Genetik Çalışmalarda Etik

Esma ÖZSOY

Genetik• Yunanca <genesis> "köken"den anlamına gelir.• Canlıların özelliklerini ve kalıtsal karakterlerini

inceleyen, bu karakterlerin nesillere geçişini belli kalıtım kanunlarına bağlayan, genin yapı ve görevlerini araştıran veraset ilmi. 

Genetiğin Tarihçesi

MENDEL'DEN ÖNCE• 1839 Canlı organizmaların yapıtaşı olarak hücreler (Schleiden, Schwann)• 1859 Evrimsel kavramlar, türlerin kökeni (Charles Darwin)

MENDEL VE MENDEL’DEN SONRA• 1865 Mendel kuralları (Gregor Mendel)• 1879 Mitozda kromozom (Flemming)• 1900 ABO kan grup sistemi• 1901 Kalıtımın kromozom teorisi (Sutton)• 1908 Populasyon Genetiği (Hardy Weinberg)• 1909 Doğuştan metabolizma bozuklukları, (Garrod)• 1911 Prosophila genetiği (Marga)• 1915 Kalıtımın kromozomal teorisi• 1941 Bir gen bir enzim kavramı (Beadle ve Tatum)• 1942 DNA’nın X-ray difraksiyonu• 1944 Genetik bilginin temeli olarak DNA (A very, Machead, Mc Canty)• 1951  Genlerin DNA molekülünün üzerinde olduğunun belirlenmesi (Herskey,

Chase)

MOLEKÜLER GENETİK DEVRİ• 1953 DNA’nın çifte sarmal yapısı (Watson, Crick)• 1955 46 İnsan kromozomu• 1956 DNA polimeraz bulundu (Arthur Kornberg)• 1958 DNA’nın semikonservatif replikasyonu• 1959 Kromozom anomalileri tanımlandı• 1961 m-RNA bilgiyi taşıyor• 1966 Genetik kod• 1968 İlk restriksiyon anemi• 1972 İlk rekombinant DNA molekülü• 1977 DNA dizilenmesi yöntemleri (Sanger ve Maxam-Gilbert)• 1976 İlk gen mühendisliği şirketi• 1977 İntronların keşfi• 1978 β-globin gen yapısı• Rekombinant DNA ile somatostatin üretimi• 1981-82 İlk transgenik fare• Gen bankası dataları oluşturuldu.• 1983 İlk genetik hastalık haritalandı (Huntington hastalığı)• 1985 Polimeraz zincir reaksiyonu (Saiki, Mullis)

• 1986 Pozisyonel klonlama• 1987 YAC’ların keşfi• 1989 Yeni genetik marker olarak mikrosatalitler• 1990 İnsan genom projesi başladı.• ELSI oluşturuldu, Etik, Legal, Sosyal program• 1991 Gen fragmanlar expressed sequence tag (EST)• Kistik fibroz geninin klonlanması• 1992 İnsan genomunun 2’nci nesil haritası• 1994 İlk genetik olarak değiştirilmiş besin domates• 1994 İnsan genomunun fiziksel haritasının yapılması.• Microbial genome project• 1995 İş yerlerinde genetik ayrımcılığın yasaklanması• 1996 Fare genetik haritası• 1997 E.coli genomu dizilendi• Mycobacterium tuberculosis dizilendi• Single nucleotide polymorphism• 1999 22.kromozom dizilenmesi tamamlandı• 2000 Genomik bilgiye serbest ulaşım (Clinton, Blair)• Dizi sonuçları açıklandı• 2003 İnsan ve fare çalışmaları bitirildi.

İnsan Genom Projesi

Genetik Çalışmaların Amacı

• İnsanı konu alan genetik araştırmaların temel amacı, sağlık açısından insanın yaşam kalitesini ve kaliteli yaşam süresini artırmaktır.

Genetik Araştırmaların Farkı

• Genetik araştırmaların diğer tüm araştırmalara göre bazı çok önemli ayrıcalıkları vardır;

1. Anayasal: Genetik test sonuçlarını içeren raporların içeriğinin üçüncü kişilere açıklanması ve/veya bildirilmesi, Turk Ceza Kanunu'nun 24. maddesinin 3. ve 4. fıkraları, 136. ve 137 maddeleri; Anayasa'nin 90. maddesi ve ülkemizin taraf olduğu Avrupa Biyotıp ve İnsan Hakları Sözleşmesi'nin 10. maddesi uyarınca mümkün değildir.

