Stadium in the City_Ilias Papanikolaou

Πανεπιστήμιο ΠατρώνΤμήμα Αρχιτεκτόνων ΜηχανικώνΑκαδ. έτος 2012-13

Ερευνητική Εργασία

Αρχιτεκτονική & Αθλητισμός Το στάδιο στην πόλη

Ηλίας Παπανικολάου

Επβλέπων καθηγητής Πάτρα, Οκτώβριος 2013

Ηλίας Κωνσταντόπουλος

Περίληψη / Abstract

3

Η παρούσα εργασία πραγματεύεται τη σχέση της αρχιτεκτονικής με τον αθλητισμό, μέσα από την οπτική του σταδίου, όπως αυτό εξελίσσεται στον χρόνο και προσαρμόζεται στις κατά καιρούς τεχνολογικές απαιτήσεις. Ο προσδιορισμός της φύσης του αθλητισμού ως πολιτισμική έκφραση, έθετε σε όλες τις ιστορικές περιόδους την ανάγκη για οργάνωση αθλητικών εγκαταστάσεων, ορίζοντας μια εξελικτική διαδικασία, η οποία οδήγησε στο σύγχρονο στάδιο και στην ένταξη του μέσα στην πόλη. Ξεκινώντας ως τμήμα αρχαίων ιερών, υποτασσόμενο στο ανάγλυφο του εδάφους, μεταλλάχθηκε σε κτίριο, το οποίο έγινε φορέας ιδεολογικών συμβολισμών, μέσω της λειτουργίας του, αλλά και μέσω της μορφής του, η οποία πάντα μεταλλασσόταν από τις τεχνολογικές καινοτομίες. Το μέγεθος του, η ιδιότητα του να διεξάγει μεγάλα γεγονότα και η δυνατότητα του να συγκεντρώνει πλήθη, το ορίζουν ως μια σύγχρονη εικόνα-σύμβολο της πόλης, ως μνημείο και ως μέσο έκφρασης μιας κοινής πολιτισμικής ταυτότητας ενός έθνους. Κατά τον 20ο αιώνα, με την επικράτηση των μέσων μαζικής ενημέρωσης, τα αθλήματα επαναπροσδιορίστηκαν ως θέαμα και το στάδιο έπαιξε τον σημαντικότερο ρόλο σε αυτό. Παράλληλα, οι οικονομικές απαιτήσεις το εξέλιξαν σε μια υβριδική πολυλειτουργική δομή, η οποία συσχετίζει τον αθλητισμό με την αναψυχή, το εμπόριο και την κατοίκηση, ενώ η σύγχρονη πολεοδομία ορίζει το στάδιο ως αστικό εργαλείο, για την επέκταση του πολεοδομικού ιστού, ή την αναγέννηση υποβαθμισμένων περιοχών.

This present paper addresses the relationship between architecture and sport, through the perspec-tive of the stαdium, like this evolves in time and adapts to technological demands at times. The de-termination of the nature of sport as a cultural expression, pose in all historical periods of the need for organization of sports facilities, defining an evolutionary process, which led to the modern stadium and integration within the city. It started as part of ancient temples, subjecting itself to the relief of the ground, mutated in a building, which became the vehicle of ideological symbolisms through the function, but also through the form, which always mutate from technological innovation. The size of the function to holding major events and the ability to gather crowds, define it as a modern image-symbol of the city, as a memorial and as a means of expressing a common cultural identity of a nation. During 20th century with the prevalence of media, sports redefined as a spectacle and stadium played the most important role in this. Meanwhile, the financial requirements evolved it in a hybrid multifunctional structure, which relates to sport with leisure, trade and habitation, while the modern urbanization sets the stage as a civil tool, for the extension of the urban web, or regeneration of downgraded areas.

Προοίμιο

5

«αυτό που χρειαζόμαστε είναι καθεδρικούς ναούς του αθλητισμού, διότι πρέπει να γίνουν νέοι στόχοι του προσκυνήματος, και επειδή αντιπροσωπεύουν ένα μέρος ελπίδας»

-Βαρώνος Pierre De Coubertin

Η ενασχόληση μου με τον αθλητισμό και τον πρωταθλητισμό από μικρό παιδί, με ώθησε στην συγκεκριμένη έρευνα, στο πώς δηλαδή η αρχιτεκτονική μπορεί να συσχετισθεί με τον αθλητισμό.

θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή μου κύριο Ηλία Κωνσταντόπουλο για την καθοδήγηση του, καθώς και τον κύριο Γιάννη Ζαβολέα για τη βοήθεια του στην αρχική επιλογή του θέματος. Επίσης ευχαριστώ θερμά τις φίλες και συμφοιτήτριες μου Μίνα Ρούσσου και Ιλένια Τσαγκάτου για τη βοήθεια και τη συμπαράσταση τους καθ’ όλη τη διάρκεια εκπόνησης της εργασίας.

Τέλος ευχαριστώ την οικογένεια μου, για την ηθική συμπαράσταση.

Ηλίας Παπανικολάου

Περιεχόμενα

7

Εισαγωγή 9

1. Ιδεώδη Αθλητισμού & Μοντερνισμός 13 1.1 Ιδεώδη αθλητισμού & πρωταθλητισμού 15 1.2 Ο αθλητισμός ως ιδεολογική προέκταση του Μοντερνισμού 19 1.3 Ο αθλητισμός στη Χάρτα των Αθηνών & Le Corbusier 23

2. Η αθλητική υποδομή μίας χώρας 27 2.1 Αθλητικές εγκαταστάσεις μεγάλης κλίμακας 29 2.2 Παράμετροι ανάπτυξης αθλητικών εγκαταστάσεων 31

3. Ιστορική εξέλιξη & η “ιδέα” του σύγχρονου σταδίου 33 3.1 Ιστορική εξέλιξη σταδίων και αθλητικών εγκαταστάσεων 35 3.2 Το σύγχρονο στάδιο 42 3.2.1 Η δομή του σταδίου 42 3.2.2 Το στάδιο ως πυκνωτής 43 3.3 19ος αιώνας εώς σήμερα – 5 γενιές σταδίων 44

4. Συμβολισμοί στην αρχιτεκτονική των σταδίων 49 4.1 Εννοιολογικός συμβολισμός 52 4.2 Μορφολογικός συμβολισμός 57 4.3 Το στάδιο ως εικόνα – σύμβολο 64 4.4 Προσδιορισμός της ταυτότητας ενός έθνους ή τόπου μέσω της συμβολικής – δομικής μορφής του σταδίου 67 4.5 Το στάδιο ως μνημείο 70

Το στάδιο στην πόλη

8

5. Το στάδιο στην πόλη 73 5.1 Το γεγονός στο στάδιο και την πόλη 78 5.2 Η κλίμακα του σταδίου σε σχέση με την πόλη 84 5.3 Δύο μοντέλα ανάπτυξης σταδίων στην πόλη 88 5.4 Πολυλειτουργικότητα των σύγχρονων σταδίων 94

Συμπεράσματα 103

Πηγές 109

Εισαγωγή

9

Η παρούσα εργασία έχει ως σκοπό τη μελέτη και ανάλυση της σχέσης της αρχιτεκτονικής με τον αθλη-τισμό, μέσα από την παρουσία του σταδίου στην πόλη. Το στάδιο αποτελεί την πιο ολοκληρωμένη έκφραση αυτής της σχέσης και πάντα αποτελούσε τον ιδεολογικό φορέα των αρχών του αθλητισμού και των ιδεωδών του ολυμπισμού. Η φράση του βαρώνου Pierre de Coubertin, στον οποίο οφείλεται η αναβίωση των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων το 1896, «αυτό που χρειαζόμαστε είναι καθεδρικούς ναούς του αθλητισμού, διότι πρέπει να γίνουν νέοι στόχοι του προσκυνήματος, και επειδή αντιπροσωπεύουν ένα μέρος ελπίδας», αποτέλεσε την βάση της έρευνας γύρω από το συγκεκριμένο θέμα. Η εξέλιξη του ως κτιριακή τυπολογία μέσα στον χρόνο και η δημιουργία του σύγχρονου σταδίου, ως χώρου μέσα στον οποίο μια ολόκληρη κοινωνία εκδηλώνει την σημαντικότερη ίσως πολιτισμική της έκφραση, τον αθλητισμό, ανοίγει μια συζήτηση σχετικά με το πώς οι χώροι άθλησης μπορούν να διαμορφώσουν τμηματικά την πόλη ως μέρος ενός αρχιτεκτονικού, χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι αρχές του αθλητισμού, μέσα από την σχέση αθλητισμού – πρωταθλητισμού. Από το δίπολο αυτό, του μη θεσμοθετημένου και θεσμοθετημένου αθλητισμού αντίστοιχα, προκύπτει η ανάγκη για αθλητικές εγκαταστάσεις διαφορετικής οργανωτικής δομής και κλίμακας. Ο θεσμοθετημένος αθλητισμός σχετίστηκε με την αναβίωση των ολυμπιακών αγώνων, μέσω της οποίας ξεκίνησε ένα νέο κύμα δημιουργίας αθλητικών εγκαταστάσεων στο πλαίσιο της αναβίωσης των αρχαίων ολυμπιακών ιδεωδών. Δεν αποτελεί απλά ένα παιχνίδι, παρά την οικονομική και γενικότερα ιδεολογική του διάσταση ως γεγονός, είναι συνδεδεμένος με τη διαμόρφωση του μοντέρνου πνεύματος, της υγιεινής και είναι στην ουσία του μια έκφραση του επαναπροσδιορισμού του ανθρώπινου σώματος. Με την είσοδο στον 20ο αιώνα, η άθληση δεν απευθύνεται σε μία ελίτ, αλλά σε ένα ευρύτερο κοινωνικό σύνολο, χάρις στην εκτεταμένη πιά κατασκευή αθλητικών εγκαταστάσεων. Οι αθλητικές εγκαταστάσεις απέκτησαν τη θέση τους στην πόλη, στην διάρκεια αυτής της περιόδου και η αρχιτεκτονική τους αποκάλυπτε την ταυτότητα της, πάντα σε σχέση με το άθλημα για το οποίο το κάθε κτίριο προοριζόταν.

Εισαγωγή

10

Το στάδιο αποτέλεσε το κυρίαρχο φαινόμενο στη σειρά των χώρων αθλητισμού και άφηνε πάντα το σημάδι του στις πόλεις, τόσο με την παρουσία του, όσο και με τους συμβολισμούς του. Την ίδια περίοδο οι θέσεις της Χάρτας των Αθηνών και του Le Corbusier, σχετικά με την άθληση σε πολεοδομική κλίμακα, ορίζουν τον κυρίαρχο ρόλο που έχει ο αθλητισμός ως μέρος της μοντερνιστικής ιδεολογίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύονται οι απαιτήσεις μια χώρας σε αθλητικές εγκαταστάσεις μεγάλης κλίμακας, σύμφωνα με τις οικονομικές και πολιτικές παραμέτρους που τίθενται όταν υπάρχει το ενδεχόμενο ανάληψης μεγάλων αθλητικών γεγονότων. Υπό αυτό το πρίσμα, η εθνική συστράτευση αποτελεί βασικό παράγοντα επιτυχούς διεξαγωγής, αλλά και προβολής της χώρας και της πόλης που διοργανώνει το γεγονός, έχοντας το στάδιο ως το κυριότερο μέσο ανάδειξης. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στις βασικές κτιριολογικές απαιτήσεις διεξαγωγής του επαγγελματικού πρωταθλητισμού, μέσα στα πλαίσια της πλήρους κατανόησης του τρόπου λειτουργίας των αθλητικών εγκαταστάσεων και της έκτασης αυτών. Η ιστορική εξέλιξη των αθλητικών εγκαταστάσεων και πιο συγκεκριμένα των σταδίων, αναλύεται στο τρίτο κεφάλαιο, μέσα από αναφορές στην αρχαία Ελλάδα, καθώς αποτελεί την γενέτειρα του κλασικού αθλητισμού και του ολυμπισμού. Τα αθλητικά κέντρα της αρχαιότητας αποτελούσαν ένα σύνολο οικονομικών, πολιτισμικών και θρησκευτικών δραστηριοτήτων, με χωροταξική οργάνωση συγκρίσιμη αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά με τα σύγχρονα αντίστοιχα τους. Αυτό υποδηλώνει τη σημασία που έδιναν οι αρχαίοι στην τέλεση αθλητικών γεγονότων, σε συνδυασμό με τη θρησκευτική τους διάσταση. Τα αθλητικά κέντρα αυτά, αποτελούσαν ένα ολοκληρωμένο σύστημα παιδείας, έχοντας ως βασικούς χώρους τέλεσης το στάδιο και το γυμνάσιο. Το στάδιο κατά τα ελληνικά κλασικά πρότυπα διαμορφώνεται πάνω σε πρανή λόφων, ενώ κατά τη ρωμαϊκή περίοδο αρχίζει να αλλάζει μορφή και δομή, αποκτώντας πιο αστικό χαρακτήρα. Τα μοντέλα των ελληνικών και ρωμαϊκών αθλητικών εγκαταστάσεων, μετατράπηκαν σε πρότυπα αναφοράς για τα πρώτα σύγχρονα στάδια, προκαλώντας μια εξελικτική διαδικασία που εξαπλώθηκε σε όλες τις ηπείρους, παράλληλα με τεχνολογικές καινοτομίες. Μέσα από την ιστορική ανάλυση φτάνουμε στην σύγχρονη “ιδέα” του σταδίου στις αρχές του 20ου αιώνα. Η ιδέα αυτή του σταδίου, αναφέρεται στη διαρκή λειτουργία του ως κοινωνικός πυκνωτής με υπερτοπικό χαρακτήρα, όπως επίσης και στον τρόπο που αναπτύσσεται και διαρθρώνεται ως δομή και γεωμετρία, υπακούωντας πάντα στις απαιτήσεις του κάθε αθλήματος.

