Relatywizm językowy

Czym jest relatywizm?Relatywizm językowy

Przykłady rozwiązania problemu relatywizmu językowegoPodsumowanie

Relatywizm językowy

Artur Machlarz

2011-10-25

Artur Machlarz Relatywizm językowy



Plan wykładu

1 Czym jest relatywizm?Relatywizm - przykłady stanowisk relatywistycznychKlasyczny przykład strategii antyrelatywistycznejRelatywizm językowy - problem metodologiczny

2 Relatywizm językowyHistoryczne wersje relatywizmu językowego - W. v. HumboldtRadykalna wersja relatywizmu - Fritz Mauthner

3 Przykłady rozwiązania problemu relatywizmu językowego

4 Podsumowanie




Relatywizm - przykłady stanowisk relatywistycznychKlasyczny przykład strategii antyrelatywistycznejRelatywizm językowy - problem metodologiczny

Czym jest relatywizm?

Relatywizm - próba definicji.





Relatywizm - ogólna definicja

Relatywizm - stanowisko, zgodnie z którym:

istnieje głęboka nieprzekraczalna różnica między odmiennymisposobami postrzegania świata, zachowywania się wobec innych,mówienia;

zasadniczo rzecz biorąc, żaden z tych odmiennych sposobów nie jestani lepszy ani gorszy - są równouprawnione.





Relatywizm - motywacja

Stanowisko relatywistyczne wydaje się naturalną reakcją na zróżnicowaniesystemów etycznych, kultur, wierzeń, języków itp. Inną reakcją jestdążenie do redukcji tego zróżnicowania.

Podstawe założenie relatywizmu - kształtowanie się naszych władzpoznawczych, norm postępowania, nie jest identyczne w całym rodzajuludzkim. Nie istnieją zatem żadne twierdzenia o świecie, które miałybycharakter powszechnie obowiązujący.





Relatywizm etyczny sofistów

Protagoras:

człowiek jest miarą wszechrzeczy.

Czy istnieje coś, co jest dobre, niezależnie od tego, kto z tego korzysta?

Nie.






Protagoras:



Nie.






Protagoras:



Nie.





Protagoras - demokrata

Według Protagorasa i sofistów:

etyka i moralność nie pochodzą z natury;

zasady postępowania podlegają głosowaniu.

Każdy obywatel powinien mieć prawo głosu w tych kwestiach. Obyczaje iprawa będą wtedy dobre, gdy będą powszechnie w społeczeństwieakceptowane.






Według Protagorasa i sofistów:

etyka i moralność nie pochodzą z natury;

zasady postępowania podlegają głosowaniu.

Każdy obywatel powinien mieć prawo głosu w tych kwestiach. Obyczaje iprawa będą wtedy dobre, gdy będą powszechnie w społeczeństwieakceptowane.






Każdy czyn może podlegać także ocenie niezależnej od prawobowiązujących w państwie - oceny są jednak względne do oceniającego.





Relatywizm poznawczy

Relatywizm poznawczy polega na uznaniu, że:

odmienne systemy przekonań, teorie lub metody badawcze są taksamo dobre jak inne;

nie istnieje prawda absolutna;

wyniki dążeń poznawczych zależą od badacza, momentuhistorycznego, dyscypliny naukowej itp.





Relatywizm poznawczy - Th. Kuhn

Kuhn - nieporównywalność paradygmatów:

Tym, co różniło rozmaite szkoły, były nie takie czy innebraki metody - w tym sensie wszystkie one były “naukowe” -lecz to, co nazywać będziemy niewspółmiernością sposobówwidzenia świata i uprawiania w nim nauki. (...) Arbitralneczynniki, na które składają się przygodne okoliczności osobiste ihistoryczne, zawsze wywierają wpływ na poglądy wyznawaneprzez daną społeczność uczonych w określonym czasie.

Thomas Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, Warszawa 2001, s. 24.





Czy jestem relatywistą/ką?

Czy jesteś relatywistą/ką?





Platonizm jako przykład stanowiska antyrelatywistycznego

Platon dąży do pokazania, że - wbrew sofistom - istnieją pewneabsolutne punkty oparcia dla etyki: świat wiecznych i niezmiennych idei.Istnieją stałe punkty odniesienia pozwalające na ocenę systemówprawnych, działań ludzkich, dzieł estetycznych itp.





Czy relatywizm jest niebezpieczny?

Antyrelatywizm jako:

absolutyzm,

dogmatyzm,

totalitaryzm.





Relatywizm językowy - problem metodologiczny

Naturalna podstawa RJ: istnienie odmiennych języków.

Przekonanie, zgodnie z którym różnice między językamisięgają również semantyki, tzn. tego, co w językach wyrażane.Zgodnie z tym stanowiskiem, nie jest możliwe przełożeniewyrażeń jednego języka na drugi bez utraty treści.

Konsekwencją różnych relatywizmów, w szczególności relatywizmujęzykowego, jest relatywizm kulturowy.




