DEPED COPY

Edukasyong Pangkatawan at Pangkalusugan – Ikaapat na BaitangKagamitan ng Mag-aaralUnang Edisyon 2015

Mga Bumuo ng Kagamitan ng Mag-aaralEdukasyong Pangkatawan

Punong Tagapamahala: Jenny Jalandoni Bendal Konsultant: Salve A. Favila, PhD Mga Tagasuri ng Nilalaman:Lordinio A.Vergara, Jo-ann G.Grecia, at Rachelle U. Peneyra Mga Manunulat:Grace M. Forniz , Ruby TN Jimeno , Sonny F. Menese Jr., Teresita T. Evangelista, Genia V.Santos PhD, Julia B. Sabas, Rhodora B.Peña, at Amphy B. Ampong Mga Tagasuri ng Wika: Norbert C. Lartec, PhD, Jane K. Lartec, PhD, at Crisencia G. Saludez Mga Gumuhit ng Larawan: Gerardo G. Lacdao, Joselito P. Loresto, Niles S. Arguelles, Elvin Neal B. Bersamira, at Jason O. Villena Mga Naglayout: Mark Anthony E. Jalandoni at Mickey C. Acorda

Edukasyong Pangkalusugan Punong Tagapamahala: Marilou E Marta R. Benisano, M.A.P.A. Konsultant: Evelina M. Vicencio, PhD Mga Tagasuri ng Nilalaman: Rhodora Formento, at Cristina Sagum Mga Manunulat: Mila C. Taño, Maria Teresita Garcia-Aguilar, Juvy B. Nitura EdD Marie Fe B. Estilloso, Mark Kenneth Camiling, Minerva David, Aidena Nuesca, Reyette Paunan, Jennifer Quinto, at Giselle Ramos

Tagasuri ng Wika: Michael De la Cerna Mga Gumuhit ng Larawan: Roland Allan Nalazon at Sharlyn Sanclaria Mga Naglayout: Ester E. Daso, Jerby S. Mariano, at Mickey C. Acorda

Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat (DepEd-IMCS)Office Address: 5th Floor Mabini Building, DepEd Complex Meralco Avenue, Pasig City Philippines 1600Telefax: (02) 634-1054, 634-1072E-mail Address: imcsetd@yahoo.com

Inilimbag sa Pilipinas ng ___________________________________

Isinasaad ng Batas Republika 8293, seksiyon 176 na “Hindi maaaring magkaroon ng karapatang-ari (sipi) sa anumang akda ang Pamahalaan ng Pilipinas. Gayunman, kailangan muna ang pahintulot ng ahensiya o tanggapan ng pamahalaan na naghanda ng akda kung ito’y pagkakakitaan. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang pagtakda ng kaukulang bayad.”

Ang mga akda (kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, ngalan ng produkto o brand names, tatak o trademarks, palabas sa telebisyon, pelikula, atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagtibay ng isang kasunduan ng Kagawaran ng Edukasyon at Filipinas Copyright Licensing Society (FILCOLS), Inc. na ang FILCOLS ang kakatawan sa paghiling ng kaukulang pahintulot sa nagmamay-ari ng mga akdang hiniram at ginamit dito. Pinagsumikapang matunton upang makuha ang pahintulot sa paggamit ng materyales. Hindi inaangkin ng mga tagapaglathala at mga may-akda ang karapatang-aring iyon.

Tanging mga institusyon at kompanyang nakipagkontrata sa FILCOLS at yaong nakasaad lamang sa kasunduan, ang maaaring kumopya mula dito sa Kagamitan ng Mag-aaral. Ang hindi nakipagkontrata sa FILCOLS ay dapat, kung ninanais makakopya, makipag-ugnay nang tuwiran sa mga tagapaglathala at sa mga may-akda.

MaaaringtumawagsaFILCOLSsateleponoblg.(02)439-2204omag-emailsafilcols@gmail.com ang mga may-akda at tagapaglathala.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

iii

Pambungad

Edukasyong Pangkatawan

Ang Kagamitan ng Mag-aaral na ito ng Ikaapat na Baitang ng Edukasyong Pangkatawan ay nilalaan para sa inyong mga mag-aaral upang mapag aralan ang asignaturang ito. Ang Kagamitan ng Mag-aaral na ito ay pinauunlad upang makatulong sa pagsasakatuparan ng kurikulum ng Ikaapat na Baitang at makapaglaan ng sapat na competencies sa pag-aaral ng asignaturang ito. Sa pamamagitan ng kagamitang ito ay tiyak na magiging panatag sa pagtugon ng mga ninanais na pamantayan o standards na siyang nakasaad sa kurikulum.

Edukasyong Pangkalusugan

Magandang Buhay mga Bata!

Ang aklat na ito ay naglalayong makapag-ambag ng mahahalagang kaala-man, kasanayan sa asignaturang Edukasyong Pangkalusugan para sa ikaapat na baitang, batay sa kasalukuyang balangkas ng kurikulum ng Kagawaran ng Edukasyon na nakapaloob sa kompetensiya ng K to 12 Health Curriculum Guide ng K to 12 Enhanced Basic Education Program.

Kumakatawan sa unang yunit ang wastong nutrisyon na kailangan para sa maayos na paglaki at pag-unlad. Ang pagkain ay isa sa pangunahing pinagkukunan ng sustansiya para sa katawan. Ang wasto, balanse, at ligtas na pagkain ay nakatutulong upang matiyak ang wastong nutrisyon para sa ating kalusugan at matiyak ang tamang sustansiya, sukat, at kaligtasan ng pagkain. Mauunawaan din dito ang kahalagahan ng pagsuri at pagpapanatiling malinis at ligtas ang pagkain upang maiwasan ang sakit na dala ng marumi at hindi ligtas na pagkain.

Saklaw ng ikalawang yunit ang iba’t ibang uri ng mga karaniwang sakit, kung paano ito maiiwasan at isagawa ang mga gawaing pangkalusugan laban sa mga sakit.

Binigyang-diin sa ikatlong yunit ang kahalagahan ng wastong paggamit ng gamot upang hindi malagay sa panganib ang ating kalusugan.

Sa ikaapat na yunit matututunan ang mga gawain sa oras ng kalamidad at sakuna tulad ng lindol, bagyo, pagputok ng bulkan, at sunog na maaaring magdulot ng malaking pinsala sa mga ari-arian at maging sa buhay ng tao.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

vi

Edukasyong Pangkalusugan

YUNIT I KAHALAGAHAN NG PAGBABASA NG FOOD LABEL

Aralin 1 Sustansiyang Sukat at Sapat...............................233

Aralin 2 Suriin ang Pagkain, Bago Kainin..........................241

Aralin 3 Basahin Bago Kainin at Inumin............................246

TALAAN NG MGA NILALAMAN

Aralin 4 Ating Alamin at Unawain......................................251

Aralin 5 Pagkain Tiyaking Tama at Ligtas Bago Kainin...............................................257

Aralin 6 Pagkain ay Suriin Upang Hindi Sakitin.................264

Talaan ng mga Salita..............................................................419

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

225

Edukasyong Pangkalusugan

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

227

YUNIT I

EDUKASYONG PANGKALUSUGAN

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

228

YUNIT IPAGKAING LIGTAS AT TAMA

Pamantayang Pangnilalaman Pamantayang PagganapNauunawaan ng mga

mag-aaral ang kahalagahan ng pagbabasa ng food labels sa pagpili ng mas masustansiya at mas ligtas na pagkain, nauunawaan ang kahalagahan ng pagsunod sa mga pamantayan sa pagpapanatili ng malinis at ligtas na pagkain, at nauunawaan ang katangian at pag-iwas sa mga sakit na nakukuha sa maruming pagkain.

Nauunawaan ng mga mag-aaral ang kahalagahan ng pagbabasa at pagsusuri ng food labels sa pagpili ng mas masustansiya at mas ligtas na pagkain, at nagsasagawa ng pang-araw-araw at angkop na gawi upang makaiwas sa mga sakit na nakukuha sa maruming pagkain.

Batayang Kasanayan

a. Natutukoy ang mga impormasyong nakikita sa food labelb. Naipaliliwanag ang kahalagahan ng pagbabasa ng mga food

labels sa pagpili at pagbili ng mga pagkainc. Nabibigyang-pakahulugan ang mga impormasyong nakikita

sa food labeld. Nasusuri ang halagang pangnutrisyon ng dalawa o higit pang

produktong pagkain sa pamamagitan ng paghahambing ng mga impormasyon sa food label

e. Nakapaglalarawan ng mga paraan upang mapanatiling malinis at ligtas ang pagkain

f. Natatalakay ang kahalagahan ng pagpapanatili ng malinis at ligtas napagkain upang makaiwas sa sakit

g. Natutukoy ang mga karaniwang sakit na nakukuha sa maruming pagkain

h. Nakapaglalarawan ng mga pangkalahatang palantandaan o sintomas ng mga sakit na nakukuha sa maruming pagkain

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

229

I. Maramihang PagpiliPanuto: Piliin ang letra ng tamang sagot. Isulat ang sagot sa iyong papel.

1. Ano ang tawag sa mga impormasyong makikita sa pakete ng pagkain?

A. Food WebB. Food LabelsC. Food GroupsD. Nutrition Facts

2. Alin ang HINDI makikita sa pakete ng pagkain?A. Date MarkingsB. Nutrition FactsC. Ways of preparingD. Warning Statement

3. Bakit mahalagang basahin ang impormasyon sa food labels?A. Upang malaman ang lasa.B. Upang malaman natin kung kailan ito ginawa.C. Upang malaman ang tamang oras kung kailan kakainin.D. Upang malaman kung kailan masisira, ginawa at mga

nutrisyong makukuha rito.

4. Bakit mahalagang itago ang tirang pagkain pagkatapos kainin?A. Upang maging masarapB. Upang maging malamig.C. Upang kainin sa susunod na arawD. Upang hindi masira at magapangan ng insekto.

5. Aling sakit ang makukuha sa maruming pagkain?A. CholeraB. DiabetesC. High bloodD. Asthma

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

230

Para sa bilang 6, pag-aralan ang impormasyon sa kahon.6. Gamit ang guhit: Alin ang mas angkop na bilhin?

A. B. C.

7. Alin ang maaaring magdulot ng food borne diseases?A. Pagkaing panisB. Pagkaing malinisC. Pagkaing may takipD. Pagkaing hinuhugasan bago lutuin

8. Tingnan ang mga larawan sa kahon. Alin ang nagpapakita ng tamang paghahanda ng pagkain?

A. B. C. D.

9. Alin ang HINDI dapat gawin upang makaiwas sa mga sakit na dulot ng maruming pagkain?

A. Kumain ng naaayon sa food pyramidB. Uminom ng gatas sa umaga at sa gabiC. Kumain ng prutas at gulay araw-arawD. Kumain sa maruruming lugar.

10. Alin sa mga sumusunod ang HINDI tamang gawain sa mga pinamiling prutas, gulay at karne galing sa palengke.

A. Hugasan bago hiwain ang mga gulay.B. Hiwain bago hugasan ang mga gulay.C. Hugasan ang karne bago ilagay sa freezer.D. Hugasan ang mga prutas bago ito kainin.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

231

II. Tama o MaliBasahin ang bawat pangungusap sa ibaba. Lagyan ng (T)

ang mga pangungusap na totoo at lagyan naman ng (M) ang pangungusap na hindi totoo.

Isulat ang sagot sa patlang.____1. Tiyaking malinis ang pagkain upang makaiwas sa sakit.____2. Isa sa mga sintomas ng Hepatitis A ang pagkahilo.____3. Ang Diarrhea ay makukuha sa malinis na pagkain.____4. Ang Sodium ay maaaring pagkunan ng enerhiya sa

katawan.____5. Mainam na basahin ang Food Label ng isang pagkain

bago ito bilhin.____6. Nagdudulot ng maraming sakit ang maruming tubig at

pagkain.____7. Ang pagkain ng may maraming Cholesterol ay nakabubuti

sa katawan.____8. Ang Expiration Date ay isa sa impormasyong makikita

sa Food Label.____9. Ang Typhoid Fever ay dulot ng salmonella na nakukuha

sa kontaminadong pagkain.___10. Ang malubhang pananakit ng tiyan ay maaaring

maging sanhi ng biglaang pagkamatay.III. Wastong Pagkakasunod-sunod

Basahin ang pangungusap at ayusin ayon sa wastong pagkakasunod-sunod nito.

Gamitin ang mga letrang A-E para sa pagtatanda.

Mga tamang gawain sa paghahanda ng ulam:

_______ 1. Maghugas ng kamay._______ 2. Hugasan ang mga sangkap at

kagamitan na gagamitin. _______ 3. Ilagay ang nilutong pagkain sa

malinis na lalagyan. _______ 4. Hiwain ang karne at iba pang mga

sangkap sa pagkain._______5. Lutuing mabuti ang karne.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

232

Ang wastong nutrisyon ay kailangan para sa maayos na paglaki at pag-unlad. Ang pagkain ay isa sa pangunahing pinagkukunan ng sustansya para sa katawan. Ang wasto, balanse, at ligtas na pagkain ay nakatutulong upang matiyak ang wastong nutrisyon para sa ating kalusugan.

Sa yunit na ito ay tatalakayin ang kahalagahan ng pagbabasa ng food label upang matiyak ang tamang sustansiya, sukat at kaligtasan ng pagkain. Mauunawaan din dito ang kahalagahan ng pagsusuri at pagpapanatiling malinis at ligtas na pagkain upang maiwasan ang sakit na dala ng marumi at hindi ligtas na pagkain.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

233

Sustansiyang Sukat at Sapat

Bumuo ng isang grupong may limang miyembro. Magtakda ng bilang isa (1) hanggang lima (5) sa bawat miyembro. Ilabas ang paboritong pagkain o inumin o ang larawan nito. Sa hudyat ng guro, isa-isang ibahagi sa grupo ang dahilan kung bakit mo ito paborito.

• Ano ang napansin ninyo sa mga pagkain at inuming inyong dinala?

• Bakit kailangang may mga nakalimbag sa pakete ng pagkain/inumin?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

234

Ang mga limbag sa pakete ng pagkain ay nagbibigay ng iba’t ibang impormasyon tungkol sa nilalaman nito.

Magbahagi!

Ano ang pangalan at uri ng paborito mong pagkain?Gaano karami ang laman nito?Ano-ano ang mga sangkap nito?

Tinutukoy nito ang pangalan ng produktong pagkain.

Tinutukoy nito kung anong uri ng pagkain ang nasa loob ng pakete.

Nakalimbag dito ang timbang ng nilalaman ng pakete.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

235

Malalaman/Makikita rin sa pakete ang iba’t ibang uri ng mga sustansiyang makukuha sa pagkain sa pamamagitan ng pagsuri sa Nutrition Facts. Ang Nutrition Facts ay isang talaan kung saan nakasaad ang uri at sukat ng mga sustansiyang makukuha sa pagkaing nasa loob ng pakete. Narito ang ilan sa mga bahagi nito.

Ang Serving Size ay tumutukoy sa mungkahing dami ng isang serving na dapat kainin.

Ang Servings Per Container naman ay tumutukoy sa kabuuang bilang ng servings na makukuha sa isang pakete.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

236

Ang saturated fats ay makukha sa mga karne, itlog, at gatas. Ito ay nagpapataas ng kolesterol sa dugo na maaaring magdulot ng masamang epekto sakatawan kung maparami.

Angunsaturated fats ay isang uri ng fats na makukuha sa mga gulay at nagdudulot ng mabuti sa ating katawan.

Samantalang ang trans fat ay ang pinakamapanganib sa katawan kung kakainin. Pinapababa ng trans fat ang High Density Lipoprotiens (HDL)at pinapataas ang Low Density Lipoprotiens (LDL). Makukuha natin ito sa labis na pagkain ng junk foods, biscuit, instant noodles at pag-inom ng kape. Magdudulot ito ng mga problema sa puso.

Ang Cholesterol ay isang matabang sustansiya na kailangan ng ating katawan upang gumana ito. Ito ay ginagawa sa atay at matatagpuan sa mga pagkaing galing sa mga hayop, gaya ng karne, itlog, mga produktong gatas, mantikilya, at mantika at maayos na pagdumi .High Density Lipoproteins (HDL): Dinadala ng “mabuting” Cholesterol na ito ang mga sobrang cholesterol sa inyong dugo pabalik sa inyong atay upang mailabas ito ng inyong katawan. Low Density Lipoproteins (LDL): Ang “masamang” cholesterol na ito sa inyong dugo ay dumarami sa inyong mga ugat o daluyan ng dugo. Maaari itong magdulot ng paninikip ng mga ugat, na nagpapahirap sa pagdaloy ng dugo.

Sanggunian:http://www.webmd.com/diet/features/trans-fats-science-and-riskshttp://www.depinisyon.com/depinisyon-27595-calorie.phphttps://www.healthinfotranslations.org/pdfDocs/Cholesterol_Tag.pdf

Ang calories ay sukat ng enerhiyang maaaring makuha sa isang serving ng pagkaing nasa pakete.

Ang Fats ay sukat ng sustansiyang maaaring pagkunan ng enerhiya.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

237

Bakit kailangang alamin ang kahalagahan ng mga Nutrition Facts?

Ang vitamin at minerals ay tumutulong sa pagpapanatiling maayos na mga proseso sa loob ng ating katawan.

Ang sodium ay isang uri ng mineral na makukuha sa karne ng hayop, itlog, gatas, asin, at vetsin.

Ito ay nakatutulong sa pagbalanse ng timbang ng likido sa loob ng katawan. Ngunit ang maraming sodium sa katawan ay maaaring magdulot ng mataas ng presyon.

Ang Protein ay tumutulong sa pagbuo at pagsasaayos ng mga kalamnan (muscles) at mga selyula (cells).

Ang carbohydrates ay pangunahing pinagkukunan ng enerhiya ng katawan.

Ang dietary fiber ay isang uri na hindi natutunaw at inilalabas lang sa katawan ngunit nakalilinis ng digestive system.

Ang sugar ay isang uri na nagbibigay na mabilis at panandaliang enerhiya sa katawan.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

238

Nutrition Check

Pag-aralan ang larawan ng pagkain.Sagutin ang mga sumunod na tanong.

Gawain

1. Ano ang tamang sukat na dapat mong kainin?

2. Ilan ang kabuuang bilang ng servings ang nakapaloob sa pakete?

3. Ano ang sukat ng enerhiyang maaari mong makuha mula sa pagkaing produktong nasa pakete?

4. Ano-anong sustansiya ang makukuha sa pagkaing ito?

5. Paano makasisigurong ligtas ang produktong nabili?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

239

Pagguhit

Iguhit sa Kahon A ang pagkain o inuming iyong dinala sa klase. Sagutan ang mga katanungan sa Kahon B.

1. Ano ang una mong titingnan sa pakete ng pagkain/inumin na iyong bibilhin?

______________

______________

2. Ano-anong sustansiya ang makukuha rito?

______________

______________

3. Gaano kahalaga ang pagbabasa ng Nutrition Facts?

_____________

_____________

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

240

Ulat Pangkalusugan

Kompletuhin ang mga pangungusap na nasa scroll bilang paglagom.

1. Malalaman ang mga sustansiyang makukuha mula sa pagkain sa pamamagitan ng...

2. Mahalagang malaman ang sustansiya mula sa pagkain upang…

1. Malalaman ang mga sustansiyang makukuha sa pagkain sa pamamagitan ng...

2. Mahalagang malaman ang sustansiya mula sa pagkain upang...

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

241

Suriin ang Pagkain, Bago Kainin!

Basahin Natin

“Kriiingg!” Narinig na ni Abdul ang tunog ng school bell. Hudyat na ito ng uwian ng mga mag-aaral.

Dahil siya ay may natirang pera mula sa kaniyang baon, si Abdul ay nagpunta sa tindahang malapit sa kanilang bahay. Bumili siya ng isang maliit na karton ng gatas.

Nang makauwi na sa kanilang bahay, agad ininom ni Abdul ang kaniyang biniling gatas. Pagkatapos ng ilang sandali, agad sumakit ang kaniyang tiyan at huli na ng maalala niyang hindi pala niya inalam kung kailan ito masisira.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

242

Maliban sa tatak, uri, at NutritionFacts, may iba pang impormasyongmakikita sa pakete ng pagkain o inumin.Narito ang ilan:

Ang Expiration / Expiry Date ay tumutukoy sa petsa kung kailan hindi mo na maaaring kainin o inumin ang produkto. Maaaring ito ay sira o panis na pagkain. Ang pagkain ng sira o panis na ay mapanganib sa ating kalusugan.

Ang Best Before Date ay tumutukoy sa huling araw na ang pagkain o inumin ay nasa pinakasariwa at pinakamagandang kalidad nito. Maaaring magsimula nang masira o mapanis ang pagkain o inumin sa mga araw na lilipas matapos ang Best Before Date.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

243

Pag-aralan ang pakete ng inumin.Pagkatapos, sagutin ang mga tanong.

Gawain:1. Kailan magsisimulang masira o mapanis ang inumin?

2. Hanggang kailan mananatili sa pinakasariwang kalidad ang inumin?

3. Ano-anong sangkap sa inumin ang maaaring magdulot ng reaksiyon sa katawan? 4. Bakit mahalagang malaman ang Expiry at Best Before Dates?

5. Bakit mahalagang basahin ang mga babala sa pakete ng pagkain o inumin?

Best Before:August 2, 2015

Expiry Date:August 15, 2016

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

244

Pagtatala Suriin ang mga pagkain at inuming ipinakita ng guro. Isulat sa talaan ang mga makikitang impormasyon dito. Ipaliwanag kung bakit mahalagang basahin ang mga nakatala sa talaan.

Pagkain/Inumin

Expiry Date

Best Before Date

Advisory/ Warning

Statement

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

245

Panatang Pangkalusugan

Kompletuhin ang panata sa kahon.

Ang aking panata bago kumain o uminom ng nakapaketeng pagkain ay...

1. _________________________________________

2. _________________________________________

3. _________________________________________

4. _________________________________________

5. _________________________________________

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

246

Basahin Bago Kainin at Inumin

Saan Siya Nagkamali?

• Ano kaya ang nangyari sa tinapay?• Ano ang dapat tingnan bago bumili ng tinapay at mantikilya?• Paano natin malalaman kung ang pagkain ay may ganitong

impormasyon?

Namili kayo ng iyong Nanay at Tatay sa pamilihan ng tinapay at mantikilya.Nang buksan mo ang tinapay sa inyong bahay napansin mong may kulay abong nakadikit sa tinapay at ang mantikilya naman ay lusaw na.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

247

Suriin mo ito…

Sa mga piling pagkain at inumin, maaaring makakita sa pakete ng Directions For Use and Storage. Nagbibigay ito ng impormasyon kung paano gamitin at itago ang pagkain upang mapanatili ang magandang kalidad nito. Karaniwan itong nakikita sa likod ng pakete.

Directions for storage:Keep refrigerated.

Directions For Use:Shake well before serving.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

248

Halina’t Sagutin:Suriin ang mga pakete ng pagkain.Sagutin ang tanong sa bawat larawan.

Ano ang unang dapat gawin bago ito inumin?_________________________

Kung hindi pa kakainin, saan ito dapat itago?___________________________

Sa anong klaseng lugar dapat itago ang inuming ito?__________________________

Saan dapat itago ang pagkaing ito?___________________________

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

249

Halina’t Sagutin:Suriin ang mga pakete ng pagkain.Sagutin ang tanong sa bawat larawan.

Ano ang unang dapat gawin bago ito inumin?_________________________

Kung hindi pa kakainin, saan ito dapat itago?___________________________

Sa anong klaseng lugar dapat itago ang inuming ito?__________________________

Saan dapat itago ang pagkaing ito?___________________________

Tayo’y Magpangkat!

Bumuo ng grupong may 3-4 na miyembro.

Miyembro 1: lider / tagapag-ulatMiyembro 2: tagapagpatahimik/tagakuhang kagamitanMiyembro 3: tagatala/kalihimMiyembro 4: tagaguhit

Panuto:

• Ang bawat grupo ay may sampung (10) minuto lamang upang mag-usap at gumuhit.

• May isang (1) minuto lamang ang taga-ulat upang magbahagi sa klase ng kanilang iginuhit na larawan at ang pagpapaliwanag kung paano ito kakainin o gagamitin at ang tamang paraan ng storage.

• Ang napiling lider ang bubunot sa “draw lots”

gumuhit ng ice cream mga itlog

bote ng palaman(coco jam/peanut

butter)

bote ng skimmed milk prutas at gulay karne at isda

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

250

Ulat Pangkalusugan

Gamit ang mga guhit bumuo ng isang paglalagom tungkol sa tama at wastong paggamit at pagtabi ng pagkain at inumin.

\

Directions forstorage:

Keep refrigerated

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

251

Ating Alamin at Unawain

Tukuyin Natin…

Gamit ang guhit, sagutin ang mga tanong.

• Paano nagagamit ang mga sumusunod na bahagi ng katawan para sa pag-unawa ng food labels?

• Ano-ano ang maaaring mangyari sa inyo kung hindi binabasa ang mga food labels?

mata

tainga

ilong

dila

kamay

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

252

Wow Mali!

May mga panganib na dulot ang hindi wastong pagbabasang mga food labels. Maaaring makapagpalubha ng sakit dahil sa maling paggamit nito na makaaapekto sa ating pang-araw-araw na gawain.

a. Pagsakit ng tiyan / pagsusuka / pagkaksakit

Kung makakakain ng sirang pagkain (expired), maaaring magsuka, sumakit ang tiyan, o makakuha ng mga mikrobyo at magkasakit.

b. Pagkakaroon ng allergic reaction

May mga pagkaing naglalaman ng allergens o mga mikrobyong maaaring magdulot ng allergies tulad ng paghahatsing, pangangati, hirap sa paghinga, pagkahilo, at iba pa.

c. Pagpayat o pagtaba dahil sa maling nutrisyon

Maaaring makakuha ng maling nutrisyon ang taong hindi nagbabasa ng food labels – ang anumang kulang o sobra ay masama sa katawan. Makukuha ang tamang sukat ng pagkain sa pamamagitan ng pagbabasa ng Nutrition Facts.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

253

d. Pagkapanis ng pagkain

Kung hindi sa refrigerator nakalagay ang pagkain, maaari itong masira agad. Samantala, maaari namang mapanatili ang pagkasariwa at pagkamasustansiya ng pagkain kung ito ay maitatabi nang wasto at tama.

e. Pagsasayang ng pera

Kung makabibili ng pagkaing sira at panis na, maaaring mag-aksaya lamang ng pera.

Kaya Natin!

Suriin ang larawan at tukuyin ang masamang epekto na maaaring mangyari kapag isinawalang-bahala ang mga impormasyon sa food labels. Isulat sa loob ng kahon ang sagot.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

254

Tandaan:

Tama ba o Mali?

Isulat ang salitang TAMA kung ang pangungusap ay nagsa-saad ng wastong impormasyon at isulat ang MALI kung hindi ito wasto.

____________ 1. Makikita sa pakete ng pagkain kung kailan ito masisira o mapapanis.

____________ 2. Magkakapareho ang mga paraan ng pag-iimbak ng pagkain at inumin.____________ 3. Malalaman ang timbang ng pagkain o inumin sa pakete.____________ 4. Maaari pang kainin o inumin ang isang produkto matapos ang Expiry Date nito.____________ 5. Isinasaad sa Nutrition Facts ang kompletong

listahan ng mga sustansiyang makukuha sa produkto.

____________ 6. Maaaring makakuha ng sakit mula sa pagkaing sira o panis na produkto.

Kung hindi wasto ang lugar na pinaglalagyan ng pagkain, maaari itong masira o mapanis at kung makakakain tayo ng sirang pagkain maaaring makakuha tayo ng mikrobyo na magiging sanhi ng pagsusuka, pagsakit ng tiyan, pagkakalason, pagkakasakit, pagkakaroon ng allergic reaction, pagpayat o pagtaba dahil sa maling nutrisyon. Sa huli, tayo’y nagsayang lang ng pera o mas lalaki pa ang gastos sa pagpapagamot at lubos na maaapektuhan ang ating kalusugan.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

255

____________ 7. Masisira ang pagkain kung hindi ilalagay sa refrigerator.

____________ 8. Hindi na maaaring inumin ang isang produkto kung lampas na sa Best Before Date.____________ 9. Ang pagbabasa ng food labels ay paraan upang

makatipid ng pera.____________10. Maaaring maihambing ang sustansiyang ibibigay ng mga produkto sa pamamagitan ng pagbabasa ng food labels.

Kamag-aral Ko, Hihikayatin Ko!

Gumawa ng isang slogan na maghihikayat sa kamag-aral na magbasa ng food labels. Lagyan ng disenyo at kulay ang slogan.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

256

Panatang Pangkalusugan

Dugtungan ang mga salitang nasa loob ng bilog at isulat sa Scroll upang makabuo ng isang panata.

babasahin

uunawain

Babasahin...

isasaalang-alang

pag-iingatan makapanghikayat

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

257

Pagkain Tiyaking Tama at Ligtas Bago Kainin

Food Bingo

Sa hudyat ng guro, lumibot sa klase at magpapirma sa mga kamag-aral na nagsasagawa ng mga nakasulat sa kahon, isang kamag-aral kada aytem. Kapag nakumpleto na ang Food Bingo, bumalik sa upuan.

Food Bingo!

Naghuhugas ng kamay bago maghanda ng

pagkain

Mahilig kumain ng gulay Umiinom ng gatas araw-araw

Tumutulong sa pagluluto sa bahay

Sinisigurong malinis ang mga gamit at paligid

Hinuhugasan ang mga sangkap bago lutuin

Hinuhugasan ang mga gamit at pinag-

kainan

Nililinis ang lugar na pinaggawaan

pagkatapos maghanda

Inilalagay ang pagkain sa

refrigerator kung kinakailangan

• Ano-ano ang dapat tandaan sa pamimili ng pagkain?• Ano-ano ang dapat gawin sa paghahanda ng pagkain?• Bakit kailangang siguruhing maayos at malinis ang

paghahanda ng pagkain?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

258

Ang Food Safety Principles ay naglalaman ng mga alituntunin upang mapanatiling malinis at ligtas ang pagkain.

Ang pagkain ay dapat na pinanatiling malinis sa pamamagitan ng paghuhugas dito bago iluto. Pinag-iingatan din itong ihanda at sinisigurong malinis ang mga kagamitan na paglalagyan at paglulutuan. Iniluluto itong mabuti upang hindi agad masira o mamatay ang mga mikrobyong kumapit dito.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

259

Magkuwentuhan Tayo!

Makinig sa ikukuwento ng guro.

Tanong:

• Ano ang mga dapat malaman sa pagbili ng mga produkto?• Ano ang unang titingnan bago bumili?• Ano kaya ang masarap na ulam?• Ngayong nakabili na kayo ni Tatay ng ____ (napiling ulam),

maaari na kayong umuwi. Pagdating sa bahay, ano ang unang gagawin para sa paghahanda ng ulam?