2. Sonuçların aile üyelerini de işaret edebilmesi: Katılımcı hakkındaki bulgunun, ailenin diğer fertlerini de doğrudan ilgilendirmesidir; örneğin genetik geçiş gösteren bir hastalık tanısı almış bir babanın çocukları ve hatta torunları da bu durumdan etkilenebileceklerdir. Bir başka örnek ise, elde edilen bulguların, katılımcının biyolojik anne ya da biyolojik baba olmama durumunu ortaya çıkarabilmesi olabilir;

3. Genetik materyal kişinin ölümünden yıllar sonra bile elde edilebilir: DNA’nın kemiklerde uzun yıllar bozulmadan kalması yüzyıllar önce yaşamış olanlarda bile bu analize olanak sağlar;

4. Eldeki genetik materyal daha sonra başka amaçlar için kullanılabilir: Buradaki özellik, kişilerin izni olmaksızın genetik materyalleri üzerinde başka araştırmalar yapabilme olanağıdır;

5. Genetik analizin sonucu üçüncü kişileri ilgilendirebilir (sigorta şirketi, arkadaş çevresi v.b. gibi): Araştırma sonucunda elde edilen bilgilerin kötüye kullanılması kişiyi ekonomik ve sosyal yönden etkileyebilir. Özellikle sigorta sisteminin geçerli olduğu Amerika gibi ülkelerde işveren açısından ve sigorta şirketleri açısından bu durum özel önem taşımaktadır;

6. Araştırma sonuçlarının geleceğe ait bilgi vermesi: Yapılan testler katılımcının veya ailesinin bir ferdinin ileriki bir zamanda bu genetik hastalıktan etkilenebileceğini ortaya çıkarabilir. Kişiler bunu bilmeyi isteyip istememe konusunda özgürdürler. Bu nedenle bu özel durumun bilgilendirilmiş olurda mutlaka yer alması gerekmektedir.

Genetik Araştırmaların Farkı

• Canlıların özürlerinin giderilmesini sağlamak.• İnsandan insana ya da hayvandan insana doku ve organ naklinin yapılması. – Domuza insan geni nakledilerek domuzun insanlarınki ile aynı organlara sahip olması ve bu organların

insanlara nakledilmesi amaçlanmaktadır.

• Canlıdan canlıya veya hücreden hücreye gen naklinin yapılması ile ya da genlerde yapılan değişiklikler sonucu yeni canlı türlerinin ve üstün özellikli canlıların elde edilmesi.

• Canlıların sahip oldukları özelliklerin geliştirilmesini sağlamak.– Daha verimli ve dayanıklı hayvan ve bitki türlerinin ve ürünlerinin elde edilmesi.– Sebze ve meyve tohumlarının genleri oynanarak daha dayanıklı, daha verimli ve besin gücü daha yüksek

olan ve daha hızlı büyüyebilen bitkilerin yetiştirilmesi.– Zararlı böceklere karşı dirençli bitkiler elde edilmesi. Böylelikle tarımda kullanılan böcek öldürücü ilaçlara

gerek kalmamaktadır.– Mikroplara ve böceklere karşı dirençli olacak şekilde geliştirilmiş bitki çeşitlerinin oluşturulması. 

• Canlıların ömürlerinin uzatılmasını sağlamak. – Sirke sineğinin genleri değiştirilerek ömürleri uzatılabildi. Ömür uzunluğunu belirleyen genlerin

değiştirilmesiyle ömürlerin uzatılması amaçlanmakta).

• Bedensel ve kalıtsal hastalıklarının tedavi edilmesini sağlamak.– İnsanlarda cüceliğe sebep olan büyüme hormonunun eksikliğinin giderilmesi. Büyüme hormonu eksikliğini

gidermek için büyüme hormonunu sentezleyen gen, bir bakteriye aktarılarak, bakterinin bu hormonu üretmesi sağlanabilmektedir.

– Kanser, AİDS, şeker, yüksek–hiper–tansiyon, renk körlüğü, hemofili gibi. DNA’daki gen dizilişinin bilinmesi ile bu hastalıkların ne zaman ortaya çıkacağı bilinebilir ve hastalık genleri çıkarılarak canlı hastalıklardan kurtulabilir.