Εισαγωγή

11

Κατά την εξέλιξη τους τα στάδια κι εκτός από τους συμβολισμούς τους, ακολούθησαν μια εξελικτική διαδικασία τον 20ο αιώνα που ωθεί στη διατύπωση της θεωρίας των “5 γενεών” σταδίων, σύμφωνα με τον Βρετανό αρχιτέκτονα Rod Sheard. Η θεωρία αυτή εξελίχθηκε από πρακτικές παρατηρήσεις του τρόπου που η ανάπτυξη των σταδίων έχει αλλάξει μέσα στα χρόνια. Είναι σημαντικό ότι οι δυνάμεις οι οποίες έχουν οδηγήσει στην ανάπτυξη των σταδίων τις τελευταίες δεκαετίες είναι κατανοητές, μαζί με μια εκτίμηση, του πώς τα στάδια μπορούν τώρα να συμβάλλουν στην ανάπτυξη βιώσιμων κοινοτήτων. Η θεωρία αυτή δεν είναι μια απλή περιγραφή της χρονολογικής ανάπτυξης των σταδίων. Υπάρχει μια σημαντική επικάλυψη μεταξύ των γενεών και μερικά στάδια εκτείνονται πέρα από τα όρια των γενεών. Η εξέλιξη των ίδιων των αθλημάτων, αλλά και η γενικότερη κοινωνικό-οικονομική εξέλιξη παγκοσμίως, ωθούν στη διατύπωση της θεωρίας αυτής. Μελετώντας τη σχέση τεχνολογίας, κοινωνικών αλλαγών, οικονομίας και αθλημάτων, παρατηρούμε την αλλαγή που συντελείται μέσω της ανάγκης για μεγάλες αθλητικές εγκαταστάσεις, οι οποίες θα φιλοξενούν χιλιάδες κόσμου, με κύριο αντικείμενο έλξης τον αθλητισμό, αλλά και μια πληθώρα λοιπών λειτουργιών, που ορίζουν τα σύγχρονα πολυλειτουργικά στάδια. Ο συμβολισμός της αρχιτεκτονικής των σταδίων αποτελεί ένα ξεχωριστό κεφάλαιο στη μελέτη αυτή, καθώς γίνεται κατηγοριοποίηση γύρω από τα σημαντικότερα παραδείγματα παγκοσμίως, με βάση τον εννοιολογικό συμβολισμό, όσον αφορά τη λειτουργία τους στα πλαίσια του μοντερνισμού, αλλά και με βάση τον μορφολογικό συμβολισμό που μπορεί να ενέχουν. Σε σχέση με τον συμβολισμό, μπορούμε να τα προσεγγίσουμε ως μνημεία, καθώς και ως εικόνες – σύμβολα. Η προβολή μιας εικονογραφικής ταυτότητας, η δημιουργία συμβόλων για την πόλη και τα αθλητικά γεγονότα που τελούνται κατά περίπτωση, ορίζουν τα στάδια ως αστικά μνημεία, τα οποία καλούνται να αποδώσουν συχνά την ιδέα του Ολυμπισμού. Η υπεροχή των αθλημάτων ως η νέα παγκόσμια κουλτούρα, σημαίνει ότι το στάδιο παίζει κεντρικό ρόλο στην πόλη, οικονομικό, πολιτιστικό, γεωγραφικό και πνευματικό, ορίζοντάς το ως ένα σύγχρονο μνημείο. Έτσι μπορεί να προσδιοριστεί η ταυτότητα ενός έθνους ή τόπου μέσω της συμβολικής δομής. Υπάρχει σαφής συσχετισμός της ταυτότητας του τόπου, μέσω βαθύτερων νοημάτων, με την μορφή των αθλητικών κτιρίων και συχνά δημιουργείται μια εικόνα προβολής σε σχέση με τις κατά καιρούς τεχνολογικές δυνατότητες.

Εισαγωγή

12

Η σχέση του σταδίου με την πόλη, αποτελεί το αντικείμενο του τελευταίου κεφαλαίου. Η δυνατότητα αυτού του κτιρίου να μεταλλάσσεται και να μεταλλάσσει κατ’ επέκταση τμήματα μιας πόλης, είναι μο-ναδική. Η μοναδικότητα αυτή στηρίζεται στο γεγονός που λαμβάνει χώρα εκεί κατά περίπτωση. Σε αυτό συντελεί και η κλίμακα του, καθώς αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα κτίρια στην πόλη, σε έκταση και σε δυνατότητα συγκέντρωσης κόσμου. Η δυνατότητα του ως αστικό εργαλείο να διαμορφώνει περιοχές μιας πόλης, οδήγησε σε δύο μοντέλα ανάπτυξης. Το μοντέλο αστικής επέκτασης, επεκτείνει μια πόλη μαζί με τα δίκτυα της και τις χρήσεις γης, ενώ το μοντέλο αστικής αναγέννησης, αναπτύσσεται στα κέντρα πόλεων και στα πλαίσια της πολυλειτουργικότητας, βελτιώνει το ποιοτικό και το βιοτικό επίπεδο ζωής υποβαθμισμένων ζωνών. Η πολυλειτουργικότητα αυτή, ορίζει το σύγχρονο στάδιο ως ένα οικονομικό κέντρο, το οποίο συχνά πε-ριλαμβάνει αναψυχή, εμπόριο, άθληση, εστίαση και κατοίκηση. Τα στάδια δεν έχουν απλή συμβολική λειτουργία στη βελτίωση της εικόνας μιας πόλης. Έχουν ταυτόχρονα οικονομικό και πολιτικό ρόλο. Χρησιμοποιούνται και ως αντλίες για τη δημιουργία μιας περιοχής, η οποία στηρίζεται στο εμπόριο και στην αναγέννηση, ως ένα πρώτο βήμα για την εγκαθίδρυση ενός νέου οικονομικού κέντρου, ή όπως στις περιπτώσεις των Ολυμπιακών Αγώνων, ως πρόσχημα και ευκαιρία για οικοδομική ανανέωση μίας ολόκληρης πόλης.

1_Ιδεώδη Αθλητισμού & Μοντερνισμός


15

Για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε πλήρως την σχέση του αθλητισμού με την αρχιτεκονική, όπως αυτή εκφράζεται μέσω των αθλητικών εγκαταστάσεων, θα πρέπει πρώτα να προσδιορίσουμε τις έννοιες του αθλητισμού και του πρωταθλητισμού, καθώς αποτελούν δύο διαφορετικές πτυχές της ίδιας πολιτισμικής έκφρασης.

Αθλητισμός είναι η σωματική άσκηση και καταβολή δυνάμεων και δεξιοτήτων σε αγωνίσματα, για την κατάκτηση ενός επάθλου. Στόχος είναι η αρμονική ανάπτυξη σώματος και πνεύματος και η βελτίωση μέσω του συναγωνισμού (εικ. 1).

Αντίθετα, πρωταθλητισμός είναι η συστηματική επιδίωξη κατάκτησης της νίκης. Ο πρωταθλητισμός στις μέρες μας συνδέεται με μεγάλες αθλητικές διοργανώσεις και με την επένδυση σ› αυτές και στις επιδόσεις των αθλητών τεράστιων οικονομικών, κυρίως, αλλά και πολιτικών συμφερόντων.1 Μπορεί να ορισθεί και ως θεσμοθετημένος αθλητισμός, καθώς σχεδόν σε κάθε άθλημα υπάρχουν συγκεκριμένα δεδομένα που το ορίζουν, όπως είναι οι κανόνες διεξαγωγείς, όπως επίσης και ειδικά σχεδιασμένες αθλητικές εγκαταστάσεις βάσει παγκόσμιων ομοσπονδιών, πόσο μάλλον όταν πρόκειται για

[1] Καββαδίας Γιώργος, www.cleverclass.gr/portal/attachments/

article/3880/ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ.docx

1.1 Ιδεώδη αθλητισμού & πρωταθλητισμού

[εικόνα 1]


16

επαγγελματικό αθλητισμό όπου οι παράμετροι διεξαγωγής πολλαπλασιάζονται (εικ. 2).

Ο αθλητισμός αποτελεί παράγοντα αρμονικής ανάπτυξης των δεξιοτήτων του ανθρώπου. Διαπλάθει το ήθος και καλλιεργεί αξίες που προωθούν την ειρηνική συνύπαρξη των λαών. Αναλυτικότερα:- Αναπτύσσει αρμονικά το σώμα και το πνεύμα καλλιεργόντας τις σωματικές δεξιότητες και

εξασφαλίζοντας την υγεία, τη δύναμη και τη σωματική ευεξία, το γερό και αρμονικό σώμα, ενώ ενισχύει τις πνευματικές δυνάμεις, την κρίση, την αντίληψη και την επινοητικότητα και επιτρέπει την αυτογνωσία.- Ενδυναμώνει ψυχικά και εμπλουτίζει συναισθηματικά τον άνθρωπο, εκπαιδεύοντας τον στο αγωνιστικό πνεύμα, την αυτοπειθαρχία, την εγκράτεια και ενισχύει την αυτοπεποίθηση, ενώ διαμορφώνει ισχυρό χαρακτήρα.

[εικόνα 2]


17

- Διαμορφώνει ήθος και κοινωνική συνείδηση αναπτύσσοντας την ομαδικότητα και την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης για το συλλογικό σκοπό.- Καλλιεργεί οικουμενικές και πανανθρώπινες αξίες, λειτουργώντας ως παράγοντας ευγενικού συναγωνισμού ανάμεσα στους λαούς, ενισχύοντας την επικοινωνία και τη μεταξύ τους προσέγγιση και προβάλλοντας το ιδανικό της ειρήνης.

Αντίστοιχα τα αθλητικά και ολυμπιακά ιδεώδη, καθώς ο ολυμπισμός είναι άμεσα συνδεδεμένος με την ανάπτυξη του αθλητισμού έχοντας την ίδια γενέτειρα, συνοψίζονται στην αρχαία ρήση “Νους υγιής εν σώματι υγιεί”. Εδώ εκφράζεται η ισόρροπη ανάπτυξη της προσωπικότητας και του σώματος μέσω της αρμονίας και της διασφάλισης της υγείας και της πνευματικής εγρήγορσης (εικ. 3). Επίσης η συγκινησιακή φόρτιση όπου βιώνει ο άνθρωπος, του δημιουργεί ποικίλα συναισθήματα όπως χαρά, λύπη, φόβος, αγωνία κ.α. τα οποία «καθαιρούν» συναισθηματικά τον άνθρωπο, ενώ η υπέρβαση των σωματικών ορίων συνοψίζεται στη λατινική φράση «citius, altius, fortius», όπου σημαίνει «γρηγορότερα, ψηλότερα, δυνατότερα» (εικ. 4). Τέλος η ανάπτυξη ηθικών αρχών και αξιών όπως η άμιλλα, η φιλία, η αλληλοβοήθεια, η υπομονή και η επιμονή, δλδ οι αρχές του “ευ αγωνίζεσθαι”, συντελούν στην δημιουργία μίας [εικόνα 3]

άρτιας προσωπικότητας, ως αποτέλσμα ενός ολοκληρωμένου συστήματος παιδείας.Βέβαια το θέμα του αθλητισμού και των αξιών ήταν πάντα σύγχρονο, από τα αρχαία χρόνια μέχρι και μετά την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων το 1896.

Σύμφωνα με τον εκπαιδευτικό Γιώργο Καβ-βαδία, «παρά τα θετικά αποτελέσματα που προσφέρει ο αθλητισμός, είναι αλήθεια ότι οι τωρινοί ολυμπιακοί αγώνες, ως σπουδαιότερη έκφανση του αθλητισμού, έχουν γίνει μια πολυεθνική βιομηχανία, που τα λύματα της μολύνουν όλο και πιο πολύ τα τελευταία


18

απομεινάρια της ολυμπιακής ιδέας. Είναι, όμως εξίσου αλήθεια ότι η παρακμή του αθλητισμού και της ολυμπιακής ιδέας δεν είναι φαινόμενο της εποχής μας, όσο κι αν στην εποχή μας έχει ενταθεί κι έχει πάρει τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που αναπτύχθηκαν προηγούμενα. Η κρίση του αθλητισμού ξεκινά από τα πανάρχαια χρόνια. Ποτέ και πουθενά τα αθλητικά ιδεώδη ή το πολυθρύλητο πνεύμα του ολυμπισμού δε βρήκαν την ουσιαστική εφαρμογή τους. Οι βερμπαλιστικές κατά περιόδους διακηρύξεις ήρθαν να καλύψουν και να νομιμοποιήσουν το πνεύμα της επιθετικότητας και του ανταγωνισμού που χαρακτηρίζει τον αθλητισμό, αλλά όχι απαραίτητα και την άθληση που είναι απολύτως αναγκαία για τους ανθρώπους όλων των εποχών. Άλλωστε το αθλητικό φαινόμενο καθορίζεται από τις κοινωνικές δομές που επικρατούν σε κάθε εποχή. Όσο αυτές αναπαράγουν τις κοινωνικές ανισότητες και διακρίσεις, όσο θεοποιούν τα υλικά αγαθά και το κέρδος, τόσο και στον αθλητισμό θα υπάρχουν ποικίλοι κοινωνικοί αποκλεισμοί και η εμπορευματοποίηση θα είναι το κύριο χαρακτηριστικό. Μόνο σε μια ανθρωποκεντρική κοινωνία που δε θα υπάρχουν κοινωνικές ανισότητες και διακρίσεις ο αθλητισμός μπορεί να βρει την τέλεια έκφραση του ταυτιζόμενος με την άθληση.»2 (εικ. 5).

[2] Καββαδίας Γιώργος, www.cleverclass.gr/portal/attachments/article/3880/ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ.docx

[εικόνα 4]: Τα σύγχρονα ολυμπιακά ιδεώδη

[εικόνα 5]: Σατιρικό Ολυμπιακό σύμβολο από την ομάδα Maentis


19

1.2 Ο αθλητισμός ως ιδεολογική προέκταση του Μοντερνισμού

Στις μέρες μας, ο αθλητισμός είναι ένα αυτονόητο συστατικό της κοινωνικής μας ζωής με πολλές παραμέτρους, από ιδεολογικές και πολιτικές, μέχρι οικονομικές και πολιτισμικές, ενώ αποτελεί την φυσική και ψυχική καλλιέργεια του σώματος, όπου συνήθως συνδιάζεται με την πνευματική και αισθητική του ισορροπία. Στην αρχαία Ελλάδα η άθληση ήταν μια ευρύτερη κοινωνική πρακτική, που συνδύαζε επιτυχημένα την ταυτόχρονη καλλιέργεια του σώματος και του πνεύματος.

