süryani 13, 47, 59.

Şah Tahmaps 19. Şafii 5, 1, 11. Şamanizm 57. Şehit b. Cerra 5, 63, 75, 1 18. Şeyhan 7, 9, 14, 22, 23, 54.

-Ş-

Şeyh Adi 5, 6, 7, 8, 9, 10, 1 1 , 12, 16, 17, 20, 25, 59, 68, 79, 81, 82, 86, 90, 91 , 94, 95, 96, 105, 1 17, 1 18.

Şeyh A di Bayram 87. Şeyh Ahmet el-Kebir 23. Şeyh Bi' I-Kasım 89. Şeyhan 7, 8, 14, 22, 23, 57, 85. Şeyh Abdulkadir Geylani 23, 1 17. Şeyh Ebubekir 60, 75 Şeyh Ebu Muhammed 16 Şeyh Fahreddin 1 1, 19, 25. Şeyh Hafzullah 107. Şeyh Hasah 16, 60, 75, 1 1 1 . Şeyh Hasan Basri 23. Şeyh Nasiruddin 75. Şeyh Secaduddin 60, 75. Şeyh Sin Bayramı 60, 81, Şeyh Şems Bayramı 80. Şeyh Şemseddin 23, 75. Şeyh Zendin 90, 91 . Şehrur 23. Şemsaniler 13. Şemseddin 13. Şerafeddin 13, 14. Şerafeddin Ahmed 16. Şerafeddin Muhammed 16 Şerafeddin Oğlu Zeyneddin 17. Şeytan 1 1, 12, 25, 60, 61, 62, 68. Şeytana tapanlar 91. Şia 9.

Tahsin Bey 25, 94. Tavsif-i Ati 7 . .

Tavus 65. Tayrahiti 12. Tayyar Paşa 22. Tebriz Seferi 18. Teymen Asım Bey 23. Tenasuh 57, 64, 72, 74. Timur 49. Tuman 12. Türk Kabilesi 45. Türkmenler 16, 17.

Ukeyl b. Membici 6. Urfa 47, 51. Ur sülalesi 45. Uzun Hasan 18.

Vesaya 7. Vezir Ali Paşa 21. Vezir Rauf Paşa 57.

Yavuz Sultan Selim 31, 47, 51. Yezdan 63. Yezid 6, 10, 11 , 72, 102.

-T-

-U-

-V-

-Y-

Yezidi 3, 5, 9, 12 ,16, 17, 18, 19, 21, 22, 23, 24, 27, 42, 45, 49, 51, 52, 54, 57, 58, 59, 60, 63, 64, 65, 66, 71 ,75, 78, 80, 84, 87, 90, 91, 94, 100, 101, 102, 103, 104, 106, 107, 108, 109, 1 12, 1 13, 1 15, 125.

1 5 1

152

Yezid b. Enise 4. · Yezid b. Muaviye 3, 4, 10, 23, 25, 94. Yezidiler 5, 6, 7, 1 0, 1 1 , 12 ,13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 2 1 , 22, 23, 24, 25, 26, .

27, 30, 31, 32, 36 ,40, 42, 47, 49, 51, 54, 57, 58, 59, 63, 64, 65, 68, 69, . 72, 76.

Yezidilik 13; Yezidi Kürtler 22. Y�zidi Mahmudi Kabilesi 1 18. Yukarı M!!zopc)tamya 49. Yeıl�i Topluı�ttı 1 18,

' ··� �

Zfırih ı Ekicil 45. Zcr�üştlük 57, Z�y�

.ar 2L ;

. .. . .

. . ' ,: ·� . .

. •.:. · ' , • . • f. ; .

-Z-

' I - Şeyh Teto Sencar. Berhök Mez-rası. Nusaybin .

ili - Fakir Cundi Kavut, Çilesiz, Nu­saybin .

RESİ MLER

il - Pir Hamit Daban, Kuşçukuru, Beşiri.

1 5 3

Vı

.ı::.

VII

-P

ir H

amit

Dah

an,

tipi

k b

ir

kır

be

kçi

si

Süle

yman

E

lkiş

il

e K

uşç

uk

uru

, Beş

iri.

VI -

Şey

h T

eto

Sen

tilr

(s

olda

), Y

ath

a K

ılıç

(o

rtad

a),

Abd

ulla

h O

zdoğ

an(s

olda

). D

inçk

ök,

Vir

an­

şeh

ir.

V -

Pir

Hac

ı Y

usuf

Bol

o ( s

olda

), Fa

kir B

erek

et Ç

etuk

(sağ

da).

Ku

­ru

kav

ak, K

urta

lan.

Vı

Vı

X-

Bir

ye

zidi

ha

rman

iş

çisi

. G

ürs

es, Ç

ınar

. IX

-K

urkcw

ak

köyü

M

uht

arı

Dav

ut

Yav

şan'

ın b

abas

ı ti

pik

bir

ye

zidi

k

ıyafe

ti

ile.

K

urt

alan

.

VII

I -Ç

iles

iz "k

öyi ı

\1 uh

tarı

Öm

er

Çel

ik,

Şey

h

TeLo

S

enca

r ve

K

öylü

ler.

Bir

mağ

ara

köyü

ola

n G

üne

li, N

usa

ybin

.

X� - Bir yez!cli ağası Halef Kılıç. Dınçkök, Viranşehir.

XJI - Ar�ştırmac1 Ahmet Turan, Peşiınaın Uzeyir Cengiz ile . Oğuz, Beşiri.