Günümüzde Yapılan Genetik Çalışmalar

• İnsanların hastalıklardan korunmasının sağlanması.– Antibiyotikler, hormonlar gibi kimyasal maddelerin üretiminde kullanılmak üzere bazı bitkilerin

genetik yapısı değiştirilmektedir. 

• Alkolizm, madde bağımlılığı, suça yatkınlık gibi sorunların, insanın genetik yapısının değiştirilmesi ortadan kaldırılmaya çalışılması.

• DNA parmak izinin çıkartılmasını ve kullanılmasını sağlamak.• Genetik kopyalama (klonlama) yapılmasını sağlamak.• Gen tedavisi uygulamasının yapılmasını sağlamak. • Endüstri ve tarımda, bitki ve hayvan ıslahının (iyileştirilmesinin) sağlanması.• Yapay döllenme yapılması.• Vücut dışında döllenme (tüp bebek) yapılması.• İnsan zekâsının geliştirilmesi ve daha zeki nesillerin yetiştirilmesi.• Yeni ekolojik enerji kaynaklarının elde edilmesi.• Çevre kirliliğine yol açan maddelerin belirlenmesi ve yok edilmesi (ekoloji ile

ilgili).• Kimyasal ve biyolojik silahlar ve savaşlara karşı konulması.• Canlı vücudu için gerekli olan protein, vitamin ve hormonların ucuz, kolay ve fazla

miktarda üretilmesi.• İnsanın genetik şifresinin çözümlenmesi.

Gen Teknolojisinin İnsanlığa Sağladığı Katkılar

• Birçok ülke seralarda tozlaşma görevini bombus adı verilen arılara yaptırıyor. Bombus özellikle sebzecilikte yüksek verim elde etmek amacıyla hormon kullanan üreticilere bir çıkış, hatta kurtarıcı oldu. Arının taşıdığı çiçek tozları etrafa yayılarak, seradaki domates ve çiçeklerdeki verimi artırdı.

• Birçok tıbbî bitki ve hayvanın üretimi, antibiyotik, aşı, interferon, çeşitli pestisitlerin üretimleri, insandaki zararlı genlerin ayıklanması işi gibi alanlarda gen teknolojisinden yararlanılmaktadır.

• Tıpta uygulanan aşılama yönteminde vücuda virüs verilerek vücudun virüsü tanıması ve ona karşı antikor üretmesi sağlanır. Oysa gen teknolojisinin sağladığı olanaklarla vücuda virüs verilmeden de antikor üretmek mümkün olmuştur. Böylece vücut virüsün yan etkilerinden korunabilmektedir.

• Tıpta; pıhtılaşma bozuklukları, lösemi gibi hastalıkların teşhis ve tedavisinde enzimlerden yararlanılmaktadır. Bu enzimlerin elde edilmesi biyoteknoloji sayesinde olmuştur.

• Biyoteknolojinin katkıları arasında insülini de sayabiliriz. İnsülin insanlarda şeker metabolizmasını düzenleyen bir hormon olup pankreas hücreleri tarafından üretilir, dolaşıma katılır. Eksikliğinde ise şeker (diyabet) hastalığı ortaya çıkar. Bugün bakteri DNA’sı yardımıyla insülin hormonu bol miktarda ve ucuza üretilebilmektedir.

• Yine, cücelik tedavisinde kullanılan insan büyüme hormonu da bu yolla üretilmektedir. Büyüme hormonu, eskiden sadece kadavraların hipofiz bezinden çok büyük zorluk ve masraflarla elde ediliyordu artık biyoteknolojik yöntemlerle çok miktarda ve ucuza elde edilebilmektedir.

• Biyoteknolojiye dayalı uygulamalar, insanoğluna biyolojik savaşta yararlanabileceği organizmaları elde etme olanağı sağlamıştır. Gittikçe önem kazanan “biyolojik savaş” konusunda yapılan çalışmalar ülkemizde yeterli düzeyde değildir. Oysa biyolojik savaşta kullanılabilecek bir çok organizma yurdumuzda bulunabilmektedir. Ancak biyolojik savaşta yok edilmeye çalışılan zararlı canlılarla, bunları yok etmek için kullanılan canlıların biyolojik yapılarının iyi bilinmemesi, ülkemizdeki bazı çalışmaların da başarısızlığına neden olmaktadır. Oysa, tarımda biyolojik savaş daha ucuz ve kolay olacak, çevre kirliliği de önemli ölçüde azalacaktır. Bu amaçla bazı bakteri türleri kullanılarak böceklere karşı dirençli domates, tütün, pamuk gibi bitkiler elde edilmektedir.