Η επινόηση της σύγχρονης γυμναστικής στις αρχές του 19ου αιώνα, ήταν σαφώς εξαρτημένη από έναν θεραπευτικό λόγο υγείας, πειθαρχίας και αισθητικής που καλούνταν να εφαρμόσουν ο δάσκαλος, ο φιλόσοφος και ο γιατρός σε στενή συνεργασία. Η γυμναστική είναι μια φυσική αγωγή που απευθύνεται στο σύνολο της κοινωνίας, προσφέροντας επιλογές που μπορεί να κάνει ο καθένας μόνος του ανάλογα με την ηλικία, τη σωματική μορφολογία, το ταμπεραμέντο και τον διαθέσιμο χρόνο του. Ο αθλητισμός είναι μια εφαρμογή της γυμναστικής που έχει στόχο την επίδοση, το ξεπέρασμα του εαυτού, τον ανταγωνισμό και εν τέλει τη νίκη.3

Με αφορμή την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων ξεκίνησε στην Ευρώπη κατά κύριο

[3] “Ο αθλητισμός, το σώμα και η μοντέρνα αρχιτεκτονική”, do.co.

mo.mo, Τα τετράδια του μοντέρνου, Futura, Αθήνα 2006, σελ. 13

λόγο, ένα νέο κύμα δημιουργίας αθλητικών εγκαταστάσεων μέσα σε ένα πλαίσιο αναβίωσης των αρχαίων ολυμπιακών ιδεωδών, υγιεινής αλλά και επαναπροσδιορισμού του ανθρώπινου σώματος. Οι αρχές του 20ου αιώνα γνώρισαν τη συγκρότηση μιας νέας τυπολογίας κτιρίων αφιερωμένων στον αθλητισμό. Ειδικά μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ενισχύθηκε ο ρόλος του μαζικού αθλητισμού, σε μια προοπτική ψυχαγωγίας και αναζωογόννησης της υγείας και ηθικής του πνεύματος και του σώματος (εικ. 6).Ο αθλητισμός παρά την οικονομική και ιδεολογική του διάσταση ως γεγονός, είναι συνδεδεμένος με τη διαμόρφωση του μοντέρνου πνεύματος. Είναι στην ουσία του ενα αποτέλεσμα, μια έκφραση του επαναπροσδιορισμού του σώματος, από ιατρική, κοινωνική και αισθητική σκοπιά, που συνδυάστηκε με την εξίσου μοντέρνα εφεύρεση του ελεύθερου χρόνου, της αργίας του σαββατοκύριακου,

[εικόνα 6]: Μαζικές γυμναστικές επιδείξεις


20

μεταξύ των εθνών. Η ισότητα μέσω της άθλησης, δηλαδή το ιδανικό του βαρωνου de Coubertin, αποτελούσε ένα από τα θέματα της εποχής. Η άθληση δεν απευθύνεται πλέον σε μία ελίτ, αλλά στο σύνολο του λαού, χάρις στην εκτεταμένη πιά κατασκευή αθλητικών εγκαταστάσεων. Αυτή η γραμμή καθιερώθηκε, σε εθνικό επίπεδο, από την εφαρμοσμένη πολιτική του Λαικού Μετώπου. Στο Παρίσι τα χρόνια του ’20, βλέπουμε ένα πραγματικά μοναδικό παράδειγμα του βαθμού ενσωμάτωσης του αθλητισμού στη ζωή της πόλης. Η ιδιαίτερη σημασία που δόθηκε στα κολυμβητήρια εκφράζει την κληρονομιά του κινήματος της υγιεινής σε σχέση με τον αθλητισμό, σε μια περίοδο όπου οι κατοικίες δεν διέθεταν χώρους λουτρών και όπου οι τρώγλες παρέμεναν ένα ακανθώδες πρόβλημα (εικ. 10).

των καλοκαιρινών διακοπών, της υγείας και ομορφιάς του γυμνασμένου σώματος. Εξίσου ενδιαφέρουσα είναι η ηθική διάσταση που έλαβε η άθληση, ιδιαίτερα στον μεσοπόλεμο, ως υγιής συντροφική δραστηριότητα του ελεύθερου χρόνου σε ηλιόλουστους χώρους, σε αντιπαράθεση με τους πολλαπλούς κινδύνους της σκοτεινής μεγαλούπολης (εικ. 7). Στο ευρύτερο αυτό σχήμα, τα νέα αθλητικά κτίρια -τυπολογικά, λειτουργικά, αισθητικά και κατασκευαστικά νέα- αποτελούν παραδειγματικό πεδίο εφαρμογής για τις ιδέες του Μοντέρνου. Τα μεγάλα γήπεδα, τα κλειστά κολυμβητήρια, τα γυμναστήρια των σχολείων, είναι εξ ορισμού μοντέρνα και αποτελούν ένα ξεχωριστό κεφάλαιο της μοντέρνας αρχιτεκτονικής.4

Πιό συγκεκριμένα, στη Γαλλία έχουμε τα περισσότερα παραδείγματα αθλητικής αρχιτεκτονικής, όπου εκφράστηκαν οι ιδέες του μοντερνισμού και της υγιεινής, μέσω του σχεδιασμού αθλητικών εγκαταστάσεων. Ωθούμενος από την αναγκαιότητα μιας εθνικής ανανέωσης, ο γάλλος βαρώνος Pierre de Coubertin (εικ. 9) έβλεπε τους Ολυμπιακούς Αγώνες κάτι πολύ περισσότερο από ένα αθλητικό γεγονός. Ήταν μια ευκαιρία να εξυψώσει τις μάζες, με μια ανώτερη ιδεολογία ζωής, με ένα πνεύμα ισότητας που αναδεικνύει την συναδέλφωση



[εικόνα 7]: Κορίτσια σε μάθημα κολύμβησης το 1930


21

Στην περίπτωση αυτή οι κοινωνικές θεωρίες έχουν ενσωματωθεί στον σχεδιασμό των αθλητικών εγκαταστάσεων. Ο συμβολισμός αυτών των χώρων γίνεται όλο και πιο εμφανής αλλά και πιο δυναμικός. Δεν ήταν πλέον χώροι απλώς προορισμένοι για αθλητισμό, αλλά μέσα με τα οποία μεταδίδονταν ιδέες και φιλοσοφίες. 5

Η εξάπλωση των εγκαταστάσεων επέτρεψε την ανάπτυξη της ατομικής άθλησης, ευνοώντας ταυτόχρονα την άνοδο μερικών αθλημάτων προς την κορυφή της δημοσιότητας. Οι αθλητικές εγκαταστάσεις απέκτησαν τη θέση τους στην πόλη στην διάρκεια αυτής της περιόδου και η αρχιτεκτονική τους αποκάλυπτε την ταυτότητα της, πάντα σε σχέση με το άθλημα για το οποίο το κάθε κτίριο προοριζόταν. Το στάδιο αποτέλεσε το κυρίαρχο φαινόμενο στη σειρά των χώρων αθλητισμού και άφηνε πάντα το σημάδι του στις πόλεις, τόσο με την παρουσία του, όσο και με τους συμβολισμούς του. Από αυτή την εποχή η αρχιτεκτονική των αθλητικών εγκαταστάσεων έδωσε την ώθηση σε πολλές τεχνολογικές καινοτομίες, από τις οποίες επωφελήθηκε το σύνολο της κατασκευαστικής βιομηχανίας και ο σχεδιασμός απέκτησε μνημειακό χαρακτήρα.6





[εικόνα 8]: Ο Γάλλος βαρώνος Pierre de Coubertin


22

[εικόνα 9]: Διαφημιστικό πόστερ του μεσοπολέμου


23

Στην γραμμή αυτή κινήθηκε και μέρος του 4ου διεθνούς Συνεδρίου της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής που έλαβε χώρα στην Αθήνα το 1933, το οποίο σε ένα μανιφέστο 95 θέσεων, τη Χάρτα των Αθηνών, προσπαθεί να επαναπροσδιορίσει την πόλη η οποία αρμόζει στο επαναπροσδιορισμένο σώμα του ανθρώπου. Σύμφωνα με τον Παναγιώτη Τουρνικιώτη, «Το σημαντικότερο ίσως στοιχείο του μανιφέστου αυτού ήταν η απαίτηση του ελεύθερου χώρου της πόλης που αντιστοιχεί στον ελεύθερο χρόνο του ανθρώπου, σε μια στενή σύνδεση που ανατρέπει εκ βάθρων τη σχέση χτισμένου με το άχτιστο. Βγαίνοντας από την πόρτα της μεγάλης πολυκατοικίας σου δεν θα βρισκόσουν πια στο πεζοδρόμιο με τους βιαστικούς διαβάτες πλάι στο ποτάμι των αυτοκινήτων, αλλά σε ένα ατελείωτο καταπράσινο γήπεδο που θα σε εξωθεί σε κάθε μορφής συντροφικές αθλοπαιδείες, σώζοντας το σώμα μαζί με την ψυχή σου.»7. Στη Χάρτα, διατυπώνονται συγκεκριμένες θέσεις οι οποίες ορίζουν την πρόθεση για ελεύθερο χρόνο και διαμόρφωση αθλητικών εγκαταστάσεων σε επίπεδο πολεοδομικού σχεδιασμού, όπου σύμφωνα με τις οποίες:



1.3 Ο αθλητισμός στη Χάρτα των Αθηνών & Le Corbusier

«Θέση 38. Οι ελεύθερες ώρες της εβδομάδας πρέπει να ξοδεύονται σε κατάλληλα διασκευασμένους χώρους: πάρκα, δάση, αθλητικά γήπεδα, στάδια, παραλίες. (...) Δεν πρόκειται εδώ για απλές πρασιές γύρω από το σπίτι, λιγότερο ή περισσότερο δεντροφυτεμένες, αλλα για κανονικά λιβάδια, δάση, φυσικές ή τεχνητές παραλίες, που θα αποτελούν ένα τεράστιο προφυλαγμένο χώρο, ο οποίος θα προστατεύεται σχολαστικά και θα προσφέρει χίλιες ευκαιρίες υγιούς δραστηριότητας ή ωφέλειμης αναψυχής στον κάτοικο της πόλης.Θέση 39. Πάρκα, αθλητικά γήπεδα, στάδια, παραλίες κτλ. Πρέπει να οριστεί ένα ψυχαγωγικό πρόγραμμα που θα περιλαμβάνει κάθε λογής δραστηριότητες: περίπατο, μοναχικό ή ομαδικό, στις όμορφες τοποθεσίες, αθλήματα όλων των ειδών τένις, μπάσκετ, ποδόσφαιρο, κολύμβηση, στίβο, ψυχαγωγικά θεάματα, συναυλίες, υπαίθριο θέατρο, αγώνες στίβου, διάφορα αγωνίσματα. Θέση 40. Πρέπει να βρεθεί ανταπόδοση για τον εξαντλητικό μόχθο της εβδομάδας, να γίνει η μέρα της ανάπαυσης πραγματικά ζωογόνα για τη σωματική και ηθική υγεία και να μην εγκαταλείπεται πια ο πληθυσμός στις τόσες κακοτοπιές του


24

δρόμου. Ένας γόνιμος προσανατολισμός των ελεύθερων ωρών θα φτιάξει πολίτες με υγεία και καρδιά».8

Αντίστοιχα την ίδια χρονιά με το συνέδριο της Αθήνας, ο Le Corbusier γράφει την Ακτινοβόλα Πόλη (Ville Radieuse), εκφράζοντας πιστά το πνεύμα του μοντερνισμού εκείνης της περιόδου όσον αφορά επίσης τον πολεοδομικό σχεδιασμό, και την σχέση του ανθρώπου με τον ελεύθερο χρόνο και χώρο (εικ. 10). Πιο συγκεκριμένα ανα-φέρει: «Ο αθλητισμός πρέπει να είναι καθημερινός και να βρίσκεται στην πόρτα των σπιτιών. (...)μετά από χρόνια ερευνών στον τύπο της ̈ Ακτινοβόλας Πόλης¨ ο αθλητισμός ήταν στην πόρτα των σπιτιών. Τι είναι λοιπόν αυτός ο αθλητισμός; Μια καθημερινή δράση πειθαρχημένη και κανονική, μια τροφή το ίδιο απαραίτητη με το ψωμί. Ο καθένας, άντρες, γυναίκες, παιδιά, όλων των ηλικιών και όλες τις μέρες του χρόνου, μπορούν να ¨βγάλουν το σακάκι τους¨ γυρίζοντας από το σπίτι και να κατέβουν ξανά μπροστά στην πόρτα για να βρουν την ομάδα του μπάσκετ, του ποδοσφαίρου, του τένις. Τους συντρόφους στο κολύμπι, το τρέξιμο, την πορεία, που θα πάνε μαζί του, σε απέραντα διαθέσιμα γήπεδα, στην πραγματικότητα απεριόριστα, να ξαναδώσουν ζωή στα πνευμόνια τους, στο καρδιακό τους

[8] Le Corbusier, Η Χάρτα των Αθηνών, μτφρ. Σταύρου Κουρεμένου,

Αθήνα, Ύψιλον, 1987, σελ. 70-71.

σύστημα, στα ποντίκια τους, και να κερδίσουν τη χαρά και την αισιοδοξία. Γιατί αυτός είναι ο καρπός του αθλητισμού και της φυσικής άσκησης»9.

Πρέπει να αναφέρουμε στο σημείο αυτό πως ο Le Corbusier δεν αναφέρεται στο μαζικό αθλητικό γεγονός του γηπέδου. Δεν μιλάει για την αρένα των φανατικών θεατών με τους λίγους πρωταγωνιστές. Απορρίπτει τα στάδια , στα οποία αγωνίζονται είκοσι άνθρωποι εμπρός σε είκοσι χιλιάδες θεατές, οι οποίοι κραυγάζουν αδρανείς στον ήλιο και τη βροχή, στο κρύο και τη ζέστη. Το στάδιο είναι μια αναγκαία αλλά μεταβατική φάση. «Η μοντέρνα πολεοδομία θα επιτύχει το θαύμα να βάλει τα πλήθη στο παιχνίδι»10. Θα κοινωνικοποι-ήσει την αθλητική δραστηριότητα, θα μετατρέψει την άσκηση σε καθημερινή αναγκαιότητα για το σώμα του ανθρώπου, και θα την εγγράψει ταυ-τοχρόνως στο νέο λειτουργικό πρόγραμμα της πόλης και της κατοικίας.11

Είναι κατανοητό πως η αναφορά του Le Corbus-ier στον αθλητισμό και η χρήση των αθλητικών εγκαταστάσεων σχετίζεται με μια γενικότερη θεωρία, σχετική με την αλλαγή του τρόπου ζωής του σύγχρονου ανθρώπου και ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις του ερασιτεχνικού αθλητισμού.

[9] Le Corbusier, La ville radieuse, Paris, 1933, σελ. 65.

[10] ο.π. σελ. 66.


mo.mo, Τα τετράδια του μοντέρνου, Futura, Αθήνα 2006, σελ. 16.


25

Αρκετά χρόνια αργότερα το, 1958 θα ολοκληρώσει τα σχέδια για την Ολυμπιακή πόλη της Βαγδάτης, ένα έργο το οποίο έμεινε ανολοκλήρωτο. Εδώ ο αρχιτέκτων εντάσσει το ολυμπιακό στάδιο στον γενικότερο πολεοδομικό σχεδιασμό δίνοντας του κεντρικό ρόλο, μέσα σε ένα σύνολο αθλητικών εγκαταστάσεων και διαμόρφωσης πάρκου, το οποίο εντασσόταν πλήρως στον πολεοδομικό ιστό προσφερόμενο στους κατοίκους της πόλης (εικ. 11).

[εικόνα 10]: Η “πράσινη πόλη”. Οικοδομικά τετράγωνα της “ακτινοβόλας πόλης” του Le Corbusier.


26

[εικόνα 11]: Masterplan του ολυμπιακού πάρκου της Βαγδάτης από τον Le Corbusier, 1950.

2_Η αθλητική υποδομή μίας χώρας

29

2_Αθλητικές εγκαταστάσεις μεγάλης κλίμακας

2.1 Αθλητικές εγκαταστάσεις μεγάλης κλίμακας

Στις μεγαλουπόλεις οι απαιτήσεις για χώρους πρασίνου, πάρκα, γυμναστήρια, γήπεδα και κοινωφελή αγαθά έχουν πολλαπλασιαστεί, παρά τις δυσκολίες και το υπερβολικό κόστος εξεύρεσης ακάλυπτων επιφανειών. Οι κοινωνικές λειτουργίες όμως που επιδρούν στην καθημερινή ζωή είναι πολλές: ιατρική φροντίδα, υγιεινή, ψυχολογία, αισθητική. Ο ερασιτεχνικός αθλητισμός αποτελεί ασφαλώς μια λύση με όλο και περισσότερους φανατικούς φίλους, ενώ ταυτόχρονα ο επαγγελματικός αθλητισμός απαιτεί μεγαλύτερες και πιο σύγχρονες εγκαταστάσεις.