Matapos banggitin ang mga paraan ng pagpapanatiling ligtas at malinis ang mga pagkain, itala sa loob ng kahon ang mga ito.

Kasama mo ang iyong Tatay na pumunta sa palengke. Kayo ay mamimili ng uulamin para sa tanghalian.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

260

Pagpapanatiling Ligtas at Malinis ang Pagkain

Picture PerfectPag-aralan ang mga larawan. Sumulat ng pangungusap

na nagpapakita kung paano pananatilihing malinis at ligtas ang pagkain. Ipaliwanag ito.

_________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

261

_________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

262

Punan ng angkop na salita ang mga patlang upang mabuo ang mga gawaing pangkaligtasan sa pagkain.

Anong dapat kong gawin?

1. Sa pagpapanatiling ligtas ang pagkaing tiyaking _____________ ito. Sa pagbili sa palengke piliin ang mga ________________ prutas, gulay at karne. ___________ ang mga food labels. _______________ ang mga sangkap at kagamitan na gagamitin sa paghahanda ng pagkain. Lutuin nang mabuti upang matiyak na mamamatay ang mikrobyo.

2. Maaaring ________ ang pagkain upang hindi dapuan ng mga insekto na maaaring magdala ng mga ___________ nagdudulot ng sakit. Kung ito ay hindi na mainit, maaaring ilagay sa loob ng __________para hindi mapanis. Kung ilalagay sa refrigerator/cooler habang mainit pa, maaari itong magtubig (moist) na maaaring maging dahilan ng _____________.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

263

Ulat Pangkalusugan

1. Ano-anong nakahahawang sakit ang laganap sa kasalukuyan?__________________________________________________________________________________________

2. Paano mo maipakikita ang pagiging maagap sa pag-iwas at pagsugpo sa nakahahawang sakit?__________________________________________________________________________________________

3. Paano mo mapananatili ang isang malusog na katawan?________________________________________________________________________________________

Kaya Natin

Magbigay ng tatlong halimbawa ng nakahahawang sakit na iyong naranasan. Ilista ang iyong mga naramdaman sa bawat sakit. Ilagay ito sa papel.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

264

Pagkain ay Suriin upang Hindi Maging Sakitin!

Balitang Pangkalusugan

Basahin ang balita.Sagutin ang mga katanungan sa ibaba nito.

Manok, karneng giniling, p i n a k a m a p a n g a n i b

WASHINGTON (AP) – Isang analysis sa mahigit 33, 000 kaso ng foodborne illness o sakit na nakukuha sa pagkain ang nagpapakita na ang ground beef at chicken ay nagdudulot ng mas maraming pagkakaospital kaysa iba pang karne. Nakasaad sa ulat ng Center of Science in Public Interest, ang chicken nuggets, ham at sausage ang may pinakamababang panganib ng food borne illness.

Ang salmonella at E.coli, mga pathogen na nagkokontamina sa karne at poultry habang kinakatay at pinoproseso, ay bumubuo ng sangkatlong bahagi ng mga pinag-aralang sakit. Ang clostridium perfringens, isang lesser-known pathogen na kadalasang nabubuhay matapos maiproseso

kapag naiwanan ang pagkain sa hindi tamang temperatura nang matagal, ay bumubuo ng sangkatlong bahagi pa. Binigyang diin ng grupo na hindi kumpleto ang data dahil napakaraming foodborne illnesses ang hindi naiuulat o nasusundan.

Para mabawasan ang foodborne illnesses mula sa karne, inirerekomenda ng CSPI ang tinatawag nilang “defensive eating” – palaging isipin na hindi ligtas ang karne. Kabilang sa safe handling ay huwag hayaang tumulo ang katas ng karne sa iba pang pagkain o lalagyan, paghugas sa cutting boards at plato na pinaglalagyan ng karne, at palaging paghuhugas ng kamay. Kailangan ding tiyakin ng nagluluto na luto ang karne sa tamang temperatura bago ito kainin.

- http://www.balita.net. ph/2013/04/26/manok-karneng-giniling-pinakamapanganib-kainin/

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

265

1. Ano ang nakasaad sa balitang pangkalusugan?2. Ano-ano ang mga paraang inirekomenda upang mapanatiling

ligtas ang pagkain?

Ang pagkain ng marumi at hindi ligtas na pagkain o inumin ay maaaring magdulot ng iba’t ibang karamdaman. Narito ang ilan pang sakit na makukuha sa marumi at hindi ligtas na pagkain. Hulaan ang mga sakit sa pamamagitan ng pagbuo ng puzzle. Gamitin ang Disease Code sa ibaba.

Hanapin Mo Ako!

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13A B C D E F G H I J K L M

14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

N O P Q R S T U V W X Y Z

20 25 16 8 15 9 4 6 5 22 5 18

Ang sakit na ito ay dulot ng salmonella, isang bacteria na makukuha sa kontaminadong pagkain o inumin. Nagdudulot ito ng sumusunod:

a. Mataas na lagnatb. Pagsakit ng uloc. Hindi magandang pakiramdamd. Pagkawala ng gana sa pagkaine. Madalas na pagtatae o paghirap sa pagdumif. Mga pulang butlig sa dibdib at tiyan

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

266

4 25 19 5 14 20 5 18 25

Ito ay isang diarrhea na may kasamang dugo dahil nagkakaroon ng sugat o pamamaga ang mga intestines ng isang tao. Isang uri rin ng bacteria ang nagdudulot nito. Makararamdam ng mataas na lagnat at matinding sakit ng tiyan ang taong may ganitong sakit.

3 8 15 12 5 18 1

Isa itong nakahahawang sakit na naipapasa sa pamamagitan ng kontaminadong dumi ng tao, pagkain, o tubig. Kung hindi maaagapan, maaaring agad na mamatay ang taong may ganitong sakit. Karaniwang hindi nakikita ang mga sintomas ng sakit na ito. Maaaring magkaroon ng diarrhea na magdudulot ng pagkaubos ng tubig sa katawan.

1 13 15 5 2 9 1 19 9 19

Ang sakit na ito ay dulot ng amoeba, isang protozoa na makukuha sa maruming tubig. Maaari itong magdulot ng pangmatagalang pagtatae na may kasamang pananakit ng tiyan. Maaari rin itong maipasa ng isang tao sa kapuwa.

6 15 15 4 16 15 9 19 15 14 9 14 7

Ang sakit na ito ay maaaring makuha sa pagkaing nahaluan ng mga mapanganib at nakalalasong bagay tulad ng sabon, pangkulay, asido, panlinis ng bahay, o halaman. Maaari itong magdulot ng pagsusuka, pagsasakit ng tiyan, pagtatae, at panghihina.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

267

8 5 16 1 20 9 20 9 19 1

Ang sakit na ito ay ang pamamaga ng atay. Nakukuha ito mula sa isang virus mula sa kontaminadong pagkain o tubig. Ang jaundice o paninilaw ng mata at balat ang pinakahalatang epekto ng pagkakaroon nito. Maaari ding maranasan ang mga sumusunod:

a. Pagkahilob. Pagsusukac. Pagsakit ng tiyan sa kanang itaas na bahagid. Pagkakaroon ng lagnate. Pagkawala ng gana sa pagkainf. Pagkakaroon ng madilaw na ihig. Pagkakaroon ng matamlay na kulay ng dumi

• Ano-ano muli ang mga sakit na makukuha sa marumi at hindi ligtas na pagkain at inumin?

• Ano-ano ang dapat nating gawin upang makaiwas sa mga ito?

Kung nakararamdam ng sintomas ng mga sakit na nabanggit, agad sabihin sa isang nakatatanda at magpakonsulta sa doktor

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

268

Itala sa talaan:

Talaan ng Sakit

Kompletuhin ang Talaan ng Sakit.

Sakit Dahilan Nakahahawa ba? Mga Sintomas

Cholera Oo

protozoa na amoeba

pangmatagalangpagtatae at pagsakit ng

tiyanpagkain ng mga

nakalalasong bagay na naihalo sa pagkain o

inumin

Hindi

Typhoid fever Hindi

bacteria sa kontaminadong

pagkain o inumin

diarrhea na may kasamang

pagdurugo

Hepatitis A Hindi

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

269

Tukuyin Mo. Ano Ito?

Piliin ang sakit sa loob ng kahon na tinutukoy o inilalarawan sa bawat bilang.

typhoid fever dysentery diarrhea choleraamoebiasis food poisoning hepatitis A

_________________ 1. Ito ay isang kondisyon na may kasamang diarrhea at pagdurugo sa dumi.

_________________ 2. Ito’y nakukuha sa kontaminadong pagkain o tubig na maaaring makahawa at hindi agad nakikita ang mga sintomas.

_________________ 3. Nakukuha sa kontaminadong pagkain at inumin na nagdudulot ng lagnat at pulang butlig sa dibdib at tiyan.

_________________ 4. Dulot ito ng isang amoeba, isang protozoa na nagdadala ng pangmatagalang diarrhea at pagsakit ng tiyan.

_________________ 5. Nakukuha ito sa bacteria na makukuha sa kontaminadong pagkain o inumin at nagdudulot ng diarrhea, pagsakit ng

tiyan at pagsusuka.

_________________6. Nagdudulot ito ng pamamaga ng atay.

_________________7. Ito ang sakit na nakukuha sa nakalalasong bagay na nahahalo sa pagkain o inumin at nagdudulot ng pagsusuka at pagtatae.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

270

Bumuo ng grupo na may 4-5 miyembro. Gumuhit ng isang poster na nagpapakita kung paano makaiiwas sa mga sakit na dulot ng marumi at hindi ligtas na pagkain.

Sagutin ang tanong sa ibaba. Isulat ang sagot sa mga daliri.

Ulat Pangkalusugan

Bumuo ng grupo na may 4-5 miyembro. Gumuhit ng isang poster na nagpapakita kung paano makakaiwas sa mga sakit na dulot ng marumi at hindi ligtas na pagkain.

Ano-ano ang mga maaaring mangyari sa iyong katawan kung hindi mag-iingat sa paghahanda ng pagkain?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

271

I. Maramihang Pagpili

Piliin ang letra ng tamang sagot. Isulat ang sagot sa iyong papel.

1. Alin sa sumusunod na impormasyon ang makikita sa food label ng isang pagkain?A. Directions for WeighingB. Directions for Use and StorageC. Directions for ManufacturingD. Directions for Packaging

2. Ano ang tawag sa bahagi ng food label na nagbibigay impormasyon tungkol sa mga sustansiyang makukuha sa pagkaing nakapaloob sa pakete?

A. Date Markings B. Directions of Manufacturing C. Nutrition Facts D. Mga Advisory & Warning Statements

3. Alin ang dapat mong gawin kung ito ang nakalagay sa food label? “Expiration Date: July 30, 2015”A. Kailangang itago sa kahon bago ang July 30, 2013B. Kailangang itago sa kahon bago ang July 30, 2014

C. Kailangang ubusin ang pagkain bago ang July 30, 2015 D. Kailangang ubusin ang pagkain bago ang July 30, 2016

4. Bakit mahalagang basahin ang food label sa pagbili ng pagkain?A. Upang malaman ang kulay ng pagkainB. Upang malaman kung masarap ang pagkain.C. Upang malaman kung paano ito itago sa kahonD. Upang maintindihan ang nutrisyong nilalaman ng pagkain

5. Piliin ang hindi tamang gawain sa pagpili ng tiyak na ligtas na pagkain.A. Piliin ang mga sariwang pagkain.B. Bumili sa mga lisensiyadong tindahan.C. Bilhin ang mga mamahaling produkto.D. Basahin ang mga impormasyong nakasulat sa pakete.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

272

6. Alin ang tama sa sumusunod na pangungusap?A. Ilagay agad sa refrigerator ang biniling karne at isda B. Hugasan ang mga gulay bago ilagay sa refrigerator.C. Balutin ng tela ang mga biniling gulay.D. Itago ang mga biniling prutas sa karton.

7. Paano mapananatiling malinis ang pagkain?A. Lagyan ng takip ang natirang pagkain.B. Pabayaan lang sa mesa ang pagkain.C. Mag-spray ng insecticide upang hindi dapuan ng insekto.D. Maglagay ng flower vase sa mesa upang hindi dapuan ng

langaw.

Para sa bilang 8-10Suriin ang larawan:

8. Anong bahagi ng food label ang pangunahing nagbibigay ng enerhiya?A. Carbohydrates C. ProteinB. Fat D. Vitamin A

9. Ito ang sustansiyang nagpapalakas ng kalamnan. A. Carbohydrates C. Protein B. Fat D.Vitamin A

10. Gamit pa rin ang larawan, ilang porsiyento ng enerhiya ang ibibigay ng bawat sukat/serving ang makukuha rito?

A. 39% C. 41% B. 40% D. 42%

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

273

II. Crossword

Mga Tanong:

III. Pagpapaliwanag

Ipaliwanag ang kahalagahan ng malinis at ligtas na pagkain. (5 puntos)__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

____________________________________________________.

PABABA1. Ito ang tawag sa mga impormasyong makikita sa pagkain.2. Pinakamapanganib na fat sa katawan.5. Ang sakit na ito ay ang pamamaga ng atay.6. Sakit sa tiyan na nakukuha sa pag-inom ng maruming tubig. 7. Ito ay sakit na sanhi ng isang bacteria na nakukuha sa maruming pagkain.10.Isang bacteria na makukuha sa kontaminadong pagkain o inumin.

PAHALANG3. Ito ang sukat ng sustansiyang maaaring pagkuhanan ng enerhiya.4. Ito ang pangkalahatang tawag sa mga sakit na nakukuha sa marumi at hindi ligtas na pagkain at inumin.8. Ito ang tawag sa bitaminang nagsasaayos ng mga buto at nagpapalinaw sa paningin.9. Ito ang pangkalahatang tawag sa mga sakit na nakukuha sa marumi at hindi ligtas na pagkain at inumin.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

419

TALAAN NG MGA SALITAEdukasyong Pangkalusugan

YUNIT I

Advisory o warning statements – Nagsasaad ito ng mga babala tungkol sa mga ingredients ng pagkain o inumin na maaaring may allergens na nagdadala ng reaksyon sa katawan kung makakain

Amoebiasis – Ang sakit na ito ay dulot ng amoeba, isang protozoa na makukuha sa maruming tubig

Best Before Date – tumutukoy sa huling araw na ang pagkain o inuman ay nasa pinakasariwa at pinakamagandang kalidad nito

Calories – sukat ng enerhiyang maaaring makuha sa isang serving

Carbohydrates – uri ng carbohydrate na tumutulong sa pagpapanatiling malusog ang digestive system

Cholera – nakahahawang sakit na naipapasa sa pamamagitan ng kontaminadong dumi ng tao, pagkain, o tubig

Directions – nagbibigay ng impormasyon kung paano gamitin at itago ang pagkain upang mapanatili ang magandang kalidad nito. Karaniwan itong nakikita sa likod ng pakete.

Dysentery – isang sakit na may kasamang dugo dahil nagkakaroon ng sugat o pagmaga ang mga intestines ng isang tao

Expiration Date – tumutukoy sa petsa kung kailan hindi mo na maaaring kainin o inumin ang produkto

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

420

Fats – maaaring pagkuhanan ng enerhiya ng katawan

Food Poisoning – Ang sakit na ito ay maaaring makuha sa pagkaing nahaluan ng mga mapanganib at nakalalasong bagay tulad ng sabon, pangkulay, asido, panlinis ng bahay, o halaman

Food Safety Principles – naglalaman ng mga alituntunin upang mapanatiling malinis at ligtas ang pagkain

Foodbourne Diseases – sakit na nakukuha sa marumi at hindi lig-tas na pagkain at inumin

Hepatitis A – Ang sakit na ito ay ang pamamaga ng atay. Nakukuha ito mula sa isang virus na nakukuha sa kontaminadong pagkain o tubig

Lactose Intolerant – isang kundisyon sa katawan kung saan na-hihirapan ang katawang i-proseso ang lactose na karaniwang nasa mga produktong gatas

Malnutrisyon – ito’y pangkalahatang tawag sa kulang at sobra ang timbang

Nutrition facts – talaan kung saan nakasaad ang uri at sukat ng masustanyang makukuha sa pagkaing nasa loob ng pakete

Obesity – ito’y isang kalagayan ng pagsobra ng timbang

Polysaturated Fats – uri na kailangan ng ating katawan upang maging malusog

Saturated Fats – isang uri na makukuha sa mga karne, itlog, at gatas, na maaaring magdulot ng masamang epekto sa katawan kung mapararami

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

421

Serving per Container – ay bilang ng angkop na sukat sa loob ng isang pakete

Total fat – sukat ng sustansyang maaaring pagkuhanan ng enerhiya

Serving Size – tumutukoy sa tamang sukat na dapat kainin ng isang mamimili serving per container

Sodium – isang uri ng mineral na makukuha sa karne ng hayop, itlog, gatas, asin, at vetsin

Sugar – ay isang uri na nagbibigay na mabilis at panandaliang enerhiya sa katawan

Trans-fat – pinakamapanganib sa katawan kung kakainin. Magdudulot ito ng mga problema sa puso

Typhoid fever – Ang sakit na ito ay dulot ng salmonella, isang bakterya na makukuha sa kontaminadong pagkain o inumin

Unsaturated Fats – isang uri na makukuha sa mga gulay. Ito ay nagdudulot ng magandang epekto sa ating katawan.

YUNIT II

Bacteria – Maaliliit na organismong na nakikita lamang sa pamamagitan ng mikroskopyo

Bagong Tirahan (Host) – sinomang immune na o exposed at mahina ang resistensiya ay madaling kapitan ng sakit gaya ng mga bata at matatanda

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

422

Causative/Infectious Agents – anomang microorganism na nagiging sanhi ng sakit

Di-Nakahahawang Sakit – hindi naisasalin mula sa isang tao papunta sa ibang tao. Ito ay maaaring nakuha mula sa nakagawian at maling paraan ng pamumuhay (lifestyle)

Fungi – Matatagpuan sa iba’t ibang bahagi ng katawan mula ulo hanggang paa na mukhang halaman

Kapaligiran – isang elemento sa pagkalat ng mikrobyo na maaaring sumasama sa himpapawid at hangin kaya ito ay airborne, tubig (waterborne), at sekswal (pakikipagtalik). Ito ay maaaring tuwiran (direct) o di-tuwirang pakikipag-ugnayan (indirect contact)

Mode of Entry – daanan ng microorganism sa katawan ng tao. Maaaring ito ay sa pamamagitan ng pagkalanghap, sa balat o sugat at pakikipagtalik. Kung ikaw ay may sugat, maging mas maingat dahil maaaring sa sugat mo magdaan ang microorganism

Mode of Exit – mga labasan ng microorganism. Halimbawa sa bibig ng isang tao kung saan tumatalsik ang laway habang nagsasalita, humatsing o nagbabahing, o umuubo. Ang sipon, dumi, at dugo ay halimbawa din

Mode of Transmission – paraan ng pagsasalin o paglilipat ng tapagdala (causative agent) sa ibang tao sa pamamagitan ng droplets, airborne, foodborne, vectorborne, at bloodborne. Maaaring tuwiran (direct) o di-tuwirang (indirect) pakikipag-ugnayan gaya ng lamok, heringgilya, at paggamit ng personal na gamit

Nakahahawang sakit – naipapasa ng isang tao, hayop o bagay sa ibang tao

Parasitic Worms – Pinakamalaking uri ng microorganism na karaniwang nabubuhay sa lugar na matubig

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

423

Pathogens – mga mikrobyong nagdudulot ng sakit tulad ng virus, o parasite. Sa sobrang liit, ang mga ito ay makikita lamang sa pamamagitan ng mikroskopyo. May iba’t ibang hugis, sukat, at anyo ang mikrobyo

Reservoir or Source – ay lugar kung saan nananahan at nagpaparami ang mga causative agents. Ito ay maaaring tao, hayop, tubig, lupa, pagkain, tuwalya, pinggan, kutsara, tinidor at iba pa

Sakit – sanhi ng pagpasok ng mikrobyo sa katawan ng tao na sumisira sa resistensiya at naturalesa (immune system) nito. Hindi normal na kalagyan ng kalusugan ng isang tao. Ito ay maaaring sanhi ng hindi maayos na kondisyon ng mga selyula o parte ng katawan. Maari din itong sanhi din ng mga mikrobyong nagdudulot ng sakit

Susceptible host – sinomang tao ay maaring maging impekted ng pathogen o mikrobyo. Kung malusog ang isang tao, hindi siya madaling dapuan ng sakit. Samantala, madaling kapitan ng nakakahawang sakit ang isang taong mahina ang resistensya

Virus – mula sa salitang Latin na ang ibig sabihin ay toxin o lason. Pinakamaliit na uri ng microorganism na nakikita lamang sa pamamagitan ng mikroskopyo

YUNIT III

Adiksyon – nakakaapekto kaninuman. Ito ay nakakaapekto sa lahat ng mga tao anuman ang edad, mga etniko, mga relihiyon, mga hanapbuhay, at mga antas ng kinikita at edukasyon

Amphetamine – ginagamit para makontral ang ADHD at narcolepsy sa mga bata. May mga off-label na gamit din ito tulad ng pagpapababa ng timbang at para di makaranas ng pagkapagod o para mas mapabuti ang kanilang paggawa

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

424

Analgesic and anti-inflamatory – gamot para sa sakit ng ulo o kirot ng katawan at pamamaga

Antacid – iniinom para maiwasan na di matunawan at pangagasim ng sikmura

Antibiotic – madalas ibigay sa mga sumusunod na karamdaman: namamagang tonsils, ubo madilaw ang plema, impeksyon sa ihi (UTI), malaking pigsa o pamamaga ng gilagid

Antidiarrheals – gamot para sa pagtatae

Antihistamine – gamot para sa pangangati ng katawan o allergy

Antitrussive – gamot para maibsan at masugpo ang pag-ubo

Depressant – nagpapabagal sa paggana ng Central Nervous System. Halimbawa ay opium, barbiturates, heroin, morpine

Dextromethorpan – Ito ang aktibong sangkap ng mga gamot sa ubo at sipon. Ang epekto ng sobrang dosis na pag-inom nito ay nakakapagdulot ng pagkahilo, pagsususuka at pagkakaroon ng malabong paningin.

Drugs – anumang sustansiya maliban sa pagkain o tubig na maaaring inumin o ipainom, kainin o upang baguhin, panatilihin, o kontrolin ang pisikal, mental, at emosyonal na kalagayan ng taong uminom nito.

Laxatives – iniinom para maiwasan ang tibi.

Mefenamic acid – isang uri ng analgesic para sa matinding kirot ng katawan,inumin ang mefenamic acid pagkatapos kumain para hindi humapdi ang tiyan. Umiwas lang sa matagalang pag-inom nito (lampas sa ilang linggo) dahil puwede itong makaapekto sa ating bato

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

425

Over-the-counter (OTC) Medicine – gamot na nabibili nang hindi na nangangailangan ng reseta ng doktor

Pakete o label ng gamot – nagsasaad din kung dapat kumain bago inumin ang gamot o inumin ang gamot na walang laman ang tiyan

Prescription Medicine – gamot na inereresta ng doktor. Nakakabili lamang ng gamitong gamot sa botika kapag may reseta

Reseta – isang dokumentong bahagi ng pangangalagang pangkalusugan. Dito isinusulat ng isang doktor o iba pang mga kawaning medikal na binigyan ng kapangyarihan ng batas ang mga instruksyon para sa kanilang mga pasyente

Self-medication – pagbibigay ng lunas sa sarili nang hindi kumukonsulta sa doktor ng ilang indibidwal na dumaranas ng karamdaman o kondisyong pangkalusugan ay maaaring lalo pang makasama sa kalusugan, lalo na kung mali ang gamot na ginamit

o

mali ang paggamit ng isang indibidwal sa gamot

Stimulants – nagpapabilis sa paggana ng Central Nervous System. Halimbawa nito ay caffeine, cocaine, nicotine, dopamine, at amphetamine

Vitamins and minerals – nagbibigay ng karagdagang nutrisyon sa katawan

YUNIT IV

Alituntunin – gabay

Alternatibo – kahalili

Baha – pagtaas ng tubig

Disaster – sakuna o kapahamakan

Earthquake drill – isinasagawa upang sanayin ang mga tao sa paaralan, tanggapan o kumunidad sa mga gawaing-pangkaligtasan sa panahon ng lindol.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

426

Emergency – kagipitan o biglang pangangailangan

Emergency Exit – lagusan o pintong palabas ng gusali o bahay na ginagamit sa oras ng kagipitan

Emergency Kit – koleksyon ng mga inihandang gamit bilang pa ghahanda sa oras ng kagipitan

Emergency protocol – ito ay alituntunin o mga gabay na dapat sundin sa panahon ng kagipitan o kalamidad

Emergency Response Team (ERT) – grupong binuo na naatasang tumulong sa oras ng kagipitan

Evacuation protocol – ito ay alituntunin o mga gabay na dapat sundin sa panahon na na nasa evacuation center

Evacuation Center – ligtas na lugar na nililipatan sa oras ng kagipitan o sakuna

Eye Wall – paligid na lapad ng bagyo

Eye of the typhoon – mata ng bagyo, gitna ng bagyo

First Aid Kit – koleksyon ng mga gamit at gamot para sa paunang-lunasFlood drill – isinasagawa upang sanayin ang mga tao sa paaralan, tanggapan o kumunidad sa mga gawaing-pankaligtasan sa panahon ng baha

Imbak – tago o ipon

Landslide – pagguho ng lupa

Lindol – ito ay pagyanig ng lupa na maaring dulot ng pagsabog ng bulkan (volcanic earthquake) o paggalaw ng tectonic plates sa ilalim ng lupa o earth’s crust.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

427

NDRRMC – National Disaster Risk Reduction and Management Council – ahensya ng pamahalaan na may pangunahing tungkulin na maghanda sa, at tumugon sa anumang kagipitan kagaya ng lindol bagyo, at mga kalamidad na gawa ng tao.

Philippine Institute of Volcanology ang Seismology (PHILVOLCS) – ahensya ng pamahalaan na nakatutok at nagbibigay alam tungkol sa kilos at kalagayan ng mga bulkan lindol, at tsunami

Pinsala – di magandang naidulot ng sakuna o kalamidad

Storm surge – daluyong ng dagat

Tangkilikin – gamitin

Topograpiya – pisikal na anyo ng lupa

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

Edukasyong Pangkatawan at Pangkalusugan – Ikaapat na BaitangKagamitan ng Mag-aaralUnang Edisyon 2015

Mga Bumuo ng Kagamitan ng Mag-aaralEdukasyong Pangkatawan

Punong Tagapamahala: Jenny Jalandoni Bendal Konsultant: Salve A. Favila, PhD Mga Tagasuri ng Nilalaman:Lordinio A.Vergara, Jo-ann G.Grecia, at Rachelle U. Peneyra Mga Manunulat:Grace M. Forniz , Ruby TN Jimeno , Sonny F. Menese Jr., Teresita T. Evangelista, Genia V.Santos PhD, Julia B. Sabas, Rhodora B.Peña, at Amphy B. Ampong Mga Tagasuri ng Wika: Norbert C. Lartec, PhD, Jane K. Lartec, PhD, at Crisencia G. Saludez Mga Gumuhit ng Larawan: Gerardo G. Lacdao, Joselito P. Loresto, Niles S. Arguelles, Elvin Neal B. Bersamira, at Jason O. Villena Mga Naglayout: Mark Anthony E. Jalandoni at Mickey C. Acorda

Edukasyong Pangkalusugan Punong Tagapamahala: Marilou E Marta R. Benisano, M.A.P.A. Konsultant: Evelina M. Vicencio, PhD Mga Tagasuri ng Nilalaman: Rhodora Formento, at Cristina Sagum Mga Manunulat: Mila C. Taño, Maria Teresita Garcia-Aguilar, Juvy B. Nitura EdD Marie Fe B. Estilloso, Mark Kenneth Camiling, Minerva David, Aidena Nuesca, Reyette Paunan, Jennifer Quinto, at Giselle Ramos

Tagasuri ng Wika: Michael De la Cerna Mga Gumuhit ng Larawan: Roland Allan Nalazon at Sharlyn Sanclaria Mga Naglayout: Ester E. Daso, Jerby S. Mariano, at Mickey C. Acorda

Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat (DepEd-IMCS)Office Address: 5th Floor Mabini Building, DepEd Complex Meralco Avenue, Pasig City Philippines 1600Telefax: (02) 634-1054, 634-1072E-mail Address: imcsetd@yahoo.com

Inilimbag sa Pilipinas ng ___________________________________

Isinasaad ng Batas Republika 8293, seksiyon 176 na “Hindi maaaring magkaroon ng karapatang-ari (sipi) sa anumang akda ang Pamahalaan ng Pilipinas. Gayunman, kailangan muna ang pahintulot ng ahensiya o tanggapan ng pamahalaan na naghanda ng akda kung ito’y pagkakakitaan. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang pagtakda ng kaukulang bayad.”

Ang mga akda (kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, ngalan ng produkto o brand names, tatak o trademarks, palabas sa telebisyon, pelikula, atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagtibay ng isang kasunduan ng Kagawaran ng Edukasyon at Filipinas Copyright Licensing Society (FILCOLS), Inc. na ang FILCOLS ang kakatawan sa paghiling ng kaukulang pahintulot sa nagmamay-ari ng mga akdang hiniram at ginamit dito. Pinagsumikapang matunton upang makuha ang pahintulot sa paggamit ng materyales. Hindi inaangkin ng mga tagapaglathala at mga may-akda ang karapatang-aring iyon.

Tanging mga institusyon at kompanyang nakipagkontrata sa FILCOLS at yaong nakasaad lamang sa kasunduan, ang maaaring kumopya mula dito sa Kagamitan ng Mag-aaral. Ang hindi nakipagkontrata sa FILCOLS ay dapat, kung ninanais makakopya, makipag-ugnay nang tuwiran sa mga tagapaglathala at sa mga may-akda.

MaaaringtumawagsaFILCOLSsateleponoblg.(02)439-2204omag-emailsafilcols@gmail.com ang mga may-akda at tagapaglathala.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

iii

Pambungad

Edukasyong Pangkatawan

Ang Kagamitan ng Mag-aaral na ito ng Ikaapat na Baitang ng Edukasyong Pangkatawan ay nilalaan para sa inyong mga mag-aaral upang mapag aralan ang asignaturang ito. Ang Kagamitan ng Mag-aaral na ito ay pinauunlad upang makatulong sa pagsasakatuparan ng kurikulum ng Ikaapat na Baitang at makapaglaan ng sapat na competencies sa pag-aaral ng asignaturang ito. Sa pamamagitan ng kagamitang ito ay tiyak na magiging panatag sa pagtugon ng mga ninanais na pamantayan o standards na siyang nakasaad sa kurikulum.

Edukasyong Pangkalusugan

Magandang Buhay mga Bata!