XIII - Kurukavak köyü köylüleri. Kurtalan. XIV - Y ez1d1 bir kız çocuğlJ_.

l 56

I - Çe�iLli yezidi kad ı ı ı t q l ı • r ı ,·t· k ı \ : ı l · · , · •

1 57

i l - Ç<'� İ l l i yezidi kadın tipleri ve luyaf'Pt leri .

XIX

-G

üne

li'd

e bi

r ye

zidi

kar

ı­k

oca.

Nu

sayb

in.

X:VII

J -

Çiles i

z'de Y

ezıd

ı ler.

Nu

­sa

ybin

. XX

II

-G

üve

n kö

nı

Muh

lnn

İzzed

din Ağ

ırm

an (s

ol us

tte)

, Ye­

nice

'de

köyl

üle

rle .

Mid

yad.

-<

� N _, Q.

::.?

(1; � (1; :::: 3: c: 8 ...... o

O: 2: �

c:::

�

"'

::ı

X.,X

II

Bir

yt

>z1di

ha

nım

T

andı

r'da

ek

mek

p

işir

irk

en.

Gü

rses

, Çın

ar.

XXI -

Gü

rses

'de

has

at. Ç

ınar

. XX

-O

glak

ç1'd

a bi

r k

öy ç

eşm

esi

ve

mey

danı

. Vir

anşe

hir

.

- °'

-

XXV

-B

ir

yezi

di,

Süle

yman

B

erşe

r ar

aştı

rmac

ı A

hm

et

Tura

n'ın

ara

bası

ile

bir

likte.

Ku­

ruk

avak

, Kurt

alan

.

XXN -

Bir

çeş

me

başı

nda

yezi

di

han

ımla

r ve

köy

muh

tarı

Sabr

i B

arış

pek

. Dev

eboy

nu, O

ğuz.

XXII

I -

Faki

r H

alil

(so

lda

çöm

el�

miş

), Şe

yh S

üley

man

Avc

ı (a

rka

orta

da c

eket

li) v

e kö

ylü

ler.

Yol

ve­

ren,

Bat

man

.

["� '

·- I°'

,N. 1

:XXVII

I -

Bir

yez

idi

köyü

nde

bir

XXVII

-Mo d

ern

bir

Yez

idi

kas

abas

ı

ev v

e ev

hal

kı.

Oğu

z'un

ü

stde

n gö

rünü

şü.

Beş

iri.

XXVI -

Y ez

idil

er

Mü

slü

man

lara

ye

dirm

ek

iste

dikl

eri

hayv

anla

rı

ken

dile

rine

ke

stir

irle

r.

Muh

tar

-İzz

eddi

n A

ğırm

an.

Güv

en,

Mid

-ya

d.

' XXXI -

_ H

asan

Be

y m

ezar

l ığı-;;_daf

xxX-=-H

asan

Bey

Mez

arlı

ğınd

a ba

şka

bir

mez

ar t

ipi.

Çile

siz,

Nus

ay-\ ti

pik

bir

yezi

dl m

ezar

ı. Ç

iles

iz,

b in

1 N

usay

bin.

·

1

. -

-·

' -�

--

---=--c XXIX

�

Yezid

i lerd

e ya

tır z

iyar

eti;

ı Şe

yh B

i�as

ım. Ş

eyh

Teto

Sen

eer

ve

l Muh

tar O

mer

Çel

ik. N

usay

b in.

------

Yezidi Yerleşim Merkezlerinden Görüntüler

1

1 ::::

a

: �

Hatay'111 Dörtyol ilçesinde doğan yazar, ilk ve orta öğı:enimini Dörtyol 'da, Liseyi de Iskende­run 'da bitirmiştir. 1 963 ydında girdiği Ankara Üniversitesi

ı ilahiyat Fakültesinden 1 967 '. yılında mezun olmuş. "İslam Mez-1 hepleri Tarihi"nden doktora

öğrenimini yapmak üzere Devlet -- tarafından Fı·ansaya gönderil­

miştir. Paris Sorhon Üniversitesi, Edebiyat Fakültesinde doktora öğrenimi yaptığı sırada bir yıl Tunus 'a, altı ay da Londra 'ya gf.nderilmiş, "Hatay A levileri. Nusayriler" ko­nusunda hazırladığı tezinden sonra doktor ünvanını ala­rak 1 9 74 yılında Türkiye 'ye dönmüştür. İki yıl vatani görevini yqpttktan sonra 1 9 76 yılında yeni kurulan "An· kara, 1 9 Mayıs Gençlik ve Spor Akademisi 'ne atanmıştır . Yazar bura.da İslamın spora bakışı t le ilgilenmiş . "Müslüman. Türklerde Spor ve Önemi" , "Hz. Muham­med'in Gençliğe Spor Eğitimi Konusunda Öğütleri" . "Hz. Muhanımed'iıı Örnek Hayatmda İslan:da Spor" ile "İs!Gmiyette ,:.,'por ve Oyun.iar" gıl>i makc:le ·e kitaplar ya­zarak bakire olan bu alana hizmette bulunmuştur . Uzun bir aradarı sonra konusuna dönen yazar, Samsun Ondo­kitzmayıs Üniversitesi, İlahiyat Fakfiltesinde "İslam Mez­hepleri Tarihi" ile Yezfdfler, Tarihçeleri. Coğrafi Dağılım/an , İnançları, Öı:f ve Adetleri" adlı eserini yazmıştır. Fransızca, Arapça ve İngilizce bilen yazar evli ve bir çocuk babasıdır.

ISBN 975 - 95647 - 1 - 8