Απαραίτητη προυπόθεση για την ανάπτυξη του αθλητισμού είναι η ύπαρξη κατάλληλης κτηριακής και υλικοτεχνικής υποδομής, καθώς και διαμορφωμένων χώρων άθλησης. Η υποδομή αυτή προϋποθέτει με τη σειρά της τα κατάλληλα θεσμικά και οργανωτικά μέτρα, αλλά και τις οικονομικές παροχές για την ανάπτυξη του αθλητικού τομέα. Η ποσότητα και η ποιότητα των αθλητικών εγκαταστάσεων αποτελεί στις σύγχρονες κοινωνίες δείκτη προόδου και ευημερίας, συνεκτιμώμενη βέβαια και με άλλους

παράγοντες: την οικονομία, τις υποδομές, το οδικό δίκτυο, τα λιμάνια, τα αεροδρόμια, τα σχολεία, τα νοσοκομεία, τις τηλεπικοινωνίες. Στις τελευταίες δεκαετίες, που οι περί τον αθλητισμό οικονομικές δραστηριότητες κατέχουν το 2,5% των παγκόσμιων συναλλαγών, οι αθλητικές εγκαταστάσεις επιπέδου διαμορφώνονται ως αναγκαία και ικανή συνθήκη για τη διάδοση των αθλημάτων, την προβολή της χώρας και τις εμπορικές δραστηριότητες.1

Παράλληλα με τον ανταγωνισμό ή την προσπάθεια συνδιαλλαγής μεταξύ των κρατών ή των πολιτειακών ενώσεων, αναπτύσσεται και ένας ανταγωνισμός των μητροπόλεων. Το φαινόμενο έχει σαφείς πολιτικές επιπτώσεις, που επηρεάζουν τόσο την καθημερινή ζωή του πολίτη όσο και τη στρατηγική των κυβερνήσεων και τη διοίκηση των κρατών. Στο νέο αυτό μητροπολιτικό περιβάλλον οι πολίτες καλούνται να συμβάλουν ώστε η πόλη ή χώρα τους να αναλάβει μεγάλες διοργανώσεις με περιφερειακό, εθνικό, ή διακρατικό ενδιαφέρον. Καλούνται ακόμη να ¨συστρατευθούν¨, συχνά κάτω από ειδικές “σημαίες”, για να υποστηρίξουν σημασιολογικά φορτισμένα προγράματα και να αναπτύξουν πνεύμα αλληλεγγύης, προκειμένου να επιτευχθούν οι πρωταρχικοί επικοινωνιακοί, πολιτικοί, πολιτιστικοί και οικονομικοί στόχοι που

[1] Συναδινός Πέτρος,“Ο αγώνας μιας πόλης”, Εκδόσεις

Καστανιώτη, Αθήνα 2004, σελ. 153

30


εχουν τεθεί.2 Αυτό συνήθως γίνεται μέσα από την διεξαγωγή κάποιων μεγάλων γεγονότων όπως είναι παγκόσμια πρωταθλήματα ή Ολυμπιακοί Αγώνες όπου υπάρχει παγκόσμια προβολή της χώρας, πόσο μάλλον και της πόλης που φιλοξενεί το γεγονός (εικ. 12). Σε αυτόν τον σύγχρονο ανταγωνισμό οι αθλητικές εγκαταστάσεις μεγάλης κλίμακας, όπως ορίζονται από έναν γενικευμένο πολεοδομικό σχεδιασμό, έχουν πρωτεύοντα ρόλο, κρατώντας ως “σημαία” το κεντρικό στάδιο, το οποίο αποτελεί και την κύρια εικόνα προβολής του γεγονότος, λόγω συσπείρωσης μεγάλου αριθμού αθλημάτων τα οποία διεξάγωνται εκεί, λόγω μεγέθους σε επίπεδο κλίμακας πόλης, καθώς και λόγω του ότι εκεί φιλοξενούνται οι περισσότεροι θεατές.



[εικόνα 12]: Είσοδος της ελληνικής αποστολής στο Ολυμπιακό στάδιο του Λονδίνου, 2012

31

2_Αθλητικές εγκαταστάσεις μεγάλης κλίμακας

2.2 Παράμετροι ανάπτυξης αθλητικών εγκαταστάσεων

Σύμφωνα με τον Πέτρο Συναδινό (2004, σελ.154) τέσσερις είναι οι βασικές παράμετροι επιτυχούς ανάπτυξης του αθλητισμού και ιδιαίτερα των αθλητικών εγκαταστάσεων:- η αναπτυξιακή πολιτική και τα θεσμικά μέτρα.- ο χωροταξικός προγραμματισμός.- η πολεοδομική οργάνωση- η αρχιτεκτονική διάσταση.Όσον αφορά την αρχιτεκτονική διάσταση, οι ανοιχτές εγκαταστάσεις για τον ερασιτεχνικό αθλητισμό είναι σχετικά απλές σε προδιαγραφές, διαστάσεις και υλικά. Για την περίπτωση που εντάσσονται σε πάρκα ή πλατείες, έχει αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια μια αρχιτεκτονική και αισθητική προσέγγιση σχεδιασμού που λαμβάνει υπόψη την τοπογραφία, τη βλάστηση, τον εξοπλισμό και τον φωτισμό, ενώ μπορεί να ενταχθεί σε έναν ευρύτερο σχεδιασμό με βάση τα πάντα σύγχρονα πρότυπα μιας μοντερνιστικής πρακτικής, όπως αναλύθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο.

Αντίθετα, οι σύγχρονες απαιτήσεις για τις επαγγελματικές αθλητικές εγκαταστάσεις και τα σύγχρονα στάδια, προυποθέτουν λεπτομερή μελέτη και εξειδίκευση. Παράγοντες που πρέπει να

λαμβάνονται υπόψη και να καθορίζουν μια άρτια κι εμπεριστατωμένη μελέτη είναι:- τα υλικά- ο εξαερισμός- το ύψος, το μήκος και το πλάτος του κτιρίου , καθως και η απόσταση του αγωνιστικού χώρου από τις κερκίδες- οι προδιαγραφές των διεθνών ομοσπονδιών- η οροφή- ο φωτισμός- τα αποδυτήρια- τα προθερμαντήρια και οι αίθουσες γυμναστικής- οι χώροι πρώτων βοηθειών και διοίκησης- τα ανοιχτά γήπεδα και κολυμβητήρια- οι ευκολίες πρόσβασης για ΑΜΕΑ- η ασφάλεια, η τεχνολογία, οι τεχνικές και - οι μέθοδοι πρόληψης- οι χώροι ΜΜΕ- η διαμορφωση του περιβαλλοντος χωρου- οι τεχνολογίες εξοικονόμισης ενέργειας3



3_Ιστορική εξέλιξη & η “ιδέα” του σύγχρονου σταδίου

35


Η αρχιτεκτονική και η πολεοδομία έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη του αθλητισμού, τόσο στην αρχαιότητα όσο και σήμερα. Στην αρχαία Ελλάδα το Ιερό της Ολυμπίας, όπως και τα Ιερά της Νεμέας, των Ισθμίων και των Δελφών, όπου τελούνταν Αγώνες, αντιπροσώπευαν ολοκληρωμένα οικιστικά σύνολα, με κτήρια διαφόρων χρήσεων (αθλητικών, πολιτιστικών, θρησκευτικών, εμπορικών - ακόμη και ιατρικών, πχ το Ασκληπιείο της Επιδαύρου), με εγκαταστάσεις και υποδομή υψηλού επιπέδου, σε σημείο που η αρχιτεκτονική και πολεοδομική οργάνωση να είναι συγκρίσιμη με αντίστοιχα σημερινά αθλητικά και οικιστικά κέντρα1.Από τον 8ο π.Χ. αιώνα χρονολογείται η αρχή εφαρμογής αρχιτεκτονικών πρότυπων σταδίων και ιπποδρόμων σε σχήμα U, με μήκος 180-230μ. Αλλά το ενδιαφέρον είναι ότι εκτός του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού με τεχνολογία, υπήρχε σχεδιασμός και πολεοδομικός και χωροταξικός. Η επιλογή του χώρου, ο προσανατολισμός και η γειτνίαση με ποτάμια ήταν δεδομένη.

Στο στάδιο της Ολυμπίας ο στίβος όπου τελούνταν οι γυμνικοί αγώνες είχε μήκος 192,28μ και πλάτος 30μ περίπου (εικ. 13). Ήταν καλυμμένος με άμμο. Το συνολικό μήκος, μαζί με τα περιθώρια, έφτανε

[1] Συναδινός Πέτρος, «Ο αγώνας μιας πόλης”, Εκδόσεις Καστανιώτη,

Αθήνα 2004, σελ. 68.

τα 213μ. Τα πρανή χωρούσαν 35-45000 θεατές. Στην αφετηρία και στο τέρμα υπήρχαν αυλακώτές πλάκες. Η μοναδική εξέδρα (λίθινη) ήταν για τους ελλανοδίκες, τους επισήμους και την ιέρεια. Από την Άλτι υπήρχε υπόγεια σηραγγα μήκους 32μ που οδηγούσε τους αθλητές απευθείας στο Στάδιο. Στη λειτουργικότητα αυτή έχει βασιστεί και η σημερινή αρχιτεκτονική μορφολογία των σταδίων. Η επίσημη είσοδος του Σταδίου ονομαζόταν Κρύπτη (αψιδωτή) (εικ. 14).

Όμως δεν υπήρχαν μόνο στάδια και ιππόδρόμοι, αλλά και συγκροτήματα με παλαίστρες, γυμνάσια, καταλύματα, πολλές φορές μάλιστα και θέατρο ή ιατρεία και ναούς. Τα πιό σύνθετα συγκροτήματα ήταν αυτά της Ολυμπίας (εικ. 15) και της Επιδαύρου, όπου τελούνταν και τα Ασκληπιεία. Δηλαδή επρόκειτο για οργανωμένα σύνολα αθλητικών, πολιτιστικών, θρησκευτικών, εμπορικών και ιατρικών λειτουργιών. Η χωροθέτηση τους ήταν παροιμιώδης και με οργανωτική λογική.

Μία έννοια που επηρέσε πολύ τον αθλητισμό, την παιδεία και την πολιτική, πρόδρομος των σημερινών αθλητικών εγκαταστάσεων είναι το αρχαίο ελληνικό γυμνάσιο. Πρόκειται για το μέιζον

3.1 Ιστορική εξέλιξη σταδίων και αθλητικών εγκαταστάσεων

36


[εικόνα 13]: Το αρχαίο στάδιο της Ολυμπίας

[εικόνα 14]: Η είσοδος “αψιδωτή” του σταδίου της Ολυμπίας [εικόνα 15]: Masterplan της αρχαίας Ολυμπίας

37


σύμβολο του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Το γυμνάσιο υπήρξε ταυτόχρονα αθλητικό και πνευματικό κέντρο, στο οποίο παράλληλα με την εκγύμναση του σώματος οι νέοι ασκούνταν και στη φιλοσοφία και τη ρητορική. Εκεί για πρώτη φορά εισήχθη η γυμναστική στο εκπαιδευτικό σύστημα (7ος αιώνας π.Χ.).2 Το γυμνάσιο ήταν δημόσιο κτίριο. Η πόλη το έκτιζε, το συντηρούσε και το ανακαίνιζε. Ακόμη, επέβαλε τους κανονισμούς λειτουργίας του (Σόλων). Στην κτιριολογική εξέλιξη τους τα γυμνάσια συμπληρώθηκαν με παλαίστρες, βιβλιοθήκες, εξέδρες, αίθουσες συμποσίων και διαλέξεων. Στολίζονταν με γλυπτά και ζωγραφικούς πίνακες. Επιλεγόνταν πάντοτε η ιδανική τοποθεσία, κατά προτίμηση σε ωραίο φυσικό περιβάλλον, με άφθονο νερό. Για το κτίσιμο τους εκπονείτο συγκεκριμένο αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό σχέδιο. ‘Ηταν ένα σύγχρονο αθλητικό κέντρο και ταυτόχρονα πνευματικό και πανεπιστημιακό ίδρυμα. Παραδείγματα είναι η Ακαδημία Πλάτωνος, το Λύκειο και οι Κυνόσαργες. Μπορούμε να πούμε ότι λειτουργούσε πάντα συμπληρωματικά χωροταξικά και οργανωτικά με το στάδιο, ενώ αποτελεί για πρώτη φορά στην ιστορία ένα ολοκληρωμένο σύστημα παιδείας, καθώς συνδυάζει αθλητισμό και μάθηση ως ενσάρκωση του ιδεώδους “Νους υγιής εν σώματι υγιεί”.

[2] Συναδινός Πέτρος, «Ο αγώνας μιας πόλης”, Εκδόσεις Καστανιώτη,

Αθήνα 2004, σελ. 71.

[εικόνα 16]: Το αρχαίο στάδιο της Νεμέας

[εικόνα 17]: Το αρχαίο στάδιο των Δελφών

38


Τα γνωστά κέντρα Αγώνων της αρχαιότητας είναι η Ολυμπία, η Επίδαυρος, η Νεμέα (εικ. 16), η Μαντίνεια, η Τεγέα, το Ηραίον, η Ερμιόνη, η Κνωσσός, ο Ισμθός, η Ρόδος, η Δωδώνη, οι Δελφοί (εικ. 17) και η Αθήνα. Στην Αθήνα σημαντικό ήταν το Παναθηναικό στάδιο χτισμένο το 331π.Χ. και αναστηλωμένο για του πρώτους σύγχρονους ολυμπιακούς αγώνες του 1896 (εικ. 18). Το στάδιο όπως και το γυμνάσιο με τα περιφερειακά κτίρια αποτελούσε σημαντικό στοιχείο στην χωροταξία της κάθε πόλης.

Η ελληνική φόρμα υπαγορεύτηκε από την τοποθεσία και τα στάδια είτε καταλάμβαναν το έδαφος μιας κοιλάδας με τους θεατές να χρησιμοποιούν τις φυσικές πλαγιές ως καθίσματα, ή ήταν φτιαγμένα στους ώμους ενός λόφου με τις άνω πλαγιές να σχηματίζουν καθίσματα.

Από αρχιτεκτονική άποψη, με μερικώς ανοικτή κάτοψη και δομή σε σχήμα επιμήκους U, το στά-διο είναι χτισμένο σε διαμορφωμένα πρανή εδά-φους και άλλες φορές σε ορισμένο ύψος σε επί-πεδο έδαφος. Αποτελεί το σημείο συνάντησης ανάμεσα σε δύο μεγάλα τυπολογικά μοντέλα του ελληνικού και ρωμαϊκού κόσμου, τα οποία αποτελούν κατά κύριο λόγο δημόσιες εγκαταστάσεις: το θέατρο και το αμφιθέατρο (εικ. 19).