Ang aklat na ito ay naglalayong makapag-ambag ng mahahalagang kaala-man, kasanayan sa asignaturang Edukasyong Pangkalusugan para sa ikaapat na baitang, batay sa kasalukuyang balangkas ng kurikulum ng Kagawaran ng Edukasyon na nakapaloob sa kompetensiya ng K to 12 Health Curriculum Guide ng K to 12 Enhanced Basic Education Program.

Kumakatawan sa unang yunit ang wastong nutrisyon na kailangan para sa maayos na paglaki at pag-unlad. Ang pagkain ay isa sa pangunahing pinagkukunan ng sustansiya para sa katawan. Ang wasto, balanse, at ligtas na pagkain ay nakatutulong upang matiyak ang wastong nutrisyon para sa ating kalusugan at matiyak ang tamang sustansiya, sukat, at kaligtasan ng pagkain. Mauunawaan din dito ang kahalagahan ng pagsuri at pagpapanatiling malinis at ligtas ang pagkain upang maiwasan ang sakit na dala ng marumi at hindi ligtas na pagkain.

Saklaw ng ikalawang yunit ang iba’t ibang uri ng mga karaniwang sakit, kung paano ito maiiwasan at isagawa ang mga gawaing pangkalusugan laban sa mga sakit.

Binigyang-diin sa ikatlong yunit ang kahalagahan ng wastong paggamit ng gamot upang hindi malagay sa panganib ang ating kalusugan.

Sa ikaapat na yunit matututunan ang mga gawain sa oras ng kalamidad at sakuna tulad ng lindol, bagyo, pagputok ng bulkan, at sunog na maaaring magdulot ng malaking pinsala sa mga ari-arian at maging sa buhay ng tao.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

vii

YUNIT II

Aralin 1 Nakahahawang Sakit… Alamin Kung Bakit?..............................................281

Aralin 2 Mikrobyong Maliliit, Nakasasakit..........................287

Aralin 3 Daloy ng Impeksiyon, Mabilis ang Aksiyon!.............................................295

Aralin 4 Pag-iwas ay Gawin Upang Di-maging Sakitin......................................302

TALAAN NG MGA NILALAMAN

Edukasyong Pangkalusugan

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

275

YUNIT IIEDUKASYONG PANGKALUSUGAN

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

276

YUNIT II

SAKIT AT KARAMDAMAN,ATING IWASAN

Pamantayang Pangnilalaman Pamantayan sa Pagganap

Nauunawaan ng mag-aaral ang katangian, pag-iwas, at pagsugpo sa mga karaniwang nakahahawang sakit.

Naisasabuhay ang pansarili at pangkapaligirang hakbangin sa pag-iwas at pagsugpo ng mga karaniwang nakahahawang sakit.

Batayang Kasanayan

a. Nailalarawan ang mga nakahahawang sakit

b. Naiisa-isa ang iba’t ibang elemento o sangkap ng chain of infection (kadena na impeksiyon)

c. Nailalarawan kung paano naipapasa o naisasalin ang mga nakahahawang sakit mula sa isang tao sa ibang tao

d. Nailalarawan ang mga nakahahawang mga sakit

e. Naipakikita ang mga pamamaraan kung paano mapananatiling malusog ang katawan at pagsugpo sa karaniwang nakahahawang sakit

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

277

Lagyan ng tsek (P) ang kung nagpapakita ng magandang gawaing pangkalusugan at ekis (X) kung hindi.

1. Araw-araw na paliligo

2. Pagtulog ng “late” tuwing gabi-gabi

3. Kawalan ng pang-araw-araw na pisikal na gawain

4. Pagkain ng balanse at masustansiya

5. Pagbisita sa doktor kung kinakailangan lamang

Piliin ang letra ng tamang sagot at isulat sa iyong sagutang papel.6. Alin ang maaaring dahilan ng pagkakasakit ng isang tao?

A. regular na pagpapabakuna B. paghuhugas ng kamay C. pagtulog sa oras ng klase D. paghina ng resistensiya

7. Alin ang dapat gawin sa kamag-anak na may sakit?A. Subuan siya ng pagkain. B. Iabot sa bintana ang kaniyang pagkain.C. Gumamit ng ‘mask’ kung lalapitan siya.D. Komunsulta sa manggagamot para sa pag-aalaga ng may

sakit. 8. Ano ang dapat gawin ng isang taong may sakit?

A. magtago sa kaniyang silidB. makihalubilo sa ibang may sakitC. kumain, matulog, at manood ng TVD. mamahinga at sundin ang payo ng doktor

9. May ubo’t sipon ang iyong kaklase. Ano ang dapat mong gawin upang hindi ka mahawa?A. Pahiramin siya ng panyo.B. Payuhan siyang umuwi na.C. Magtakip ng ilong at bibig kapag kausap siya.D. Sabihan siyang lumipat ng upuang malayo sa iyo.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

278

10. Alin ang sanhi ng dengue?A. Virus na dala ng lamok B. Ihi ng dagang sumama sa tubig C. Kontaminadong pagkain D. Bacteria na nagmumula sa bulate

11. Anong sakit ang may impeksiyon sa atay?A. Alipunga C. PulmonyaB. Hepatitis D. Tuberculosis

12. Anong sakit ang maaaring makuha sa ihi ng daga na sumasama sa tubig?A. Amoebiasis C. LeptospirosisB. Hepatitis D. Tuberculosis

13. Ito ay impeksiyon ng tubong dinadaanan ng hangin sa paghinga.

A. Pigsa C. Sakit sa balatB. Ubo D. Sipon

14. Alin ang maaaring maging tagapagdala ng Amoebiasis?A. Bulate C. LamokB. Daga D. Kuto

15. Lumusong si Ana sa tubig-baha noong nakaraang bagyo. Anong sakit sa balat ang nakuha ni Ana dahil sa pagkababad sa baha?

A. Alipunga C. BuniB. An-an D. Eksema

16. Alin ang tagapagdala ng sakit na Leptospirosis? A. Daga C. TuwalyaB. Dugo D. Heringgilya (Injection)

17. Anong uri ng karamdaman sa bahagi ng katawan ang may pamamaga ?

A. Ubo C. PigsaB. Sipon D. Alipunga

18. Nakita mong nilalangaw at walang takip ang iyong basurahan, ano ang iyong gagawin?

A. Sisigan ito C. Hindi papansininB. Tatakpan ko ito D. Patatakpan ko sa ate ko

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

279

19. Niyaya ang iyong kapatid ng kaniyang mga kaibigang magtampisaw sa baha. Ano ang iyong gagawin?

A. Sasawayin ko sila.B. Hindi ko sila papansinin.C. Isusumbong ko sila sa aking nanay.D. Sasama ako sa kanila upang bantayan sila.

20. Alin ang dapat mong ugaliin upang hindi magkasakit?A. Pagliligo ng dalawang beses isang linggo.B. Pagkain ng masasarap at matatamisC. Paghuhugas ng kamay D. Pagtulog maghapon

21. Aling gawain ang mabuti sa kalusugan?A. Pag-inom ng tubig mula sa gripoB. Pagpapakulo ng tubig bago inuminC. Pagkonsulta sa doktor kung malala naD. Hindi paghuhugas ng kamay bago at pagkatapos kumain

22. Aling gawain ang makatutulong sa pagpapanatili ng mabuting kalusugan?

A. Pagliligo kung kailan lamang gustoB. Paglilinis ng katawan at pagliligo araw-araw C. Pagsesepilyo ng tatlong beses sa isang linggo D. Pagpapalit ng damit panloob tuwing ikalawang araw

23. Alin ang pinakaangkop na kahulugan ng kalusugan?A. Ang kalusugan ay pagkakaroon ng maayos na katawan.B. Ang kalusugan ay pagkakaroon ng maayos na tahanan. C. Ang kalusugan ay pagkakaroon ng maayos na pagkain.D. Ang kalusugan ay pagkakaroon ng maayos na kayamanan.

24. Ano ang kahalagahan ng pagkonsulta sa doktor?A. Nasusuri ang kalagayan ng kalusuganB. Nareresetahan ng gamot na dapat inuminC. Naipaliliwanag ang iba’t ibang karamdaman D. Nasasabi sa pasyente na ang kanser ay maiiwasan

25. Alin ang nagpapakita ng pakikiisa sa pagpapanatili ng kalinisan sa pamayanan?A. Paglilinis ng tahanan B. Wastong pagtatapon ng basuraC. Paglilinis ng bakuranD. Paglilinis ng katawan

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

280

“Ang kalusugan ay kayamanan.”

Sa iyong palagay, kayamanan nga ba ang kalusugan? Bakit?

Ang kasabihang ito ay nangangahulugang ang taong malusog ay may masiglang buhay. Ang malusog na pangangatawan ay nakatutulong din na makaiwas sa iba’t ibang sakit.

Tinatalakay sa yunit na ito ang iba’t ibang uri ng mga karaniwang sakit upang higit itong maunawaan kung paano iiwasan. Inaasahan din na makatutulong ang yunit na ito upang higit na pahalagahan at isagawa ang mga gawaing pangkalusugan laban sa mga sakit.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

281

Mga Nakahahawang Sakit… Alamin Kung Bakit?

Ang sakit ay hindi normal na kalagayan ng kalusugan ng isang tao. Ito ay maaaring sanhi ng hindi maayos na kondisyon ng mga selyula o bahagi ng katawan. Maaari din itong sanhi ng mga mikrobyong nagdudulot ng sakit.

May dalawang uri ang sakit: ang nakahahawang sakit at di-nakahahawang sakit. Ang hindi nakahahawang sakit ay hindi naisasalin mula sa isang tao papunta sa ibang tao. Ito ay maaaring nakuha mula sa nakagawian at maling paraan ng pamumuhay (lifestyle). Sa kabilang dako, ang nakahahawang sakit ay naipapasa ng isang tao, hayop o bagay sa ibang tao kung kaya’t kilala rin ito bilang “Lifestyle” disease.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

282

Ilang halimbawa ng hindi nakahahawang sakit ay asthma, alzheimer’s, appendicitis, cancer, cystic fibrosis, ear infection, epilepsy, diabetis, ulcer, stroke, sakit sa puso, at daluyan ng dugo.

Ang nakahahawang sakit ay nagmumula sa mga mikrobyo na pumapasok at sumisira sa mga selyula (cells) ng katawan. Nangangailangan ito ng dagliang pagsugpo at masusing pag-iingat upang maiwasan ang paglaganap nito.

Mapa ng mga Konsepto

Sumulat ng mga salitang may kaugnayan sa salitang nasa loob ng bilog.

Sakit

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

283

Ang sakit ay _______________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________

Basahin ang talata at sagutin ang mga tanong sa ibaba. Ang sakit ay anomang kalagayan na hindi pangkaraniwang

nararamdaman ng isang tao. Ang sakit ng tao ay maaaring nakahahawa o hindi nakahahawa. Ito ay maaaring sanhi ng hindi maayos na kondisyon ng mga selyula o parte ng katawan. Ito rin ay maaaring sanhi ng mga mikrobyong nagdudulot ng sakit.

Ito ay maaaring dumapo kaninoman – bata man o matanda, mayaman man o mahirap ngunit ito ay maiiwasan. Ang isang taong may mahinang resistensiya (immune system) ay madaling kapitan ng sakit at karamdaman.

Gayundin, maaaring sanhi at dala ito ng kapuwa tao, hayop, pagkain, at kapaligiran – lupa, tubig, at hangin. Mabuting malaman ang dahilan, sintomas, at pagsugpo rito upang mapanatili ang kalusugan.

Sagutin ang sumusunod na tanong.1. Ano ang sakit?2. Ano ang sanhi ng sakit?3. Paano nakukuha ang sakit?

Ang sakit ay

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

284

Pasa-pasa:

Bumuo ng isang grupo na may 5-6 na miyembro.

Tandaan:

Ang nakahahawang sakit ay madaling kumalat at naipapasa sa iba. Ito ay dala ng mga pathogens o mikrobyo na pumapasok at sumisira sa mga selyula sa loob ng katawan.

Kumakalat ang mga mikrobyo ng nakahahawang sakit sa pamamagitan ng iba’t ibang tagadala tulad ng tao, hayop, hangin, tubig, pagkain, at iba pa.

Kagamitan: bola at glitters Pagpasa-pasahan ang bolang may glitters habang inaawitang “Tayo ay Magsama-sama” nang nakahanay na pabilog ang iyong grupo.

Mga Tanong:1. Ano ang nangyari sa glitters ng bola?2. Paano mo maiuugnay ang nakahahawang sakit sa nangyari

sa glitters habang ipinapasa ang bola?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

285

Word Association

Maglista ng mga salitang maiuugnay mo sa mga sakit at karamdaman na nasa loob ng kahon.

Ubo Sore eyes Trangkaso

Tuberkulosis Beke Alipunga

An-an Tigdas Bulutong-Tubig

Sore eyes Dengue Pigsa

Kaya Natin

Magbigay ng tatlong halimbawa ng nakahahawang sakit, ang sin-tomas nito at kung paano ito maiwasan. Isulat sa kahon ang iyong sagot.

Nakakahawang Sakit

Katangian/Sinto-mas Pag-iwas

1.2.3.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

286

Ano ang gagawin mo upang makaiwas sa nakahahawang sakit? Isulat ang sagot sa loob ng star graphic organizer.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

287

Mikrobyong Maliliit, Nakasasakit

Ang sakit ay mga mikrobyong dala ng mga hayop at mga taong may karamdaman. Ito ay maaaring makuha sa ating kapaligiran. Maaari rin itong mailipat sa mga taong mahihina ang resistensya.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

288

Picture, Picture

Suriin ang mga larawan. Pagkatapos, sagutin ang mga tanong.

• Batay sa mga larawan, ano-ano ang maaaring dahilan ng pagkakasakit ng isang tao?

• Ano-ano ang mga nakahahawang sakit maaaring makuha sa mga nasa larawan? Ipaliwanag ang sagot.

• Kung ikaw ang nasa sitwasyon sa larawan, ano ang iyong gagawin upang makaiwas sa nakahahawang sakit?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

289

May tatlong mahalagang elemento ang pagkalat ng nakahahawang sakit at karamdaman. Ito ay ang susceptible host o tao, sanhi ng mga mikrobyo (pathogens), at ang kapaligiran.

1. Ang susceptible host o sinomang tao ay maaaring kapitan ng pathogen o mikrobyo. Kung malusog ang isang tao, hindi siya madaling dapuan ng sakit. Samantala, madaling kapitan ng nakakahawang sakit ang isang taong mahina ang resistensya.

2. Ang mikrobyo (Pathogens) ay mga mikrobyong nagdudulot ng sakit tulad ng virus, bakterya, fungi at parasite. Sa sobrang liit, ang mga ito ay makikita lamang sa pamamagitan ng mikroskopyo. May iba’t ibang hugis, sukat, at anyo ang mikrobyo. Ito ay sanhi ng pagkakasakit ng isang tao.

Mga uri ng Mikrobyo (Pathogens):

a. Virus – pinakamaliit na mikrobyo na makikita lamang sa pamamagitan ng mikroskopyo. Nagiging sanhi nito ang ubo, trangkaso, tigdas, beke, at bulutong-tubig.

b. Bacteria – mas malaki ito kaysa sa virus at nabubuhay kasama ng hangin, tubig, at lupa. Nagiging sanhi nito ang tuberculosis, ubong may tunog, at diphtheria.

c. Fungi – tila halamang mikrobyo na nabubuhay at mabilis dumami sa madidilim at mamasa-masang lugar. Nagiging sanhi nito ang alipunga at iba pang sakit sa balat.

d. Bulate (Parasitic Worms) – pinakamalaking pathogen na nabubuhay sa intestinal walls at nakikipag agawan sa sustansya para sa katawan. Ang Ascaris, Tapeworm at Roundworm ay mga halimbawa nito.

3. Ang Kapaligiran ay isang elemento sa pagkalat ng mikrobyo na maaaring sumasama sa himpapawid at hangin (airborne), at tubig (waterborne).

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

290

Pag-aralan ang Tsart:

Ilan sa mga karaniwang sakit ng mga tao ay nakukuha sa kapaligiran at maaari itong dumapo sa iba.

Mga Sakit na Dala ng Virus

Sakit Pagsalin ng SakitMga Palatandaan (Signs)/Sintomas

(Symptoms)

Pag-iwas at Pagsugpo

Sipon (Common

Colds) (virus)

• Pumapasok ang virus sa ilong sa pamamagitan ng paglanghap, pag-ubo, pagbahing, direktang kontak sa mga gamit na kontaminado ng virus ng sipon.

• Baradong ilong• Hirap na

paghinga• Pangangati at

pamamaga ng lalamunan

• Hirap lumunok ng pagkain

• sinat at lagnat

• Uminom ng 8-12 baso ng tubig

• Iiwas ang bata sa usok (mula sa sigarilyo, sasakyan)

Ubo (Cough)(pneumonia)

• Sanhi ng bacteria.• Impeksiyon

ito ng tubong dinadaanan ng hangin sa paghinga (respiratory tract)

• Ubong mahigpit na tila kahol-aso

• Lagnat

• Dagdagan ng gatas o maligamgam na tubig para ma-relax ang vocal cords at lumuwag ang plema

Trangkaso (influenza)

• Impeksiyon ng sistemang paghinga (respiratory system) na sanhi ng Hemophilus influenza virus

• Nasasagap ang virus mula sa droplets na lumalabas sa bibig o ilong ng isang taong may trangkaso

• Lagnat na 38 - 40 Celsius• Giniginaw• Sakit ng ulo,

kalamnan, at mga kasu-kasuan

• Masakit na lalamunan (sore throat)

• Baradong ilong o tumutulong sipon

• Umiwas sa mga taong may trangkaso

• Uminom ng maraming tubig

oo

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

291

Tuberkulosis (TB)

• Isang impeksiyon na sanhi ng mikrobyong Mycobacterium tuberculosis

• Paglanghap ng droplets mula sa isang taong may TB kung siya ay nagsasalita, umuubo, o bumabahing.

• Madaling mapagod

• Walang ganang kumain

• Pagbaba ng timbang

• Pag-ubo na may kasamang plema at dugo

• Nilalagnat at giniginaw sa hapon

• Pagkakaroon ng tamang nutrisyon at ehersisyo.

• Magtakip ng bibig at ilong kung may kausap na taong inuubo

• Ihiwalay ang kagamitan ng taong may TB

Pulmonya(Pneumonia)

• Sakit na nakaaapekto sa baga

• virus, bacteria, o fungi

• Hirap sa paghinga

• Kulang ng oksiheno (oxygen) sa katawan

• Pagpapabakuna• Wastong

nutrisyon• Kalinisan sa sarili

at kapaligiran

(Hepatitis A)Sakit sa atay

• Isang matinding impeksiyon sa atay sanhi ng virus na maaaring makuha sa maruming pagkain o inuming tubig.

Paninilaw ng balat at puti ng mata• Pananamlay• Kulay putik na

dumi• Nagsususuka• Nilalagnat• Giniginaw• Pagsakit ng ulo• Pagsakit ng

tiyan

• Tiyaking malinis ang kinakain

• Sanaying maghugas ng kamay bago kumain o humawak ng pagkain at matapos gumamit ng banyo

• Kumonsulta sa doktor sa sandaling maghinalang may Hepatitis A

• Sapat na pahinga• Tamang nutrisyon• Magpabakuna

Sakit sa Balat(Dermatitis)

• Sanhi ng mga bacteria, fungi

• Pamamantal o pamamaga ng balat

• Namumula• Nangangati

• Maging malinis sa lahat ng oras

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

292

Dengue Fever

• Impeksiyon dahil sa kagat ng lamok na may dalang dengue virus

• May lumilitaw na skin rash pag bumaba ang lagnat

• Biglaang tumataas ang lagnat

• Maglinis ng bahay at paligid araw-araw, lalo na sa mga lugar na madilim.

• Alisin ang nakaimbak na tubig na pinamumugaran ng lamok.

Leptospirosis

• Bacteria na pumapasok sa balat o sugat mula sa tubig-baha o basang lupa o halaman kung saan may ihi ng daga

• Nilalagnat• Pananakit ng

kalamnan at kasu-kasuan

• Iwasang maligo o magtampisaw sa tubig-baha o maruming tubig

• Kumonsulta sa doktor kung nakararanas ng mga sintomas na nabanggit

Ref. Delos, Reyes, D. , (2008), Makati City Iwas-Sakit Mula

Iaayos ang mga ginulong letra upang mabuo ang tamang salita sa tulong ng katangian o paglalarawan.

Ginulong Titik Nabuong Salita Katangian/Paglalarawan

I M K Y O R B O dahilan ng pagkakasakit ng isang tao

A B O S N nakatutulong upang maalis ang mikrobyo

R I U V S isang uri ng mikrobyo

K S I T A dulot ng mikrobyo, bacteria, fungi, parasite, at virus

K T A B E Y R A isa pang uri ng tagapagdala ng sakit

G T B I U gamit sa paglilinis ng mga kamay

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

293

Pathogens Kilalanin

Magbigay ng katangian ng pathogens.

Pathogens Katangian Karaniwang Dulot na SakitVirusFungiBacteriaParasites

Pagsulat ng Slogan

Sumulat ng slogan ukol sa paraan ng pag-iwas sa anomang uri ng pathogens.

Rubrics: 5 pts – (80 - 100%) – Malinaw ang konseptong

ipinahahayag sa slogan. Malinis at walang mali ang pagkakasulat (presentasyon) ng slogan.

3 pts – (50 - 70%) – Kulang ang konseptong ipinahahayag sa slogan. Hindi gaanong malinis at may bura (erasure) ang pagkasulat ng slogan.

1 pt – (40 - pababa) – Sumubok sumulat ng slogan. Hindi malinaw ang konsepto ng slogan na isinulat. Mahigit sa dalawa ang bura (erasure) at hindi malinis ang pagkakasulat ng slogan.

Gumawa ng graphic organizer/flow chart na nagpapakita ng iba’t ibang paraan/dahilan ng pagkalat ng sumusunod na sakit.

1. Virus 2. Fungi 3. Bacteria 4. Parasites

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

294

Gumawa ng dayalogo ukol sa sitwasyon sa mga dahilan at elemento ng pagkakasakit ng tao.

Bilang isang mag-aaral, papaano mo maibabahagi ang iyong natutuhan sa araling ito sa ibang kasapi ng iyong pamilya? (Isulat ang sagot sa loob ng puso.)

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

295

Daloy ng Impeksiyon, Mabilis ang Aksiyon!

Suriin ang dayalogo. Sagutin ang sumusunod na tanong.

1. Ano ang payo ng Nanay sa ate nang malaman niyang may lagnat at ubo?

2. Bakit pinigilan ng Nanay si Lito na lumapit sa kaniyang ate?3. Paano nakahahawa ang sakit?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

296

Picture AnalysisTingnang mabuti ang larawan sa ibaba.

Larawan A Larawan B

Ano ang ginagawa ng batang nasa mga larawan?Tama ba ang ginawa ng bata sa larawan A at larawan B?

Bakit?Sa iyong palagay, ano-ano ang maaaring maging dulot ng

ubo at sipon sa ibang tao?

Basahin ang talata tungkol sa Kadena ng Impeksiyon (Chain of Infection)

Ang nakahahawang sakit ay maaaring maipasa ng isang tao sa ibang tao. Ipinakikita ng daloy ng impeksiyon ang mga sangkap sa pagdaloy ng karamdaman o impeksiyon.

Ang pagkalat ng impeksiyon ay maaaring tuwiran (direct) o di-tuwiran (indirect). Maaaring maipasa ang nakahahawang sakit sa pamamagitan ng likido at iba pang bagay gaya ng laway, sipon, ihi, dumi, at dugo. Maaari din itong maipasa sa pamamagitan ng personal na gamit tulad ng heringgilya, suklay (kuto), tuwalya, (an-an at buni), tsinelas (alipunga), at iba pa.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

297

Napapasok nito ang katawan ng tao sa pamamagitan ng paglanghap, sa balat, sa sugat, at pakikipagtalik.

Kadena ng Impeksiyon

Sangkap ng Kadena ng Impeksiyon

A. Causative/Infectious Agents (Pathogens) – ito ay mga mikrobyo o mikroorganismo na nagdudulot ng nakakahawang sakit.

B. Reservoir or Source (Host) – lugar kung saan nananahan at nagpaparami ang mga causative agents. Ito ay maaaring tao, hayop, tubig, lupa, pagkain, tuwalya, pinggan, kutsara, tinidor, at iba pa.

C. Mode of Exit – mga labasan ng mikrobyo. Halimbawa nito ay sa bibig ng isang tao kung saan tumatalsik ang laway habang nagsasalita, humahatsing o bumabahing, o umuubo. Ang sipon, dumi, at dugo ay halimbawa rin.

D. Mode of Transmission – paraan ng pagsasalin o paglilipat ng mikrobyo (causative agent) sa ibang tao sa pamamagitan ng droplets, airborne, foodborne, vectorborne, at bloodborne. Ang nakahahawang sakit ay maaaring masalin sa ibang tao sa pamamagitan ng sumusunod:

• Pagkagat sa pagkain ng may sakit o pagsalo sa kanilang pagkain.

• Hangin, tubig, at lupa

Disease

Vector

Portal ofEntry

Means of Transmission

Host

Environment

CHAIN OF

INFECTION

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

298

• Dugo, laway, dumi, at ihi• Paghawak o paghipo sa infected na tao, o bagay o

kasangkapan

E. Mode of Entry – daanan ng mikrobyo ang katawan ng ibang tao. Maaaring ito ay sa pamamagitan ng bibig, ilong o balat. Ang bukas na sugat ay madaling pasukan ng mikrobyo kaya kinakailangan ang higit na pag-iingat upang makaiwas sa impeksyon o sakit.

F. Bagong Tirahan (Susceptible Host) – ang sinomang indibidwal na may mahinang resistensya ay madaling kapitan ng sakit.

Mikrobyo, Kilalanin Mo Kagamitan:

• Tsart ng bacteria, katangian, sakit na dulot, at hugis ng bawat isa.

• clay

Pamamaraan:

1. Pag-aralan ang tsart ng germs.

Pathogens Katangian

Bacteria

Maliliit na organismong nakikita lamang sa pamamagitan ng mikroskopyo.Mabilis kumalat sa mamasa-masang lugar. Maaaring makuha sa pagkain at inumin.Mas malaki kaysa virus.

Bacteria

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

299

Virus

Mula sa salitang Latin na ang ibig sabihin ay toxin o lason. Pinakamaliit na uri ng microorganism na nakikita sa pamamagitan ng light microscope.Ang mga virus ay katangi-tanging organismo dahil hindi nito kayang dumami nang walang host cell. Ang mga virus ay maaaring isalin ng ina papunta sa anak o mula sa isang pasyente sa iba.

May mga virus na maaaring maikalat sa simpleng paghawak o pagdidikit ng balat, sa pamamagitan ng laway, pag-ubo, o pagbahing o pakikipagtalik, dumi, kontaminadong pagkain o inumin, at insekto gaya ng lamok.

FungiMatatagpuan sa iba’t ibang bahagi ng katawan mula ulo hanggang paa na mukhang halaman.

Parasitic WormsPinakamalaking uri ng microorganism na karaniwang nabubuhay sa lugar na matubig.

2. Imolde gamit ang clay ang napili mong gayahing mikrobyo mula sa tsart.3. Ibahagi sa klase ang iyong ginawa.

Maaaring humanap ng kagrupo upang maipakita ang katangian ng napiling mikrobyo at kung paano ito dumadaloy sa kadena ng impeksiyon.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

300

Mikrobyong Palipat-lipat

Isulat sa loob ng Kadena ng Impeksiyon kung paano naipapasa ang sumusunod ng sakit.

Tuberculosis

Dengue

Alipunga

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

301

Isulat ang TAMA o MALI sa patlang.

__________1. Ugaliin ang magpabakuna.__________2. Umiwas sa taong may sipon o ubo.__________3. Hintaying lumubha ang sintomas bago

kumonsulta sa doktor.__________4. Ugaliin ang palagiang paghuhugas ng kamay

upang makaiwas sa sakit.__________5. Gumagamit ng guwantes ang mga dentista

upang makaiwas sa sakit mula sa kanilang pasyente.

Sagutin ang tanong at isulat sa loob ng scroll ang sagot.

Paano mo mapananatiling mabuti ang iyong kalusugan upang makaiwas sa nakahahawang sakit?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

302

Pag-iwas ay Gawin upang Di-maging Sakitin

A. Acting-acting

Panuto: Mag-pantomime na nagpapakita kung paano makakaiiwas at bakit kailangan umiwas sa nakahahawang sakit.

Sagutin:

1. Ano ang ipinakikita sa bawat pantomime?2. Paano ka iiwas sa nakahahawang sakit?3. Bakit kailangang umiwas sa pagkakasakit?

B. Kadenang Lagot

Basahin ang nasa loob ng kahon. Pagkatapos, sagutin ang tanong sa ibaba.

Ang nakahahawang sakit ay tulad ng isang kadenang dugtong-dugtong ngunit ito ay maaari nating maiwasan. Ang kadena ng impeksyon/chain of infection ay maaaring sugpuin sa pamamagitan ng pagsasagawa ng mga tamang gawaing pangkalusugan.

Paano natin masusugpo ang pagkalat ng nakahahawang sakit?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

303

Sagutin Mo Ako

Suriin ang diagram at sagutin ang mga tanong na nakapaloob dito.

Paano ang wastong

paghuhugas ng mga kamay?

Kailan dapat isagawa ang

paghuhugas ng mga kamay?

Paghuhugas ng Kamay

Bakit mahalaga ang paghuhugas ng mga kamay?

Ano ang gagawin mo

kung maghuhugas ka ng kamay kung walang tubig?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

304

Pag-aralan ang mensahe ng tula at isadula.

Kalusugan ay Kayamanan

Mahalagang alagaanAng iyong kalusugan

Upang ang karamdamanAy iyong maiwasan.

Sa iyong pagbahingO kaya’y paghatsing

Bahagya kang humiligTakpan ang iyong bibig.

Paghuhugas ng kamayUgaliin mong tunay

Upang anomang mikrobyo, Di dadapo’t lalayo sa ‘yo.

Kahit anong sakitAy hindi kakapit

Kapag naging maingatKalusuga’y maiaangat.

Ayon sa tula, ano ang dapat isagawa kung ikaw ay babahing o maghahatsing?

Bakit dapat ugaliin ang paghuhugas ng kamay? Ano ang kahalagahan ng paghuhugas ng mga kamay?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

305

Ano ang ipinakikita sa larawan? Bakit mahalaga ang paghuhugas ng mga kamay?