• Alg, bakteri, maya küfleri büyük miktarda üretilmesinden ve bu canlı hücrelerin kurutulması sonucu oluşan biyolojik kütleye tek hücre proteini denilmektedir. Ayrıca aroma kaynağı, vitamin kaynağı ve emülgatör destekleyicisi olarak da kullanılır. Tek hücre proteininin uygulama alanı gün geçtikçe yaygınlaşmaktadır. Belki de tek hücre proteini gelecekte besin kaynağımızın önemli bir bölümünü oluşturacaktır.

• Dünyada nüfus artışının bugünkü hızıyla devam etmesi durumunda, besin kıtlığının yaşanabileceği, bilim adamlarınca kabul edilmektedir. Buna çözüm olarak bilim adamları tarımda biyoteknolojik uygulamaları önermektedir.

• Avustralyalı araştırmacılar, yonca bitkisini aminoasit sentezine yardımcı olan bir gen aktararak bitkinin protein değerini yükseltme yoluna gitmişlerdir. Böylece yem bitkisi olan yonca, proteince zenginleştirilmiştir.

Gen Teknolojisinin İnsanlığa Sağladığı Katkılar

• Ancak genetik manipülasyonlarla birlikte bir takım soru ve sorunlar da beraberinde tartışılmaya başlanmıştır.

• Bu bağlamda, yeni bilimsel ve teknik ilerlemelerin insanlığın yararına olacağına dair yaygın olan değer yargısının yerini, şimdilerde insanların şüpheci yaklaşımı almıştır.

Gen Teknolojisi Uygulamalarının Sakıncaları

Ekosistemler zarar görebilir;

Genetik mühendisliği çalışmaları sonucunda zararlı bir böceğe karşı direnç kazanmış olarak üretilen bir bitkinin polenleri zararlı böceğe karşı direnç oluşturan genleri taşır. Bu genleri taşıyan polenler de yakında büyüyen yabani bitkilere ulaşabilir. Genin bu şekilde yayılımı böceklerin yabani bitkilerle beslenmesini engelleyeceğinden ekosistem içindeki besin ağını bozabilir.

Sosyal açıdan olumsuz etkileri;

Çocuklarımızı ve kendimizi değiştirmek kolaylaştıkça, değişiklik geçirmemiş olanları kabul etme hoşgörüsünde de azalma görülebilir. Genetik testler yardımıyla zekâ kusurlarının, şişmanlığın, kısa boyun (ve diğer istenmeyen özelliklerin) önceden bilinmesi durumunda, toplumlar, anne ve babası tarafından kusurlarıyla doğmasına izin verilen çocukları küçük görmeye başlayacaklar.

Sağlık açısından olumsuz etkileri;

Bazı hastalık genlerinin başka hastalıklara karşı vücuda direnç sağladığı biliniyor. Örneğin, orak hücre anemisi olarak bilinen bir anemi türü, sıtmaya karşı direnç oluşturuyor. Bu durumda anemiyi yok etmek için genini ortadan kaldırmak, sıtma salgınına yol açar.

Ahlaki açıdan olumsuz etkileri;

İnsanlar genlerinin görevlerini öğrendikleri anda başlarına gelen tüm olumsuzlukların suçunu genlerine yükleyecekler. İnsanlarda kadercilik olayı zayıflayacak. (Genler günah keçisi görevini yüklenecek).

Ekonomik açıdan olumsuz etkileri;

Hayvan ve bitki üretimi geleneksel yapıdan çıkarılıp, Biyoteknoloji şirketlerinin güdümüne girdiğinde bu alanda çalışan PPL gibi şirketler büyük bir tekel oluşturup dünyada ekonomik dengesizliklere yol açabilirler.

Gen Teknolojisi Uygulamalarının Sakıncaları

Etik Problemler

Genetik Ayrımcılık• Belli toplulukların veya meslek gruplarının, belli genetik

testlerden geçirilmesi ve ona göre plânlamaların yapılması ne kadar etik, ne kadar normal bir muamele sayılacak?