[εικόνα 18]: Το αναστηλωμένο Παναθηναϊκό στάδιο

[εικόνα 19]: Το θέατρο της Μεσσήνης

Παράλληλα με τη μετάβαση από το θέατρο στο αμφιθέατρο, η παράδοση των αθλητικών εγκαταστάσεων μεταφέρθηκε από τον ελληνικό, στον ρωμαικό κόσμο με την γέννηση του Circus, ως τυπολογική εξέλιξη των σταδίων και των ιπποδρόμων.3

[3] http://www.worldsadiums.com/stadium_menu/architecture/

historic_stadiums.shtml

39


Το αμφιθέατρο χτίστηκε κατά την ρωμαική εποχή, κυρίως στον 1ο αιώνα π.Χ. ενώ σε αντίθεση με το ελληνικά πρότυπα σταδίων, είχε πιο αστικό χρακτήρα. Τα διαζώματα αναπτύσσονταν υπερυψωμένα σε επάλληλες σειρές, ενώ η ελλειπτική διάταξη ωθούσε τους θεατές να εστιάζουν προς το κέντρο όπου διεξαγώταν το εκάστοτε γεγονός (εικ. 20). Το πιό γνωστό αμφιθέατρο της περιόδου είναι το Amphiteatrum Flavium, γνωστό ως Κολοσσαίον στη Ρώμη, χωρητικότητας 50.000 θεατών, το οποίο θεωρείται ο ιστορικός πρόδρομος πολλών σύγχρονων σταδίων (εικ. 21).4 Αξίζει να σημειωθεί πως η χρήση του συγκεκριμένου αμφιθεάτρου ήταν για μονομαχίες ή αναπαραστάσεις μαχών, πράγμα που αντιτίθεται στην ανάπτυξη και εξέλιξη των ελληνικών πρότυπων σταδίων, τα οποία είχαν σαν σκοπό την άθληση και την θέαση των αθλητών μέσα σε ένα πνεύμα εξύψωσης του ανθρώπου και του αθλητικού ιδεώδους. Τυπολογικά όπως και να έχει, αποτελεί ιστορικό πρότυπο και ιδιαίτερο τεχνολογικό επίτευγμα για την εποχή του και ως τέτοιο πρέπει να μελετάται.

Έτσι λοιπόν από τα ελληνικά στάδια μεταβήκαμε στα ρωμαικά αμφιθέατρα και από τους γηπεδικούς ιπποδρόμους στο Circus, με γνωστότερο τον Circus Maximus της Ρώμης (εικ. 22) και στον Βυζαντινό Ιππόδρομο της

[4] The Stadium - The Architecture of Mass Sport, NAI Publishers

Rotterdam, σελ. 40.

[εικόνα 20]: Κολοσσαίο

[εικόνα 21]: κάτοψη του Κολοσσαίου

40


Κωνσταντινούπολης. Από το 394 μ.Χ. όπου και οι Ολυμπιακοί αγώνες απαγορέυτηκαν από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο ως παγανιστική τελετή, ο αθλητισμός εκφρασμένος μέσα από τα κλασικά ιδεώδη και οι αντίστοιχες αθλητικές εγκαταστάσεις που τον στηρίζουν, παύουν να αναπτύσσονται και καταστρέφονται.

Για αιώνες παρατηρείται μια παρακμή όσον αφορά τα αθλήματα και τις αθλητικές εγκαταστάσεις, μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα όπου στα πλαίσια της βιομηχανικής επανάστασης και της συγκέντρωσης των ανθρώπων στις

[εικόνα 22]: Ο ιππόδρομος Circus Maximus της Ρώμης

πόλεις, δημιουργούνται σωματεία τα οποία αναδεικύουν αθλήματα όπως το ποδόσφαιρο, κάνοντας πιο επιτακτική την ανάγκη κατασκευής μεγάλων εγκαταστάσεων.

Επίσης σε συνδιασμό με την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων το 1896 στην Αθήνα (εικ. 23), δημιουργείται και σε θεσμικό επίπεδο πλέον η ανάγκη για αθλητικές εγκαταστάσεις μεγάλης κλίμακας, γεγονός το οποίο όρισε και συμβολικά μια νέα εποχή για τα στάδια. Τα μοντέλα των ελληνικών και ρωμαικών αθλητικών εγκαταστάσεων στη νεοκλασική

41


[εικόνα 23]: Το Παναθηναικό στάδιο κατά τους πρώτους σύγρονους Ολυμπιακούς Αγώνες, 1896

εποχή, μετατράπηκαν σε πρότυπα αναφοράς για τα πρώτα σύγχρονα στάδια, προκαλώντας μια εξελικτική διαδικασία που εξαπλώθηκε σε όλες τις ηπείρους, παράλληλα με τεχνολογικές καινοτομίες που εκφράζονταν μορφολογικά και συμβολικά στην διεξαγωγή των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων ή στα παγκόσμια πρωταθλήματα ποδοσφαίρου.

42


Μελετώντας την μορφολογία των σταδίων, παρατηρούμε ότι αποτελεί ένα μοναδικό χώρο μέσα στην πόλη. Αυτή η μοναδικότητα ορίζεται από το μέγεθος του, την γεωμετρία του αλλά και από την δυνατότητα να συγκεντρώνει πλήθη. Το κυριότερο χαρακτηριστικό ενός σταδίου είναι η γεωμετρία στην οποία υπακούει ο σχεδιασμός. Η γεωμετρία αυτή ορίζεται από την τυποποίηση των αθλημάτων, καθώς υπάρχουν συγκεκριμένες διαστάσεις που ορίζουν τον χώρο διεξαγωγής των αθλημάτων. Ο χώρος αυτός, η αρένα, αποτελεί το κέντρο όλης της σύνθεσης γύρω από τον οποίο αναπτύσσεται κυριολεκτικά το δημόσιο κομμάτι του αθλητισμού, οι κερκίδες, ο χώρος όπου συγκεντρώνεται το πλήθος. Είναι αξιοσημείωτο το ότι η αυστηρή ορθοκανονική γεωμετρία του αθλητικού χώρου, υπακούει στην

ημικυκλική και ελλειψοειδή γεωμετρία του στίβου, η οποία με την σειρά της ορίζει και τις κερκίδες των θεατών. Όλη αυτή η αλληλουχία εφαπτόμενων και αλληλοεξαρτόμενων γεωμετριών σε επίπεδο κάτοψης αλλά και τομής δίνουν την τελική μορφή του σταδίου (εικ. 24). Όταν πρόκειται για στάδιο με στίβο, είτε διαθέτει τμηματικές κερκίδες στις μακριές πλευρές του, είτε περιβάλλεται από κερκίδες σε διαζώματα, με ή χωρίς στέγαση. Αυτή λοιπόν η σχέση της περιμετρικής διάταξης κερκίδων γύρω από έναν ορθοκανονικό γεωμετρικά αθλητικό χώρο, ορίζει και την πιο απλή μορφολογικά “ιδέα” του σταδίου (εικ. 25). Είναι εμφανές πως η δομή, με την λειτουργία του σταδίου είναι αλληλένδετα σε επίπεδο διαγραμματικής ιδέας.

3.2 Το σύγχρονο στάδιο

3.2.1 Η δομή του σταδίου

[εικόνα 24]

43


παράδοξο σε αυτή τη σχέση είναι πως υπάρχει μια εσωστρέφεια στην όλη λειτουργία αυτού του ιδιόμορφου δημόσιου χώρου, καθώς η λειτουργία ορίζεται από μια ροηκότητα, όσον αφορά τον κόσμο ο οποίος πάντα προσέρχεται και αποχωρεί από εκεί, μια στασιμότητα κατά τη διάρκεια του γεγονότος και όλη αυτή η σχέση είναι σαν να έχει γυρίσει την πλάτη της στην πόλη. Η ιδιαιτερότητα και η μοναδικότητα του σχεδιασμού ενός σταδίου έγκειται στην χρήση του, καθώς αποτελεί ένα προϊόν μελέτης πάνω σε μια συγκεκριμένη μορφή έκφρασης πολιτισμού όπως είναι ο αθλητισμός. Αυτό του δίνει και εξέχουσα θέση στην πόλη καθώς μορφολογικά δεν σχετίζεται καθόλου με τα υπόλοιπα κτίρια, ότι χρήσης κι αν είναι, αφενός λόγω μεγέθους και σχήματος, αφετέρου λόγω λειτουργίας.

Η ίδια η γεωμετρία του τυπικού σταδίου, όπως αναλύθηκε νωρίτερα, ορίζει ένα τοπόσημο. Το τοπόσημο αυτό θα μπορούσαμε να πούμε ότι λειτουργεί σαν πυκνωτής, καθώς η αμφιθεατρική διάταξη των κερκίδων η οποία περικλείει μια αρένα, τον χώρο διεξαγωγής των αθλημάτων, απλώνεται σε μήκος και σε ύψος, πάντα με αφορμή ένα γεγονός το οποίο ορίζει και τον χαρακτήρα αυτής της πύκνωσης κόσμου. Η περιφερειακή ανάπτυξη των κερκίδων φαινομενικά είναι σαν να διαχέεται και να διαμορφώνει τον περιβάλλοντα χώρο ο οποίος έχει καθαρά δημόσιο χαρακτήρα. Στην ουσία το στάδιο αποτελεί έναν διαμορφωμένο δημόσιο χώρο, καθώς ο χώρος στον οποίο υπάρχει η δράση είτε είναι η αρένα, είτε είναι οι κερκίδες, ορίζουν το δημόσιο και όχι οι πλατείες και τα πάρκα που το περικλείουν. Το

3.2.2 Το στάδιο ως πυκνωτής

[εικόνα 25]

44


3.3 19ος αιώνας εώς σήμερα - 5 γενιές σταδίων

Η θεωρία των ̈ 5 γενεών¨ εξελίχθηκε από πρακτικές παρατηρήσεις του τρόπου που η ανάπτυξη των σταδίων έχει αλλάξει μέσα στα χρόνια. Είναι σημαντικό ότι οι δυνάμεις οι οποίες έχουν οδηγήσει την ανάπτυξη των σταδίων τις τελευταίες δεκαετίες είναι κατανοητές, μαζί με μια εκτίμηση του πως τα στάδια μπορούν τώρα να συμβάλλουν στην ανάπτυξη βιώσιμων κοινοτήτων. Η θεωρία αυτή δεν είναι μια απλή περιγραφή της χρονολογικής ανάπτυξης των σταδίων. Υπάρχει μια σημαντική επικάλυψη μεταξύ των γενεών και μερικά στάδια εκτείνονται πέρα από τα όρια των γενεών.

Ο Rod Sheard λοιπόν ορίζει την θεωρία αυτή μέσα από μια ανάλυση της εξέλιξης των ίδιων των αθλημάτων, αλλά και την γενικότερη κοινωνικό-οικονομική εξέλιξη παγκοσμίως. Μελετώντας τη σχέση τεχνολογίας, κοινωνικών αλλαγών, οικονομίας και αθλημάτων, παρατηρούμε την αλλαγή που συντελείται μέσω της ανάγκης για μεγάλες αθλητικές εγκαταστάσεις οι οποίες θα φιλοξενούν χιλιάδες κόσμου με κύριο αντικείμενο έλξης τον αθλητισμό, αλλά και μια πληθώρα λοιπών λειτουργιών που ορίζουν τα σύγχρονα πολύλειτουργικά στάδια.

Στάδια 1ης γενιάςΗ ιστορία του μοντέρνου σταδίου χρονολογείται στην κωδικοποίηση των αθλημάτων στο δεύ-τερο μισό του 19ου αιώνα. Τα στάδια της 1ης γενιάς δίνουν έμφαση στη φιλοξενία με ελάχιστο ενδιαφέρον για την ποιότητα των εγκαταστάσεων ή την άνεση των θεατών.5 Κατά την Βιομηχανική Επανάσταση, η κατασκευή αθλητικών εγκαταστάσεων που συλλογικά αναφέρονται ως στάδια πρώτης γενιάς, υποκινήθηκε από τα τεράστια πλήθη θεατών ελκόμενοι από τα καινούρια κωδικοποιημένα αθλήματα, όπως το ποδόσφαιρο, το ράγκμπι, το κρίκετ, το Αμερικάνικο και το Αυστραλιανό ποδόσφαιρο.

Οι νέες εγκαταστάσεις ήταν κυρίως μεγάλα στάδια με λίγες παροχές, όπου οι θεατές κάθονταν σε κερκίδες φτιαγμένες από τούβλο, ξύλο ή σίδερο. Η κλίμακα των πρώτων ποδοσφαιρικών γηπέδων ήταν εντυπωσιακή, αλλά ήταν ελλειπή σε οποιεσδήποτε ξεχωριστές αρχιτεκτονικές ποιότητες, καθώς αναπτύσσονταν σταδιακά με εξέδρες προστιθέμενες αποσπασματικά. Ο κύριος στόχος ήταν να φιλοξενήσουν όσο το δυνατόν περισσότερους οπαδούς και λιγότερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον υπήρχε για τις εξωτερικές προσόψεις, καθώς τα γήπεδα ήταν

[5] Rod Sheard, The Stadium: Architecture for the New Global Cul-

ture, Periplus Editions, 2005, σελ. 101.

45


κυρίως ιδιωτικές εγκαταστάσεις περιβαλλόμενα συνήθως από πολυκατοικίες, σιδηροδρομικές γραμμές και βιομηχανικές ζώνες.6

Αυτό το αρχικό ξέσπασμα κατασκευής σταδί-ων στη Βρετανία είχε ταιριάξει με την ανάπτυ-ξη στην Ευρώπη. Ένας αριθμός ευρωπαϊκών σταδίων, κυρίως στη Γερμανία και την Ιταλία ήταν σχεδιασμένα ως μέρος των δημοτικών αθλητικών συγκροτημάτων και αυτό απείχε πολύ από το τυπικό βρετανικό στάδιο 1ης γενιάς. Ένα λαμπρό παράδειγμα των προοπτικών για τον σχεδιασμό σταδίων ήταν το Stadio Communale στη Φλωρεντία (1932) από τον Luigi Nervi, το Sta-de de Lescure στο Μπορντό (1938) και το DeKuip Stadium στο Ρότερνταμ (1937).