• May iba’t ibang paraan kung paano mapananatiling malusog ang ating katawan. Ito ay ang sumusunod:

1. Palagiang paghuhugas ng kamay ng malinis na tubig at sabon.

2. Kung walang tubig at sabon, maaaring gumamit ng hand sanitizer.

3. Takpan ang bibig at ilong kung uubo at magbabahing. 4. Iwasang hipuin o kuskusin ang iyong mata, ilong, at tainga.

6. Magsuot ng tsinelas o bakya sa tuwing gagamit ng palikuran.

5. Punasan ang anomang bagay gaya ng desk o mesa bago ito hawakan o hipuin.

7. Iwasang makihalubilo sa mga taong may sakit at maykaramdaman.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

306

Brainstorming sa tseklist Pangkalusugan

Kilalanin ang bawat aytem. Pag-usapan kung mabuti ba o masama ang dulot nito sa kalusugan. Ipaliwanag ang iyong sagot.

AytemMasama

(Sanhi ng Sakit)

Mabuti (Pagsugpo sa

Sakit)Bakit

1. Sabon

2. Toilet bowl

3. Hand sanitizer o alcohol

4. Pagkaing nilalangaw

5. Batang umuubo na walang takip ang ilong at bibig

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

307

Picture Analysis Tukuyin alin ang naiiba sa bawat grupo ng larawan. Ipaliwanag

ang iyong sagot.

Ano-ano ang napansin mo sa larawan? Sa iyong palagay, alin sa dalawang grupo ang madaling dapuan ng sakit? Bakit?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

308

Health Flash Notice

Kagamitan: Tsart ng Health Flash Notice (Brainstorming)Pamamaraan: 1. Isulat sa patlang ang impormasyong hinihingi.

Health Flash Notice

Ang pagkalat ng __________ sa pamayanan ng Smokey Mountain ay nagbigay pangamba sa mga lokal na opisyal ng barangay. Ang ________ ay isang nakahahawang sakit sanhi ng ___________.

Nakahahawa at kumakalat ang sakit na ito sa pamamagitan ng:

• _________________________________ • __________________________________

Karaniwang sintomas nito ay:

• __________________________________ • __________________________________ • ___________________________________

Kung ang isa sa inyong mga kasama sa bahay ay nakitaan ninyo ng mga sintomas na nabanggit, makipag-ugnayan kaagad o ipagbigay alam agad ito sa:

• __________________________________ • __________________________________

Ang sumusunod ay mabisang paraan upang ito ay maiwasan :

• __________________________________ • _________________________________ • _________________________________

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

309

Booklet ng Nakahahawang Sakit (Pangkatang Gawain)

Kagamitan: construction paper (cover page), bond paper na itutupi sa gitna (crosswise), marker, crayon, stapler, glue, gunting, at lapis

Pamamaraan:

1. Magtala ng mga halimbawa ng nakahahawang sakit.2. Isulat sa form ang detalyeng hinihingi.3. Pumili ng nakahahawang sakit na inyong bibigyang pokus. 4. Pagsunod-sunurin ang mga sakit ayon sa alpabetong Filipino.5. I-stapler ang mga ito upang maging booklet.6. Lagyan ng Talaan ng Nilalaman.7. Lagyan ng pabalat gamit ang construction paper. 8. Lagyan din ito ng disenyo bago ipakita sa klase.

(Pangalan ng Sakit)

Katangian Pag-iwas/Gamot

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

_______________________

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

310

Accordion ng Pagsugpo ng Nakahahawang Sakit

Kagamitan: cartolinang dilaw 1/3 lengthwise (nakatupi gaya ng accordion), bond paper (1/2 crosswise), marker, lapis, at crayola

Pamamaraan:

1. Basahin ang talaan ng mga paraan ng pagsugpo ng nakahahawang sakit gaya ng:

• Wastong paghuhugas ng kamay • Wastong pagbahing at pag-ubo (nakatakip ang ilong at bibig)• Pagbibigay-alam o pagsasabi sa magulang, guro, o nars ukol

masamang nararamdaman• Pananatili sa loob ng bahay habang may sakit.• Pagkonsulta sa doktor kapag nakaramdam ng mga sintomas

ng anumang uri ng sakit.

2. Pumili ng isang paraan ng pagsugpo ng nakahahawang sakit (mula sa talaan).

3. Isulat sa bond paper ang napiling paraan ng pagsugpo sa sakit at ipaliliwanag mo kung bakit kailangang isagawa ang iyong napili.

4. Idrowing ang paraan ng pagsugpo ng sakit.

5. Idikit ang bond paper sa bawat pohas/pahina ng accordion (yellow cartolina).

Halimbawa: Pagkain ng balanseng pagkain.

Ang pagkain ng balanse at masustansiyang pagkain ay kinakailangan upang malayo ang isang tao sa anomang uri ng karamdaman.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

311

Survey para sa Kalinisang Pangkalusugan sa Pamayanan1. Sagutan ang survey. 2. Batay sa resulta ng survey, masasabi mo bang malinis at ligtas

sa sakit ang iyong pamayanan? Bakit?

Lagyan ng tsek (P) ang kahon ng iyong sagot. Isulat ang impormasyong hinihingi sa patlang. Barangay/Tirahan: ____________________________________Pangalan ng Ama: ___________________________________Pangalang ng Ina: ____________________________________Bilang ng Kapatid: _________ Bilang ng Buhay: _________ Bilang ng Patay: ________ Uri ng Bahay: Kubo Bungalow Apartment

Up and Down iba pa: _________________Ang bahay ba ninyo ay: Sarili HindiMalinis ba ang inyong bahay: Oo HindiMay sarili ba kayong palikuran? Mayroon WalaAnong uri ito? karaniwan may flush

Antipolo (Nakabutas sa lupa)Ano ang pinagkukunan ng inyong tubig? Poso Balon

Tubig-ulan/ilog/batis GripoGaano ka kadalas maligo: araw-araw lingguhan

tuwing ika-2 araw iba pa(banggitin) _____________ Mayroon bang may sakit sa inyo? Mayroon Wala

Ano ang sakit niya? ubo sipon lagnat TB Hepatitis Iba pa banggitin___________

Gaano na katagal ang kaniyang sakit? 1-5 araw mahigit isang linggo isang buwan na mahigit isang taon naNagpatingin na ba siya sa doktor: Oo Hindi Umiinom ba siya ng gamot?: Oo hindi Anong gamot ang iniinom niya? Inireseta ng doktor

Halamang-gamotSaan kayo nagtatapon ng basura? Kompos Kinukuha ng basurero Sinusunog Sa bakanteng lote

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

312

1. Bakit mahalaga ang palagiang paghuhugas ng mga kamay?

2. Ano-ano ang wastong paraan ng paghuhugas ng kamay?

3. Ano ang iyong gagawin kung walang tubig at sabon upang mahugasan ang iyong mga kamay?

Kaya Natin Magtala ng limang paraan sa pag-iwas o pagsugpo ng nakahahawang sakit.

1. _________________________________________

2. _________________________________________ 3. _________________________________________

4. _________________________________________

5. _________________________________________

Ipaliwanag kung bakit kailangang ipaalam sa magulang, guro o nars ng paaralan na ikaw ay nakararamdam ng mga sintomas ng isang sakit.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

313

I. Hanapin sa Hanay Y ang organismong inilalarawan sa Hanay X.Isulat ang letra ng tamang sagot sa iyong papel.

HANAY X HANAY Y

1. Organismong nagdudulot ng sakit A. Bacteria2. Pinakamalaking organismong nagdudulot B. Fungi ng sakit at umaagaw sa sustansiya sa C. Mikrobyo katawan D. Parasito 3. Pinakamaliit, magaan, at pinakamabilis na E. Protozoa organismong nagdudulot ng sakit F. Salmonella4. Organismong nabubuhay at dumarami sa mga mamasa-masa at madidilim na lugar5. Organismong nagdudulot ng sakit na karaniwang humahalo sa hangin, lupa, at mga pagkain

II. Piliin ang letra ng tamang sagot at isulat sa iyong sagutang papel.

Pag-aralan ang diagram.

Infectious Agent

Susceptible Host

Portal of Exit Portal of Entry

Reservoir

Means of transmission

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

314

6. Ano ang nawawala sa “chain of infection”?A. circuit of transmission C. mode of transmission

B. transmission line D. transmission connection

7. Alin ang halimbawa ng infectious agent? A. tao C. kamay B. dugo D. bakterya

8. Ito ang lugar kung saan nagpaparami ang mikrobyo. Anong elemento ng kadena ng impeksiyon ang tinutukoy nito? A. infectious agent C. portal of exit B. portal of entry D. reservoir

9. Alin ang madaling panirahan ng mga mikrobyo? A. malinis na pangangatawan B. mabangong damit

C. mabahong prutasD. maruming gamit

10. Anong sakit ang maaaring makahawa at kumalat sa pamamagitan ng respiratory droplet?

A. leptospirosis C. pigsa B. dengue D. sipon

11. Sa paanong paraan kumakalat ang sakit na trangkaso, tuberculosis, at SARS?

A. hangin C. tubigB. pagkain D. hayop

12. Anong hayop ang nagdadala ng dengue? A. langaw C. ipis B. lamok D. daga

13. Alin sa sumusunod ang HINDI halimbawa ng portals of entry and exit?

A. sugat sa balat C. pakikipaglaro B. paghinga D. pagsubo ng pagkain

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

315

14. Paano masusugpo ang kadena ng impeksiyon? A. lumayo sa kapuwa tao B. parating manatili sa loob ng bahay C. manirahan malayo sa mga kapitbahay D. magtakip ng ilong at bibig kapag magbabahing

15. Ano ang dapat isagawa upang makaiwas sa sakit? A. iwasang makisalamuha sa ibang tao B. lagyan ng screen ang mga bintana ng bahay

C. payuhan ang may sakit na manirahan na lamang sa ospital

D. ugaliing maghugas ng kamay bago at pagkatapos gumamit ng palikuran

16. Alin ang HINDI nagpapakita ng pag-iingat sa pagkakaroon ng sakit?

A. pagpapabakuna B. pagsalo sa kinakain ng may sakit C. paggamit ng ‘mask’ at ‘gloves’ kapag nag-aalaga ng may sakit D. pagkonsulta nang regular sa doktor

17. Nabalitaan mong natrangkaso ang iyong kaibigan, ano ang iyong gagawin?

A. aalagaan ko siya B. dadalawin ko siya at yayakapin C. sasabihan ko siyang magpagaling nang husto bago pumasok

D. sasabihan ko siyang huwag na niya akong lalapitan pagpasok niya sa paaralan

18. Napansin mong maraming langaw, ipis, at daga sa basurahang malapit sa inyong bahay, ano ang iyong gagawin?

A. magpapaskil ako ng babalang “BAWAL ANG MAGTAPON DITO!”

B. gagamit ako ng insect spray at panlason sa daga C. palilinisan ko ito sa aking mga kapatid D. magkukunwaring hindi ito napansin

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

316

19. Napansin mong ang ulam na nakahain ay dinapuan ng maraming langaw, ano ang iyong gagawin?

A. Ipakakain ko ito sa aso. B. Iinitin ko ito bago ko ito ulamin. C. Ibibigay ko ito sa aming kapitbahay.

D. Aalisin ko ang mga itlog ng langaw bago ko ito ulamin.

20. Nakahilera malapit sa inyong paaralan ang tindahan ng barbecue, isaw, tainga, fishball, kikiam, at squidballs na walang takip. Anong sakit ang maaaring makuha sa mga pagkain dito?

A. dengue C. trangkaso B. kolera D. leptospirosis

21. Alin ang dapat mong gawin kung may katabi kang walang patid ang pag-ubo na walang takip ang bibig at ilong?

A. aalis sa tabi ng umuubo B. tatakpan ko ang bibig niya C. pahihiramin siya ng panyo D. itutulak siya palayo sa akin

22. Ano ang dahilan ng paghahawa-hawa ng sakit sa balat?A. pakikipaglaro sa kapuwa bata B. pakikipagsayawan sa ibang bata C. pakikipag-away sa ibang bata D. paggamit ng damit at sabon ng iba

23. Ang leptospirosis ay madaling makuha ng isang tao kung siya ay may ________.

A. ubo C. lagnatB. sipon D. sugat

24. Aling sakit ang HINDI tuwirang naihahawa ng tao sa ibang tao?A. alipunga C. rabiesB. bulutong D. ubo

25. Maiiwasan ang paglaganap ng dengue sa isang pamayanan sa pamamagitan ng ________.

A. pagkain ng masustansiyang pagkain.B. paglilinis ng mga kanal at paligid.C. pagdidilig ng mga halaman.D. pagsusunog ng plastik.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

419

TALAAN NG MGA SALITAEdukasyong Pangkalusugan

YUNIT I

Advisory o warning statements – Nagsasaad ito ng mga babala tungkol sa mga ingredients ng pagkain o inumin na maaaring may allergens na nagdadala ng reaksyon sa katawan kung makakain

Amoebiasis – Ang sakit na ito ay dulot ng amoeba, isang protozoa na makukuha sa maruming tubig

Best Before Date – tumutukoy sa huling araw na ang pagkain o inuman ay nasa pinakasariwa at pinakamagandang kalidad nito

Calories – sukat ng enerhiyang maaaring makuha sa isang serving

Carbohydrates – uri ng carbohydrate na tumutulong sa pagpapanatiling malusog ang digestive system

Cholera – nakahahawang sakit na naipapasa sa pamamagitan ng kontaminadong dumi ng tao, pagkain, o tubig

Directions – nagbibigay ng impormasyon kung paano gamitin at itago ang pagkain upang mapanatili ang magandang kalidad nito. Karaniwan itong nakikita sa likod ng pakete.

Dysentery – isang sakit na may kasamang dugo dahil nagkakaroon ng sugat o pagmaga ang mga intestines ng isang tao

Expiration Date – tumutukoy sa petsa kung kailan hindi mo na maaaring kainin o inumin ang produkto

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

420

Fats – maaaring pagkuhanan ng enerhiya ng katawan

Food Poisoning – Ang sakit na ito ay maaaring makuha sa pagkaing nahaluan ng mga mapanganib at nakalalasong bagay tulad ng sabon, pangkulay, asido, panlinis ng bahay, o halaman

Food Safety Principles – naglalaman ng mga alituntunin upang mapanatiling malinis at ligtas ang pagkain

Foodbourne Diseases – sakit na nakukuha sa marumi at hindi lig-tas na pagkain at inumin

Hepatitis A – Ang sakit na ito ay ang pamamaga ng atay. Nakukuha ito mula sa isang virus na nakukuha sa kontaminadong pagkain o tubig

Lactose Intolerant – isang kundisyon sa katawan kung saan na-hihirapan ang katawang i-proseso ang lactose na karaniwang nasa mga produktong gatas

Malnutrisyon – ito’y pangkalahatang tawag sa kulang at sobra ang timbang

Nutrition facts – talaan kung saan nakasaad ang uri at sukat ng masustanyang makukuha sa pagkaing nasa loob ng pakete

Obesity – ito’y isang kalagayan ng pagsobra ng timbang

Polysaturated Fats – uri na kailangan ng ating katawan upang maging malusog

Saturated Fats – isang uri na makukuha sa mga karne, itlog, at gatas, na maaaring magdulot ng masamang epekto sa katawan kung mapararami

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

421

Serving per Container – ay bilang ng angkop na sukat sa loob ng isang pakete

Total fat – sukat ng sustansyang maaaring pagkuhanan ng enerhiya

Serving Size – tumutukoy sa tamang sukat na dapat kainin ng isang mamimili serving per container

Sodium – isang uri ng mineral na makukuha sa karne ng hayop, itlog, gatas, asin, at vetsin

Sugar – ay isang uri na nagbibigay na mabilis at panandaliang enerhiya sa katawan

Trans-fat – pinakamapanganib sa katawan kung kakainin. Magdudulot ito ng mga problema sa puso

Typhoid fever – Ang sakit na ito ay dulot ng salmonella, isang bakterya na makukuha sa kontaminadong pagkain o inumin

Unsaturated Fats – isang uri na makukuha sa mga gulay. Ito ay nagdudulot ng magandang epekto sa ating katawan.

YUNIT II

Bacteria – Maaliliit na organismong na nakikita lamang sa pamamagitan ng mikroskopyo

Bagong Tirahan (Host) – sinomang immune na o exposed at mahina ang resistensiya ay madaling kapitan ng sakit gaya ng mga bata at matatanda

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

422

Causative/Infectious Agents – anomang microorganism na nagiging sanhi ng sakit

Di-Nakahahawang Sakit – hindi naisasalin mula sa isang tao papunta sa ibang tao. Ito ay maaaring nakuha mula sa nakagawian at maling paraan ng pamumuhay (lifestyle)

Fungi – Matatagpuan sa iba’t ibang bahagi ng katawan mula ulo hanggang paa na mukhang halaman

Kapaligiran – isang elemento sa pagkalat ng mikrobyo na maaaring sumasama sa himpapawid at hangin kaya ito ay airborne, tubig (waterborne), at sekswal (pakikipagtalik). Ito ay maaaring tuwiran (direct) o di-tuwirang pakikipag-ugnayan (indirect contact)

Mode of Entry – daanan ng microorganism sa katawan ng tao. Maaaring ito ay sa pamamagitan ng pagkalanghap, sa balat o sugat at pakikipagtalik. Kung ikaw ay may sugat, maging mas maingat dahil maaaring sa sugat mo magdaan ang microorganism

Mode of Exit – mga labasan ng microorganism. Halimbawa sa bibig ng isang tao kung saan tumatalsik ang laway habang nagsasalita, humatsing o nagbabahing, o umuubo. Ang sipon, dumi, at dugo ay halimbawa din

Mode of Transmission – paraan ng pagsasalin o paglilipat ng tapagdala (causative agent) sa ibang tao sa pamamagitan ng droplets, airborne, foodborne, vectorborne, at bloodborne. Maaaring tuwiran (direct) o di-tuwirang (indirect) pakikipag-ugnayan gaya ng lamok, heringgilya, at paggamit ng personal na gamit

Nakahahawang sakit – naipapasa ng isang tao, hayop o bagay sa ibang tao

Parasitic Worms – Pinakamalaking uri ng microorganism na karaniwang nabubuhay sa lugar na matubig

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

423

Pathogens – mga mikrobyong nagdudulot ng sakit tulad ng virus, o parasite. Sa sobrang liit, ang mga ito ay makikita lamang sa pamamagitan ng mikroskopyo. May iba’t ibang hugis, sukat, at anyo ang mikrobyo

Reservoir or Source – ay lugar kung saan nananahan at nagpaparami ang mga causative agents. Ito ay maaaring tao, hayop, tubig, lupa, pagkain, tuwalya, pinggan, kutsara, tinidor at iba pa

Sakit – sanhi ng pagpasok ng mikrobyo sa katawan ng tao na sumisira sa resistensiya at naturalesa (immune system) nito. Hindi normal na kalagyan ng kalusugan ng isang tao. Ito ay maaaring sanhi ng hindi maayos na kondisyon ng mga selyula o parte ng katawan. Maari din itong sanhi din ng mga mikrobyong nagdudulot ng sakit

Susceptible host – sinomang tao ay maaring maging impekted ng pathogen o mikrobyo. Kung malusog ang isang tao, hindi siya madaling dapuan ng sakit. Samantala, madaling kapitan ng nakakahawang sakit ang isang taong mahina ang resistensya

Virus – mula sa salitang Latin na ang ibig sabihin ay toxin o lason. Pinakamaliit na uri ng microorganism na nakikita lamang sa pamamagitan ng mikroskopyo

YUNIT III

Adiksyon – nakakaapekto kaninuman. Ito ay nakakaapekto sa lahat ng mga tao anuman ang edad, mga etniko, mga relihiyon, mga hanapbuhay, at mga antas ng kinikita at edukasyon

Amphetamine – ginagamit para makontral ang ADHD at narcolepsy sa mga bata. May mga off-label na gamit din ito tulad ng pagpapababa ng timbang at para di makaranas ng pagkapagod o para mas mapabuti ang kanilang paggawa

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

424

Analgesic and anti-inflamatory – gamot para sa sakit ng ulo o kirot ng katawan at pamamaga

Antacid – iniinom para maiwasan na di matunawan at pangagasim ng sikmura

Antibiotic – madalas ibigay sa mga sumusunod na karamdaman: namamagang tonsils, ubo madilaw ang plema, impeksyon sa ihi (UTI), malaking pigsa o pamamaga ng gilagid

Antidiarrheals – gamot para sa pagtatae

Antihistamine – gamot para sa pangangati ng katawan o allergy

Antitrussive – gamot para maibsan at masugpo ang pag-ubo

Depressant – nagpapabagal sa paggana ng Central Nervous System. Halimbawa ay opium, barbiturates, heroin, morpine

Dextromethorpan – Ito ang aktibong sangkap ng mga gamot sa ubo at sipon. Ang epekto ng sobrang dosis na pag-inom nito ay nakakapagdulot ng pagkahilo, pagsususuka at pagkakaroon ng malabong paningin.

Drugs – anumang sustansiya maliban sa pagkain o tubig na maaaring inumin o ipainom, kainin o upang baguhin, panatilihin, o kontrolin ang pisikal, mental, at emosyonal na kalagayan ng taong uminom nito.

Laxatives – iniinom para maiwasan ang tibi.

Mefenamic acid – isang uri ng analgesic para sa matinding kirot ng katawan,inumin ang mefenamic acid pagkatapos kumain para hindi humapdi ang tiyan. Umiwas lang sa matagalang pag-inom nito (lampas sa ilang linggo) dahil puwede itong makaapekto sa ating bato

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

425

Over-the-counter (OTC) Medicine – gamot na nabibili nang hindi na nangangailangan ng reseta ng doktor

Pakete o label ng gamot – nagsasaad din kung dapat kumain bago inumin ang gamot o inumin ang gamot na walang laman ang tiyan

Prescription Medicine – gamot na inereresta ng doktor. Nakakabili lamang ng gamitong gamot sa botika kapag may reseta

Reseta – isang dokumentong bahagi ng pangangalagang pangkalusugan. Dito isinusulat ng isang doktor o iba pang mga kawaning medikal na binigyan ng kapangyarihan ng batas ang mga instruksyon para sa kanilang mga pasyente

Self-medication – pagbibigay ng lunas sa sarili nang hindi kumukonsulta sa doktor ng ilang indibidwal na dumaranas ng karamdaman o kondisyong pangkalusugan ay maaaring lalo pang makasama sa kalusugan, lalo na kung mali ang gamot na ginamit

o

mali ang paggamit ng isang indibidwal sa gamot

Stimulants – nagpapabilis sa paggana ng Central Nervous System. Halimbawa nito ay caffeine, cocaine, nicotine, dopamine, at amphetamine

Vitamins and minerals – nagbibigay ng karagdagang nutrisyon sa katawan

YUNIT IV

Alituntunin – gabay

Alternatibo – kahalili

Baha – pagtaas ng tubig

Disaster – sakuna o kapahamakan

Earthquake drill – isinasagawa upang sanayin ang mga tao sa paaralan, tanggapan o kumunidad sa mga gawaing-pangkaligtasan sa panahon ng lindol.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

426

Emergency – kagipitan o biglang pangangailangan

Emergency Exit – lagusan o pintong palabas ng gusali o bahay na ginagamit sa oras ng kagipitan

Emergency Kit – koleksyon ng mga inihandang gamit bilang pa ghahanda sa oras ng kagipitan

Emergency protocol – ito ay alituntunin o mga gabay na dapat sundin sa panahon ng kagipitan o kalamidad

Emergency Response Team (ERT) – grupong binuo na naatasang tumulong sa oras ng kagipitan

Evacuation protocol – ito ay alituntunin o mga gabay na dapat sundin sa panahon na na nasa evacuation center

Evacuation Center – ligtas na lugar na nililipatan sa oras ng kagipitan o sakuna

Eye Wall – paligid na lapad ng bagyo

Eye of the typhoon – mata ng bagyo, gitna ng bagyo

First Aid Kit – koleksyon ng mga gamit at gamot para sa paunang-lunasFlood drill – isinasagawa upang sanayin ang mga tao sa paaralan, tanggapan o kumunidad sa mga gawaing-pankaligtasan sa panahon ng baha

Imbak – tago o ipon

Landslide – pagguho ng lupa

Lindol – ito ay pagyanig ng lupa na maaring dulot ng pagsabog ng bulkan (volcanic earthquake) o paggalaw ng tectonic plates sa ilalim ng lupa o earth’s crust.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

427

NDRRMC – National Disaster Risk Reduction and Management Council – ahensya ng pamahalaan na may pangunahing tungkulin na maghanda sa, at tumugon sa anumang kagipitan kagaya ng lindol bagyo, at mga kalamidad na gawa ng tao.

Philippine Institute of Volcanology ang Seismology (PHILVOLCS) – ahensya ng pamahalaan na nakatutok at nagbibigay alam tungkol sa kilos at kalagayan ng mga bulkan lindol, at tsunami

Pinsala – di magandang naidulot ng sakuna o kalamidad

Storm surge – daluyong ng dagat

Tangkilikin – gamitin

Topograpiya – pisikal na anyo ng lupa

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

Edukasyong Pangkatawan at Pangkalusugan – Ikaapat na BaitangKagamitan ng Mag-aaralUnang Edisyon 2015

Mga Bumuo ng Kagamitan ng Mag-aaralEdukasyong Pangkatawan

Punong Tagapamahala: Jenny Jalandoni Bendal Konsultant: Salve A. Favila, PhD Mga Tagasuri ng Nilalaman:Lordinio A.Vergara, Jo-ann G.Grecia, at Rachelle U. Peneyra Mga Manunulat:Grace M. Forniz , Ruby TN Jimeno , Sonny F. Menese Jr., Teresita T. Evangelista, Genia V.Santos PhD, Julia B. Sabas, Rhodora B.Peña, at Amphy B. Ampong Mga Tagasuri ng Wika: Norbert C. Lartec, PhD, Jane K. Lartec, PhD, at Crisencia G. Saludez Mga Gumuhit ng Larawan: Gerardo G. Lacdao, Joselito P. Loresto, Niles S. Arguelles, Elvin Neal B. Bersamira, at Jason O. Villena Mga Naglayout: Mark Anthony E. Jalandoni at Mickey C. Acorda

Edukasyong Pangkalusugan Punong Tagapamahala: Marilou E Marta R. Benisano, M.A.P.A. Konsultant: Evelina M. Vicencio, PhD Mga Tagasuri ng Nilalaman: Rhodora Formento, at Cristina Sagum Mga Manunulat: Mila C. Taño, Maria Teresita Garcia-Aguilar, Juvy B. Nitura EdD Marie Fe B. Estilloso, Mark Kenneth Camiling, Minerva David, Aidena Nuesca, Reyette Paunan, Jennifer Quinto, at Giselle Ramos

Tagasuri ng Wika: Michael De la Cerna Mga Gumuhit ng Larawan: Roland Allan Nalazon at Sharlyn Sanclaria Mga Naglayout: Ester E. Daso, Jerby S. Mariano, at Mickey C. Acorda

Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat (DepEd-IMCS)Office Address: 5th Floor Mabini Building, DepEd Complex Meralco Avenue, Pasig City Philippines 1600Telefax: (02) 634-1054, 634-1072E-mail Address: imcsetd@yahoo.com

Inilimbag sa Pilipinas ng ___________________________________

Isinasaad ng Batas Republika 8293, seksiyon 176 na “Hindi maaaring magkaroon ng karapatang-ari (sipi) sa anumang akda ang Pamahalaan ng Pilipinas. Gayunman, kailangan muna ang pahintulot ng ahensiya o tanggapan ng pamahalaan na naghanda ng akda kung ito’y pagkakakitaan. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang pagtakda ng kaukulang bayad.”

Ang mga akda (kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, ngalan ng produkto o brand names, tatak o trademarks, palabas sa telebisyon, pelikula, atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagtibay ng isang kasunduan ng Kagawaran ng Edukasyon at Filipinas Copyright Licensing Society (FILCOLS), Inc. na ang FILCOLS ang kakatawan sa paghiling ng kaukulang pahintulot sa nagmamay-ari ng mga akdang hiniram at ginamit dito. Pinagsumikapang matunton upang makuha ang pahintulot sa paggamit ng materyales. Hindi inaangkin ng mga tagapaglathala at mga may-akda ang karapatang-aring iyon.

Tanging mga institusyon at kompanyang nakipagkontrata sa FILCOLS at yaong nakasaad lamang sa kasunduan, ang maaaring kumopya mula dito sa Kagamitan ng Mag-aaral. Ang hindi nakipagkontrata sa FILCOLS ay dapat, kung ninanais makakopya, makipag-ugnay nang tuwiran sa mga tagapaglathala at sa mga may-akda.

MaaaringtumawagsaFILCOLSsateleponoblg.(02)439-2204omag-emailsafilcols@gmail.com ang mga may-akda at tagapaglathala.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

iii

Pambungad

Edukasyong Pangkatawan

Ang Kagamitan ng Mag-aaral na ito ng Ikaapat na Baitang ng Edukasyong Pangkatawan ay nilalaan para sa inyong mga mag-aaral upang mapag aralan ang asignaturang ito. Ang Kagamitan ng Mag-aaral na ito ay pinauunlad upang makatulong sa pagsasakatuparan ng kurikulum ng Ikaapat na Baitang at makapaglaan ng sapat na competencies sa pag-aaral ng asignaturang ito. Sa pamamagitan ng kagamitang ito ay tiyak na magiging panatag sa pagtugon ng mga ninanais na pamantayan o standards na siyang nakasaad sa kurikulum.

Edukasyong Pangkalusugan

Magandang Buhay mga Bata!

Ang aklat na ito ay naglalayong makapag-ambag ng mahahalagang kaala-man, kasanayan sa asignaturang Edukasyong Pangkalusugan para sa ikaapat na baitang, batay sa kasalukuyang balangkas ng kurikulum ng Kagawaran ng Edukasyon na nakapaloob sa kompetensiya ng K to 12 Health Curriculum Guide ng K to 12 Enhanced Basic Education Program.

Kumakatawan sa unang yunit ang wastong nutrisyon na kailangan para sa maayos na paglaki at pag-unlad. Ang pagkain ay isa sa pangunahing pinagkukunan ng sustansiya para sa katawan. Ang wasto, balanse, at ligtas na pagkain ay nakatutulong upang matiyak ang wastong nutrisyon para sa ating kalusugan at matiyak ang tamang sustansiya, sukat, at kaligtasan ng pagkain. Mauunawaan din dito ang kahalagahan ng pagsuri at pagpapanatiling malinis at ligtas ang pagkain upang maiwasan ang sakit na dala ng marumi at hindi ligtas na pagkain.

Saklaw ng ikalawang yunit ang iba’t ibang uri ng mga karaniwang sakit, kung paano ito maiiwasan at isagawa ang mga gawaing pangkalusugan laban sa mga sakit.

Binigyang-diin sa ikatlong yunit ang kahalagahan ng wastong paggamit ng gamot upang hindi malagay sa panganib ang ating kalusugan.