• Genetik kaynaklı hastalıkların önceden belirlenebilmesi ile bu hastalıklara yakalanma riskini taşıyan insanların deşifre edilmesinin sigorta şirketleri tarafından sigorta oranlarının yükseltilmesi ve/veya kişilerin işten mahrum bırakılması gibi nedenlerle yeni ayrımcılıklara neden olabileceği belirtilmektedir.

Etik Problemler

Genetik Yatkınlık• Hiçbir tedavi imkanının olmadığı hastalıklar için de, genetik

test yapılması ve kişinin önceden bu hastalığını bilmesi etik açıdan doğru bir yaklaşım olacak mı? 

• Kalıtsal bir hastalığın genini taşıdığı belirlenen bir kişinin bunu önceden bilmesinin, kişinin yaşamını, yakın çevresiyle ilişkilerini nasıl etkileyeceği bilinememektedir. Umutsuz hastalara gen tedavisini kesin tedavi olarak sunan, bundan maddi kazanç sağlayanlar da olabilecektir.

• Kalıtsal hastalıkların genlerden silinmesi ve kopyalama işlemleri sırasında ortaya çıkabilecek genetik bozukluklar kontrolden çıkıp felaketlere neden olabilir.

Prenatal Tanı • Fetal anomali zemininde gebeliğin sonlandırılması halen

etik olarak tartışma konusu olmaya devam etmektedir.

• Batı ülkelerinde anensefali gibi ölümcül durumlarda veya ciddi fizik ve zeka geriliği riski bulunan durumlarda 24 haftaya kadar gebeliği sonlandırmaya müsaade edilmekle birlikte halen ciddi kelimesi ile neler kastedildiği yasalarda tanımlanmamıştır.

Etik Problemler

Öjeni• 1883 yılında Charles Darwin’in kuzeni Francis Galton insan

varlığının ıslahı için öjeni terimini ortaya koymuştur. • İnsanın çiftleşmesi kontrol altına alınabilirse, insanın

birçok özelliğine ait kalıtım kontrol edilebilecek ve yapay bir seçilim uygulanabilecek.

Pozitif öjeni üstün zeka, entelektüel başarı ve sanatsal yetenek gibi tercih edilen özelliklere sahip ebeveynleri daha geniş aileler oluşturmak

Negatif öjeni düşük zeka seviyesi, geri zekalılık, alkolizm ve kanuna karşı gelme gibi tercih edilemeyen özelliklere sahip ebeveynlerin üremesinin kısıtlanması

Etik Problemler

Öjeni Olgusu

Kalıtım materyalinin değiştirilmesi ile üstün insan yaratma çalışmaları veya ağır işçi olarak çalıştırılan insan ve maymun arası yaratık üretme çalışmalarının olabileceği ifade edilmektedir.

Klonlama• Klonlama gen havuzunun daralmasına yol açabilir.

Böylelikle toplumlardaki genetik çeşitlilik ortadan kalkacak ve bu toplumların ortama uyum sağlamaları engellenmiş olacaktır.

• Klonlama ile çocuk sahibi olma hakkı sağlanmak isteniyor. Ancak klonlama insan psikolojisine zarar verebilir. Hangi çocuk annesinin veya babasının bir kopyası olarak dünyaya gelmek ister.

• Organ nakli problemi ortadan kaldırılmak istenirken, merkezi sinir sistemi çökertilmiş bilinçsiz klonlar, yani organ tarlaları oluşturulabilir. Yani doku ve organ vericisi olarak bir insan alt sınıfı oluşturulabilir.

Etik Problemler

Klonlamayı savunanlar hastalıkların tedavisi, organ nakli, tedavi amaçlı klonlama, çocuk sahibi olamayanlara bu imkanın verilmesi gibi konularda klonlamanın tüm sorunları ortadan kaldıracağını ifade etmektedir.

Klonlamayı reddedenler klonlama etiğinin oluşturulup yasalarla uyulması zorunlu hale getirilse dahi, bir çok çalışmanın önüne geçilemeyeceğini ve ortaya çıkacak felaketlerin engellenemeyeceğini ifade etmektedirler. Bu nedenle klonlama çalışmalarının kesinlikle yasaklanmasını, uluslararası kurumlar oluşturup, bilimsel çalışmaların sıkı gözetim altında tutulmasını ve büyük yaptırımlar getirilmesi gerektiğini savunuyorlar.

