28
¿QUÉ TIENE DE BORROMEA LA RETÓRICA DE AGOSTINO VALIER? XIII Congreso Español de Estudios Clásicos (Logroño, 18-21 de julio de 2011) Manuel López-Muñoz Universidad de Almería Agostino Valier (1501-1606)

¿Qué tiene de "borromea" la Retórica de Agostino Valier?

Embed Size (px)

Citation preview

¿QUÉ TIENE DE BORROMEA LA RETÓRICA DE

AGOSTINO VALIER?XIII Congreso Español de Estudios Clásicos

(Logroño, 18-21 de julio de 2011)

Manuel López-MuñozUniversidad de Almería

Agostino Valier

(1501-1606)

¿QUÉ SON LAS RETÓRICAS

BORROMEAS?

Introduciendo conceptos

LOS TEXTOS DE

REFERENCIA

• Mais l'interprétation que l'archevêque de Milan donna de celle-ci, dans sa propre prédication comme dans les Rhetoricae ecclesiasticae dont il patronna la rédaction ou la publication,menaçait la survie même d'un humanisme littéraire: reprenant les vues de saint Augustin dans le De Doctrina christiana, et sans le dire celles d'Érasme dans l’Ecclesiastes, les rhétoriques borroméennes réordonnaient vigoureusement toute la culture chrétienne au service d'une seule fin, la contrition et la conversion des pécheurs. Elles fixaient comme modèles à l’eloquentia catholique (et le mot eloquentia recouvrait alors tout le domaine de ce que nous appelons littérature) non plus Cicéron et les orateurs, poètes, historiens de l'Antiquité profane, mais les Pères de l'Église, et surtout Augustin.

M. FUMAROLI

“Cicero pontifex romanus: la tradition rhétorique du Collège romain et les principes inspirateurs du mécénat des Barberini”, Mélanges de l'Ecole française de Rome. Moyen-Age, Temps modernes T. 90, N°2. 1978. pp. 797-835, p. 804

LOS TEXTOS DE

REFERENCIA

• "A l'usage des séminaires, ou du public lettré en général, il [i.e. el Cardenal Borromeo] passa commande, ou fit publier des ouvrages de rhétorique ecclésiastique. Directement sous son influence, ou indirectement sous l'effet de l'heureuse conclusion du Concile, s'ouvrit en Italie et en Espage un véritable 'atelier' de rhétorique, plus prolifique qu'aucune école de sophistes antiques ou qu'aucune Académie humaniste."

M. FUMAROLI,

L’Âge de l'Éloquence. Rhétorique et «res litteraria» au seuil de la Renaissance, Géneve, Droz (=Paris, Albin Michel, 1994, p.138).

ORIGEN

• Tesis acuñada en dos trabajos de Marc Fumaroli.

• Seguida por la mayor parte de los estudiosos posteriores.

DEFINICIÓN

• Tratados de predicación producidos a instancias del Cardenal Borromeo.

• Agostino Valier, Francesco Panigarola, Giovanni Botero, Luis de Granada.

¿QUÉ SON LAS RETÓRICAS BORROMEAS?

¿QUÉ SON LAS RETÓRICAS BORROMEAS?

• El Concilio de Trento diagnostica la falta de preparación de los predicadores.

• Borromeo decide intervenir sobre el sistema educativo.

• Fuentes comunes:

• De doctrina Christiana

• Erasmo

• Anticiceronianismo relativo:

• Inspiración sobre creación

• Inventio sobre elocutio

¿QUÉ SON LAS RETÓRICAS BORROMEAS?

Misma intención

Mismo periodo

Mismo espacio

físico

Misma autoridad

Mismo tema

¿QUÉ SON LAS RETÓRICAS BORROMEAS?

A primera vista

A segunda vista

¿Existe el grupo?

¿Hay un pensamiento borromeo?

La hipótesis es elegante

La idea se ve razonable

¿EN QUÉ SIGUE VALIER A

BORROMEO?

La Retórica borromea por excelencia

¿EN QUÉ SIGUE VALIER A BORROMEO?