Sa ikaapat na yunit matututunan ang mga gawain sa oras ng kalamidad at sakuna tulad ng lindol, bagyo, pagputok ng bulkan, at sunog na maaaring magdulot ng malaking pinsala sa mga ari-arian at maging sa buhay ng tao.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

vii

YUNIT III

Aralin 1 Tamang Gamit, Iwas Sakit....................................324

Aralin 2 Gamot Iba’t Iba, sa Botika Nandoon Sila........................................330

Aralin 3 Maling Paggamit, Hatid ay Panganib....................337

Aralin 4 Gamot Huwag Abusuhin Upang Sakit Hindi Danasin...............................................344

TALAAN NG MGA NILALAMAN

Edukasyong Pangkalusugan

Aralin 5 Laging Ligtas: Pag-iwas Sa Panganib ng Pag-abuso at Maling Paggamit ng Gamot...............................351

Aralin 6 Sa Oras ng Karamdaman, Wastong Preskripsyon ang Kailangan.................................356

Aralin 7 Paliwanag Mo, Kailangan Ko!...............................361

Aralin 8 Walang Bisa ‘Yan..................................................366

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

225

Edukasyong Pangkalusugan

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

317

YUNIT IIIEDUKASYONG PANGKALUSUGAN

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

318

YUNIT IIIGAMOT AY GAMITIN, HUWAG ABUSUHIN

Pamantayang Pangnilalaman Pamantayang PangganapNaipakikita ang pag-unawa sa pagsusulong ng kaligtasan sa paggamit ng gamot para maiwasan ang masamang epekto/dulot sa ating katawan.

Naisasabuhay/naisasagawa nang wasto ang paggamit ng gamot.

Batayang Kasanayan

a. Natutukoy ang iba’t ibang gamit ng gamot sa medisinab. Nakikilala ang pagkakaiba ng inireseta at hindi iniresetang

gamot at ang wastong paggamit nitoc. Nailalarawan ang mga maling paggamit at pag-abuso sa

gamotd. Nailalarawan ang maaaring maging panganib sa maling

paggamit ng gamote. Nasasabi ang kahalagahan ng pagpapatingin sa doktorf. Nailalarawan ang tamang paraan ng paggamit ng gamotg. Naisasagawa ang mga tamang paraan ng paggamit ng gamoth. Naipaliliwanag ang kahalagahan ng pagbabasa ng

impormasyon at ang mga nakasulat sa pakete ng gamot (medicine label) at iba pang paraan upang makasiguro na tama ang paggamit ng gamot

i. Nasusunod ang mga tamang paraan ng paggamit ng gamotj. Naipaliliwanag ang kahalagahan sa pagsunod sa wastong

paraan ng paggamit ng gamot

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

319

I. Maramihang Pagpili (Multiple choice)

Panuto: Piliin ang letra ng tamang sagot. Isulat ang sagot sa inyong papel.

1. Ano ang mabuting dulot ng bitamina sa atin? A. Galak at saya B. Mataas na grado C. Lungkot at ligaya D. Lakas ng katawan

2. Ilang beses nang nagpabalik-balik si Karim sa palikuran upang dumumi at nanghihina na siya. Alin ang maaari niyang inuming gamot upang maibsan ito?

A. Analgesic B. Mucolytic C. Simulant D. Anti-diarrhea

3. Alin sa sumusunod ang magiging epekto ng gamot kung ito ay iniinom nang tama? A. Kagalakan B. Katalinuhan C. Lunas sa sakit D. Sama ng loob at lumbay sa buhay

4. Anong uri ng gamot ang nabibili sa botika kahit walang reseta? A. Addictive B. Prescribed C. Preventive D. Over the counter

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

320

5. Alin sa mga gamot na ito ang maaaring mabili nang walang reseta?

A. Sedative B. Antibiotics C. Paracetamol D. Antidepressant

6. Ano ang tawag sa dokumento na ibinibigay ng doktor kung saan nakasulat ang mga tagubilin sa wastong pag-inom o paggamit, wastong sukat, at dalas ng paggamit ng gamot?

A. Reseta B. Eteketa C. Listahan D. Rekomendasyon

7. Hindi na matiis ni Jun ang sobrang sakit ng kaniyang ngipin. Kumuha siya ng gamot mula sa kanilang medicine cabinet. Ininom niya ang gamot na katulad ng ibinigay ng tatay niya minsang sumakit ang kaniyang ngipin. Ano ang HINDI tamang gawi sa pag-inom ng gamot?

A. Paggamot sa sarili B. Pagiging matipid sa gamot C. Pagiging marunong sa pag-inom D. Pag-inom ng gamot na may reseta

8. Kumonsulta si Maria sa doktor. Masakit ang kaniyang ulo. Alin sa sumusunod ang gamot na nireseta sa kaniya?

A. Analgesic B. Antihistamine C. Anti-allergy D. Anti-diarrhhea 9. Alin ang tumutukoy sa masamang dulot ng pag-abuso, hindi

paggamit ng gamot sa wastong paraan na nakaaapekto sa normal na pag-iisip?

A. Malungkutin B. Dependency C. Pagkalulong D. Masayahin

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

321

10. Niresetahan si Peter ng gamot na antibiotic dahil sa kaniyang tonsillitis at pinayuhan siyang inumin ito sa loob ng isang linggo ngunit ito’y hindi niya ininom sa tamang oras kaya nakaramdam siya ng iba’t ibang sintomas. Ano kaya ang maaari niyang maramdaman sa hindi wastong paggamit at pag-inom ng gamot?

A. Nanunuyo ang balatB. Sumasakit ang ngipin

C. Naninilaw ang mga mata D. Pagkabingi at pagsusuka

11. Alin ang hindi tamang hakbang sa pag-inom ng gamot?A. Bumili ng gamot sa pinagkakatiwalaang botika.B. Ilagay ang gamot sa lalagyan pagkatapos gamitin.C. Inumin ang gamot kahit walang preskripsiyon ng doktor.D. Gamitin ang gamot na may gabay ang nakababatang

kapatid.

12. Alin ang hindi nakikita sa pakete ng gamot?A. Paano inumin ang gamotB. Gaano karami ang iinuminC. Pirma ng doktor na nagbigay ng gamotD. Gaano kadalas inumin ang gamot

13. Sino ang maaaring gumabay sa bata sa pag-inom ng gamot?A. Kaklase at guroB. Magulang at narsC. Tindera at kapatidD. Magulang at parmasya

14. Ano ang naidudulot ng hindi tama at hindi saktong oras ng pag-inom ng gamot?

A. Paglakas ng immune systemB. Paghina ng immune systemC. Paglakas ng nervous systemD. Paghina ng nervous system

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

322

15. Si Marta ay uminom ng gamot ngunit hindi niya sinunod ang payo ng doktor at sobra-sobra ang pag-inom niya nito. Nararamdaman niyang lumalabo ang kaniyang paningin.

Ano nagiging epekto ng sobrang pag-inom ng gamot?A. PagkabingiB. PagkabulagC. PagkahiloD. Pagkalumpo

II. TAMA O MALI

Tukuyin kung Tama o Mali ang pangungusap. Kung tama isulat ang salita TAMA at kung mali isulat ang salitang MALI sa patlang.

________16. Dalawang araw nang pabalik-balik ang lagnat ni Riza. Kumonsulta siya sa doktor bago uminom ng gamot.

_________17. Si Marie ay uminom ng sobrang antibiotic upang labanan ang sakit na dumapo sa katawan.

_________18.Tiningnan at sinuri ni Leo ang pakete ng gamot bago ininom para sa kaniyang sakit ng ulo.

_________19. Ilagay kahit saan ang gamot pagkatapos gamitin._________20. Mahalagang huwag nang tingnan ang nilalaman ng

label ng gamot._________21. Bumili ng gamot sa tindahang malapit sa inyong

bahay kung ito ay may reseta._________22. Ang pakete ng gamot ay nagsasaad kung gaano

karami ang dapat inumin._________23. Ilagay ang gamot sa naaabot ng mga bata._________24. Bumili ng gamot na kaiba sa inireseta ng doktor

upang makamura sa presyo._________25. Inumin ang gamot sa itinakdang oras.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

323

Mapalad tayong nabubuhay sa isang panahon kung saan madaling makakuha ng iba’t ibang gamot na kailangan natin. Gayunpaman, ang paggamit ng gamot ay may kaakibat na responsibilidad. Kinakailangang tama ang paggamit ng gamot upang makatulong ito sa ating kalusugan sa halip na maging panganib.

Sa yunit na ito, malalaman ang wastong paraan ng pag-inom ng gamot. Tatalakayin din dito ang mga paraan kung paano maiiwasang maabuso ang paggamit ng gamot at makatutulong na maunawaan ang kahalagahan ng preskripsiyon at paggamot sa may karamdaman.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

324

Tamang Gamit, Iwas Sakit!

Ano ang nakikita ninyo sa loob ng kabinet? Ang kabinet na ito na nilalagyan ng gamot ay tinatawag na medicine cabinet. Bakit kailangan ang medicine cabinet sa ating mga tahanan? Nasa aling bahagi ng medicine cabinet ang mga gamot na maaaring inumin? Nasa aling bahagi ng medicine cabinet ang maaaring panlinis o panghugas ng sugat o pamahid lamang? Kilala ba ninyo ang mga gamot na ito? Kailan kayo umiinom o gumagamit nito?

Sa ating tahanan, kailangan mayroon tayong medicine cabinet upang may tamang lagayan ng gamot sa paunang lunas at mga natirang ginamit na gamot.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

325

Kilalanin si Kapitan Kapsula

Bakit tayo umiinom ng gamot?Ano-ano ang mga gamot na ating iniinom?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

326

Gamot o droga – anomang sustansiya maliban sa pagkain o tubig na maaaring inumin at kainin, baguhin, panatilihin, o kontrolin ang pisikal, mental, at emosyonal na kalagayan ng taong uminom nito. Kabilang dito ang mga gamot na iniinom natin kung may sakit tayo, gaya ng paracetamol (para sa sakit ng ulo), antibiotic (para sa impeksiyong dulot ng bacteria, at pagdudumi), antipyretics (para sa lagnat), at iba pa. May mga halamang likas na nagtataglay ng mga nakalululong na sustansiya, gaya ng tabako, na nagtataglay ng nikotina. Ang ibang mga droga, ay ginagawa gaya ng alkohol, aspirin, at tranquilizers. Paggamit ng droga – katamtaman ang paggamit ng mga droga upang baguhin ang kalagayan ng isang tao. Kung umiinom tayo ng gamot upang pagalingin ang sakit ng ulo, lagnat, sipon, at iba pang mga karaniwang sakit, itinuturing na itong paggamit ng droga. (http://eskwelanaga.files.wordpress.com/2011/02/nakalululong-na-droga-unang-bahagi.pdf)

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

327

Tama Ba Ako? Basahin ang islogan sa kahon. Idugtong sa pamamagitan ng linya ang mga larawang nagpapakita ng suporta sa islogang ito.

Pag-inom ng bitamina

Nagpapahinga at may lagnat

Pagkain ng kanin, isda, at prutas

Pag-uubo na di nagtatakip ng bibig

Pag-inom ng gatas

PAGHADLANG

SA KARAMDAMAN, MAINAM KAYSA

GAMUTAN

PAGHADLANG SA KARAMDAMAN, MAINAM KAYSA

GAMUTAN

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

328

Ano kaya?

Basahin ang mga plaskard na may nakasulat na mga karaniwang sakit na nasa sahig. Paghudyat ng GO ng guro, mag-unahan kayong tapakan ang sakit na naranasan ninyo nitong mga huling araw o kailan lang.

• Kailan iinom ng gamot?• Bakit kailangan nating uminom ng gamot?• Ano-ano ang mga karaniwang gamot na ating iniinom o

ginagamit? • Anong pagbabago ang nagagawa ng gamot sa ating

katawan?

Impeksiyong sanhi ng bacteria

Lagnat at pananakit

ng kalamnan

Tuyong ubo

Allergy

Pangangati ng balat

Sipon at trangkaso

Sakit ng ulo, lagnat at sakit ng katawan

Alam Mo Ba... Nakatutulong ang gamot upang guminhawa ang pakiramdam o gumaling sa isang karamdaman. Uminom ng tamang gamot para sa isang sakit o karamdaman.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

329

Kompletuhin Mo Ito… Dagdagan ng mga salita ang mga lipon ng salita upang makabuo ng makabuluhang mensahe sa wastong gamit ng gamot.

Mam, Sir Ano ang Dapat Bilhin?

Tumawag ng dalawang pangkat ng mga bata na may tatlong kasapi. Bigyan ng limang minuto upang pag-isipan ang sitwasyon. Hayaang manood at magbigay ng opinyon ang ibang bata batay sa ipakikita ng bawat pangkat.

Isadula ang sitwasyon. May lagnat ang kapatid mo. Inutusan ka ng nanay mo na bumili ng gamot sa parmasya ngunit wala kang dalang reseta.

Iinom ako ng gamot sa takdang

_________________________________________________

ayon sa

_________________________________________________

upang ako’y

_________________________________________________

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

330

Gamot na Iba’t Iba, Sa Botika Naroon Sila!

• Nakasama na ba kayo sa inyong Nanay o Tatay na bumili ng gamot sa parmasya?

• Para sa anong klaseng sakit o karamdaman ang inyong biniling gamot?

• Ano ang napansin sa dalawang bumibili sa parmasya?

May mga uri ng gamot na kailangan ang reseta ng doktor (prescription drugs) at mga gamot na maaaring bilhin kahit walang reseta ng doktor (over-the- counter drugs).

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

331

Alamin Natin

May iba’t ibang uri ng gamot para sa iba’t ibang uri ng sakit o karamdaman.

Paggamit ng droga o gamot – katamtamang paggamit ng mga gamot upang baguhin ang kalagayan ng isang tao. Kung umiinom tayo ng gamot upang pagalingin ang sakit ng ulo, lagnat, sipon, at iba pang mga karaniwang sakit, itinuturing na itong paggamit ng droga.(http://eskwelanaga.files.wordpress.com/2011/02/nakalululong-na-droga-unang-bahagi.pdf)

Analgesic – mga gamot na ginagamit para lunasan ang mga simpleng karamdamang katulad ng sakit ng ulo, sakit ng ngipin, at kalamnan

Antihistamine – ginagamit na panlunas sa allergy.

Antibiotic – mga gamot para sa impeksiyong dala ng bacteria. Halimbawa ay mga sugat o pag-papahilom ng sugat at ubo.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

332

Antacid – gamot na panlaban o pangontra asim o kaasiman ng asido, partikular na ang para sa pangangasim ng sikmura. Halimbawa ng mga antasido o anti-asido (panlaban sa asido)

Antittussives – ginagamit upang mabawasan ang pag-ubo, lalong-lalo na kung ito ay tuyo at walang plema.

http://tl.wikipedia.org/wiki/Antasido http://eskwelanaga.files.wordpress.com/2011/02/pakinabangan-ng-husto-at-wasto-ang-iyong-gamot.pdf

Alin Ang Nararapat Sa ‘yo?

Basahin at unawain ang tula upang masagot ang mga tanong.

GAMOT SA BOTIKA

May dalawang uri ng gamot

Na nabibili sa botika: Una ay gamot na may reseta

Pangalawa nama’y kahit wala na.

Gamot na may reseta, doktor ang may dikta Gamot sa mga sakit na malubha’t malala na

Hindi puwedeng gamitin kung pahintulot ng doktor ay di kamtin

Pagkat lalo lang magdudulot sakit’ karamdaman natin

Gamot na walang reseta ay marami sa botika Kahit sino sa atin ay maaaring bumili at makakuha

Basahing mabuti direksiyon sa etiketa Upang di magkamali, maiwasan ang pinsala.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

333

GAMOT SA BOTIKA

May dalawang uri ng gamot

Na nabibili sa botika: Una ay gamot na may reseta

Pangalawa nama’y kahit wala na.

Gamot na may reseta, doktor ang may dikta Gamot sa mga sakit na malubha’t malala na

Hindi puwedeng gamitin kung pahintulot ng doktor ay di kamtin

Pagkat lalo lang magdudulot sakit’ karamdaman natin

Gamot na walang reseta ay marami sa botika Kahit sino sa atin ay maaaring bumili at makakuha

Basahing mabuti direksiyon sa etiketa Upang di magkamali, maiwasan ang pinsala.

Ano ang dalawang uri ng gamot ayon sa ating tula?Saan natin mabibili ang mga gamot na ito?Ano-ano ang pagkakaiba nito?

Dapat Sundin Mo Ito

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

334

Basahin ang resetang naibigay sa inyo. Ano-ano ang mga nababasa sa resetang ito?

Punan ng mga detalye ang gawain sa ibaba.

Detalye

1. Pangalan ng doktor

2. Pangalan ng gamot

3. Paano ang pag-inom

4. Sukat ng inumin

5. Petsa ng pagbalik sa doktor

Tseklist ng Paggamit ng Gamot

Suriin ang sumusunod kung Tama o Maling pamamaraan ito sa paggamit ng gamot. Lagyan ng tsek ang hanay ng iyong sagot.

Kalagayan Tama Mali1. Binabasa nang mabuti ang direksiyon at

tamang sukat bago inumin ang gamot.2. Iniinom ng mas marami sa itinakdang

gamot para mas mabilis ang paggaling.

3. Gumamit ng tamang panukat sa pag-inom ng gamot para di masobrahan ang dami.

4. Uminom ng antibiotics na reseta lamang ng doktor.

5. Binibigay sa kapitbahay ang natirang gamot sa inyong bahay para makatulong.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

335

Kaya Natin

Isulat sa organizer ang pagkakatulad at pagkakaiba ng gamot na may reseta at gamot na walang reseta.

Gamot na may

reseta

Gamot na walang reseta

Pagkakatulad

1___________________________________________ 2___________________________________________

Pagkakaiba

Gamot na May reseta Gamot na Walang reseta

1 1

2 2

3 3

Gamot na may reseta Gamot na walang reseta

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

336

Ating Buuin

Bilang pagninilay, sagutin ang katanungan upang ibuod ang kaisipan sa araling ito.

Ano ano ang dalawang klase ng gamot?

Ano-ano ang dapat isaalang-alang sa mga gamot na ito?

______________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

Ano-ano ang dalawang klase ng gamot?

Ano-ano ang dapat isaalang-alang sa mga gamot na ito?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

337

Maling Paggamit, Hatid ay Panganib

“Bring Me”

May iba’t ibang kaisipan na kaugnay sa mga gamot na ating iniinom. Sa hudyat ng guro, mag-unahang pumunta sa harap ang limang bata at hanapin sa kahon ang larawan o bagay na kaugnay sa kaisipan sa tamang pag-inom ng gamot.

batayan ng oras ng

pag-inom

dito nakasulat ang tagubiling pag-inom ng

gamot

tindahan ng gamot

taong authorisadong mag reseta ng

gamot

gamit sa pagkuha ng temperatura ng katawan

timbang ng

katawan

sukat ng gamot na iinumin

Sukat ng gamot na iinumin

Batayan ng oras ng pag-inom

Tindahan ng gamot

Taong awtorisadong mag-reseta ng gamot

Gamit sa pagkuha ng temperatura ng katawan

Gamit sa pagkuha ng timbang ng katawan

Dito nakasulat ang tagubiling pag-inom ng gamot

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

338

Alin Kaya?

Lagyan ng tsek ang mga bagay na maaaring gamitin upang makatulong sa tamang paraan ng pag-inom ng gamot at X ang hindi kailangan.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

339

Dapat Magbasa Muna

Basahin ang kuwento at sagutin ang mga tanong.

Saan Nagkamali si Luis

Masama ang pakiramdam ni Luis nang dumating galing paaralan. Pagkatapos ng hapunan, nagsimula siyang bumahing at nahirapang huminga dahil sa baradong ilong. Agad siyang kumuha ng gamot mula sa lagayan at ininom ito nang hindi binabasa ang label.

Pagkalipas ang isang oras, sa halip na bumaba ang lagnat at mawala ang sipon ay lalo pa itong lumala. Naglitawan din ang maliliit na pantal sa katawan na may kasamang pangangati. Nang dumating ang kaniyang Nanay, nabahala ito sa kalagayan ni Luis. Nagpasya ang kaniyang Nanay na dalhin siya sa pinakamalapit na pagamutan

Pinayuhan ng doktor ang mag-ina na siguraduhing di pa lipas ang gamot na iniinom, at laging nasa patnubay ng nakakatatanda. Binigyan ng doktor si Luis ng tamang gamot at panuto sa pag-inom para sa kaniyang karamdaman.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

340

Mga tanong:

• Ano ang naging sakit ni Luis?• Para saan ang ininom niyang gamot? • Ano ang nangyari sa kaniya? • Ano ang mali sa ginawa ni Luis? • Ano sa palagay ninyo ang dapat niyang ginawa?

Paano Kaya?

Suriin ang larawan. Pagkatapos ay sagutin ang mga tanong. Isulat ang sagot sa inyong papel.

Ano ang puwedeng mangyari kapag di natin sinunod ang mga alituntunin na dapat sundin sa pag-inom ng gamot?

• Ano ang mapapansin sa mga batang ito?• Ano sa palagay ninyo ang mga dahilan kung bakit ganyan ang

itsura nila?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

341

Mga Dapat Tandaan sa Pag-inom ng Gamot

- Uminom ng tamang gamot na nireseta ng doktor- Uminom ng gamot ayon sa dami at tamang sukat nito.- Basahin ang etiketa ng gamot bago ito inumin.- Uminom ng tamang gamot para sa tamang uri ng sakit.- Huwag uminom ng gamot na neriseta sa ibang tao.- Huwag uminom ng gamot na lagpas na sa “Expiration Date”.

Saan Ako Nagkamali?

Pagmasdan ang mga larawan. Alin sa mga larawan ang nagpapakita ng hindi pagsunod sa tamang alituntunin sa tamang pag-inom ng gamot? Isulat sa inyong papel kung bakit mali ang ipinakikita nito.

__________________ __________________

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

342

__________________ ___________________

Kaya Natin

Ang tamang paggamit o pag-inom ng gamot at pagsunod sa alituntunin sa pag-inom nito ay dapat sundin. Ang hindi pagsunod sa tamang paggamit ng gamot ay nakasasama sa katawan.

Magpangkat at isadula ang isang sitwasyong nagpapakita ng maling paggamit ng gamot at ipakita ang tamang paggamit nito.

Unang grupo: Paggamot sa sarili (self medication) Ikalawang grupo: Paggamit ng labis sa sukat (overdose)na

kailangan na gamotIkatlong grupo: Pag-inom ng iba’t ibang klase ng gamot sa parehong sakit.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

343

Ikaw at Ako Sundin Natin ‘to

Kumuha ng kapareha sa klase at pag-usapan ang tamang sagot sa mga sumusunod na tanong. Gumuhit ng puso sa inyong papel. Isulat sa loob ng puso ang inyong sagot.

• Ano-ano ang dapat tandaan sa pag-inom ng gamot?

• Anong mangyayari sa atin kapag maling gamot ang ininom para sa isang uri ng sakit?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

344

Gamot Huwag Abusuhin Upang Sakit Hindi Danasin

Sumunod, Magmasid, Para Iwas Pinsala

Suriin ang larawan at sagutin ang mga tanong.

Ano-ano ang ginagawa ng mga bata? Mabuti ba ito?Paano nila ginagamit ang mga gamot?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

345

Alam ba ninyo na ang sobra o labis na pag-inom ng gamot ay nakapagdudulot ng ibang kondisyon o pagbabago sa utak? Gusto ba ninyong malaman ang mga ito?

Bakit ‘di Makatulog?

Basahin ang kuwento at sagutin ang mga tanong.

Ang mga Gabi ni Gabby

Ilang gabi na ang nagdaan na di makatulog si Gabby. Dahil sa ganitong kalagayan, kumonsulta siya sa doktor. Niresetahan siya ng kaniyang doktor ng gamot na pampatulog. Natapos na ang takdang araw sa pag-inom niya ng gamot ngunit gabi-gabi pa rin niyang iniinom ito na lingid sa kaalaman ng kanyang doktor. Minsang wala siyang nabiling gamot sa botika at wala siyang nainom, di siya nakatulog sa magdamag. Naging bahagi na ng sistema ng kaniyang katawan ang gamot na pampatulog at naparami ang kaniyang naiinom. Lumala ang kaniyang karamdamang hindi makakatulog kung hindi siya makakainom ng gamot.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

346

Mga tanong:

1. Bakit pumunta si Gabby sa doktor? Anong gamot ang nireseta sa kaniya?

2. Ano ang nangyayari kay Gabby kapag hindi siya umiinom ng gamot?

3. Ano ang kaniyang ginawa upang siya ay makatulog?

Si Gabby ay dumaranas ng kondisyong pangkalusugan na tinatawag natin na drug dependency.

Paggamit ng droga – katamtamang paggamit ng mga droga upang baguhin ang kalagayan ng isang tao. Kung umiinom tayo ng gamot upang pagalingin ang sakit ng ulo, lagnat, sipon, at iba pang mga karaniwang sakit, itinuturing na itong paggamit ng droga.

Pag-aabuso ng droga – proseso ng paggamit ng anomang droga sa mga layuning liban sa mga isinaad na normal na pinaggagamitan nito o sa pamamaraan o sa dami liban sa itinatakda para dito.

(http://eskwelanaga.files.wordpress.com/2011/02/nakalululong-na-droga-unang-bahagi.pdf)

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

347

Bawal ang Sobra

Basahin at unawain.

Si Kap Sirup ba ang Kasagutan?(Kap. Sirup: Superherong gamot)

Usapan:

Adi: Ubu....ubu....ubu.... hay ang hirap naman ng ubong ito.Talagang pinahihirapan ako.

Kap. Sirup: Aba... aba... aba.. narito ang isang bata na aking dapat bigyan ng lunas. Hoy bata! Ako ang iyong kailangan. Gusto mo bang gamutin kita?

Adi: Ha! Sino ka? Ikaw ba ang tutulong sa aking karamdaman?

Kap. Sirup: Ako nga! Ako si Kap. Sirup. Ang lunas sa ubo mong nagpapahirap.(Pagkalipas ng 10 araw. Magaling na si Adi sa kaniyang ubo.)

Adi: Kap. Sirupppppppp..nasaan ka na? Kailangan kita. Hindi ako mapalagay kapag wala ka!

Kap. Sirup: Adi magaling ka na hindi mo na ako kailangan. Kapag wala ka nang ubo ay dapat hindi mo na ako iniinom.

Adi: (Nanginginig ito......) brrrrrrrr, brrrrr. Kailangan kita Kap Sirup. Di ako makagalaw nang normal kapag wala ka.

Kap. Sirup: Iba na ang nangyayari sa katawan mo, Adi. Di na kita matutulungan. Nalululong ka na sa akin. Kailangan na kitang iwan.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

348

Mga tanong:

1. Sino-sino ang nag-uusap sa tekstong nabasa? 2. Ano ang sakit ni Adi? 3. Ano ang gamot para sa sakit niya? 4. Ano ang ginawa ni Adi kahit magaling na siya? 5. Bakit patuloy na hinahanap ni Adi si Kap. Sirup? 6. Anong kalagayang pangkalusugan ang dinaranas ni Adi?

• Ang sobrang paggamit ng droga ay may masamang epekto sa ating katawan at isipan. Dapat lamang sundin ang nakatakda sa reseta o alituntunin sa tamang paggamit ng gamot.

Pagsasadula

Isadula ang kuwento ni Kap Sirup at ni Adi.

• Nagampanan ba nang mahusay ang mga karakter?

• Naipakita ba nang maayos ng mga tauhan ang paraan kung paano inaabuso o di ginagamit nang tama ang mga gamot?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

349

Upang lalong mauunawaan ang drug abuse at drug dependency gawin ang larong “Sino Ako”.

Magpangkat sa dalawa ang klase. Isang grupo ang pangalan ay Grupo Lulong at isa ay Grupo Pagsandig. Babasa ang guro ng kaisipan na naglalarawan kung paano inaabuso ang mga gamot. Lahat ng miyembro ng grupo ay tatayo at itataas ang plakard kung ang kaisipan ay tumutukoy sa kanilang grupo. Pagkatapos bigkasin ng guro ang “Sino Ako”, hudyat ito ng pagtayo ng lahat ng miyembro. Kapag may isang grupo na nakaupo, walang iskor ang grupo. Ang grupong may pinakamaraming tamang sagot ay tatanghaling panalo.

Kaya Natin!Panuto: Gamit ang larawan, bumuo ng isang kongklusyon kung paano natin inaabuso o di ginagamit nang tama ang mga gamot.

Ang pag-inom ng gamot ay naabuso kapag..._______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

350

Poster Pangkalusugan

Gumawa ng apat na pangkat at gawin ang sinasabi ng sitwasyon. Paano mo pangangalagaan ang iyong sarili upang iwasan ang pag-aabuso o maling paggamit ng gamot? Ipakita ito sa pamamagitan ng isang poster.

Poster

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

351

Laging Ligtas: Pag-iwas sa Panganib ng Pag-abuso at Maling Paggamit ng Gamot!

Ugnayang Sanhi at BungaMga tanong:a. Nakakita na ba kayo ng gamot na capsule?b. Ano kayang mga posibleng mangyayari sa atin kapag uminom tayo ng gamot kahit hindi kailangan o masobrahan sa paggamit?

- Itala natin ang sanhi at bunga ng maling paggamit ng gamot.

Antibiotic May hangganan ang paggamit sa lahat ng gamot lalo na sa mga antibiotic dahil sa sumusunod: Pagkalason at reaksiyon. Bukod sa pinapatay ang bacteria,

nakapipinsala rin sa katawan ang antibiotic, makalason, o maging sanhi ng allergy. Maraming namamatay taon-taon dahil gumagamit sila ng antibiotic na hindi nila kailangan.

Pagkasira ng balanse ng katawan. Hindi lahat ng bacteria sa katawan ay nakapipinsala. Ang iba ay kailangan ng katawan upang normal na gumawa ito. Kadalasan, parehong pinapatay ng antibiotic ang masasama at mabubuting bacteria. Ang mga sanggol na binibigyan ng antibiotic ay nagkakaroon kung minsan ng impeksiyon sa bibig sanhi ng fungus (agihap) o sa balat (moniliasis). Nangyayari ito dahil pinapatay ng antibiotic ang mga bacteria na pumipigil sa fungus.

Hindi na tatablan kapag tumagal. Sa katagalan, ang pinakamahalagang dahilan kung bakit dapat magkaroon ng limitasyon sa paggamit ng antibiotic ay ang pagkabawas ng bisa nito.

(http://health.wikipilipinas.org/index.php/Kahalagahan_ng_Limitadong_Paggamit_ng_Anti-bayotiko)

SANHI SANHIHALIMBAWA NG GAMOT

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

352

Dapat Tama Lang

Basahin ang komik istrip at sagutin ang mga tanong.

Habang naghihintay sina Ali, Berto, at Dina sa kanilang guro sa loob ng silid-aralan, napag-usapan nila ang nangyari kay Karen.