Στάδια 2ης γενιάςΗ τηλεόραση η οποία είχε αναπτυχθεί το 1930, άρχισε να μεταδίδει αθλητικά γεγονότα στα τέλη του 1950. Σχεδόν άμεσα υπήρξε μια απότομη πτώση στους αριθμούς που παρακολουθούσαν ζωντανά τα αθλητικά δρώμενα (εικ. 26). Τα στάδια της 2ης γενιάς ήταν η απάντηση, θέτοντας περισσότερη έμφαση στην άνεση των θεατών και βελτιώνοντας τις εγκαταστάσεις υποστήριξης στον χώρο.7





Υπάρχουν μια σειρά από κτίρια τα οποία στηρίζουν αυτή τη θεωρία, όπως είναι το As-trodome στο Χιούστον των ΗΠΑ (1965) το πρώτο στάδιο για μπέιζμπολ με κλειστή οροφή κλιματισμό και συνθετικό χλοοτάπητα (εικ. 27), το Ολυμπιακό στάδιο της Ρώμης (εικ. 28) και το Pallazzeto della Sport (1960) από τον Nervi, αλλά και η επέμβαση στέγασης στο Ολυμπιακό συγκρότημα του Μονάχου από τον Frei Otto (1972) (εικ. 29).

Το 1960 ήταν η εποχή της τηλεόρασης. Σχεδόν οποιοσδήποτε μπορούσε να αποκτήσει μια τηλεόραση και τα αθλήματα από όλο τον κόσμο μπορούσε επίσης να τα παρακολουθήσει από την άνεση του σπιτιού του. Όλα φαίνονταν δυνατά, ένα παγκόσμιο χωριό εδραιώθηκε και νοητικά ο κόσμος άρχισε να συρρικνώνεται. Τα αθλήματα βοηθούσαν να προωθηθεί η τηλεόραση και η τηλεόραση προωθούσε τα αθλήματα.8

Στάδια 3ης γενιάςΌλα τα αθλήματα ήταν μέχρι και το 1970, κατ’ εξοχήν δραστηριότητες των ανδρών. Το ταξίδι στο παιχνίδι ήταν ένα σημαντικό κομμάτι του τελετουργικού πριν τον αγώνα και αυτό ήταν μέρος του δεσίματος μεταξύ των ανδρών, καθώς εξαιρούνταν οι οικογένειες και οι γυναίκες. Αλλά



[εικόνα 26]

46


μέχρι τα μέσα του 1970, κατασκευαστές και σχεδιαστές αντιλαμβάνονταν ότι αν τα στάδια ανταγωνίζονταν αποτελεσματικά τα θεματικά πάρκα και άλλες παροχές ψυχαγωγίας, έπρεπε να υπήρχαν εγκαταστάσεις οι οποίες να ήταν όχι μόνο ασφαλείς καθαρές και άνετες, αλλά επίσης οι επισκέπτες να έχουν πρόσβαση στο είδος της πληροφορίας που θα λάμβαναν μέσω της τηλεόρασης από το σπίτι τους. Πλέον το θέαμα των αθλημάτων προσφερόταν σε όλη την οικογένεια, μέσω ενός χώρου με ποικίλες λειτουργίες, υγιεινή και πρωτίστως ασφάλεια.

Τα στάδια τρίτης γενιάς αναδείχθηκαν στις αρχές του 1990, αναπτύσσοντας παροχές πιο φιλικές προς τον χρήστη, για να ικανοποιήσουν ολόκληρη την οικογένεια. Το επίκεντρο ήταν τα αθλήματα, όχι όμως η μοναδική έλξη και η βασική πηγή εσόδων των αθλητικών συλλόγων στηρίχθηκε στο εμπόριο και στην τηλεοπτική προβολή.9

Στάδια 4ης γενιάςΑν η τηλεοπτική κάλυψη στα στάδια δεύτερης γε-νιάς ήταν η κινητήριος δύναμη στην εξέλιξη τους, τότε στη δεκαετία του ’90, τα χρήματα που αυτή η σχέση μπορεί να παράγει, λειτούργησε ως κα-ταλύτης για περεταίρω αλλαγές στη μορφολογία των σταδίων. O Jean Baudrillard, συγκεκριμένα στο θέμα των ηλεκτρονικών μέσων μαζικής ενημέ-[9] Rod Sheard, The Stadium: Architecture for the New Global Cul-


[εικόνα 27]: Astrodome, Χιούστον, ΗΠΑ, 1965

[εικόνα 28]: Ολυμπιακό στάδιο Ρώμης, 1960

[εικόνα 29]: Ολυμπιακό στάδιο Μονάχου, 1972

47


ρωσης στις καταναλωτικές κοινωνίες, ορίζει πως τα αθλήματα στη μοντέρνα εποχή διαχειρίζονται, καθοδηγούνται και οργανώνονται από τα ΜΜΕ. Η εικόνα του Baudrillard για την μεταμοντέρνα κοινωνία είναι αυτή όπου τα ΜΜΕ κυριαρχούν.10

Τα στάδια τέταρτης γενιάς είναι απ’ ευθείας αποτέλεσμα των απαιτήσεων της δορυφορικής τηλεόρασης. Στην αρχή του 21ου αιώνα η δορυφορική τηλεόραση και τα αθλήματα έχουν αναπτύξει μια σχέση αλληλοεξάρτησης. Καινοτομίες στη δορυφορική τεχνολογία και στην ψηφιακή καταγραφή συνδιάζονται και παράγουν εντυπωσιακό θέαμα στις οθόνες (εικ. 30).

Η δορυφορική τηλεόραση έθεσε νέες απαιτήσεις στους σχεδιαστές των σταδίων τέταρτης γενιάς. Το στάδιο είναι το “σκηνικό” μιας τηλεοπτικής παραγωγής και υψηλά επίπεδα φωτισμού απαιτούνται για υψηλής ανάλυσης αναμεταδώσεις. Με αυτά τα δεδομένα φωτισμού τα αθλήματα μπορούν να λαμβάνουν χώρα κάθε ώρα, ημέρα ή νύχτα και μπορούν να ενταχθούν σε προγράμματα τηλεόρασης παγκοσμίως. Αντίστοιχοι προβληματισμοί γύρω από την ακουστική, όπως επίσης και η συμμετοχή των θεατών έχουν γίνει πλέον νέοι παράμετροι σχεδιασμού. Σε σχέση με τα στάδια πρώτης

[10] Rod Sheard, The Stadium: Architecture for the New Global

Culture, Periplus Editions, 2005, σελ. 113.

γενιάς όπου υπήρχε στενή επαφή των θεατών με τον αθλητικό χώρο, πλέον στα πολυλειτουργικά στάδια ο θεατής έχει απομακρυνθεί.

Έχει γίνει εμφανές πως τα στάδια μπορούν να παράγουν χρήματα αν ο σχεδιασμός, η σωστή διαχείρηση, η τηλεοπτική προβολή και η χρηματοδότηση ενσωματωθούν. Κτίρια-στάδια τα οποία παρέχουν όλα τα παραπάνω, σε συνδιασμό με ανέσεις όπως είναι οι ανοιγόμενες οροφές, μετακινούμενες κερκίδες και συνδιασμός λειτουργιών, αποτελούν το αποτύπωμα της πόλης του μέλλοντος.11

Στάδια 5ης γενιάςΣύμφωνα με τον Rod Sheard «Πλέον τα στάδια έχουν εξελιχθεί σε κτίρια που λειτουργούν ως καταλύτες για τον πολεοδομικό και στρατηγικό σχεδιασμό της εξάπλωσης των πόλεων του 21ου αιώνα. Έχουν γίνει δυναμικά σύμβολα της κουλτούρας μας, των φιλοδοξιών μας και μερικές φορές των αποτυχιών μας. Πρέπει να μάθουμε πως να τα χρησιμοποιούμε σοφά και πως να εκμεταλλευτούμε όλες τους τις δυνατότητες».12

Κάθε γενιά σταδίων έχει ανεβάσει τον πήχη, εισάγοντας ένα νέο επίπεδο προβληματισμού και εξελιγμένων εγκαταστάσεων. Πλέον στην αρχή του 21ου αιώνα μία νέα δυνατότητα





[εικόνα 30]

48


έχει εμφανιστεί, η ικανότητα των σταδίων να διαμορφώνουν νέες πόλεις και να αναγεννούν υποβαθμισμένες περιοχές παλαιών πόλεων. Η τυπολογία του σταδίου μπορεί να παρέχει όλα τα στοιχεία που απαιτούνται για μια μεγάλης κλίμακας και διάρκειας αστική ζωή, η οποία περιλαμβάνει χρήσεις όπως κατοίκηση, εμπόριο, αναψυχή και μετακινήσεις, συστατικά που κάνουν τις πόλεις να ευδοκιμούν.

Η χωροθέτηση σταδίων στα κέντρα της πλης έχει αναγεννήσει την Βαλτιμόρη, το Ντένβερ, το Σινσινάτι, το Πίτσμπουργκ, το Κάρντιφ, τη

Μελβούρνη, το Μπρίσντειν, το Σαν Φρανσίσκο και τη Λισαβώνα (εικ. 31).

Οι καθοριστικοί παράγοντες στον σχεδιασμό των σταδίων του 21ου αιώνα θα είναι η προοπτική για αναγέννηση και ο ρόλος του “εικονικού” σταδίου στην παγκόσμια πόλη. Το στάδιο 5ης γενιάς είναι ένα λιγότερο απτό κομμάτι αρχιτεκτονικής σε σχέση με αυτά των προηγούμενων γενεών και θα είναι αναγνωρίσιμο και κατηγοριοποιημένο από την παγκόσμια παρουσία του και από τη δυνατότητα του για περιφερειακή αναγέννηση.13



[εικόνα 31]: Στάδιο Da Luz, Λισαβώνα

4_Συμβολισμοί στην αρχιτεκτονική των σταδίων

51


Το στάδιο αποτελεί την πιο έντονη έκφραση της σχέσης του αθλητισμού με την αρχιτεκτονική. Μέσω αυτού μετουσιώνονται οι αρχές της δομικής και στατικής επάρκειας, σε σχέση με τον συμβολισμό που μπορεί να ενέχει η χειρονομία του αρχιτέκτονα, ο οποίος θα ορίσει τον χώρο μέσα στον οποίο θα υπάρξει η έκφραση όλων των αρχών του αθλητισμού. Είναι ο χώρος μέσα στον οποίο το ανθρώπινο σώμα κινείται, ασκείται, αθλείται, σπάει και δημιουργεί όρια μέσα στα πλαίσια του κάθε αθλήματος το οποίο ορίζει και την γεωμετρία της μοναδικής αυτής σχέσης ανάμεσα στον άνθρωπο, τον χώρο και το κτίριο.Σύμφωνα με τον βαρώνο Pierre de Coubertin, στον οποίο οφείλεται η αναβίωση των σύγχρονων ολυμπιακών αγώνων το 1896, «αυτό που χρειαζόμαστε είναι καθεδρικούς ναούς του αθλητισμού, διότι πρέπει να γίνουν νέοι στόχοι του προσκυνήματος, και επειδή αντιπροσωπεύουν ένα μέρος ελπίδας»1. Είναι η πρώτη φορά που εκφράζεται τόσο έντονα η ανάγκη για την δη-μιουργία σταδίων, στα οποία μπορεί να συγκε-ντρωθεί πλήθος κόσμου και να μυηθεί στις αρ-χές του ολυμπισμού. Οι αρχές της αναβίωσης τον όριζαν ως φιλοσοφία, σαν τρόπο ζωής που βοηθά στη δημιουργία ολοκληρωμένων ατόμων διαμέσου της φυσικής αγωγής. Έτσι μέσω της παγκόσμιας εξάπλωσης του αθλητικού και ολυ-μπιακού ιδεώδους, ξεκίνησε να αναπτύσσεται μια παγκόσμια κουλτούρα, η οποία έβρισκε πεδία

[1] http://en.wikipedia.org/wiki/Pierre_de_Coubertin

εφαρμογής στις σύγχρονες δομές που χτίζονταν, αλλά και στον σύγχρονο τρόπο ζωής που υπα-γόρευε αυτή η εξέλιξη του αθλητισμού.

Κατά την ιστορική εξέλιξη των σταδίων μπορούμε να τα κατηγοριοποιήσουμε με βάση τον συμβολισμό που ενέχουν όσον αφορά την ιδεολογία, αλλά και όσον αφορά τη μορφή τους. Η κατηγοριοποίηση όσον αφορά την ιδεολογία, σχετίζεται με το πολιτισμικό και ιδεολογικό πλαίσιο του οποίου το στάδιο αποτελεί έκφραση, μέσω του λειτουργικού σχεδιασμού και των προθέσεων κατασκευής του (εννοιολογικός συμβολισμός).

Όσον αφορά τη μορφή, η κατηγοριοποίηση γίνεται με κριτήρια αισθητικά αλλά και τεχνολογικά, καθώς όπως θα δούμε παρακάτω η δυνατότητα αποτύπωσης μιας μορφής σε συμβολικό επίπεδο σε τόσο μεγάλη κλίμακα όπως είναι αυτή του σταδίου, αποτελεί σίγουρα ένα τεχνολογικό αλλά και πολιτισμικό επίτευγμα, μέσα από προεκτάσεις και παραλληλισμούς σχετιζόμενους με τον αθλητισμό, την τοπογραφία, αλλά και την ταυτότητα ενός τόπου (μορφολογικός συμβολισμός).

52


Ο εννοιολογικός συμβολισμός, είναι βασισμένος στην σχέση του μοντερνισμού με την ανάπτυξη του αθλητικού τρόπου ζωής και του μαζικού αθλητισμού, και πως αυτός ο τρόπος ζωής εκφράστηκε στον πολεοδομικό σχεδιασμό αθλητικών εγκαταστάσεων και στον τρόπο κατασκευής των σύγχρονων και καινοτόμων αυτών κτιρίων.

Οι αρχές του 20ου αιώνα γνώρισαν τη συγκρότηση μιας νέας τυπολογίας κτιρίων αφιερωμένων στον αθλητισμό, ειδικά μετά από τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, που ενισχύθηκε ο ρόλος του μαζικού αθλητισμού, σε μια προοπτική ψυχαγωγίας και αναζωογόννησης της υγείας και ηθικής του πνεύματος και του σώματος. Το ποδοσφαιρικό γήπεδο, η πισίνα και ο στίβος έγιναν ο απαραίτητος εξοπλισμός κάθε μικρής και μεγάλης πόλης και ταυτοχρόνως οι αθλητικές εγκαταστάσεις αποτέλεσαν μέρος του ανανεωμενου κτιριολογικού προγράμματος των σχολείων. Τα πρώιμα στάδια είχαν ξύλινες ή πέτρινες κερκίδες και αρκετές ιστορικές αναφορές. Το πρώτο αυστηρά μοντέρνο στάδιο –με την έννοια της μοντέρνας αρχιτεκτονικής- θεωρείται συνήθως το στάδιο της Νυρεμβέργης που σχεδίασε ο Otto Ernst Schweizerto 1927-28 (εικ. 32) και ακολουθεί το κοινοτικό στάδιο της Φλωρεντίας του Pier Luigi Nervi, το 1930-32 (εικ.

33). Και στα δύο έχουν εξαφανιστεί όλες οι πιθα-νές αναφορές στην αρχαιότητα και προβάλλε-ται αυστηρά η λειτουργική και η κατασκευαστική δομή. Στην ίδια προπολεμική περίοδο ξεχωρίζουν τα ολυμπιακά στάδια του Άμστερνταμ (1928) (εικ. 34) και του Ελσίνκι (1938) (εικ. 35).