Kök hücre tedavisi• Genetik hastalıkların çözümünde embriyonik kök hücrelerin

kullanılmasının etik açıdan ne kadar uygun olduğu?

• Hastalıkların tedavisinde kullanılacak kök hücreler embriyolardan elde edilmektedir ve bir hastanın tedavisi için birçok embriyoya zarar verilecektir.

Etik Problemler

• Bu teknolojiyi kullanmanın maliyetini kimler ödeyecek? Sadece zenginler ve güçlülerin bu teknolojiden faydalanmaları etik açıdan ne kadar uygun? 

• Gen tedavisi pahalı bir tedavi yöntemidir. Bu nedenle toplumun tamamının standart sağlık kalitesinin yükseltilmesi yerine, sadece bir grup insanın bu tedaviden faydalanabilme şansı doğacaktır.

• "Aynen nükleer teknolojiler gibi ya da lazer teknolojisi gibi genetik teknolojisinin de insanlığın zararına kullanılması mümkün olabilir. Elektriğin insanlığa çok büyük faydaları var ama bunu elektrikli sandalyede insan öldürmek için kullananlar da var. Kötüye kullanılıyor diye elektriğe de karşı çıkamayız."

TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi

Gen Mühendisliği ve Biyoteknoloji Araştırma Enstitüsü

Müdür Yardımcısı

Prof. Dr. Beyazıt Çırakoğlu

Hukuki Düzenlemeler

• 1997 yılının Kasım ayında BM Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü'nün (UNESCO) düzenlediği konferansta ‘‘Birleşmiş Gen Haritası ve İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’’ ne göre;

• Madde 2: Genetik yapısı ne olursa olsun herkesin saygı görmeye hakkı vardır.

• Madde 4: Doğal halindeki insan genomunun ticari kar elde etmek için kullanılmaması gerekir.

• Madde 5: Bireye ancak ulusal yasalar çerçevesinde uygulanacak araştırma, tedavi ve teşhis metodunun potansiyel riskleri ve faydaları belirtildikten sonra genetik müdahale yapılabilir.

• Madde 6: Hiç kimse genetik yapısı yüzünden ayrımcılığa tabi tutulamaz. Çünkü bu durumda insan hakları, temel özgürlükler ve insan onuruna zarar verici sonuçlar ortaya çıkabilir.

• Madde 7: Araştırma amacıyla insanlardan alınan genetik veriler, başka amaçla kullanılamaz ve yasalar uyarınca bu bilgilerin gizli tutulması gerekir.

• Madde 8: Genetik müdahale sonucunda vücudunda herhangi bir hasar oluşan kişinin tazminat açma hakkı bulunması gerekmektedir.

• Madde 10: Özellikle biyoloji, genetik ve tıp dalında yürütülen araştırmalarda, insan hakları, temel özgürlükler ve insan onuruna saygı gösterilmelidir.

• Madde 11: Klonlama gibi insan onuruna aykırı üreme metodlarına izin verilmemelidir. Ülke ve uluslararası kuruluşlar gerekli önlemleri almalıdır.

Kişi ve Toplum Sağlığı Uygulamalarında

• Dünya tıp birliği ilk kez 1964 yılında Helsinki’de, insan deneklerinin yer aldığı tıbbi araştırmalarda görev alan hekim ve diğer kişilere rehberlik edecek etik ilkeler olarak Helsinki bildirgesini yayınlamıştır.

• Daha sonra 1975- Tokyo, 1983- Venedik, 1989- Hong Kong, 1996- Somer West, 2000- Edinburg, 2002- Washington ve son olarak da 2004- Tokyo’da yapılan genel kurullar ile sürekli olarak bildirgeyi güncelleştirmiş ve ortaya çıkan gereksinimlere göre gönüllülerin haklarını ve güvenliğini koruma altına alan yeni düzenlemeler getirmiştir.

• Tüm bu bildirgelerin ortak noktası şudur ki “Helsinki Bildirgesi klinik araştırmalara katılan bireylerin özgür iradeleri ile bilgilendirilmiş olur vermesi ve güvenliklerinin en önde tutulması” üzerinde durmaktadır.