1 De iis quibus verbi Dei praedicandi munus

incumbit

2 De disciplina virtutum et vitae innocentia

concionatoris

3 De scientia concionatoris III 41

4 De praeparatione quam concionator universe

generatimque adhibebit ad concionandi munus

salutariter exequendum

5 De praecipua vitae ratione quam scilicet

speciatim concionator adhibebit ubi

concionandi munus susceperit

6 De praeparatione qua concionator utetur ad

singulas conciones

7 De concionatoris officio in suggestu

8 De ritu concionandi

9 Quibus temporibus concionandum est

10 Materia sacrae concionis unde sumenda

11 Peccata studio concionatoris tollenda quae

frequentius contra divinae legis praecepta

committuntur

I 9-10; I

11-16

12 Officium concionatoris in perpetuo reprehendendis

tollendisque pravis consuetudinibus unde peccandi

seminaria extant

I 17

13 Concionatoris officium in instituendis fidelibus ad

sanctissimum Sacramentorum usum

II 42

14 De virtutum officiis bonisque operibus exponendis

15 De Ecclesiae institutis et precandi studio fidelibus

proponendo

16 Cura concionatoris in eripiendis corruptelis,

instituendis operibus pietatis, in concione

accommodanda ad episcopalis gubernationis

rationem

17 De iis quae ad formam concionis pertinent

18 De decoro III 40

19 De elocutione concionatoris III 1

20 De voce et corporis motu III 38-

¿EN QUÉ SIGUE VALIER A BORROMEO?

La adecuación a Borromeo está

en las Praelectiones

Los capítulos que siguen a

Borromeo son los enmendados

en la edición romana de 1577

¿HAY UN PENSAMIENTO

RETÓRICO BORROMEO?

Dudas metódicas

¿HAY UN

PENSAMIENTO

RETÓRICO

BORROMEO?

• “...cogitavit [i.e. Borrhomaeus] fieri posse ut oratori Ecclesiastico ea praecepta traderentur et in artem redigerentur quibus ille contentus veterum et Graecorum et Latinorum de arte rhetorica praeceptiones non desideraret... Eodem ingenii acumine perspiciebat B.Augustinum ex epistolis sancti Pauli itemque ex orationibus sanctorum Cypriani atque Ambrosii pleraque collegisse, ex quibus bene et apposite et ornate dicendi praecepta sumi et imitatione exprimi possent...”

Petrus Morinus ad Clericos Seminariorum

[Venecia 1574; Roma 1577; Venecia 1578]

Descripción de la necesidad de una Retórica que no mantenga deudas con la grecorromana

¿HAY UN

PENSAMIENTO

RETÓRICO

BORROMEO?

• “...Hanc eandem ob causam haec iussu tuo de Ecclesiastica ratione scripta sunt ut ad domesticam Ecclesiae sanctae disciplinam accommodarentur saeculares litterae et intelligeretur illis ita utendum ut scruitiorum numero dumtaxat habeantur, non ut a nobis quasi civitate donentur.”

Petrus Morinus ad Carolum Borrhomaeum

[Roma 1577; Venecia 1578]

Descripción de la necesidad de una Retórica que no mantenga deudas con la grecorromana

UNA PRIMERA

CONCLUSIÓN• No se puede mantener

que Borromeo tenga un pensamiento retórico estructurado como para imponer su manera de entender la técnica retórica.

• Borromeo impulsa la renovación pedagógica.

Las retóricas borromeas no parten de un método unitario compartido.

¿EN QUÉ CONSISTE LA

INFLUENCIA DE BORROMEO?

Preguntas metodológicas

¿EN QUÉ CONSISTE LA

INFLUENCIA DE

BORROMEO?

• Independiza la Retórica eclesiástica.

• Reforma la enseñanza.

• Da carta blanca a los Obispos.

• Ordena a Valier que escriba un manual.

Conviene analizar si las actuaciones de Borromeo desencadenan la producción de manuales específicos.

¿EN QUÉ CONSISTE LA

INFLUENCIA DE

BORROMEO?

• “...Huius igitur instructionis regulis cum illi omnes et se suumque officium et ceteras actiones conformare debent, tum vero ut id ipsum omni studio iidem praestent in sua quisque Dioecesi Episcopus provinciae nostrae decreti etiam provincialis auctoritate curabit. Verum quo instructio haec omnis ad singulares provinciae partes rectius accommodata eo uberiorem pietatis fructum fidelium animum afferat ab unoquoque provinciali Episcopo aliquid ei, praeterquam illa quae decretis nostris provincialibus speciatim sigillatimve cauta sunt, addi, detrahi rursusque mutari liceat prout ex Ecclesiae Dioecesisve sua casu viderit.”

En las Instructiones Praedicatoris verbi Dei, da carta blanca a los Obispos.

¿EN QUÉ CONSISTE LA

INFLUENCIA DE

BORROMEO?