Historyczne wersje relatywizmu językowego - W. v. HumboldtRadykalna wersja relatywizmu - Fritz Mauthner

Teza o paralelności - Humboldt

Podstawa relatywizmu Humboldta:

teza o paralelności;

określenie roli językoznawstwa.





Teza o paralelności - Humboldt

Konsekwencje tezy Humboldta:

możliwość interpretacji słów i gramatyki języków naturalnych jakoadekwatnych obrazów świata myśli;

trudności z ustaleniem podstaw wzajemnej porównywalności„światooglądów” związanych z różnymi językami - znaczenia sąbowiem związane z poszczególnymi językami (formami językowymi).





Uniweralizm w teorii Humboldta

Humboldt istnienie uniwersaliów semantycznych uważał za konieczne,ponieważ wierzył w jedność natury ludzkiej. Jego zdaniem, przyjęcieuniwersaliów było konieczne także dlatego, że w przeciwnym razie nieistniałyby żadne podstawy do analiz porównawczych różnych języków.





Uniwersalia językowe a zróżnicowanie form językowych

Humboldt nie zajął jednoznacznego stanowiska w sprawie uniwersaliówjęzykowych w tym sensie, że w swoich pismach nie rozstrzygnął problemurelacji między uniwersaliami językowymi i formami językowymiwłaściwymi poszczególnym dialektom:

Humboldt zdawał sobie sprawę z trudności, jakie relatywizm niesiedla metodologii nauk humanistycznych;

Z drugiej strony, między innymi także w kontekście problemumetodologii badań etnologicznych, Humboldt wskazywał nakonieczność przyjęcia radykalnego relatywizmu językowego, zgodniez którym z każdym językiem skorelowany jest odmienny oddowolnego innego światoogląd, stanowiący semantykę danego języka.





Deklaracja relatywizmu - zróżnicowanie pojęć

Mocna deklaracja zasady relatywizmu znalazła się już we wczesnychpismach Humboldta. Odnośnie pojęć przedmiotów doświadczeniazmysłowego Humboldt w późnej pracy Uber die Verschiedenheit desmenschlichen Sprachbaues stwierdził:

jeśli na przykład w sanskrycie słoń raz nazywa się pijącymdwa razy, czasem dwuzębnym, czasem jednorękim, to tymsamym, jeśli nawet zawsze ten sam przedmiot jest domniemany,tyle samo różnych pojęć jest oznaczonych.





Deklaracja relatywizmu - zróżnicowanie pojęć

Znacznie radykalniej różnice językowe zinterpretował Humboldt wkontekście problemu pojęć abstrakcyjnych. Już w pochodzących z lat1801-1802 Fragmentach monografii o Baskach:

kilka języków to nie tylko kilka oznaczeń jakiejś rzeczy; są toróżne jej oglądy, a gdy rzecz nie jest przedmiotem zmysłówzewnętrznych, wóczas są to często i rzeczy różne (...)





Radykalna wersja relatywizmu - Fritz Mauthner

Fritz Mauthner pokazał, że konsekwentne oparcie badania języków nawewnętrznej analizie form określonego języka prowadzić powinno raczejdo odrzucenia możliwości naukowego opisu semantycznego niż doosiągnięcia jakiejkolwiek wiedzy na temat życia psychicznegoposługujących się określonym językiem narodów albo indywiduów.





Fritz Mauthner - język a kultura

Mauthner uważał, że kategorie leksykalne stanowią:

prostą rekonstrukcję doświadczeń i przedstawień indywiduów oraz

rekonstrukcję doświadczeń grup społecznych.





Fritz Mauthner - język a kultura

Można w ostateczności przyjąć wg Mauthnera, że istnieje jakaśograniczona wspólnota doświadczeń, wspomnień i obyczajów (którymodpowiadają określone formy słów, słowa i gramatyka), którą towspólnotę można nazwać kulturą danej grupy. Nie można jednak nażadnej podstawie, zdaniem Mauthnera, stwierdzić, że słowa danegojęzyka mają choćby w dwóch różnych wypowiedziach dokładnie to samoznaczenie, czyli że oznaczają to samo przedstawienie, dlatego żeznaczenie zależy od całości doświadczeń mówiących osób, która to całośćstale się zmienia.





Znak językowy jako znak wspomnień

Za zasadniczą funkcję znaków językowych Mauthner uważał funkcję„przypominania” (nazywał znaki językowe „Erinnerungszeichen”). Jeśli wogóle można byłoby mówić o ogólnej teorii znaczenia, to musiałaby onabyć, jego zdaniem, oparta o fizjologiczny opis funkcjonowania pamięci.





Znak językowy jako znak wspomnień

Nie istnieje żadna ogólna gramatyka, w szczególnościgramatyka filozoficzna. Spotkałem kiedyś Murzyna, który zplanem miasta Konigsberg chciał odnaleźć się w Paryżu. Wnaukach humanistycznych mamy właśnie do czynienia z czymśtakim.