• Bu bildirgelerde genetik araştırmaların etik boyutunun temel aldığı noktalar “eşitlik, adalet, dayanışma ve sorumluluk ilkeleri ve insan kalıtsal (genetik) verilerinin toplanmasında, incelenmesinde, kullanım ve saklanmasında temel oluşturacak olan insan onuruna, haklarına ve temel özgürlüklerine saygı ile hem araştırma özgürlüğünün hem gizliliğinin korunması, diğer yandan kalıtsal özellikler nedeni ile her türlü ayrımcılığın önlenmesi ve yasaklanması” üzerinde durmaktadır.

Genel Prensipler

Genetik araştırmalarda dört genel prensip unutulmamalıdır;1. Katılımın gönüllülük esasına dayandığı: Katılımcılar “tabakalandırılmış

olur” basamaklarından hangisini onaylıyor ise, sadece bu aşamada gönüllülük göstermiş kabul edilmelidirler.

2. Herhangi bir zamanda katılımcının araştırmadan Genetik araştırmaların etik yönü ve bir örnek üzerinden bilgilendirilmiş gönüllü olur formu çekilme ve genetik materyalini çekebilme hakkı: Daha önceden onay vermiş bile olsa katılımcılar “olur”larını geri çekebilme hakkına sahiptirler. Bu durumda kendilerinden alınmış olan örnekler araştırma için kullanılamaz.

3. Çalışma bitiminde kişisel DNA örneklerinin ortadan kaldırılabilme hakkı: Alınan genetik örneklerin başka bir çalışmada kullanılması planlanmıyor ise, ne zaman ve ne şekilde ortadan kaldırılacağı katılımcılara açıklanmalıdır. Ancak unutulmamalıdır ki anonim olmuş örnekler için bu durum mümkün değildir.

4. Etik kurul izni: Uluslar arası ilkeler uyarınca, etik kurul onayı olmadan genetik araştırmalar yapılmamalıdır.

İslam ve Klonlama

• Bitkilerin ve Hayvanların Kopyalanması; kalitenin yükseltilmesi ve üretkenliğin artırılması amaçlı, ekosisteme zarar vermemek, Allah’ın evrene koyduğu doğal dengeyi ve yapıyı bozmamak ve bu doğal denge içindeki çeşitliliği daraltmamak şartıyla, genellikle bitkilerin ve hayvanların kopyalanmasının caiz olabileceği doğrultusundadır.

• İnsan Kopyalanması; Tedavi sınırlarını aşarak insanın normal üreme dışında kopyalama yoluyla üremesini sağlamaya yönelik girişimlerin bilimsel, hukukî, ahlâkî, psikolojik, sosyolojik ve dini birçok riski beraberinde getirebilecek nitelikte olduğu, bu sebeple ne getirip ne götüreceği iyice ölçülüp tartılmadan bu tür girişimlere kapı açılmaması gerektiği ifade edilmektedir.

Hıristiyanlık ve Klonlama

• İnsan klonlama teknolojisi ile ilgili resmi Roma Katolik öğretisi; “yapay yollardan insan üretilmesi, sadece doğaya değil aynı zamanda insanın kutsallığına, geleneksel aile yapısına ve evlilik birliğine de zarar verir.” şeklindedir.

• Diğer Hıristiyan gruplarda farklı argümanlara dayanarak aynı sonuca varmaktadır.

• Hıristiyan ahlakı her türlü insan klonlanmasına karşıdır.

Yahudilik ve Klonlama• Geleneksel Yahudi bakı açısı, insan hayatını ve ona verilen

saygınlığı koruma adına, insan sağlığının iyileştirilmesi gerektiğine vurgu yapmaktadır.

• Dolayısıyla klonlama teknolojindeki gelişmeler, eğer bizi insan sağlığını koruma ve iyileştirmek için imkanlar sunuyorsa, karı olunacak değil desteklenecek bir konudur. Ancak iyileştirme amaçlı klonlama ile yeniden yaratma amaçlı klonlama arasındaki büyük farklılığı gözden kaçırmamak gerekir.

• Yahudi düşünürler sadece insanın itibar ve şerefinin korunması için klonlamanın yasaklanmasının doru olmadığını savunmaktadırlar.