Mga Tanong:1. Ano ang dahilan ng pagsugod kay Karen sa ospital?2. Ano ang nangyari kay Karen pagkatapos uminom ng sobrang

dosis ng gamot?3. Bakit kailangan ang reseta ng doktor bago uminom ng gamot?4. Paano nakaaapekto sa ating kalusugan ang maling paggamit

ng gamot.

Ang balita ko

isinugod siya sa ospital kahapon

Alam niyo ba kung ano ang nangyari kay Karen? Bakit kaya hindi pa siya pumapasok?

Bakit siya isinugod sa ospital, Dina?

Nasobrahan siya sa pag-inom ng gamot at bigla na lang humina ang kaniyang pandinig

Siguro’y hindi siya sumunod sa reseta ng

kaniyang doktor.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

353

Ating Gawin

Bumuo ng apat o limang pangkat. Punan ang tsart ng mga epekto ng maling paggamit ng gamot.

Mga Epekto ng Maling Paggamit ng Gamot

1.2.3.4.5.

Mahalaga Si Dok

Panuto: Punan ang mga kahon ng kahalagahan ng pagpapakonsulta sa doktor bago uminom ng gamot.

Kahalagahan ng pagpapakosulta

sa Doktor

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

354

Flower Organizer Punan ang bawat talulot ng bulaklak ng epekto ng sobrang paggamit ng gamot.

Kaya Natin!

Tukuyin kung tama o mali ang nilalaman ng mga pahayag. Isulat ang salitang TAMA kung wasto ang nilalaman ng pangungusap at MALI kung hindi ito wasto.1. Isang pisikal na epekto ng maling paggamit ng gamot ang

pagkabingi. ____________ 2. Ang maling paggamit ng gamot ay nagdudulot ng panghihina ng

immune system. ______________3. Nakabubuti sa mga bata ang pag-inom ng gamot kahit hindi

kumukunsulta sa doktor. _____________ 4. Ang pamamaga ng labi, mukha, at dila ay sanhi ng sobrang pag-

inom ng gamot. _____________ 5. Ang pagkakaroon ng malusog na pangangatawan ay epekto ng

sobrang paggamit ng gamot. ___________

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

355

Tandaan Mo

Punan ang patlang ng mga angkop na salita upang makabuo ng makabuluhang pangungusap.

Ang ____________ paggamit ng ______________ ay nagdudulot

ng ____________ sa ____________ na _________________.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

356

Sa Oras ng Karamdaman,Wastong Preskripsiyon ang Kailangan

Dapat Sundin

Tingnang mabuti ang aktwal na preskripsiyon mula sa lisensiyadong doktor, gayundin ang nakasulat sa pakete o lagayan ng likido at tabletang gamot.

Mga tanong:

1. Bakit kailangan ng preskripsiyon ng doktor bago uminom ng gamot?

2. Ano-ano ang mababasa ninyo sa nakasulat sa pakete ng gamot o medicine label?

Mahalaga ang mga ‘To

Basahin ang dayalogo at pagkatapos ay sagutin ang mga gabay na tanong.

(Sa silid-aralan, aktibong nakikisali sa talakayan sina Rona, Ben, Belen at Roy…)

Gng. Castro: Magandang araw sa inyong lahat. Gusto kong malaman mula sa inyo kung ano ang ginagawa ninyo bago uminom ng gamot.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

357

Rona: Sinasamahan ako ng Nanay ko sa klinika upang magpatingin sa doktor. Sinusunod ko ang preskripsiyon mula sa doktor sa gabay ng aking mga magulang.

Gng. Castro: Tamang gawi ang ginagawa mo Rona. Ikaw naman, Ben.

Ben: Sinusuri kong mabuti ang nakasulat sa pakete ng gamot upang malaman ko kung kailan mawawalan ng bisa.

Belen: Hindi kami bumibili ng gamot ng Nanay ko kung saan-saan lang. Bumibili kami sa mapagkakatiwalaang botika upang hindi kami makabili ng pekeng gamot.

Gng. Castro: Tama ang mga ginagawa ninyo mga bata. Ano naman ang maibabahagi mo sa amin Roy?

Roy: Ipinaghihiwalay namin ang lalagyan o taguan ng mga gamot namin sa mga panlinis sa bahay at pamuksa sa mga insekto. Sinisigurado namin na hindi kayang abutin ng aking mga nakababatang kapatid ang imbakan ng mga gamot upang hindi nila paglaruan.

Gng. Castro: Magaling! Ako ay nalulugod sa inyong ibinahagi ngayon. Oras na para sa susunod niyong asignatura. Paalam mga bata.

Mga Bata: Paalam din po Gng. Castro.

Mga tanong:

1. Ano-ano ang ibinahagi nina Rona, Ben, Belen at Roy sa kanilang kaklase at guro?

2. Bakit kailangan nating kumonsulta sa doktor bago uminom ng gamot?

3. Bakit kailangang bumili ng gamot sa mapagkakatiwalaang botika?

4. Nasiyahan ba si Gng. Castro sa mga ibinahagi ng kaniyang mga mag-aaral? Bakit?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

358

Ating Sagutin

Sagutan ang tseklist. Lagyan ng tsek ang inyong sagot.

Mga Tanong Oo Hindi1. Nagpapakonsulta ba ako sa doktor

bago uminom ng gamot?2. Sinusuri ko ba ang nakasulat sa pakete

ng gamot?3. Sinusuri ko ba ang mga nakasaad sa

preskripsiyon ng doktor?4. Umiinom ba ako ng gamot na may

gabay ng magulang o nakatatanda?5. Inaalam ko ba ang expiration date ng

gamot na iinumin ko?

Mahal Kita Kaibigan!

Sumulat sa iyong kaibigan upang ipaalam o ipaalala sa kaniya ang tamang paraan ng paggamit ng gamot.

____________________ ____________________

__________________________________________,

_________________________________________________________________________________________________________________________ _____________________, _____________________

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

359

Dapat Gawin

Bumuo ng lima o anim na pangkat. Punan ang tsart ng mga tamang paraan ng paggamit ng gamot.

Mga Tamang Paraan sa Paggamit ng Gamot

Kaya Natin!

Piliin sa kahon ang angkop na salitang bubuo sa diwa ng mga sumusunod na pangungusap.

1. Kumonsulta sa ______________ bago uminom ng gamot.2. Bumili ng gamot sa __________________ botika.3. Suriin kung kailan mawawalan ng _______________ ang

gamot.4. Sundin ang ___________________ na ibinigay ng doktor.5. Basahin at suriing mabuti ang _________________ sa pakete

ng gamot.

nakasulat bisadoktor preskripsiyonkaibigan mapagkakatiwalaang

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

360

Ating Alamin

Isulat sa “House Organizer” ang lahat ng inyong natutuhan tungkol sa tamang paraan ng paggamit ng gamot.

ANG MGA NATUTUHAN KO

ANG MGA NATUTUHAN KO

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

361

Paliwanag Mo, Kailangan Ko!

Alin sa mga larawan ang gusto mong tularan? Bakit?

A B

Bago uminom ng gamot, mas nakabubuti na kumonsulta muna sa doktor upang matiyak na tama ang uri ng gamot na iinu-min para sa isang sakit.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

362

Bakit Nangyari?

Basahin ang balita at sagutin ang mga tanong ukol dito.

Bata, Isinugod sa Ospital...

Isang batang lalaki ang isinugod sa Amas Provincial Hospital dahil sa pananakit ng tiyan bandang ika-2 ng hapon. Napag-alamang umaga pa sumasakit ang tiyan ng bata at nakainom na rin umano ng gamot sa bahay nila. Minabuti ng guro na dalhin na lamang sa pagamutan ang bata dahil sa patuloy na pananakit ng tiyan nito. Dito na nalaman ang nainom na gamot ng bata ay expired na gamot. Payo ng Kagawaran ng Kalusugan o Department of Health, isaayos na mabuti ang mga gamot sa bahay at lagyan ng tamang label. Nakabubuting magtanong muna sa nakatatanda ang mga bata bago uminom ng anomang gamot.

Kasalukuyang nagpapagaling ngayon si Omar N. Flores, siyam na taong gulang, mag-aaral sa ikaapat na baitang.

Mga tanong:

1. Bakit hindi naalis ang pananakit ng tiyan ni Omar sa unang ininom niyang gamot?

2. Ano ang payo ng Kagawaran ng Kalusugan upang maiwasan ang nangyari kay Omar?

3. Kung ikaw si Omar, ano ang dapat mong gawin bago uminom ng gamot?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

363

Kapag bumibili ng gamot sa botika, dapat basahin at sundin ang mga tuntunin na nakatatak sa etiketa pagkabili ng produkto. Mapanganib isipin na pare-pareho palagi ang dami ng kinakailangang inumin. Tingnan din ang mga sangkap kung mainam ang mga ito sa paggamot ng isang partikular na sakit. Mahalagang tandaan na ang mga gamot na Over-the-counter (OTC) ay pumipigil lamang ng sintomas. Hindi ginagamot ng mga ito ang sakit. Ito ang dahilan kung bakit ginagamit ito upang gamutin ang mga magaang na sakit, tulad ng sakit ng ulo, sakit sa kalamnan, di-natunawan, diarrhea, lagnat, ubo, sipon, at iba pa.

Ang ibang tao ay nakakaranas ng mga masamang epekto mula sa gamot na OTC kahit ginagamit nila ito nang tama. Ang ibang analgesic ay maaaring maging sanhi ng ibang allergy. Dapat maging maingat kapag pinapainom ng mga gamot na OTC ang matatanda o mga bata. Ang dami ng pagpapainom ay mahalaga sa parehong pagkakataon. Sa mga bata, mahirap malaman kung ang sintomas ay malumanay o malubhang sakit.

Inumin ang gamot ayon sa tamang dami at haba ng panahon. Huwag pahabain ang araw ng pag-inom ng gamot upang maiwasan ang pagsandig (dependency) dito. Mabuting malaman ang expiration date ng isang gamot upang di mabawasan ang bisa nito at maging sanhi ng matagal na paggaling ng sakit.

Pag-usapan Natin ‘to

Bumuo ng lima o anim na pangkat. Pag-usapan ng pangkat ang kahalagahan ng ibang paraan ng paggamit ng gamot. Itala ang mga ito sa balangkas sa ibaba.

Mga Panuntunan sa Paggamit ng Gamot Kahalagahan

1. Gamitin ang gamot na may gabay ng responsableng nakatatanda.

2. Basahin at suriing mabuti ang nakasulat sa pakete ng gamot (medicine label).

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

364

3. Kumonsulta sa doktor bago uminom ng gamot.

4. Sundin ang mga panutong nakasaad sa preskripsiyong pangmediko.

Ating Alamin

Bumuo ng tatlong pangkat. Bigyan ang bawat pangkat ng pare-parehong set ng plaskard na may nakasulat na tamang paraan sa paggamit ng gamot. Sa pagkalembang ng guro ng bell, mag-uunahan ang nakatalagang miyembro na maglagay sa pocket chart ng plaskard. Ang pangkat na may maraming puntos ang panalo.

Mga salitang nakasulat sa plaskard.

Bumili ng gamot sa palengke.

Gamitin ang gamot na may gabay ng nakatatanda.

Uminom ng gamot ng kaibigan mo.

Basahin at suriing mabuti ang nakasulat sa pakete ng gamot (medicine label).

Gamitin ang reseta ng kapitbahay mo.

Basahin at suriing mabutiang nakasulat sa pakete ng gamot (medicine label).

Sundin ang mga panutong nakasaad sa preskripsiyongpangmediko.

Sundin ang payo ng kaibigan mong nagkasakit.

Uminom ng gamot sa takdang oras.

Kumonsulta sa doktor bago uminom ng gamot.

Bumili sa tindahan.

Bumili ng gamot kahit walang reseta.

Gamitin ang gamot na may gabay ng nakatatanda.

Sundin ang mga panutong nakasaad sa preskripsiyongpangmediko.

Gamitin ang reseta ng kapatid mo.

Uminom ng gamot ng kaibigan mo.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

365

Kaya Natin!

Panuto: Punan ang patlang upang makabuo ng makabuluhang pangungusap.

1. Uminom ng gamot na may gabay ng magulang upang ___________________________________________.

2. Dapat suriing mabuti ang nakasulat sa pakete ng gamot upang ______________________________________.

3. Kumonsulta sa doktor bago uminom ng gamot upang _________________________________________.

4. Sundin ang mga panutong nakasaad sa preskripsiyong pangmediko upang ____________________________.

5. Uminom ng gamot sa itinakdang oras upang ____________________________________________.

Sundin Si Dok

Panuto: Punan ang patlang upang makabuo ng pangungusap.

Kailangan kong magpakonsulta sa doktor sapagkat_________________________________________________________________________________________.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

366

Wala Nang Bisa Yan!

Mga tanong:

• Saan ba dapat bumibili ng gamot? • Ano ang isinasaalang-alang sa pagpili ng pagbibilhan ng

gamot? Bakit?

Dapat bumili ng gamot sa mapagkatiwalaan o lehitimong parmasya upang kayo ay sigurado sa inyong biniling gamot.

Kalusugan Ingatan!

Basahin at unawain ang nilalaman ng tula sa susunod na pahina at sundin ang panuto.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

367

Kalusugan, Pangalagaan

Kalusugan ay mapapangalagaan, Kapag doktor ay lalapitan.

Preskripsiyong kaniyang binibigay, Ay sinusunod mong tunay.

Huwag basta lang inumin ang gamot Upang kalusugan ay tunay na maayos Siyang kailangan sa paghanapbuhay Na siyang mahalaga sa iyong buhay.

Botikang mapagkakatiwalaan, Ang dapat mong bilhan at puntahan.

Expiration date ay dapat tingnan, Upang ang paggaling mo ay makamtan.

Gumuhit ng bilog sa inyong papel at isulat dito ang salita o parirala na may kaugnay sa tamang paggamit ng gamot.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

368

Tama Po Ba Ako?

Panuto: Lagyan ng tsek (P) ng larawan na nagpapakita ng tamang pagtatabi ng gamot at isulat sa patlang ang iyong dahilan sa piniling larawan.

____________________ _______________________

Pabili Po!

Panuto: Bumuo ng lima o anim na pangkat. Sumulat ng patalastas sa ½ cartolina tungkol sa tamang bilihan ng mga gamot.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

369

Kaya Natin!

Bumuo ng limang pangkat. Ipaliliwanag ng mga bata ang kasabihang “Kalusugan ay makakamtan sa pagsunod sa paggamit ng gamot sa tamang paraan.”

Sagutin ang tanong sa “Medicine Organizer.”

Ano ang mangyayari kapag uminomka ng expired na gamot ?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

370

I. Maramihang Pagpili

Piliin ang letra ng tamang sagot. Isulat ang sagot sa iyong papel.1. Ano ang gagawin mo kapag expired na ang gamot?

A. Ilagay sa kahon.B. Ibenta sa kaibigan.C. Ibuhos sa inidoro.D. Itapon sa labas ng bintana.

2. Paano natin maiiwasan ang maling pag-inom ng inaakalang gamot?

A. Itapon lahat ng mga gamot sa basurahan.B. Hayaang nakakalat ang mga gamot sa sala.C. Tanggalin ang mga nakasulat sa pakete ng gamot.D. Ihiwalay ang mga gamot sa mga kemikal na panlinis ng

bahay o gamit.

3. Kanino ka dapat magpakonsulta kapag ikaw ay may sakit?A. Doktor C. NanayB. Midwife D. Nars

4. Ano ang dapat mong ipakita sa parmasya upang makabili ng gamot?

A. Sakit sa katawanB. Listahan ng NanayC. Pangalan ng gamotD. Preskripsiyon ng doktor

5. Saan ka dapat bumili ng gamot? A. ParmasyaB. PalengkeC. RestaurantD. Sari-sari store

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

371

6. Alin sa sumusunod ang hindi karaniwang nararanasan ng mga bata?

A. Ubo at siponB. Paglilinis ng sugatC. Pagkakaroon ng allergyD. Lagnat at pananakit ng kalamnan

7. Ano ang ipinaiinom kung masakit ang ulo?A. AnalgesicB. AntibioticC. AtihistamineD. Penicillin

8. Kanino dapat magpakonsulta kapag may karamdaman?A. DoktorB. NarsC. AlbularyoD. Kapitbahay

9. Para saan ginagamit ang mga gamot na Antihistamine?A. Tuyong uboB. Sakit sa ngipinC. Sakit sa kalamnanD. Pangangati ng kutis

10. Saan dapat bumili kung ang kailangan mo ay Antibiotic na gamot?

A. BotikaB. TindahanC. PalengkeD. Kapitbahay

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

372

II. Tama o MaliTukuyin kung Tama o Mali ang pangungusap. Kung Tama

isulat ang salitang TAMA at kung mali, isulat ang salitang MALI. Gawin ito sa inyong sagutang papel.

_______1. Binabasa nang mabuti ang direksiyon at tamang sukat bago inumin ang gamot.

_______2. Binibigay sa kapitbahay ang natirang gamot._______3. Umiinom si Jose ng antibiotics kapag sumasakit

ang ulo na hindi nagtanong sa isang responsableng nakatatanda.

_______4. Gumagamit ng kutsara sa pag-inom ng tabletang gamot._______5. Hindi na binasa ni Julia ang nakasulat sa pakete ng

gamot at uminom siya ng mas marami sa itinakdang gamot upang mabilis ang paggaling.

_______6. Gumagamit ng tamang panukat sa pag-inom ng gamot para di masobrahan ang dami.

_______7. Bumibili sa tindahan ng gamot para sa allergy na walang reseta ng doktor.

_______8. Iniinom ang analgesic kapag sumasakit ang ulo._______9. Ang tamang pag-inom ng gamot ay makaiiwas sa mas

malalang karamdaman.______10. Ang mag-anak na Reyes ay nagpapakonsulta lamang

sa mga ekspertong manggagamot.______11. Uminom ng gamot na naiwan ng kapatid mo noong isang

buwan.______12. Ang sobra o labis na pag-inom ng gamot ay

nagkapagdudulot ng ibang kondisyon o pagbabago sa utak.

______13. Uminom ng gamot ng kaibigan kapag sumakit ang ulo.______14. Bumili ng gamot kahit walang reseta.______15. Basahin at suriing mabuti ang nakasulat sa pakete ng

gamot (medicine label)

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

419

TALAAN NG MGA SALITAEdukasyong Pangkalusugan

YUNIT I

Advisory o warning statements – Nagsasaad ito ng mga babala tungkol sa mga ingredients ng pagkain o inumin na maaaring may allergens na nagdadala ng reaksyon sa katawan kung makakain

Amoebiasis – Ang sakit na ito ay dulot ng amoeba, isang protozoa na makukuha sa maruming tubig

Best Before Date – tumutukoy sa huling araw na ang pagkain o inuman ay nasa pinakasariwa at pinakamagandang kalidad nito

Calories – sukat ng enerhiyang maaaring makuha sa isang serving

Carbohydrates – uri ng carbohydrate na tumutulong sa pagpapanatiling malusog ang digestive system

Cholera – nakahahawang sakit na naipapasa sa pamamagitan ng kontaminadong dumi ng tao, pagkain, o tubig

Directions – nagbibigay ng impormasyon kung paano gamitin at itago ang pagkain upang mapanatili ang magandang kalidad nito. Karaniwan itong nakikita sa likod ng pakete.

Dysentery – isang sakit na may kasamang dugo dahil nagkakaroon ng sugat o pagmaga ang mga intestines ng isang tao

Expiration Date – tumutukoy sa petsa kung kailan hindi mo na maaaring kainin o inumin ang produkto

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

420

Fats – maaaring pagkuhanan ng enerhiya ng katawan

Food Poisoning – Ang sakit na ito ay maaaring makuha sa pagkaing nahaluan ng mga mapanganib at nakalalasong bagay tulad ng sabon, pangkulay, asido, panlinis ng bahay, o halaman

Food Safety Principles – naglalaman ng mga alituntunin upang mapanatiling malinis at ligtas ang pagkain

Foodbourne Diseases – sakit na nakukuha sa marumi at hindi lig-tas na pagkain at inumin

Hepatitis A – Ang sakit na ito ay ang pamamaga ng atay. Nakukuha ito mula sa isang virus na nakukuha sa kontaminadong pagkain o tubig

Lactose Intolerant – isang kundisyon sa katawan kung saan na-hihirapan ang katawang i-proseso ang lactose na karaniwang nasa mga produktong gatas

Malnutrisyon – ito’y pangkalahatang tawag sa kulang at sobra ang timbang

Nutrition facts – talaan kung saan nakasaad ang uri at sukat ng masustanyang makukuha sa pagkaing nasa loob ng pakete

Obesity – ito’y isang kalagayan ng pagsobra ng timbang

Polysaturated Fats – uri na kailangan ng ating katawan upang maging malusog

Saturated Fats – isang uri na makukuha sa mga karne, itlog, at gatas, na maaaring magdulot ng masamang epekto sa katawan kung mapararami

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

421

Serving per Container – ay bilang ng angkop na sukat sa loob ng isang pakete

Total fat – sukat ng sustansyang maaaring pagkuhanan ng enerhiya

Serving Size – tumutukoy sa tamang sukat na dapat kainin ng isang mamimili serving per container

Sodium – isang uri ng mineral na makukuha sa karne ng hayop, itlog, gatas, asin, at vetsin

Sugar – ay isang uri na nagbibigay na mabilis at panandaliang enerhiya sa katawan

Trans-fat – pinakamapanganib sa katawan kung kakainin. Magdudulot ito ng mga problema sa puso

Typhoid fever – Ang sakit na ito ay dulot ng salmonella, isang bakterya na makukuha sa kontaminadong pagkain o inumin

Unsaturated Fats – isang uri na makukuha sa mga gulay. Ito ay nagdudulot ng magandang epekto sa ating katawan.

YUNIT II

Bacteria – Maaliliit na organismong na nakikita lamang sa pamamagitan ng mikroskopyo

Bagong Tirahan (Host) – sinomang immune na o exposed at mahina ang resistensiya ay madaling kapitan ng sakit gaya ng mga bata at matatanda

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

422

Causative/Infectious Agents – anomang microorganism na nagiging sanhi ng sakit

Di-Nakahahawang Sakit – hindi naisasalin mula sa isang tao papunta sa ibang tao. Ito ay maaaring nakuha mula sa nakagawian at maling paraan ng pamumuhay (lifestyle)

Fungi – Matatagpuan sa iba’t ibang bahagi ng katawan mula ulo hanggang paa na mukhang halaman

Kapaligiran – isang elemento sa pagkalat ng mikrobyo na maaaring sumasama sa himpapawid at hangin kaya ito ay airborne, tubig (waterborne), at sekswal (pakikipagtalik). Ito ay maaaring tuwiran (direct) o di-tuwirang pakikipag-ugnayan (indirect contact)

Mode of Entry – daanan ng microorganism sa katawan ng tao. Maaaring ito ay sa pamamagitan ng pagkalanghap, sa balat o sugat at pakikipagtalik. Kung ikaw ay may sugat, maging mas maingat dahil maaaring sa sugat mo magdaan ang microorganism

Mode of Exit – mga labasan ng microorganism. Halimbawa sa bibig ng isang tao kung saan tumatalsik ang laway habang nagsasalita, humatsing o nagbabahing, o umuubo. Ang sipon, dumi, at dugo ay halimbawa din

Mode of Transmission – paraan ng pagsasalin o paglilipat ng tapagdala (causative agent) sa ibang tao sa pamamagitan ng droplets, airborne, foodborne, vectorborne, at bloodborne. Maaaring tuwiran (direct) o di-tuwirang (indirect) pakikipag-ugnayan gaya ng lamok, heringgilya, at paggamit ng personal na gamit

Nakahahawang sakit – naipapasa ng isang tao, hayop o bagay sa ibang tao

Parasitic Worms – Pinakamalaking uri ng microorganism na karaniwang nabubuhay sa lugar na matubig

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

423

Pathogens – mga mikrobyong nagdudulot ng sakit tulad ng virus, o parasite. Sa sobrang liit, ang mga ito ay makikita lamang sa pamamagitan ng mikroskopyo. May iba’t ibang hugis, sukat, at anyo ang mikrobyo

Reservoir or Source – ay lugar kung saan nananahan at nagpaparami ang mga causative agents. Ito ay maaaring tao, hayop, tubig, lupa, pagkain, tuwalya, pinggan, kutsara, tinidor at iba pa

Sakit – sanhi ng pagpasok ng mikrobyo sa katawan ng tao na sumisira sa resistensiya at naturalesa (immune system) nito. Hindi normal na kalagyan ng kalusugan ng isang tao. Ito ay maaaring sanhi ng hindi maayos na kondisyon ng mga selyula o parte ng katawan. Maari din itong sanhi din ng mga mikrobyong nagdudulot ng sakit

Susceptible host – sinomang tao ay maaring maging impekted ng pathogen o mikrobyo. Kung malusog ang isang tao, hindi siya madaling dapuan ng sakit. Samantala, madaling kapitan ng nakakahawang sakit ang isang taong mahina ang resistensya

Virus – mula sa salitang Latin na ang ibig sabihin ay toxin o lason. Pinakamaliit na uri ng microorganism na nakikita lamang sa pamamagitan ng mikroskopyo

YUNIT III

Adiksyon – nakakaapekto kaninuman. Ito ay nakakaapekto sa lahat ng mga tao anuman ang edad, mga etniko, mga relihiyon, mga hanapbuhay, at mga antas ng kinikita at edukasyon

Amphetamine – ginagamit para makontral ang ADHD at narcolepsy sa mga bata. May mga off-label na gamit din ito tulad ng pagpapababa ng timbang at para di makaranas ng pagkapagod o para mas mapabuti ang kanilang paggawa

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

424

Analgesic and anti-inflamatory – gamot para sa sakit ng ulo o kirot ng katawan at pamamaga

Antacid – iniinom para maiwasan na di matunawan at pangagasim ng sikmura

Antibiotic – madalas ibigay sa mga sumusunod na karamdaman: namamagang tonsils, ubo madilaw ang plema, impeksyon sa ihi (UTI), malaking pigsa o pamamaga ng gilagid

Antidiarrheals – gamot para sa pagtatae

Antihistamine – gamot para sa pangangati ng katawan o allergy

Antitrussive – gamot para maibsan at masugpo ang pag-ubo

Depressant – nagpapabagal sa paggana ng Central Nervous System. Halimbawa ay opium, barbiturates, heroin, morpine

Dextromethorpan – Ito ang aktibong sangkap ng mga gamot sa ubo at sipon. Ang epekto ng sobrang dosis na pag-inom nito ay nakakapagdulot ng pagkahilo, pagsususuka at pagkakaroon ng malabong paningin.

Drugs – anumang sustansiya maliban sa pagkain o tubig na maaaring inumin o ipainom, kainin o upang baguhin, panatilihin, o kontrolin ang pisikal, mental, at emosyonal na kalagayan ng taong uminom nito.

Laxatives – iniinom para maiwasan ang tibi.

Mefenamic acid – isang uri ng analgesic para sa matinding kirot ng katawan,inumin ang mefenamic acid pagkatapos kumain para hindi humapdi ang tiyan. Umiwas lang sa matagalang pag-inom nito (lampas sa ilang linggo) dahil puwede itong makaapekto sa ating bato

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

425

Over-the-counter (OTC) Medicine – gamot na nabibili nang hindi na nangangailangan ng reseta ng doktor

Pakete o label ng gamot – nagsasaad din kung dapat kumain bago inumin ang gamot o inumin ang gamot na walang laman ang tiyan

Prescription Medicine – gamot na inereresta ng doktor. Nakakabili lamang ng gamitong gamot sa botika kapag may reseta

Reseta – isang dokumentong bahagi ng pangangalagang pangkalusugan. Dito isinusulat ng isang doktor o iba pang mga kawaning medikal na binigyan ng kapangyarihan ng batas ang mga instruksyon para sa kanilang mga pasyente

Self-medication – pagbibigay ng lunas sa sarili nang hindi kumukonsulta sa doktor ng ilang indibidwal na dumaranas ng karamdaman o kondisyong pangkalusugan ay maaaring lalo pang makasama sa kalusugan, lalo na kung mali ang gamot na ginamit

o

mali ang paggamit ng isang indibidwal sa gamot

Stimulants – nagpapabilis sa paggana ng Central Nervous System. Halimbawa nito ay caffeine, cocaine, nicotine, dopamine, at amphetamine

Vitamins and minerals – nagbibigay ng karagdagang nutrisyon sa katawan

YUNIT IV

Alituntunin – gabay

Alternatibo – kahalili

Baha – pagtaas ng tubig

Disaster – sakuna o kapahamakan

Earthquake drill – isinasagawa upang sanayin ang mga tao sa paaralan, tanggapan o kumunidad sa mga gawaing-pangkaligtasan sa panahon ng lindol.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

426

Emergency – kagipitan o biglang pangangailangan

Emergency Exit – lagusan o pintong palabas ng gusali o bahay na ginagamit sa oras ng kagipitan

Emergency Kit – koleksyon ng mga inihandang gamit bilang pa ghahanda sa oras ng kagipitan

Emergency protocol – ito ay alituntunin o mga gabay na dapat sundin sa panahon ng kagipitan o kalamidad

Emergency Response Team (ERT) – grupong binuo na naatasang tumulong sa oras ng kagipitan

Evacuation protocol – ito ay alituntunin o mga gabay na dapat sundin sa panahon na na nasa evacuation center

Evacuation Center – ligtas na lugar na nililipatan sa oras ng kagipitan o sakuna

Eye Wall – paligid na lapad ng bagyo

Eye of the typhoon – mata ng bagyo, gitna ng bagyo

First Aid Kit – koleksyon ng mga gamit at gamot para sa paunang-lunasFlood drill – isinasagawa upang sanayin ang mga tao sa paaralan, tanggapan o kumunidad sa mga gawaing-pankaligtasan sa panahon ng baha

Imbak – tago o ipon

Landslide – pagguho ng lupa

Lindol – ito ay pagyanig ng lupa na maaring dulot ng pagsabog ng bulkan (volcanic earthquake) o paggalaw ng tectonic plates sa ilalim ng lupa o earth’s crust.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

427

NDRRMC – National Disaster Risk Reduction and Management Council – ahensya ng pamahalaan na may pangunahing tungkulin na maghanda sa, at tumugon sa anumang kagipitan kagaya ng lindol bagyo, at mga kalamidad na gawa ng tao.