• “Iussisti superioribus diebus cum Mediolani essem ut Rhetoricam Ecclesiasticam quam Augustinus Valerius, huius civitatis Episcopus, tuo hortatu aut potius iussu scripsit tibique donavit edendam curarem... Cum eo [i.e., Valerio] Cardinalis cum ageret et eam informandae rhetoricae curam et cognitionem susciperet, isque et rei difficultatem et occupationem muneris sui et vero eiusmodi studia artesque Rhetorum iam pridem omissas et propemodum oblitas excusaret, vincere tamen non potuit quin id sibi operae et laboris ab eo, cui vix quicquam negare posset cuiusque causa omnia cuperet, imponeretur.”

Órdenes directas a Agostino Valier para que escriba el tratado.

Pueden rastrearse a través de las epístolas prefatorias de las distintas ediciones.

MARCUSMEDICES a Carlos Borromeo [Venecia, 1574]

¿EN QUÉ CONSISTE LA

INFLUENCIA DE

BORROMEO?

• “Rhetoricam Ecclesiasticam, Cardinalis amplissime, te auctore conscriptam ab Augustino Valerio, Episcopo Veronae, iussu tuoprimum ediderat vir humanissimus atque optimus, egregius theologus et observantissimus tui, R.P.F. Marcus Medices, Ord. Praedic...”,

Órdenes directas a Agostino Valier para que escriba el tratado.

Pueden rastrearse a través de las epístolas prefatorias de las distintas ediciones.

PETRUS MORINUS a Carlos Borromeo [París, 1575; Roma, 1577]

¿EN QUÉ CONSISTE LA

INFLUENCIA DE

BORROMEO?

• “...Ac ferunt Cardinalem ita illum hortantibus quibusdam religiosis hominibus, Augustinum Valerium, Veronae Episcopum, ad illud onus suscipiendum impulisse...”

Órdenes directas a Agostino Valier para que escriba el tratado.

Pueden rastrearse a través de las epístolas prefatorias de las distintas ediciones.

Prefacio del editor a la edición conjunta de Valier y Luis de Granada [Venecia, 1578]

¿EN QUÉ CONSISTE LA

INFLUENCIA DE

BORROMEO?

• “Cum autem Mediolanum venissem ut me post multas Episcopalis muneris occupationes recrearem et tuo exemplo tuisque sermonibus, ut ab hinc iam triennium mihi contigit, ad animas mihi creditas pascendas redirem instructior atque ardentior, in quadam tabella etiam totam hanc quam delineavi et ut potui expressiartem Rhetoricam Ecclesiasticaminscriptam ante oculos occupatorum hominum qui totum librum commode legere non possunt esse ponendam iudicasti ut brevissimo temporis spatio in magnis etiam occupationibus ea percurri posset...”

Órdenes directas a Agostino Valier para que escriba el tratado.

Testimonios directos de Agostino Valier.

Mención de Carlos Borromeo, en la dedicatoria de la Synopsis

¿EN QUÉ CONSISTE LA

INFLUENCIA DE

BORROMEO?

• “De huius ecclesiasticae Rhetoricae auctore quid dicam? Cum revera, quis fuerit eius auctor non sit facile statuere ut paucis quomodo se res habet aperiam: nec meum est hoc opus, nec non meum. Carolus Cardinalis Borrhomaeus, de quo, quia non adest, haec pauca mihi liceat dicere (...) Is, inquam, animo concepithanc Rhetoricam Ecclesiasticam a principio, ut ingenue fatear, me etiam aliquantulum repugnante et ius sententiae contradicente delineaviopus, laboravi etiam quantum occupationes meae multiplices concesserunt aliquot menses.”

Órdenes directas a Agostino Valier para que escriba el tratado.

Testimonios directos de Agostino Valier.

En un pasaje de las Praelectiones, al hablar de la autoría del texto

EN AGOSTINO VALIER

• Ordena escribir la Retórica Eclesiástica.

EN LUIS DE GRANADA

• No menciona al Cardenal

• No le envía directamente la Ecclesiastica Rhetorica

• Borromeo reclama que le envíen el texto

¿EN QUÉ CONSISTE LA INFLUENCIA DE BORROMEO?

EL PENSAMIENTO

BORROMEO

• Las Instructionesde Borromeo no implican un pensamiento retórico establecido.

• Borromeo impulsa la renovación de la enseñanza, pero no entra en el contenido de los manuales.

LA RETÓRICA DE VALIER EN EL

PENSAMIENTO BORROMEO

• La redacción de la Retórica de Valier no es voluntaria.

• La adecuación al pensamiento borromeo está en las Praelectiones.

• Los capítulos de 1577 sí incorporan elementos borromeos.

A MODO DE CONCLUSIÓN

UNA PREGUNTA FINAL

GRACIAS POR SU

ATENCIÓN