Ο μαζικός αθλητισμός και το μεγάλο αθλητικό κτίριο συμπορεύονται με τη διαμόρφωση της μοντέρνας αρχιτεκτονικής και προσφέρονται ιδιαίτερα με την κλιμακα και με τη λειτουργία τους, για κατασκευαστικές και μορφολογικές καινοτομίες. Στην κατεύθυνση αυτή τα αθλητικά κτίρια θα γνωρίσουν ακόμα μεγαλύτερη ανάπτυξη στη μεταπολεμική εποχή. Σημαντικότερος όμως από την τυπολογική ανανέωση και τη μορφολογική έκφραση των αθλητικών εγκαταστάσεων είναι ο επαναπροσδιορισμός του ανθρώπινου σώματος και της φυσικής αγωγής του, που βρέθηκε στο επίκεντρο της μοντέρνας σκέψης, σε δύο κατευθύνσεις που παράδοξα συγκλίνουν και αποκλίνουν ταυτοχρόνως.

Σύμφωνα με τον Παναγιώτη Τουρνικιώτη, «η μία κατεύθυνση είναι εκείνη που συνδέει την αρμονία και την καθαρότητα του γυμνασμένου κορμιού, μεσ› την απόλυτη αλήθεια του - δηλαδή γυμνού, εξαγνισμένου μεσ’ τη διαφάνεια της υλικής του υπόστασης - με την αρμονία και την

4.1 Εννοιολογικός συμβολισμός

53


καθαρότητα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής, την οποία κοσμεί ως έργο τέχνης και συμβολίζει ως κορυφαίο ανάλογο. Ο ιδεαλισμός αυτός συνδέει τελικά τη σύγχρονη αθλητική δραστηριότητα με τον εκμοντερνισμό του κλασικού ιδεώδους

[εικόνα 32]: Το στάδιο της Νυρεμβέργης, 1927-28 [εικόνα 34]: Το Ολυμπιακό στάδιο του Άμστερνταμ, 1928

[εικόνα 33]: Το κοινοτικό στάδιο της Φλωρεντίας, 1930-32

[εικόνα 35]: Το Ολυμπιακό στάδιο του Ελσίνκι, 1938

54


που δίνει στον σύγχρονο αθλητή την όψη και τη διαχρονική ομορφιά του αρχαίου αγάλματος και στο γυμνασμένο σώμα την καθαρή ομορφιά που αναδύεται μόνο από τη γυμνή υπόσταση σε μια σχεδόν χορευτική κίνηση»2.



Εκτός από την εννοιολογική προσέγγιση του συμβολισμού των μεγάλων αθλητικών κτιρίων, όπως είναι τα στάδια, μέσω του επαναπροσδιορισμού του ανθρώπινου σώματος με βάση τα κλασικά ιδεώδη και μέσω

[εικόνα 36]: Το ολυμπιακό στάδιο του Βερολίνου, 1936

55


του νέου τρόπου ζωής, παρατηρούνται επίσης και μορφολογικά χαρακτηριστικά στην περιόδο του Μοντερνισμού. Είναι εκείνα της «μνημειακής» και «συμβολικής» αρχιτεκτονικής.

Στοιχεία αρχιτεκτονικής έντονου μνημειακού χαρακτήρα, που έφτασε σε επίπεδο μνημειολογικής μεγαλομανίας, μπορεί κανείς να συναντήσει στα σχέδια της ολυμπιακής πόλης του Βερολίνου (1936) (εικ. 36), και στο ολυμπιακό της στάδιο, το οποίο θεωρούνταν ως ο νεοκλασικός ναός του αθλητισμού, στηριζόμενο σε πάνω από 100 ασβεστολιθικές κολώνες, εκφράζοντας την ανίκητη γερμανική δύναμη και τη διαρκή ανάταση του εθνικοσοσιαλισμού.3 Εδώ η αρχιτεκτονική χρησιμοποιήθηκε ως μέσο πολιτικής προπαγάνδας και προβολής εξουσιαστικών δυνάμεων (εικ. 37).

Παραδείγματα αρχιτεκτονικής συμβολικού χαρακτήρα, με έντονη την ανάγκη έκφρασης των δυνατοτήτων που προσφέρουν η τεχνική και τα υλικά που χρησιμοποιούνται, αποτελούν ο σχεδιασμός του Palazzetto dello Sport για τους Ολυμπιαμούς της Ρώμης (1960) από τον Piere Lu-igi Nervi (εικ. 38), καθώς επίσης και ο σχεδιασμός του Εθνικού Γυμναστηρίου, Olympic Hall από τον Kenzo Tange (εικ. 39) για τους Αγώνες του Τόκιο (1964). Στην πρώτη περίπτωση ο Nervi, όντας ο πρώτος μεταπολεμικά που σχεδίασε μοντέρνα στάδια με σύγχρονα υλικά ξεφεύγοντας από το νεοκλασικό ύφος, δημιουργεί ένα σχεδόν κλασικό δημιούργημα, καθώς 36 υποστυλώματα από οπλισμένο σκυρόδεμα σχήματος Υ στεγάζουν


Rotterdam, σελ. 74

[εικόνα 37]: Οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 1936, αποτυπώθηκαν κινηματογραφικά πρώτη φορά από τη Leni Riefenstahl.

56


τον θόλο ως ένα «σύγχρονο Πάνθεον» όπου οι αθλητές δοξάζονται σαν θεοί4. Στη δεύτερη πε-ρίπτωση ο Tange κάνει συνδυασμό μοντέρνου σχεδιασμού με παραδοσιακές ιαπωνικές φόρμες, κάνοντας χρήση οπλισμένου σκυροδέματος και ολοκληρώνει την μορφή μια μεταλλική αναρτημένη στέγη προς δύο κατευθύνσεις. Εδώ η μορφή του κτηρίου έχει επηρεαστεί από το έργο Philips Pavillion του Le Corbusier, στη Διεθνή Έκθεση του 1958 στις Βρυξέλλες, γνωστό για την πρωτοτυπία του στην προβολή νέων κατασκευαστικών υλικών και μεθόδων5.

[4] The Stadium - The Architecture of Mass Sport, NAI Publishers Rotterdam, σελ. 98 [5] The Stadium - The Architecture of Mass Sport, NAI Publishers Rotterdam, σελ. 94

[εικόνα 38]: Palazzetto dello Sport, Ρώμη, 1960

[εικόνα 39]: Εθνικό Γυμναστήριο Olympic Hall, Τόκιο, 1964

57


4.2 Μορφολογικός συμβολισμός

Ο μορφολογικός συμβολισμός ορίζεται μέσω της έκφρασης και αποτύπωσης συγκεκριμενων μορφολογικών χαρακτηριστικών ενός σταδίου, τα οποία σχετίζονται είτε με την τοπογραφία, την ταυτότητα ή την παράδοση του έθνους και του τόπου στον οποίο ανήκουν, είτε με μια συμβολική δομή στα πλαίσια μιας διεθνούς αρχιτεκτονικής γλώσσας στηριζόμενη στην παγκόσμια κουλτούρα που ορίζει ο αθλητισμός ως γεγονός. Στην εποχή μας με τη χρήση εξελιγμένων σχεδιαστικών εργαλείων και σύγχρονων υλικών τα οποία μπορούν να υπακούσουν στις κατασκευαστικές προκλήσεις που τίθενται, ο συμβολισμός ενός κτιρίου είναι πολύ πιο εύκολο να αποτυπωθεί μορφολογικά. Στα πλαίσια διοργανώσεων διεθνούς εμβέλειας όπως είναι οι Ολυμπιακοί αγώνες ή διεθνή πρωταθλήματα, η προβολή του σταδίου μέσω της συμβολικής δομής του είναι δεδομένη. Στις αρχές του 21ου αιώνα υπάρχουν περιπτώσεις όπου η μορφή ενός κτιρίου-σταδίου προσδιορίζεται μέσα από έντονα αυτο-αναφορικές διαδικασίες, μέσα σε μια προσπάθεια δημιουργίας σημειακής ατμόσφαιρας, αλλά και πολύπλοκων εικονογραφιών.

Σύμφωνα με τον Γιάννη Αίσωπο «Τα τελευταία χρόνια είναι φανερό πως βρισκόμαστε σε αναζήτηση ενός νέου αρχιτεκτονικού παραδείγματος – μίας νέας θεωρίας για την αρχιτεκτονική και την πόλη. Την ίδια στιγμή, βιώνουμε τον μαρασμό του κυρίαρχου αρχιτεκτονικού παραδείγματος των τελευταίων χρόνων που βασίστηκε στις χωρίς όριο μορφοποιητικές ικανότητες του υπολογιστή, που εκφράστηκαν κατεξοχήν μεσω της blop αρχιτεκτονικής αλλά και του ύστερου, έντονα μορφοκεντρικού, έργου του Frank Ghery και της Zaha Hadid και των πολλών ακολούθων τους, και οδήγησαν σε εξαιρετικά πολύπολοκες εικονογραφίες, προιόντα αυτο-αναφορικών διαδικασιών. Το παράδειγμα αυτό γιγαντώθηκε μέσα στο κλίμα άκριτου καταναλωτισμού και κοινωνικού αμοραλισμού της πρώτης δεκαετίας του 21ου αιώνα και συνέβαλε στη δημιουργία της επονομαζόμενης ¨σταρ-αρχιτεκτονικής¨ των ¨σταρ-αρχιτεκτόνων¨ που υλοποιήθηκε κυρίως σε κράτη που αναζητούσαν διεθνή παρουσία μέσω της αρχιτεκτονικής.»6

Υπάρχουν περιπτώσεις όπως θα δούμε παρακάτω όπου ο συμβολισμός εκφράζεται

[6] Γιάννης Α.Αίσωπος, Η αρχιτεκτονική μετά την κρίση, άρθρο,

http://www.decorateur.gr/index.php?option=com_cοντent&view

=article&id=95&Itemid=121

58


μέσω αυτής της “σταρ-αρχιτεκτονικής”, αλλά και περιπτώσεις όπου μέσω της μορφής εκφράζονται βαθύτερες έννοιες οι οποίες σχετίζονται με τον τόπο αλλά και την ταυτότητα του.

Έναν εναλλακτικό μορφολογικό σχεδιασμό σε πολεοδομική κλίμακα, όσον αφορά το Ολυμπιακό Χωριό του Μονάχου και κατ’ επέκταση του Olympiastadion, εφαρμόζει ο Frei Otto για τους Ολυμπιακούς αγώνες του 1972 (εικ. 40). Πρόκειται για τυπικό σχεδιασμό κλασικού σταδίου με τη διαφορά ότι η στέγη του αποτελείται από αναρτημένο πλέγμα ελαφριάς κατασκευής από μέταλλο και γυαλί, το οποίο απλώνεται σε όλο το πάρκο ακολουθώντας το φυσικό ανάγλυφο των λόφων που το περιβάλουν, εντάσσοντας το μορφολογικά ομαλά στο περιβάλλον. Πρόκειται για ένα ενιαίο σύνολο κτιρίων γιγαντιαίας μορφής, που υποστήριξε μια αντι-μνημειακή αρχιτεκτονική, έντονα επηρεασμένη από τις θεωρίες του Archigram. Αυτές οι θεωρίες αντιτίθενται σε οτιδήποτε σχεδιαστικά στατικό και μόνιμο ή με μακροχρόνια και μνημειακή αξία.7 Ο Frei Otto υποστηρίζει ότι τα κτίρια, όπως και ο ανθρώπινος οργανισμός, θα πρέπει να αναπτύσσονται, να ωριμάζουν και στο τέλος να αντικαθίστανται: «Τα κτίρια δεν μπορεί και δεν πρέπει να είναι άκαμπτες κατασκευές, αλλά πρέπει να είναι, μαζί

[7] Μοντέρνα Ολυμπιακή Πόλη: Η πορεία του σχεδιασμού της από τον

Μοντερνισμό στον Μεταμοντερνισμό, -αω, τριμηνιαίο ενημερωτικό

δελτίου ιδρύματος Αλέξανδρος Ωνάσης, άρθρο της Στέφανης

Τζανουδάκη

με εμάς, ένα αναπτυσσόμενο και εξελισσόμενο περιβάλλον, το οποίο κάποια στιγμή θα πρέπει να αντικαθίσταται».8 Έκφραση αυτής της θεωρίας αποτελεί και το Ολυμπιακό στάδιο του Λονδίνου (εικ. 41), το οποίο μέσα στα πλαίσια της αειφορίας, μετά το πέρας των Ολυμπιακών Αγώνων του 2012, αποσυναρμολογήθηκε μερικώς και η χωρητικότητα του από 80.000 θεατές μειώθηκε στις 25.000.

Σε αντίστοιχη γραμμή όσον αφορά την αλληλεπίδραση με το περιβάλλον, την ένταξη της αυστηρής γεωμετρίας των αθλητικών κτιρίων σε αυτό, αλλά και τον συμβολισμό της ίδιας της κατασκευής, εντοπίζονται τρία στάδια στην Ιαπωνία. Σύμφωνα με τον Kisho Kurokawa σχετικά με τα στάδια Oita Main Stadium (εικ. 42) και Toy-ota City Stadium (εικ. 43), «η αρχιτεκτονική είναι η συμβίωση παγκόσμιων δεδομένων, μέτρων και σταθμών με την τοπική κουλτούρα και αντανακλά την κουλτούρα της χώρας ή του περιβάλλοντος στο οποίο ανήκει. Η αφαίρεση και η γεωμετρία είναι παγκόσμια αρχιτεκτονική γλώσσα. Μπορεί με αυτή την κοινή γλώσσα να δημιουργηθεί ποίηση στον χώρο. Είναι μια έκφραση που αντανακλά την τοπική ατμόσφαιρα.»9. Έτσι λοιπόν η βάση του σχεδιασμού του Oita Sta-dium, είναι ο χώρος όπου δίνει την αίσθηση

[8] Drew, P. (1976) Frei Otto – Form and Structure. London: Crosby

Lockwood Staples.


Rotterdam, σελ. 52

59


[εικόνα 40]: Olympiastadion, Μόναχο, 1972

[εικόνα 41]: Ολυμπιακό στάδιο Λονδίνου, 2012

ενότητας ανάμεσα στον αθλητή και τον θεατή, ενώ ο μορφολογικός συμβολισμός του έγκειται στο ότι η στέγαση του γίνεται με μεταλλική στέγη που ορίζεται από χαμηλό προφίλ σφαίρας, ως αντανάκλαση των γύρω βουνών. Το συγκεκριμένο στάδιο αποτελεί δείγμα σύγχρονης μηχανικής, καθώς η ανοιγόμενη στέγη του έχει διάμετρο 274 μέτρα. Σε αντίστοιχο μορφολογικό συμβολισμό κινείται και το Toyota City Stadium με αναφορά στην ταυτότητα της ίδιας της πόλης καθώς η αναρτημένη οροφή του συμβολίζει τον

60


μηχανισμό που χρησιμοποιείται στα αυτοκίνητα, καθώς η κύρια βιομηχανία της περιοχής είναι παραγωγή αυτοκινήτων. Σε συσχετισμό με τα παραπάνω έρχεται να προστεθεί το Nagano Olympic Memorial Arena (εικ. 45) από τους HOK στην Ιαπωνία το οποίο συνδιαλέγεται με τη φύση

μέσω της μορφής του, η οποία είναι πυραμιδοειδής ως αναφορά στην κορυφογραμμή των γύρω βουνών, χρησιμοποιώντας οικολογικά υλικά και δημιουργώντας μεγάλες γυάλινες επιφάνειες για την διάχυση φυσικού φωτός.