Philippine Institute of Volcanology ang Seismology (PHILVOLCS) – ahensya ng pamahalaan na nakatutok at nagbibigay alam tungkol sa kilos at kalagayan ng mga bulkan lindol, at tsunami

Pinsala – di magandang naidulot ng sakuna o kalamidad

Storm surge – daluyong ng dagat

Tangkilikin – gamitin

Topograpiya – pisikal na anyo ng lupa

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

Edukasyong Pangkatawan at Pangkalusugan – Ikaapat na BaitangKagamitan ng Mag-aaralUnang Edisyon 2015

Mga Bumuo ng Kagamitan ng Mag-aaralEdukasyong Pangkatawan

Punong Tagapamahala: Jenny Jalandoni Bendal Konsultant: Salve A. Favila, PhD Mga Tagasuri ng Nilalaman:Lordinio A.Vergara, Jo-ann G.Grecia, at Rachelle U. Peneyra Mga Manunulat:Grace M. Forniz , Ruby TN Jimeno , Sonny F. Menese Jr., Teresita T. Evangelista, Genia V.Santos PhD, Julia B. Sabas, Rhodora B.Peña, at Amphy B. Ampong Mga Tagasuri ng Wika: Norbert C. Lartec, PhD, Jane K. Lartec, PhD, at Crisencia G. Saludez Mga Gumuhit ng Larawan: Gerardo G. Lacdao, Joselito P. Loresto, Niles S. Arguelles, Elvin Neal B. Bersamira, at Jason O. Villena Mga Naglayout: Mark Anthony E. Jalandoni at Mickey C. Acorda

Edukasyong Pangkalusugan Punong Tagapamahala: Marilou E Marta R. Benisano, M.A.P.A. Konsultant: Evelina M. Vicencio, PhD Mga Tagasuri ng Nilalaman: Rhodora Formento, at Cristina Sagum Mga Manunulat: Mila C. Taño, Maria Teresita Garcia-Aguilar, Juvy B. Nitura EdD Marie Fe B. Estilloso, Mark Kenneth Camiling, Minerva David, Aidena Nuesca, Reyette Paunan, Jennifer Quinto, at Giselle Ramos

Tagasuri ng Wika: Michael De la Cerna Mga Gumuhit ng Larawan: Roland Allan Nalazon at Sharlyn Sanclaria Mga Naglayout: Ester E. Daso, Jerby S. Mariano, at Mickey C. Acorda

Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat (DepEd-IMCS)Office Address: 5th Floor Mabini Building, DepEd Complex Meralco Avenue, Pasig City Philippines 1600Telefax: (02) 634-1054, 634-1072E-mail Address: imcsetd@yahoo.com

Inilimbag sa Pilipinas ng ___________________________________

Isinasaad ng Batas Republika 8293, seksiyon 176 na “Hindi maaaring magkaroon ng karapatang-ari (sipi) sa anumang akda ang Pamahalaan ng Pilipinas. Gayunman, kailangan muna ang pahintulot ng ahensiya o tanggapan ng pamahalaan na naghanda ng akda kung ito’y pagkakakitaan. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang pagtakda ng kaukulang bayad.”

Ang mga akda (kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, ngalan ng produkto o brand names, tatak o trademarks, palabas sa telebisyon, pelikula, atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagtibay ng isang kasunduan ng Kagawaran ng Edukasyon at Filipinas Copyright Licensing Society (FILCOLS), Inc. na ang FILCOLS ang kakatawan sa paghiling ng kaukulang pahintulot sa nagmamay-ari ng mga akdang hiniram at ginamit dito. Pinagsumikapang matunton upang makuha ang pahintulot sa paggamit ng materyales. Hindi inaangkin ng mga tagapaglathala at mga may-akda ang karapatang-aring iyon.

Tanging mga institusyon at kompanyang nakipagkontrata sa FILCOLS at yaong nakasaad lamang sa kasunduan, ang maaaring kumopya mula dito sa Kagamitan ng Mag-aaral. Ang hindi nakipagkontrata sa FILCOLS ay dapat, kung ninanais makakopya, makipag-ugnay nang tuwiran sa mga tagapaglathala at sa mga may-akda.

MaaaringtumawagsaFILCOLSsateleponoblg.(02)439-2204omag-emailsafilcols@gmail.com ang mga may-akda at tagapaglathala.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

iii

Pambungad

Edukasyong Pangkatawan

Ang Kagamitan ng Mag-aaral na ito ng Ikaapat na Baitang ng Edukasyong Pangkatawan ay nilalaan para sa inyong mga mag-aaral upang mapag aralan ang asignaturang ito. Ang Kagamitan ng Mag-aaral na ito ay pinauunlad upang makatulong sa pagsasakatuparan ng kurikulum ng Ikaapat na Baitang at makapaglaan ng sapat na competencies sa pag-aaral ng asignaturang ito. Sa pamamagitan ng kagamitang ito ay tiyak na magiging panatag sa pagtugon ng mga ninanais na pamantayan o standards na siyang nakasaad sa kurikulum.

Edukasyong Pangkalusugan

Magandang Buhay mga Bata!

Ang aklat na ito ay naglalayong makapag-ambag ng mahahalagang kaala-man, kasanayan sa asignaturang Edukasyong Pangkalusugan para sa ikaapat na baitang, batay sa kasalukuyang balangkas ng kurikulum ng Kagawaran ng Edukasyon na nakapaloob sa kompetensiya ng K to 12 Health Curriculum Guide ng K to 12 Enhanced Basic Education Program.

Kumakatawan sa unang yunit ang wastong nutrisyon na kailangan para sa maayos na paglaki at pag-unlad. Ang pagkain ay isa sa pangunahing pinagkukunan ng sustansiya para sa katawan. Ang wasto, balanse, at ligtas na pagkain ay nakatutulong upang matiyak ang wastong nutrisyon para sa ating kalusugan at matiyak ang tamang sustansiya, sukat, at kaligtasan ng pagkain. Mauunawaan din dito ang kahalagahan ng pagsuri at pagpapanatiling malinis at ligtas ang pagkain upang maiwasan ang sakit na dala ng marumi at hindi ligtas na pagkain.

Saklaw ng ikalawang yunit ang iba’t ibang uri ng mga karaniwang sakit, kung paano ito maiiwasan at isagawa ang mga gawaing pangkalusugan laban sa mga sakit.

Binigyang-diin sa ikatlong yunit ang kahalagahan ng wastong paggamit ng gamot upang hindi malagay sa panganib ang ating kalusugan.

Sa ikaapat na yunit matututunan ang mga gawain sa oras ng kalamidad at sakuna tulad ng lindol, bagyo, pagputok ng bulkan, at sunog na maaaring magdulot ng malaking pinsala sa mga ari-arian at maging sa buhay ng tao.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

viii

YUNIT IV

Aralin 1 Mga Uri ng Kalamidad sa Aking Komunidad............................................380

Aralin 2 Sa Panahon ng Kalamidad, Sakuna at Kagipitan..........................................................385

Aralin 3 Mas Ligtas Kung Laging Handa...........................401

Aralin 4 Piliin ang Tama Umiwas sa Masama!..................407

Talaan ng mga Salita..............................................................417

TALAAN NG MGA NILALAMAN

Edukasyong Pangkalusugan

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

225

Edukasyong Pangkalusugan

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

373

YUNIT IVEDUKASYONG PANGKALUSUGAN

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

374

YUNIT IV

SAKUNA AT KALAMIDAD, ATING PAGHANDAAN,BUHAY AY MAHALAGA, ATING PAG-INGATAN

Pamantayang Pangnilalaman Pamantayang Pagganap

Nauunawaan ng mga mag-aaral ang mga gawaing pangkaligtasan at pangunang lunas sa oras ng kalamidad, sakuna, at kagipitan o mga hindi inaasahang pangyayari (emergency).

Inaasahang maisagawa ng mga mag-aaral ang mga wastong paraan sa batayang pangkaligtasan at pagbibigay ng pangunang lunas sa oras ng kalamidad, sakuna, at kagipitan o mga hindi inaasahang pangyayari (emergency).

Batayang Kasanayan

a. Natutukoy ang iba’t ibang uri ng kalamidad, sakuna, at kagipitan o mga hindi inaasahang pangyayari (emergency).

b. Nakapagpapakita ng mga angkop na tugon bago, tuwing at pagkatapos ng isang kalamidad, sakuna, at oras ng kagipitan.

c. Naiuugnay ang paghahanda at angkop na tugon sa oras ng kagipitan sa pagsasalba at pagpapanatili ng buhay.

d. Naisasalarawan ang angkop na batayang pangkaligtasan sa panahon o sitwasyon na maaaring magdulot ng kapahamakan sa buhay ng tao.

e. Naisasalarawan ang maaaring idulot na kapahamakan na bunga ng mapanganib na gawi at kilos tulad ng paggamit ng paputok, armas, at pag-inom ng alak.f. Natatangkilik ang paggamit ng alternatibong pamamaraan

sa pagdiriwang ng iba’t ibang okasyon tulad ng Bagong Taon, pista, at iba pang espesyal na okasyon.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

375

I. Tama o Mali Isulat sa sagutang papel ang tsek (P) kung ang GAWAIN ay Tama at ekis (X) naman kung Mali.

1. Masayang naligo ang mga bata sa tubig-baha.2. Nakinig si Fe sa radyo upang malaman kung walang pasok dahil

sa bagyo.3. Hindi pinansin ni Mang Alfonso ang mga natumbang puno at

sirang linya sa kanilang lugar.4. Inilayo ni Dan sa kurtina ang kandilang may sindi. 5. Ipinaskil ni Inay ang numero ng teleponong dapat tawagan sa

oras ng sakuna.6. Lasing na nagmaneho ang tsuper.7. Sumali si Erica sa earthquake drill ng paaralan.8. Gumamit si Michael ng kawayang kanyon noong Bagong Taon.9. Nanonood ng pailaw sa plasa sina Helen at Julia tuwing pista.10. Pinagsama-sama ni Repot ang mga basura at itinapon lahat sa

ilog.

II. Maramihang Pagpili

Basahing mabuti ang mga tanong at piliin ang tamang sagot. Gumamit ng malaking letra lamang.

____11. Anong ahensiya ang nag-aaral ng panahon at nagbibigay ng signal upang malaman ang lakas at bugso ng hangin dala ng bagyo?

A. DOHB. DILGC. POSTD. PAGASA

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

376

____12. Kapag ang bagyo ay may lakas at bugso ng hangin na umabot sa 61-100 kph, nasa anong Signal Bilang angbagyo?

A. 1B. 2C. 3D. 4

____13. Anong ahensiya ang nagtatakda kung gaano kalakas ang lindol ?

A. DILGB. MMDAC. PAGASA D. PHILVOCS

____14. Alin ang nagdadala ng malakas na buhos ng ulan at may bugso ng hangin?

A. Lindol B. Bagyo C. Tsunami D. Storm Surge

____15. Sina Mang Raul ay nakatira malapit sa Bulkang Mayon. Ano ang dapat niyang gawin?

A. Mamasyal sa paligidB. Gumawa ng malaking bahayC. Makipag-usap sa kapitbahayD. Alamin ang ligtas na lugar para sa paglikas

____16. Alin ang mapanganib na pagyanig ng lupa na maaaring dahilan ng pagbagsak ng malalaking gusali?

A. BahaB. BagyoC. Lindol D. Sunog

____17. Alin ang isinagawa sa paaralan o gusali upang maiwasan ang anumang sakuna kung may lindol?

A. Fun runB. Athletic meetC. Earthquake drillD. Nutrition program

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

377

____18. Ano ang maaaring gamitin upang mailigtas ang ating buhay sa pagbaha?

A. KartonB. PayongC.Malaking bagD.Malaking galon

____19. May naaamoy kang tagas ng gasul sa bahay. Ano ang nararapat mong gawin?

A. sindihan ang kalanB. isara ang mga bintanaC.isawalang bahala lamangD.buksan ang bintana at pinto

____20. May nag-aaway na mga lasing na may mga armas o patalim. Ano ang iyong gagawin?

A. Awatin silaB. Kunan ng litratoC.Lumayo sa kanilaD.Tawagin ang kapitbahay

____21. Aksidenteng naputukan ng labentador ang kamay ng iyong kalaro. Anong paunang lunas na dapat mong gagawin?

A. Balutin B. Hugasan C. Magtago D. Sumigaw

____22. Biglang nawalan ng koryente sa bahay at nagsindi ka ng kandila. Saan mo dapat ilagay ito?

A. Maliit na lataB. Kabinet ng aklat C. Malapit sa kurtinaD. Malambot na upuan

____23. Ang bagyo ay nasa Signal No.1, anong antas ng mag-aaral ang otomatikong walang pasok sa paaralan?A. PreschoolB. KolehiyoC. Mataas na paaralanD. Mababang paaralan

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

378

____24. Lumilindol sa inyong lugar. Anong ahensiya ng pamahalaan ang mabilis na tutugon upang matulungan iligtas ang mga biktima?A. PulisB. BarangayC.NDRRMC D. Barangay Tanod

____25. Nasa loob ka ng bahay at naabutan ka ng lindol. Ano ang iyong gagawin?A. Tawagin ang nanayB. Sumigaw at umiyak C. Tumalon sa bintanaD. Sumilong sa matatag na gamit

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

379

Ang mga natural na kalamidad at sakuna tulad ng lindol, bagyo, at pagputok ng bulkan ay maaaring magdulot ng malaking pinsala sa mga ari-arian at maging sa buhay ng tao. Upang maiwasan ang hindi mabuting epekto at bunga nito, tayo ay dapat maging handa sa lahat ng oras. Kinakailangang matutuhan natin ang iba’t ibang paraan ng angkop na pagtugon sa oras ng kagipitan. Ang pagsunod sa mga alituntunin at batayang pangkaligtasan ay pagtitiyak sa pagpapanatili at pangangalaga sa buhay at ari-arian.

Sa mga nakalipas na taon, maraming ari-arian at buhay ang nasalanta at nawala dahil sa walang kahandaan sa sakuna at kalamidad. Nararapat na ito ay hindi na maulit pa sa pamamagitan ng pag-aaral ukol sa paghahanda sa mga inaasahan at di inaasahang sakuna at kalamidad na makapagdudulot ng pinsala sa ating buhay at ari-arian.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

380

Mga Uri ng Kalamidadsa Aking Komunidad

Anong mga salita ang iyong maiuugnay sa larawan?

Ibahagi ito sa klase. Ano-ano ang inyong natutuhan batay sa paglalahad ng inyong mga kamag-aral?

Magkakatulad ba ang inyong mga naiisip na salita/kaisipan? Bakit ninyo naisip ang mga salitang ito? Paano kaya maging ligtas sa panahon ng kalamidad? Ano-ano ang mga uri ng kalamidad ayon sa inyong paglalahad?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

381

Alamin Natin ‘to

Pangkatang Gawain. Bumuo ng tatlong pangkat. Pag-usapan ang uri ng kalamidad na ibibigay ng inyong guro sa bawat grupo (bagyo at baha, lindol, pagputok ng bulkan).

Gumuhit ng kahon sa inyong kuwaderno at isulat ang epekto ng kalamidad sa loob nito. Ibahagi sa klase ang inyong ginawa.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

382

Ang sakuna ay tumutukoy sa isang malaking kapinsalaan o kalamidad. Ito ay aksidente o mga hindi sadyang pangyayari tulad ng bagyo, lindol, at iba pa. Ang maagap na naghahanda ay nalalayo sa sakuna.Upang maiwasan ang mga sakuna na dulot ng natural na kalamidad, makinig o alamin lagi ang mga pahayag, babala, at alerto. Maaaring malaman ang pinakabagong impormasyon ukol sa sama ng panahon sa radyo, telebisyon o internet. Laging ipinahahayag sa telebisyon o radyo ang pagdating o paglapit ng isang bagyo, pagputok ng bulkan, lindol, baha at malakas na hangin.

Matuto Tayo

Panuto: Mula sa pagbabahagi ng bawat pangkat, sagutin ang sumusunod na tanong. Isulat sa kuwaderno ang inyong sagot .

1. Ano-ano ang iba’t ibang uri ng kalamidad?__________________________________________________

__________________________________________________

2. Ano-ano ang mga maaaring maging epekto ng kalamidad sa ating buhay?__________________________________________________

__________________________________________________

3. Anong mga kalamidad ang madalas maranasan sa inyong komunidad?__________________________________________________

__________________________________________________

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

383

Kaya Mo Yan

A. Pagpupuno: Tukuyin ang uri ng kalamidad ayon sa pagsalalarawan. Buuin ang salita sa pamamagitan ng pagsulat sa patlang ng mga nawawalang titik.

1. May dalang malakas na hangin at ulan __ A__ __O2. Pagguho ng lupa LA__ __S__I__ __3. Bunga ng walang tigil o lakas ng pag-ulan B__ __ A4. Pagyanig ng lupa __I__D__ __5. Pagsabog o pagbuga ng usok __ A__PU__ __K

N __ B__ __K__ N

B. Gumuhit ng kahon sa inyong papel. Ilista at ilarawan ang iba pang halimbawa ng kalamidad

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

384

Panuto: Kompletuhin ang sumusunod na pangungusap sa inyong kuwaderno.

Sa mga uri ng kalamidad at mga sakunang maaaring idulot nito, ano ang inyong pinakakinatatakutan? Bakit? Ano ang kaya mong gawin upang maiwasan o mabawasan ang masamang dulot nito?

1. Ang hindi ko makakalimutan na kalamidad ay __________________________________________________

__________________________________________________

2. Ang pinakakinatatakutan kong kalamidad na aking naranasan ay _______________________________________________

3. Upang mapaghandaan ang mga kalamidad, ako ay ____________________________________________________________________________________________________

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

385

Sa Panahon ng Kalamidad, Sakuna at Kagipitan

A. Bag Ko ‘To Sa mga kalamidad na tinukoy sa klase, pag-isipan ang mga dapat ilagay sa emergency kit sa ibaba. Iguhit ang mga ito sa papel at pagkatapos ay sagutin ang mga sumusunod na tanong.

B. Ako’y Laging Handa Sagutin ang mga sumusunod na tanong. Isulat ang mga sagot sa papel. Ano-ano ang mga bagay na makikita sa inyong emergency kit?_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

386

Bakit kinakailangang ihanda ang mga bagay na ito?______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

C. Mayroon Akong Ganito Bumuo ng tatlong pangkat A, B, at C. Tingnan ang mga larawan. Gumamit ng manila paper.

Iguhit ng pangkat A ang mga bagay na maaaring ilagay sa emergency kit. Iguhit ang mga ito sa loob ng lobo.

Iguhit ng pangkat B ang mga bagay na hindi dapat ilagay sa emergency kit. Iguhit ang mga ito sa loob ng lobo.

Iguhit ng pangkat C ang iba pang mga bagay na hindi nakikita sa larawan na maaaring ilagay sa emergency kit. Iguhit ang mga ito sa loob ng lobo.

Ibahagi ang nagawa sa klase.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

387

Ang Survival Kit ay naglalaman ng mga pangunahing kailangan sa oras ng sakuna gaya ng flashlight, radyo, reserbang baterya, pagkain, tubig, at kumot. Naglalaman din ito ng mga gamot.

Narito ang pamamaraan / bagay na dapat ilagay sa emergency bag:

Pagkain (di nasisira kaagad) – Ilagay ang pagkain sa loob ng isang “zip-lock” plastic bag at huwag umasa lamang sa orihinal na pakete. Maaari itong mabutas at kumalat sa loob ng bag. Maaaring sumabog din ang pop-up easy open cans kaya nararapat na suriing palagi. Magdala rin ng insulated bags. Magdala ng protein at granola bars, trail mix, dried fruits, crackers at cereals. Iwasang magdala ng tsokolate na madaling matunaw o lumambot.

Tubing-inumin – Mas madaling bitbitin, mas maganda. Gumamit ng military type canteen, sport water bottles o water bladder. Apat na galon ng tubig ang pangkaraniwang kailangan ng isang tao upang mabuhay sa loob ng tatlong araw.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

388

Kumot at damit – Magdala ng komportableng damit at undergarment na madaling iimpake at hindi masyadong kumakain ng lugar sa loob ng bag. Magdala ng portable sleeping bags, kumot, at blankets.

Personal supplies at gamot – Magdala ng first aid kit, mga gamot (ibuprofen, antihistamines, pain reliever), toiletries, at suplay sa paglilinis. Huwag magdala ng sabon na may pabango dahil makasisira ito sa pagkain.

Tools – Magdala ng Swiss knife, lapis, at papel, gamit sa pagkain, tubig at duct tape.

Gatong at Ilaw – Dapat magdala rin ng emergency lamps, flashlight, baterya, flares kung mayroon, lighter o waterproof na posporo.

Dokumento at pera – Dalhin ang lahat ng legal na dokumento tulad ng birth/marriage certificates, passport, credit cards, at insurance na maaaring itabi sa isang lugar na madaling mabitbit at mahanap. Ilagay ang mga ito sa loob ng isang water proof na lalagyan. Magdala ng kaunting halaga o tseke. Ilagay ang lahat nang ito sa waterproof container.

Palaging tingnan ang emergency bag tuwing anim na buwan upang matiyak na sariwa pa ang pagkain, tubig at gamot at hindi pa na-expired, tingnan kung maayos at kasya pa ang damit, up to date ang dokumento at credit cards, sapat ang baterya, at kung gumagana pa ang mga gadgets. Magbalot din ng mga damit at pagkain para sa bata na kaya niyang bitbitin.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

389

D. Tara Tulong-Tulong Tayo

Tingnan ang nasa larawan. Ano ang inyong masasabi tungkol dito? Paano sila makatutulong sa panahon ng kalamidad? Isulat sa loob ng bilog ang inyong mga sagot.

Alam Mo Ba?

Ang Emergency Response Team ay isang grupo o samahan na dumaan sa pagsasanay upang magkaroon ng sapat na kakayahan upang mabilis na tumugon sa panahon ng kalamidad. Ang National Disaster Risk Reduction and Management Council (NDRRMC) ay ahensiya ng pamahalaan na ang pangunahing tungkulin ay tumulong sa panahon ng kalamidad.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

390

Bumubuo sa National Disaster Risk Reduction Management Council (NDRRMC):

Mga May Mandatong Tungkulin sa Disaster Risk Reduction Management (DRRM)

Pambansang Pamahalaan Iba’t ibang ahensiya ng pambansang pamahalaan ang may tungkulin sa DRRM. Dahil sa DRRM Act Sec. 5, dumami ang mga ahensiyang kalahok sa National DRRM Council (NDRRMC).

Pamahalaang Lokal Kinikilala na ang pamahalaang lokal ang unang tumutugon sa bawat disaster. Nangunguna sila sa pamamagitan ng Local DRRM Council (LDRRMC) sa paghahanda para sa mga panganib, pagtugon sa mga nasalanta, at pagbabangon mula sa epekto ng mga disaster (Sec. 15).

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

391

Civil society, ang pribadong sektor at mga volunteer Epektibong maipatutupad ang batas sa pamamagitan ng pakikilahok ng civil society organizations, pribadong sektor at mga indibiduwal na boluntaryo (Sec. 2.d; Sec. 5.hh & ii; Sec. 11.a.17 & 18; Sec. 12.d; Sec. 13).Pinalalakas at dinaragdagan ng mga ito ang kakayahan at puwersa ng pamahalaan. Halimbawa ng mga civil society organizations ay ang mga kooperatiba, samahan, at asosasyon sa mga komunidad, mga non-government organizations, at mga grupo sa simbahan at sa paaralan (Sec. 3.c).

Komunidad Kinikilala ang kakayahan ng mga bulnerableng pamayanan bilang tagapagpadaloy ng pagbabago at kaunlaran at hindi lang biktima ng mga disaster. Ang pagpapalakas ng kanilang kapasidad ang pinakaepektibong pamamaraan sa pagbawas ng epekto ng mga disaster (Sec. 2.d).http://wvdrr.files.wordpress.com/2014/05/ra-10121-primer-filipino_final.pdf

Maging Alerto Tayo!

Sa bawat uri ng kalamidad, ang sakuna ay maiiwasan kung tayo ay laging handa. Ano-ano ang ating kailangang gawin BAGO , HABANG, at PAGKATAPOS ng isang kalamidad?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

392

SA PANAHON NG BAGYO

BAGO dumating ang bagyo

• Manood ng balita sa telebisyon o makinig sa radyo ukol sa lagay ng panahon.

• Isaayos at itabi sa ligtas na lugar ang mga importanteng bagay at mahalagang papeles.

• Mag-imbak ng sapat na dami ng tubig at pagkain.

• Siguraduhing kumpleto ang emergency supplies katulad na baterya ng radyo, flashlights, at first aid kit.

• Itsek ang bubong ng bahay at ang mga puno sa bakuran na posibleng bumagsak dahil sa malakas na hangin.

HABANG may bagyo Signal No.1• Makinig sa balita sa radyo o TV ukol sa bagyo.• Walang pasok ang pre-school sa paaralan. • Magdala ng payong, kapote, at bota kung lalabas.

Signal No. 2• Makinig sa balita sa radyo o TV ukol sa bagyo.• Walang pasok sa elementarya at sekondarya.• Manatili sa loob ng bahay kung kinakailangan.• Iwasang magbiyahe maging sa daan, dagat, at himpapawid.• Maging handa sa posibleng pagbaha.• Maghanda kung sakaling kinakailangang lumikas sa mataas at mas ligtas na lugar.

Ang Philippine Atmospheric Geophysical Astronomical Services Ad-ministration o PAGASA ay ahensiyang nangangasiwa sa pagbigay ng signal upang malaman ang lakas o bugso ng hangin na dulot ng bagyo. Itinatag ito upang magbigay ng mga babala tungkol sa baha at mga bagyo, pam-publikong taya ng panahon, meteorolohiya, astronomikal at iba pang impormasyon at serbisyo na ang layunin ay ang mapangalagaan ang buhay at ari-arian para su-portahan ang paglago at patuloy na pagbabago sa ekonomiya ng bansa. Binuo ang pangasiwaan noong Disyembre 8, 1972 sa ilalim ng Atas ng Pangulo Blg. 78 (Presi-dential Decree No. 78) na nagsaayos ng Kawanihan ng Panahon (Weather Bureau) upang maging PAGASA. Signal Bugso ng hanginSignal No. 1 30-60 kphSignal No. 2 61-100kphSignal No. 3 101-185Signal No.4 186 pataas

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

393

HABANG may bagyo Signal No.1• Makinig sa balita sa radyo o TV ukol sa bagyo.• Walang pasok ang pre-school sa paaralan. • Magdala ng payong, kapote, at bota kung lalabas.

Signal No. 2• Makinig sa balita sa radyo o TV ukol sa bagyo.• Walang pasok sa elementarya at sekondarya.• Manatili sa loob ng bahay kung kinakailangan.• Iwasang magbiyahe maging sa daan, dagat, at himpapawid.• Maging handa sa posibleng pagbaha.• Maghanda kung sakaling kinakailangang lumikas sa mataas at mas ligtas na lugar.

Ang Philippine Atmospheric Geophysical Astronomical Services Ad-ministration o PAGASA ay ahensiyang nangangasiwa sa pagbigay ng signal upang malaman ang lakas o bugso ng hangin na dulot ng bagyo. Itinatag ito upang magbigay ng mga babala tungkol sa baha at mga bagyo, pam-publikong taya ng panahon, meteorolohiya, astronomikal at iba pang impormasyon at serbisyo na ang layunin ay ang mapangalagaan ang buhay at ari-arian para su-portahan ang paglago at patuloy na pagbabago sa ekonomiya ng bansa. Binuo ang pangasiwaan noong Disyembre 8, 1972 sa ilalim ng Atas ng Pangulo Blg. 78 (Presi-dential Decree No. 78) na nagsaayos ng Kawanihan ng Panahon (Weather Bureau) upang maging PAGASA. Signal Bugso ng hanginSignal No. 1 30-60 kphSignal No. 2 61-100kphSignal No. 3 101-185Signal No.4 186 pataas

Ang Philippine Atmospheric Geophysical Astronomical Services Administration o PAGASA ay ahensiyang nangangasiwa sa pagbigay ng signal upang malaman ang lakas o bugso ng hangin na dulot ng bagyo. Itinatag ito upang magbigay ng mga babala tungkol sa baha at mga bagyo, pampublikong taya ng panahon, meteorolohiya, astronomikal at iba pang impormasyon at serbisyo na ang layunin ay ang mapangalagaan ang buhay at ari-arian para suportahan ang paglago at patuloy na pagbabago sa ekonomiya ng bansa. Binuo ang pangasiwaan noong Disyembre 8, 1972 sa ilalim ng Atas ng Pangulo Blg. 78 (Presidential Decree No. 78) na nagsaayos ng Kawanihan ng Panahon (Weather Bureau) upang maging PAGASA.

Signal Bugso ng hanginSignal No. 1 30-60kphSignal No. 2 61-100kphSignal No. 3 101-185kphSignal No. 4 186 pataas

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

394

Signal No. 3• Walang klase sa lahat ng antas ng paaralan maging sa opisina• Manatili sa loob ng bahay o sa lugar na mas ligtas.• Kung nakatira sa mababang lugar, lumikas sa mas mataas at

mas ligtas na lugar. • Iwasan ang pagpunta sa anumang uri ng anyong tubig.

Signal No. 4• Ipagpaliban ang ano mang gawain at manatili sa loob ng bahay.• Lumikas sa mas mataas na lugar sa posibleng pagbaha o

landslide.• Patibayin ang mga bahagi ng bahay na maaaring maapektuhan.• Umantabay sa mga ulat sa mass media.• Putulan ang mga sanga na malapit sa bahay.• Siguraduhing walang nakaharang sa kalsada para sa pagdaan

ng emergency vehicles. Maghanda ng emergency kit.• Kapag bumaha patayin ang main switch.• Huwag lumusong sa baha kung hindi kinakailangan. Huwag

gumamit ng gas o kasangkapang nalubog sa baha.

PAGKATAPOS ng bagyo• Kumpunihin ang mga naiwang sira o pinsala sa bahay at bakuran

kung mayroon.• Iwasang magtampisaw sa tubig baha upang makaiwas sa sakit.• Ipagbigay-alam sa kinauukulan ang anomang pinsala sa linya ng

koryente, tubig, at telepono.• Kung nasa evacuation site, maghintay ng hudyat kung kailan

ligtas nang bumalik sa inyong bahay.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

395

LINDOL

Ang lindol ay sanhi ng isang mabilis na paglabas ng enerhiyang seismiko. Madalas, ang mga lindol ay sanhi ng paggalaw ng fault sa ibabaw na bahagi ng mundo (crust). Ang enerhiyang lumalabas ay sumasanga sa lahat ng direksiyon mula sa kaniyang pinanggalingan, sa anyo ng mga seismikong alon. Ang anyo ng mga seismikong alon ay maihahalintulad sa anyo ng payapang tubig na hinulugan ng isang bato. Kahit na ang enerhiya ay mabilis na nababawasan habang ito ay papalayo sa pokus, may mga sensitibong kagamitan na nakatalaga sa iba’t ibang panig ng mundo para itala ang mga pangyayaring may kinalaman sa pagyanig ng lupa.