Taki plan, jak pisze dalej Mauthner, nie mógłby oczywiście zawieraćżadnego konkretnego rozkładu ulic, żadnych rzek, żadnych budynków itd.Jednak także i jedyną uważaną za względnie sensowną realizacjęgramatyki uniwersalnej – opartą na fizjologicznym badaniu komóreknerwowych – Mauthner uznawał za praktycznie niewykonalną.





Dlaczego ogólna semantyka nie jest możliwa?

Brak jakiegokolwiek narzędzia pozwalającego stwierdzić wzajemnątożsamość znaczeń: przedstawień wiązanych nawet z identycznymiznakami, ale wypowiadanymi w róznych okolicznościach, albo choćbyprzez różne osoby, lub w różnym czasie, decydował o tym, że, zdaniemMauthnera, nie byłoby możliwe opisanie „świata myśli” na podstawiebadań gramatycznych i leksykalnych.





Współczesny problem RJ w kontekście metodologii

W nurtach związanych raczej z szeroko pojętą problematyką antropologiifilozoficznej, zagadnieniami metodologii różnych nauk humanistycznych,czy filozofią lingwistyczną problem relatywizmu językowego stawia sięszerzej, nie identyfikując go ani z problemem obiektywności prawdy, ani zzagadnieniem ontologicznej względności związanej z różnorodnościąsystemów pojęciowych. Akcent kładzie się na rekonstrukcję językównaturalnych, co służyć ma opisowi form życia społecznego, a nie narekonstrukcję teorii naukowych, traktując często te ostatnie jedynie jakojedne z wielu form życia społecznego.





RJ - problem metodologiczny P. Wincha

Peter Winch w artykule Rozumienie społeczeństwa pierwotnego stawiaten sam problem, wskazując na dwa rozbieżne cele, które należy postawićetnologii jako nauce:

1 z jednej strony interpretować pojęcia, którymi posługują się ludypierwotne powinno się jedynie w kontekście sposobu życia tychludów,

2 a z drugiej strony, opis dostarczany przez badacza musi byćsformułowany w języku społeczności, do której jest adresowany.





RJ - problem metodologiczny B. R. Wilson

Relatywizm językowy traktowany jest jako zjawisko polegające nazwiązku różnorodności języków z daleko idącymi odmiennościami wsposobach życia społecznego. Tak rozumiany relatywim językowy uznajeza podstawową metodologiczną trudność nauk społecznych Bryan R.Wilson:

problem zrozumiałości i przekładalności znaczeń, rodzajówuzasadnień oraz sposobów myślenia właściwych jednej kulturzena język innej kultury oraz kwestię naukowego wyjaśnienia iopisu zachowań religijnych, które wymykają się empirycznemuujęciu to podstawowe problemy nauk społecznych.





RJ - problem metodologiczny

Te kwestie nabierać miałyby, zdaniem Wilsona, szczególnej wagi wkontekście filozoficznych problemów:

kulturowego ograniczenia znaczeń

wątpliwości co do faktycznej uniwersalności pojęcia racjonalnościwykształconego na gruncie kultury europejskiej.




Uniwersalne składniki sensu - Wierzbicka

Za różnorodnością języków i kultur kryje się ograniczonyzasób słów prostych i uniwersalnych, określanych mianem“alfabetu myśli ludzkich”. Zbiór 63 pojęć i prosta gramatykaopisująca zasady ich łączenia tworzą metajęzyk, który pozwalazdefiniować wszystkie inne słowa, wyrażenia i określenia.Uniwersalny język może służyć jako wspólna miara do opisu iporównywania wszystkich języków i kultur. Tylko w tym językumożna - ja wiem, że moja teza jest prowokacyjna! - bezzniekształceń wyrazić to, co chciał nam powiedzieć Jezus

Anna Wierzbicka,http://www.naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,378524,prof-dr-hab-

anna-wierzbicka-moja-teza-jest-prowokacyjna.html




Peter Winch - antyrelatywizm

(...) tylko wówczas, gdy można sensownie założyć, że ktośinny mógłby w zasadzie odkryć regułę, którą się kieruję, możnasensownie powiedzieć, że w ogóle kieruję się jakąś regułą.

P. Winch, Idea nauki o społeczeństwie..., s. 39.




Rozwiązanie metodologiczne - Anton Marty

Semazjologia Antona Marty’ego:

opis dziedziny znaczeń,

opis form językowych skorelowany z opisem funkcji znaczeniowych.

Marty dążył do podania ogólnych zasad interpretacji rozbieżności międzystrukturą znaczeniową a strukturą wypowiedzi.




Rozwiązanie metodologiczne - Anton Marty

Semazjologia Antona Marty’ego:

opis dziedziny znaczeń,

opis form językowych skorelowany z opisem funkcji znaczeniowych.

Marty dążył do podania ogólnych zasad interpretacji rozbieżności międzystrukturą znaczeniową a strukturą wypowiedzi.




Literatura




Dziękuję za uwagę i zapraszam do stawiania pytań!

Artur Machlarz

e-mail: [email protected]: http://www.uni.opole.pl/∼machlarz


Education

Relatywizm językowy