BAGO ang lindol• Alamin kung may emergency plan ang opisina, paaralan o ang

iyong pinagtatrabahuhan.• Maghanda ng emergency supplies tulad ng sa paghahanda sa

bagyo.• Alamin kung nasaan ang electric fuse box sa bahay. Kinakailangan

itong maisara sa pagsapit ng lindol upang maiwasan ang sunog.• Iwasang maglagay ng mga bagay na maaaring mahulog at

magdulot ng malaking panganib.• Magsagawa ng earthquake drill sa paaralan, bahay o komunidad.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

396

HABANG may lindol• Manatiling kalmado. Maging alerto kung saanman abutan nito.• Kung nasa loob ng isang gusali, tumayo sa isang pader malapit sa

sentro ng gusali. Maghanap ng matatag na maaaring pagsilungan habang lumilindol.

• Kung nasa loob ng sasakyan, ihinto ang sasakyan at hintaying matapos ang pagyanig.

• Kung nasa labas, ilayo ang sarili sa anumang maaaring mahulog na bagay at mabuwal na puno o poste.

• duck, cover, hold

PAGKATAPOS ng lindol• Suriin ang sarili kung may natamong anomang sugat. • Suriin ang linya ng tubig, koryente, at gasul sa anumang

pagtagas. Kung may pagtagas sa mga ito, lalo na ang gasul, buksan ang bintana at lumikas sa ligtas na lugar. Ipagbigay alam sa kinauukulan ang pangyayari.

• Makinig ng balita sa radyo at TV. • Umiwas sa mga gusaling nasalanta ng lindol.

PAGPUTOK NG BULKAN

Maaaring ang pagputok ng bulkan ay magdulot ng sakuna sa buhay ng tao. Ngunit maaari din itong magdulot ng maganda sa kalikasan. Nagbabago ang anyo at topograpiya ng isang lugar sa pagputok ng bulkan.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

397

BAGO pumutok ang bulkan• Tukuyin ang ligtas na lugar para sa paglikas.• Ihanda ang kinakailangan sa paglikas: damit, pagkain, at

mahahalagang kagamitan.• Mag-imbak ng kinakailangang pagkain, gamot, at tubig sa

panahon ng paglikas.• Siguraduhing ligtas ang mga alagang hayop.• Alamin ang lugar na maaaring pagdaanan ng lava mula sa bulkan

upang makaiwas sa mga ito.

PAGKATAPOS ng pagputok ng bulkan• Maghintay sa hudyat ng mga kinauukulan sa posibleng pagbalik

sa tirahan.• Ayusin at kumpunihin ang pinsala sa bahay at linya ng koryente,

tubig, at telepono.• Pag-aralan kung paano maaaring magamit ang lupa na may

halong mga bato mula sa bulkan.

Gawin Natin Ang Tama

Lagyan ng tsek ang kahon kung ang ipinakikita sa bawat larawan ay ang nararapat na gawin bilang paghahanda sa iba’t ibang uri ng kalamidad na ipinakikita sa bawat bilang. Isulat ang mga sagot sa papel.

1.

BAGO ang bagyo

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

398

2.

HABANG may bagyo3.

BAGO ang lindol

4.

HABANG may lindol

5.

PAGKATAPOS ng bagyo

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

399

A. Ikaw, Sila,Tayo, Anong Dapat Gawin?

Panuto: Ipakita sa isang dula-dulaan ang sumusunod na sitwasyon. Anong paghahanda ang dapat ninyong gawin?

1. Nasa bahay ka at narinig mo sa balita na may darating na bagyo sa inyong lugar at ito ay nasa Signal No. 2. Ano ang gagawin mo kasama ang inyong mag-anak?

2. Ang mag-asawang Tonyo at Rosa kasama ang dalawang anak na lalaki ay nakatira malapit sa Bulkan Mayon. Ayon sa balita, ang bulkan ay nagsisimula ng magbuga ng mainit na abo. Kung kayo si Mang Tonyo, ano ang inyong gagawin?

3. Ang probinsiya ng Quezon ay nakaranas ng Signal No. 3 na bagyo. Kabilang sa mga nasalanta ay si Lea at ang mag-anak nito. Katatapos lamang ng bagyo sa kanilang lugar, ano ang dapat nilang gawin?

Tama at Dapat Ba?A. Basahin ang sumusunod na sitwasyon. Magbigay ng sariling opinyon tungkol dito.

1. Naghahanda na ang mga batang pumasok sa paaralan at biglang ibinalita sa radyo na Signal No. 2 na. Ano ang dapat nilang gawin? Bakit?

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________2. Sina Aida at Roman ay nakatira malapit sa Mt. Pinatubo. Sinabi

ng tanggapan ng PHILVOCS na anumang oras ay sasabog ito. Sinikap nilang may sapat na pagkain at tubig bago pumunta sa kabilang bayan. Bakit nila ginawa ito?

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

400

3. Nagbabalak ang inyong mag-anak na mamasyal. Ibinalita sa radyo na Signal No.2 na sa inyong lugar. Sa halip na aalis, sinabi ng nanay mo na mag-imbak ng sapat na pagkain, tubig at iba pang mahalagang kailangan sa loob ng limang araw. Bakit ninyo gagawin ito?

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

B. Pagbuo ng ERTBumuo ang bawat pangkat ng Emergency Response Team.

Pumili ng isa sa mga kalamidad o sakunang napag-aralan. Ipakita kung paano tumugon ang kanilang ERT

Tandaan Upang Maging Ligtas

Panuto: Isulat sa kuwaderno ang inyong sagot. Iba’t ibang kalamidad ang dumarating sa ating bansa. Ano ang dapat gawin upang maiwasan ang malubhang pinsala nito?

HABANG may bagyo

BAGO ang lindol

BAGO pumutok ang bulkan

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

401

Mas Ligtas Kung Laging Handa!

Tingnan ang nasa larawan. Ano-ano ang ginagawa ng mga tao? Bakit nila ginagawa ang mga ito? Mahalaga ba ang mga ito?

A.

B. C.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

402

A. Maging Mapanuri, Mapagmatyag Basahin ang balita na nasa ibaba. Sagutin ang sumusunod na tanong. Ibahagi sa grupo ang sagot.

Luzon, MM Sinakmal ng blackout... ‘Glenda’ nag-iwan ng 17 patay

MANILA, Philippines – Sa pag-alis ng bagyong Glenda ngayong araw sa Philippine Area of Responsibility (PAR) ay nag-iwan ito ng 17 patay at nilumpo ang may nasa 5.3 milyong kostumer ng Manila Electric Company (MERALCO) sa Luzon at Metro Manila na nawalan ng suplay ng koryente kahapon at nasa daan libo ang inilikas matapos na ito ay manalasa.

Sinabi ni Chief Supt. Danilo Constantino, Chairman ng Sub Committee on Disaster Management ng PNP, 11 sa naitalang patay ay sa Region IV-A na karamihan ay nadaganan ng mga nabuwal na punongkahoy.

Lima sa mga namatay ay mula sa lalawigan ng Rizal; tatlo sa Quezon; dalawa sa Batangas; isa sa Cavite habang apat naman ang naitalang nasawi sa Region IV-B, dalawa rito ay nabagsakan ng puno ng niyog sa Marinduque, isa sa pagguho ng bahay sa Oriental Mindoro, at isa pa ang hindi natukoy ang dahilan.

Isa rin ang naitalang namatay sa Region V sanhi ng atake sa puso habang kinukumpuni ang bubong habang isa naman ang namatay sa Region VIII nang mabagsakan ng nabuwal na puno ng niyog.

May naitala rin na dalawang taong nawawala sa Marinduque matapos na tangayin ng malakas na agos ng tubig baha. Sinabi naman ni National Disaster Risk Reduction and Management Council (NDRRMC) Executive Director Alexander Pama na kabilang

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

403

sa mga nasawi ay sina Reynaldo Hernandez, 48 nadaganan ng nabuwalnapunosaTabang,Plaridel,Bulacan;NenethArtificio,48;Arlyn Artificio at Adrian Artificio, 20; pawang taga-Marketview,Lucena City; mga nadaganan ng nabuwal na punong kahoy.

Ang dalawa pa ay mula naman sa Region IV-A na sina Angelica Guarinio ng Brgy. San Juan, Taytay, Rizal at ang pang-anim ay si Lourdes Lim, 25 ng Allen, Northern Samar na natumbahan ng poste ng koryente.

Anim din ang inisyal na naitalang nasugatan ng NDRRMC na sina David delos Santos, tinatayang nasa 22-30 ang edad at Joel Orsavia, 44 ng Quezon City na kapwa nadaganan ng nabuwal na punongkahoy; Jomer Guzman ng Villasis, Pangasinan; Rodolfo Torralba, 58; Antonio Habana, 16 at Jesus Vargas; mga mula naman sa Sangay, Camarines Sur sa Bicol Region; pawang mga nakoryente.http://www.philstar.com/policemetro/2014/07/17/1346983/luzon-mm-sinakmal-ng-blackout...-glenda-nag-iwan-ng-17-patay

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

404

B. Mag-ingat Tayo Sagutin ang mga tanong at isulat sa loob ng organizer ang mga sagot gamit ang manila paper.

1. Ano ang naging epekto ng Bagyong Glenda sa sumusunod:

buhay ng tao

ari- arian

kabuhayan

ari-arianbuhay ng tao

kabuhayan

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

405

Kumilos Na!

A. Sa tulong ng inyong kagrupo, gumawa ng isang poster na nagpapakita ng kahalagahan ng pagiging handa sa pagliligtas ng buhay sa panahon ng sakuna at kalamidad. Ibahagi ito sa klase at komunidad.

Poster

B. Magsagawa ng signature campaign na nagpapakita ng suporta ng paaralan at komunidad para sa maagap na paghahanda sa anomang kalamidad at sakuna.

Ate, Kuya, Umarte Ka!

Bumuo ng tatlong pangkat. Magpakita ang bawat pangkat ng isang infomercial ng kahalagahan ng maagang paghahanda sa anomang kalamidad at sakuna.

Pangkat 1: Bagyo Pangkat 2: Lindol Pangkat 3: Pagsabog ng bulkan

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

406

Kaya Natin ‘To

1. Bumuo ng apat na pangkat. Ipakita ng bawat pangkat sa isang pantomina kung paano maiiwasan ang anomang kapahamakang dulot ng sakuna at kalamidad.

2. Iguhit sa loob ng organizer kung paano ka makatutulong bilang isang mag-aaral upang maiiwasan o mabawasan ang pagbaha sa inyong komunidad.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

407

Piliin ang Tama, Umiwas sa Masama!

Pag-aralan ang mga larawan sa ibaba. Anong okasyon ang ipinagdiriwang nila? Paano nila pinagdiriwang ang mga ito?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

408

Huwag ‘Yan…

A. Ilarawan ang maaaring mangyari sa bawat larawan. Isulat ang inyong sagot sa loob ng kahong nasa kanan.

____________________________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________________________

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

409

B. Sagutin ang sumusunod na tanong.

1. Paano maiiwasan ang mga sakunang mangyayari sa mga larawan sa “Pag-aralan Natin?”

________________________________________________________________________________________________

2. Bakit kailangang iwasan ang ganitong uri ng sitwasyon o gawain?

________________________________________________________________________________________________

C. Sagutin ang tanong at isulat sa loob ng organizer ang mga sagot. Alin sa sumusunod ang nararapat gawin upang maiwasan ang sakuna?

• Nanonood ng parada sa plasa • Nagpapaputok ng labentador • Nagpapaputok ng kanyong kawayan • Naglalaro ng palosebo • Nagkakantahan • Nagpapaputok ng baril • Nanonood ng pailaw • Nagpapatunog ng torotot • Sama-samang kumakain

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

410

Bagong Taon Pista

Mga dapat gawin upang maiiwasan ang sakuna kung may pagdiriwang.

• Sa pagdiriwang ng mga espesyal na okasyon gaya ng Bagong Taon, gumamit ng alternatibong pamaraan gaya ng kanyong kawayan, torotot, atbp.

• Sa pagdiriwang ng Pasko, sa halip na magpapaputok ay magpapalitan na lamang ng regalo at manood ng pailaw sa plasa.

• Sa pagdiriwang ng pista, manood ng palaro at sumali sa parada.

Mga dapat gawin upang maiwasan ang sakuna kung may pagdiriwang:

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

411

Tayo’y Magsaya Huwag Mamroblema

A. Sagutin ang mga tanong:

Ano-anong masasamang epekto ang dulot ng:1. paggamit ng paputok tuwing pista

2. pag-inom ng alak sa iba’t ibang okasyon

3. pagpapaputok ng baril tuwing Bagong Taon

Masaya Kapag Sama-sama!

A. Isulat ang (P)sa patlang kung sang-ayon at kung di-sang-ayon sa sinasabi sa bawat bilang:

_______ 1. Nagkantahan at nagsayawan ang magkaibigan sa halip na uminom ng alak sa kaarawan ni Aling Rosa.

_______ 2. Nagpaputok ng baril si Mang Ruben sa pagsalubong ng Bagong Taon.

_______ 3. Nanood ng programa sa plasa ang mga bata sa halip na magpaputok ng labentador.

_______4. Maingat na nagpaputok ng kanyong kawayan sina Ador, Pablo, at Jose.

_______5. Nakipag-inuman si Arnold sa piyesta ng kabilang nayon at lasing na nagmaneho pauwi.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

412

B. Gumawa ng isang talata na may lima hanggang pitong pangungusap sa temang, “Piliin ang Tama, Umiwas sa Masama, Buhay ay Isalba.” ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Panuto: Buuin ang pangungusap sa ibaba. Isulat ang sagot sa kuwaderno.

Upang maging lubos ang kasayahan sa pagdiriwang ng mga okasyon, ako ay... _____________________________________________ ______________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________________________________

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

413

I. Tama o Mali. Isulat sa sagutang papel ang tsek (P) kung ang GAWAIN ay Tama at ekis (X) naman kung Mali.

____ 1. Hindi pumasok sa paaralan si Arnel dahil nasa Storm Signal No. 4 ang bagyo.

____ 2. Umakyat sa mataas na lugar ang mag-anak dahil tumataas ang tubig-baha.

____ 3. Naligo ang mga bata sa malakas na buhos ng ulan.____ 4. Inilagay ni Pio ang mga balat ng prutas sa basurahang may

nakasulat na nabubulok.____ 5. Sinindihan ng mga bata ang nakitang paputok sa lansangan.____ 6. Pinanood ng mga mag-aaral ang video tungkol sa iba’t ibang sakuna at kalamidad.____ 7. Nakalagay sa cellphone ni Matet ang mga numero

ng pulisya at bumbero.____ 8. Namili ng malalakas na paputok ang tatay para sa Bagong

Taon.____ 9. Ipinatong ni Ipe ang kandilang may sindi sa mga papel.____ 10. Tumulong ang kabataan sa paglinis ng plasa matapos ang

pista.

II. Maramihang PagpiliBasahing mabuti ang mga tanong at piliin ang tamang sagot.

Isulat ang malaking letra lamang.

____ 11. Niyaya ka ng mga kaibigan mo na maligo sa tabing dagat kahit may bagyong paparating. Ano ang gagawin mo?A. Awayin sila.B. Balewalain sila.C. Sumama sa kanila pero di masyadong lalayo.D. Pagsabihan sila na huwag tumuloy dahil mapanganib.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

414

____ 12. Ito ang pagguho ng lupa dahilan sa pagbaha o pagyanig nito.A. KanalB. LandslideC. Sink holeD. Storm surge

____ 13. Ito ang ahensiya ng pamahalaan na nagtatakda kung gaano kalakas ang lindol.

A. DILGB. MMDAC. PAGASA D. PHILVOCS

____ 14. Ayon sa balita, may namumuong bagyo sa Pilipinas, ano ang dapat gawin?A. Ipagwalang bahalaB. Yayain si Inay na mag-shoppingC. Antabayanan ang susunod na balita tungkol sa bagyoD. Pumunta sa tabing dagat at matyagan ang galaw ng

alon

_____15. Napansin mong may kumikislap sa poste ng koryente at may lumalabas na usok. Ano ang pinakamabuting gawin?

A. Panoorin lamang itoB. Ipaalam sa pari ng simbahanC. Ipagbigay alam sa tanggapan ng koryenteD. Batuhin ang poste ng koryente o buhusan ng tubig

_____16. Sina Mang Raul ay nakatira malapit sa Bulkang Mayon. Ano ang dapat nilang gawin?

A. Mamasyal sa paligidB. Gumawa ng malaking bahayC. Makipag-usap sa kapitbahayD. Tukuyin ang lugar para sa paglikas

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

415

_____17. May sunog malapit sa inyong bahay, ano ang una mong gagawin?

A. Tawagan ang bumberoB. Lumabas at makiusyusoC. Ilabas lahat ng mga gamit sa bahayD. Buhusan ng tubig ang mga kasangkapan

_____18. May naaamoy kang tagas ng gasul sa loob ng bahay. Ano ang HINDI mo dapat gawin?A. Sindihan ang kalan.B. Tawagan ang Nanay.C. Buksan ang bintana ng bahay. D. Takpan ng basahan ang gasul.

_____19. Alin ang DI-NARARAPAT gamitin sa paggawa ng ingay sa bagong taon?

A. Kawayang kanyonB. Malaking torototC. Maliit na barilD. Sirang batya

_____20. Alin-alin ang laman ng iyong “Emergency Kit?”A. Bola, pulbo, sapatosB. Calculator, kuwaderno, ballpen C. Flashlight, gamot, biscuit, tubigD. Loom bands, slum book, rubber bonds

_____21. May nag-aaway na mga lasing na may mga patalim. Ano ang una mong gagawin?

A. Awatin silaB. Kunan ng litratoC. Lumayo sa kanilaD. Tawagin ang kapitbahay

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

416

____22. Aksidenteng naputukan ang kamay ng inyong kalaro. Ano ang dapat mong gawin?A. Tumakbo at magtagoB. Tumawag ng kapitbahayC. Balutin ng t-shirt ang sugat.D. Buhusan ng tubig ang sugat.

____23. Napansin mong lasing ang nagmamaneho ng dyip na inyong sinasakyan. Ano ang una mong gagawin?A. Agawin ang manibelaB. Bababa ng sasakyanC. Awayin ang nagmamanehoD. Sigawan lahat ng pasahero

____24. Bumubuga ng usok ang bulkan sa karatig-probinsiya. Maaari itong maging sanhi ng ____________.A. Biglaang pag-ulan.B. Malakas na hangin.C. Pagtaas ng tubig.D. Pagyanig ng lupa.

____25. Ano ang tawag sa walang habas na pagputol ng mga puno sa kagubatan na isang pangunahing sanhi ng pagbaha at landslide?A. Bush Fire B. Forest fireC. Illegal loggingD. Kaingin

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

419

TALAAN NG MGA SALITAEdukasyong Pangkalusugan

YUNIT I

Advisory o warning statements – Nagsasaad ito ng mga babala tungkol sa mga ingredients ng pagkain o inumin na maaaring may allergens na nagdadala ng reaksyon sa katawan kung makakain

Amoebiasis – Ang sakit na ito ay dulot ng amoeba, isang protozoa na makukuha sa maruming tubig

Best Before Date – tumutukoy sa huling araw na ang pagkain o inuman ay nasa pinakasariwa at pinakamagandang kalidad nito

Calories – sukat ng enerhiyang maaaring makuha sa isang serving

Carbohydrates – uri ng carbohydrate na tumutulong sa pagpapanatiling malusog ang digestive system

Cholera – nakahahawang sakit na naipapasa sa pamamagitan ng kontaminadong dumi ng tao, pagkain, o tubig

Directions – nagbibigay ng impormasyon kung paano gamitin at itago ang pagkain upang mapanatili ang magandang kalidad nito. Karaniwan itong nakikita sa likod ng pakete.

Dysentery – isang sakit na may kasamang dugo dahil nagkakaroon ng sugat o pagmaga ang mga intestines ng isang tao

Expiration Date – tumutukoy sa petsa kung kailan hindi mo na maaaring kainin o inumin ang produkto

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

420

Fats – maaaring pagkuhanan ng enerhiya ng katawan

Food Poisoning – Ang sakit na ito ay maaaring makuha sa pagkaing nahaluan ng mga mapanganib at nakalalasong bagay tulad ng sabon, pangkulay, asido, panlinis ng bahay, o halaman

Food Safety Principles – naglalaman ng mga alituntunin upang mapanatiling malinis at ligtas ang pagkain

Foodbourne Diseases – sakit na nakukuha sa marumi at hindi lig-tas na pagkain at inumin

Hepatitis A – Ang sakit na ito ay ang pamamaga ng atay. Nakukuha ito mula sa isang virus na nakukuha sa kontaminadong pagkain o tubig

Lactose Intolerant – isang kundisyon sa katawan kung saan na-hihirapan ang katawang i-proseso ang lactose na karaniwang nasa mga produktong gatas

Malnutrisyon – ito’y pangkalahatang tawag sa kulang at sobra ang timbang

Nutrition facts – talaan kung saan nakasaad ang uri at sukat ng masustanyang makukuha sa pagkaing nasa loob ng pakete

Obesity – ito’y isang kalagayan ng pagsobra ng timbang

Polysaturated Fats – uri na kailangan ng ating katawan upang maging malusog

Saturated Fats – isang uri na makukuha sa mga karne, itlog, at gatas, na maaaring magdulot ng masamang epekto sa katawan kung mapararami

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

421

Serving per Container – ay bilang ng angkop na sukat sa loob ng isang pakete

Total fat – sukat ng sustansyang maaaring pagkuhanan ng enerhiya

Serving Size – tumutukoy sa tamang sukat na dapat kainin ng isang mamimili serving per container

Sodium – isang uri ng mineral na makukuha sa karne ng hayop, itlog, gatas, asin, at vetsin

Sugar – ay isang uri na nagbibigay na mabilis at panandaliang enerhiya sa katawan

Trans-fat – pinakamapanganib sa katawan kung kakainin. Magdudulot ito ng mga problema sa puso

Typhoid fever – Ang sakit na ito ay dulot ng salmonella, isang bakterya na makukuha sa kontaminadong pagkain o inumin

Unsaturated Fats – isang uri na makukuha sa mga gulay. Ito ay nagdudulot ng magandang epekto sa ating katawan.

YUNIT II

Bacteria – Maaliliit na organismong na nakikita lamang sa pamamagitan ng mikroskopyo

Bagong Tirahan (Host) – sinomang immune na o exposed at mahina ang resistensiya ay madaling kapitan ng sakit gaya ng mga bata at matatanda

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

422

Causative/Infectious Agents – anomang microorganism na nagiging sanhi ng sakit

Di-Nakahahawang Sakit – hindi naisasalin mula sa isang tao papunta sa ibang tao. Ito ay maaaring nakuha mula sa nakagawian at maling paraan ng pamumuhay (lifestyle)

Fungi – Matatagpuan sa iba’t ibang bahagi ng katawan mula ulo hanggang paa na mukhang halaman

Kapaligiran – isang elemento sa pagkalat ng mikrobyo na maaaring sumasama sa himpapawid at hangin kaya ito ay airborne, tubig (waterborne), at sekswal (pakikipagtalik). Ito ay maaaring tuwiran (direct) o di-tuwirang pakikipag-ugnayan (indirect contact)

Mode of Entry – daanan ng microorganism sa katawan ng tao. Maaaring ito ay sa pamamagitan ng pagkalanghap, sa balat o sugat at pakikipagtalik. Kung ikaw ay may sugat, maging mas maingat dahil maaaring sa sugat mo magdaan ang microorganism

Mode of Exit – mga labasan ng microorganism. Halimbawa sa bibig ng isang tao kung saan tumatalsik ang laway habang nagsasalita, humatsing o nagbabahing, o umuubo. Ang sipon, dumi, at dugo ay halimbawa din

Mode of Transmission – paraan ng pagsasalin o paglilipat ng tapagdala (causative agent) sa ibang tao sa pamamagitan ng droplets, airborne, foodborne, vectorborne, at bloodborne. Maaaring tuwiran (direct) o di-tuwirang (indirect) pakikipag-ugnayan gaya ng lamok, heringgilya, at paggamit ng personal na gamit

Nakahahawang sakit – naipapasa ng isang tao, hayop o bagay sa ibang tao

Parasitic Worms – Pinakamalaking uri ng microorganism na karaniwang nabubuhay sa lugar na matubig

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

423

Pathogens – mga mikrobyong nagdudulot ng sakit tulad ng virus, o parasite. Sa sobrang liit, ang mga ito ay makikita lamang sa pamamagitan ng mikroskopyo. May iba’t ibang hugis, sukat, at anyo ang mikrobyo

Reservoir or Source – ay lugar kung saan nananahan at nagpaparami ang mga causative agents. Ito ay maaaring tao, hayop, tubig, lupa, pagkain, tuwalya, pinggan, kutsara, tinidor at iba pa

Sakit – sanhi ng pagpasok ng mikrobyo sa katawan ng tao na sumisira sa resistensiya at naturalesa (immune system) nito. Hindi normal na kalagyan ng kalusugan ng isang tao. Ito ay maaaring sanhi ng hindi maayos na kondisyon ng mga selyula o parte ng katawan. Maari din itong sanhi din ng mga mikrobyong nagdudulot ng sakit

Susceptible host – sinomang tao ay maaring maging impekted ng pathogen o mikrobyo. Kung malusog ang isang tao, hindi siya madaling dapuan ng sakit. Samantala, madaling kapitan ng nakakahawang sakit ang isang taong mahina ang resistensya

Virus – mula sa salitang Latin na ang ibig sabihin ay toxin o lason. Pinakamaliit na uri ng microorganism na nakikita lamang sa pamamagitan ng mikroskopyo

YUNIT III

Adiksyon – nakakaapekto kaninuman. Ito ay nakakaapekto sa lahat ng mga tao anuman ang edad, mga etniko, mga relihiyon, mga hanapbuhay, at mga antas ng kinikita at edukasyon

Amphetamine – ginagamit para makontral ang ADHD at narcolepsy sa mga bata. May mga off-label na gamit din ito tulad ng pagpapababa ng timbang at para di makaranas ng pagkapagod o para mas mapabuti ang kanilang paggawa

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

424

Analgesic and anti-inflamatory – gamot para sa sakit ng ulo o kirot ng katawan at pamamaga

Antacid – iniinom para maiwasan na di matunawan at pangagasim ng sikmura

Antibiotic – madalas ibigay sa mga sumusunod na karamdaman: namamagang tonsils, ubo madilaw ang plema, impeksyon sa ihi (UTI), malaking pigsa o pamamaga ng gilagid

Antidiarrheals – gamot para sa pagtatae

Antihistamine – gamot para sa pangangati ng katawan o allergy

Antitrussive – gamot para maibsan at masugpo ang pag-ubo

Depressant – nagpapabagal sa paggana ng Central Nervous System. Halimbawa ay opium, barbiturates, heroin, morpine

Dextromethorpan – Ito ang aktibong sangkap ng mga gamot sa ubo at sipon. Ang epekto ng sobrang dosis na pag-inom nito ay nakakapagdulot ng pagkahilo, pagsususuka at pagkakaroon ng malabong paningin.

Drugs – anumang sustansiya maliban sa pagkain o tubig na maaaring inumin o ipainom, kainin o upang baguhin, panatilihin, o kontrolin ang pisikal, mental, at emosyonal na kalagayan ng taong uminom nito.

Laxatives – iniinom para maiwasan ang tibi.

Mefenamic acid – isang uri ng analgesic para sa matinding kirot ng katawan,inumin ang mefenamic acid pagkatapos kumain para hindi humapdi ang tiyan. Umiwas lang sa matagalang pag-inom nito (lampas sa ilang linggo) dahil puwede itong makaapekto sa ating bato

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

425

Over-the-counter (OTC) Medicine – gamot na nabibili nang hindi na nangangailangan ng reseta ng doktor

Pakete o label ng gamot – nagsasaad din kung dapat kumain bago inumin ang gamot o inumin ang gamot na walang laman ang tiyan

Prescription Medicine – gamot na inereresta ng doktor. Nakakabili lamang ng gamitong gamot sa botika kapag may reseta

Reseta – isang dokumentong bahagi ng pangangalagang pangkalusugan. Dito isinusulat ng isang doktor o iba pang mga kawaning medikal na binigyan ng kapangyarihan ng batas ang mga instruksyon para sa kanilang mga pasyente

Self-medication – pagbibigay ng lunas sa sarili nang hindi kumukonsulta sa doktor ng ilang indibidwal na dumaranas ng karamdaman o kondisyong pangkalusugan ay maaaring lalo pang makasama sa kalusugan, lalo na kung mali ang gamot na ginamit

o

mali ang paggamit ng isang indibidwal sa gamot

Stimulants – nagpapabilis sa paggana ng Central Nervous System. Halimbawa nito ay caffeine, cocaine, nicotine, dopamine, at amphetamine

Vitamins and minerals – nagbibigay ng karagdagang nutrisyon sa katawan

YUNIT IV

Alituntunin – gabay

Alternatibo – kahalili

Baha – pagtaas ng tubig

Disaster – sakuna o kapahamakan

Earthquake drill – isinasagawa upang sanayin ang mga tao sa paaralan, tanggapan o kumunidad sa mga gawaing-pangkaligtasan sa panahon ng lindol.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

426

Emergency – kagipitan o biglang pangangailangan

Emergency Exit – lagusan o pintong palabas ng gusali o bahay na ginagamit sa oras ng kagipitan

Emergency Kit – koleksyon ng mga inihandang gamit bilang pa ghahanda sa oras ng kagipitan

Emergency protocol – ito ay alituntunin o mga gabay na dapat sundin sa panahon ng kagipitan o kalamidad

Emergency Response Team (ERT) – grupong binuo na naatasang tumulong sa oras ng kagipitan

Evacuation protocol – ito ay alituntunin o mga gabay na dapat sundin sa panahon na na nasa evacuation center

Evacuation Center – ligtas na lugar na nililipatan sa oras ng kagipitan o sakuna

Eye Wall – paligid na lapad ng bagyo

Eye of the typhoon – mata ng bagyo, gitna ng bagyo

First Aid Kit – koleksyon ng mga gamit at gamot para sa paunang-lunasFlood drill – isinasagawa upang sanayin ang mga tao sa paaralan, tanggapan o kumunidad sa mga gawaing-pankaligtasan sa panahon ng baha

Imbak – tago o ipon

Landslide – pagguho ng lupa

Lindol – ito ay pagyanig ng lupa na maaring dulot ng pagsabog ng bulkan (volcanic earthquake) o paggalaw ng tectonic plates sa ilalim ng lupa o earth’s crust.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

427

NDRRMC – National Disaster Risk Reduction and Management Council – ahensya ng pamahalaan na may pangunahing tungkulin na maghanda sa, at tumugon sa anumang kagipitan kagaya ng lindol bagyo, at mga kalamidad na gawa ng tao.

Philippine Institute of Volcanology ang Seismology (PHILVOLCS) – ahensya ng pamahalaan na nakatutok at nagbibigay alam tungkol sa kilos at kalagayan ng mga bulkan lindol, at tsunami

Pinsala – di magandang naidulot ng sakuna o kalamidad

Storm surge – daluyong ng dagat

Tangkilikin – gamitin

Topograpiya – pisikal na anyo ng lupa

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.