[εικόνα 42]: Oita Main Stadium, Ιαπωνία, 2001

[εικόνα 43]: Toyota City Stadium, Ιαπωνία, 2001 [εικόνα 44]: Nagano Olympic Memorial Arena, Ιαπωνία, 1998

61


Μελετώντας δύο από τα κύριότερα κτίρια των Ολυμπιακών του Λονδίνου (2012), το Velopark από τους Hopkins Architects (εικ. 45) και το Aquatic Center από τους Zaha Hadid Architects (εικ. 46), η αθλητική χρήση τους είναι διαφορετική, αλλά έχουν κάτι άλλο κοινό: απλή συμβολική δομή. Στην περίπτωση του Aquatic Center είναι το κύμα του νερού, ενώ στην περίπτωση του Velopark είναι η ποδηλατική καμπύλη. Διαφορετικές πηγές του συμβολικού σχήματος, αλλά το αποτέλεσμα είναι αρκετά παρόμοιο. Παρόλα αυτά, αυτές οι συμβολικές δομές εκφράζουν την ιδέα του Coubertin ότι αυτό που χρειαζόμαστε είναι «καθεδρικούς ναούς» του αθλητισμού. Εδώ, οι ηθικές ανησυχίες του αθλητισμού μεταφράζονται άμεσα σε αισθητικό αποτέλεσμα: εξαιρετική απόδοση,

[εικόνα 45]: Velopark, Λονδίνο, 2012

[εικόνα 46]: Aquantic Center, Λονδίνο, 2012

όπου τα πάντα είναι εργονομικά σχεδιασμένα, οικολογικά, φιλικώς προσκείμενα προς το περιβάλλον (άνθρωποι και φύση), ενώ είναι βιώσιμα οικονομικά. Η αθλητική αρχιτεκτονική έχει ενσωματωμένη ιδεολογία που μετατρέπει τον

62


αθλητισμό σε αισθητική πολιτισμική έκφραση, λόγο για κοινωνική αισιοδοξία και ελπίδα.10

Επίσης δύο σημαντικά κτίρια των Ολυμπικών του Πεκίνου (2008), το κέντρο καταδύσεων Water Cube (εικ. 47) και το Ολυμπιακό Στάδιο Bird’s Nest (εικ. 48), έχουν συμβολική δομή αλλά με αρκετά εννοιολογικό χαρακτήρα ανταποκρινόμενα στην κινέζικη παράδοση και φιλοσοφία. Οι αρχιτεκτονικές τους δομές, ωθούν τα όρια της φαντασίας, της καινοτομίας και της μηχανικής. Η τετράγωνη κάτοψη του Water Cube αναπαριστά την γη, ενώ σχετίζεται με το κυκλικό σχήμα του κεντρικού σταδίου το οποίο συμβολίζει τον παράδεισο.11

[10] Lev Kreft, “ARCHITECTURE THROUGH SPORT”, original scientif-

ic article approval date 01 08 2012 UDK BROJEVI: 725.8.01 ID BROJ:

194949900

[11] http://www.dhub.org/water-cube-finds-common-elements-with-

chinese-symbolism-the-kelvin-problem-weaire-phelan-structure-and-

etfe-technology/

[εικόνα 47]: Water Cube, Κέντρο Καταδύσεων, Πεκίνο, 2008

63

4_Συμβολισμοί στην αρχιτεκτονική των σταδίων[εικόνα 48]: Bird’s Nest, Ολυμπιακό Στάδιο Πεκίνου, 2008

64


Εκτός όμως από την συμβολική πρόθεση και τις παραπάνω εννοιολογικές ερμηνείες των μορφολογικών χαρακτηριστικών αυτών των σταδίων, η εικόνα τους ορίζει ένα σύγχρονο μνημείο. Η Ολυμπιακή πόλη του Πεκίνου αποτέλεσε το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα δημιουργίας «κτιρίων με έντονη παρουσία ως εικόνες», σύμφωνα με τον Tim Abrahams, και με την εγγύηση μιας επώνυμης αρχιτεκτονικής η οποία ανέδειξε την πόλη ως κόμβο σύγχρονου πολιτισμού. Τόσο το Ολυμπιακό στάδιο (Bird’s Nest) όσο και το εθνικό κολυμβητήριο (Water Cube), είναι παραδείγματα “σταρ αρχιτεκτονικής”, προβαλλόμενα περισσότερο σαν αντικείμενα παρά σαν χρηστικοί χώροι. Με την υπογραφή των Herzog and De Meuron, το Ολυμπιακό στάδιο είναι ένα επίτευγμα της τεχνολογίας και προβάλλεται ως αξιόλογο, λόγω μιας πρωτοτυπίας στο σχεδιασμό του που κινεί την περιέργεια του θεατή12.

Ο Γάλλος θεωρητικός Baudrillard αναφέρεται στην σημασία των προϊόντων τεχνολογίας, των οποίων «η εκκεντρικότητα , η πολυπλοκότητα μορφής, η έντονη λεπτομέρεια και τεχνικότητα, προκαλούν τη θεαματικότητα».13 Ο Venturi, [12] Επιστημονικό Άρθρο, «Η Ολυμπιακή Πόλη ως μια Μεταμοντέρνα Ουτοπία», Στεφανία Τζανουδάκη, Οικονομία & Αθλητισμός, τόμος 8, τεύχος 4ο, Οκτώβριος– Νοέμβριος – Δεκέμβριος 2008

[13] Baudrillard, J. (1996). The System of Objects. London: Verso.

4.3 Το στάδιο ως εικόνα – σύμβολο

αναφερόμενος σε μια αρχιτεκτονική κτιρίων αναγνωρίσιμη από το μορφολογικό τους συμβολισμό, περιγράφει μια κατάσταση όπου το κτίριο σαν σημείο είναι πιο σημαντικό από την αρχιτεκτονική και πολλές φορές το κτίριο το ίδιο αποτελεί το σημείο.14 Στο Πεκίνο όπως και σε πολλές πόλεις της εποχής μετά τη Βαρκελώνη του 1992, η δημιουργία κτιρίων μνημείων διευκόλυνε την προβολή της πόλης ως μιας σύγχρονης εικόνας, η οποία μπορεί εύκολα να αναπαραχθεί και να ταξιδέψει ως ένα ασυνήθιστο προϊόν, με τη μορφή μιας τουριστικής αφίσας για την πόλη ή ενός σουβενίρ.

Στην προσπάθεια προβολής μιας νέας εικό-νας της Αθήνας, η συμβολή του Santiago Calatrava, ο οποίος σχεδίασε το στέγαστρο του ανακαινισμένου Ολυμπιακού Σταδίου για τους αγώνες του 2004 (εικ. 49), οδήγησε στην αναγνώριση ενός καινούριου συμβόλου για την πόλη. Το στάδιο ένα κτίριο σύμβολο, διαφημιστικά και εμπορικά ήρθε να ανταγωνιστεί εφήμερα το αιώνιο σύμβολο της Αθήνας, την Ακρόπολη (εικ. 50). Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτέλεσε η καμπάνια από τον οργανισμό τουρισμού, με την εικόνα ενός ζευγαριού έχοντας ως φόντο

[14] Venturi, R., Scott-Brown, D. & Izenour, S. (1977). “Learning from Las Vegas: The Forgotten Symbolism of Architectural Form”. Cam-bridge, Mass.: The MIT Press.

65


[εικόνα 49]: Το ανακαινισμένο Ολυμπιακό Στάδιο Αθηνών “Σπύρος Λούης”, για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004

την Ακρόπολη και το στάδιο, το σύμβολο της σύγχρονης Αθήνας, το ένα δίπλα στο άλλο15. Η συγκεκριμένη εικόνα μπορεί να αποτελέσει το ση-μαντικότερο παράδειγμα συσχετισμού της αθλη-τικής αρχιτεκτονικής των σταδίων με μνημειακή αρχιτεκτονική. Πως μπορεί όμως ενα σύγχρονο στάδιο, μια βαριά κατασκευή από σύγχρονα υλι-κά να αποτελέσει μνημείο;

Πέρα από τις πρακτικές ιδιότητες των μορφών ως προς τη στατική συμπεριφορά, είναι σαφές ότι πρώτιστη λειτουργία της αρχιτεκτονικής σύνθε-σης στην περίπτωση των κεντρικών ολυμπιακών έργων είναι η προβολή μιας εικονογραφικής ταυ-τότητας, η δημιουργία συμβόλων για την πόλη

[15] Επιστημονικό Άρθρο, «Η Ολυμπιακή Πόλη ως μια Μεταμοντέρνα Ουτοπία», Στεφανία Τζανουδάκη, Οικονομία & Αθλητισμός, τόμος 8, τεύχος 4ο, Οκτώβριος– Νοέμβριος – Δεκέμβριος 2008

και τους Αγώνες. Πρόκειται λοιπόν για αστικά μνημεία τα οποία καλούνται να αποδώσουν την ιδέα του Ολυμπισμού. Η μορφή επομένως έμμε-σα ή άμεσα λειτουργεί ως φορέας του μηνύμα-τος.16

Στο άλλο άκρο σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα Αρι-στοτέλη Δημητρακόπουλο, τίθενται οι ισχύουσες πρακτικές, κατά τις οποίες η συμβολική υπόσταση του στεγάστρου συρρικνώνεται σε διατύπωση κενού φορμαλισμού. Η αισθητική των νέων στεγάστρων καταλήγει να είναι εξίσου υποκειμενική και ο ρόλος τους αντίστοιχα κοσμητικός με ένα κτιριακό προϊόν εποχής ba-roque ή rococo. Η απλοϊκότητα και το τετριμμένο

[16] http://www.greekarchitects.gr/gr/arti-physis/yπερβολες-και-παραβολες-στο-αττικο-τοπιο-μέρος-β-id2593

66


του σχεδιαστικού αντικειμένου, το στέγαστρο, σε μια προσπάθεια απόκρυψης του προφανούς ή του εύκολου, υιοθετεί έναν υπέρμετρο βαθμό δυσκολίας: αναρτήσεις, προεντάσεις, εφελκυόμενα συστήματα, παραβολικά τόξα, υπερβολικά παραβολοειδή κελύφη, σταυροθόλια κ.α. εντείνουν την κατασκευαστική επιτήδευση και την περιπλοκή της ειλικρίνειας αυτής της δομικής έκφραση. Αν υποτιθέμενα η κατασκευαστική ειλικρίνεια αποτελεί το τυπικό άλλοθι του μοντέρνου, τότε συνειδητοποιούμε ότι απλά πρόκειται για αναστολή και μεταμφίεση του ζητήματος της αναίτιας διακόσμησης.17

[17] Venturi, R., Scott-Brown, D. & Izenour, S. (1977). Learning from Las Vegas: The Forgotten Symbolism of Architectural Form. Cam-bridge, Mass.: The MIT Press.

[εικόνα 50]: Το Ολυμπιακό στάδιο ως μνημείο

67


4.4 Προσδιορισμός της ταυτότητας ενός έθνους ή τόπου μέσω της συμβολικής – δομικής μορφής του σταδίου

Το μνημείο είναι άμεσα συνδεδεμένο με την κουλτούρα, τον πολιτισμό και την ταυτότητα των κατοίκων που το πλαισιώνουν, καθώς έχει διατηρηθεί στην ιστορία ως απόδειξη της ιστορικής συνέχειας ενός τόπου, αποθηκεύοντας μνήμες του ίδιου του έθνους που το εκφράζει. Η διαμόρφωση νέων ένδοξων και όχι μόνο μνημών, μπορεί να γίνει και μέσα από σύγχρονα μνημεία όπως είναι τα στάδια. Οι διεξαγωγή Ολυμπιακών Αγώνων αποτελεί από μόνη της ένα γεγονός το οποίο αυτόματα συσπειρώνει έναν λαό, μέσα σε μια προσπάθεια ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου στον οποίο κατοικεί. Ένα παγκόσμιο γεγονός με την αντίστοιχη προβολή που έχει διεθνώς, δημιουργεί συλλογική μνήμη, η οποία εκφράζεται και αποτυπώνεται μετά το πέρας του γεγονότος, στα κτίρια που συνέδραμαν στην αποπεράτωση αυτού. Το στάδιο αποτελεί έναν φορέα συλλογικής μνήμης, πόσο μάλλον όταν αναδεικνύονται μέσα από αυτό αρχές όπως η ειρήνη, η συναδέλφωση, το ευ αγωνίζεσθαι, η υπερπροσπάθεια η ελπίδα και η πίστη ενός λαού στις δυνάμεις του.

Μετά τη Βαρκελώνη του 1992, η πόλη ως “εικόνα προβολής” (brandscape) έγινε ένας

νέος τρόπος οραματισμού της πόλης ως μέσου προώθησης της νέας σύγχρονης και αναπλασμένης ταυτότητας της. Εάν το Μόναχο του 1972 αποτέλεσε μια ετεροτοπία, σε ένα απομονωμένο από την πραγματικότητα περιβάλλον, η πόλη σαν “εικόνα προβολής” brandscape ανατρέχει σε στοιχεία τα οποία μπορούν να βοηθήσουν σε ένα κολάζ εικόνων του σύγχρονου. Με τη συμβολή της ¨σταρ αρχιτεκτονικής¨ ως συμβόλου της πρωτοτυπίας και του επιτυχημένου νέου, όπως και με μια επιλεκτική συλλογή μορφολογικών στοιχείων από το παρελθόν, η Ολυμπιακή πόλη με επίκεντρο το στάδιο της αποτελεί ένα προσχεδιασμένο μοτίβο, όπου το τώρα προβάλλεται μέσα σε μια εικόνα κολλάζ μιας σίγουρης σύγχρονης πρωτοτυπίας και επαναφοράς στοιχείων ενός νοσταλγικού παρελθόντος.18

Η περίπτωση του αρχιτεκτονικού αστέρα που σχεδιάζει ένα στέγαστρο, ενώ το στεγαζόμενο κτιριακό συγκρότημα είναι άγνωστο ή ανώνυμο αποτελεί σύνηθες μοτίβο. Το αεροδρόμια Chek Lap Kok στο διεθνές αεροδρόμιο του Hong Kong από τον Foster και ο επιβατικός αερολιμένας στο διεθνές πλωτό αεροδρόμιο Kansai της Ιαπωνίας,

[18] Επιστημονικό Άρθρο, «Η Ολυμπιακή Πόλη ως μια Μεταμοντέρνα Ουτοπία», Στεφανία Τζανουδάκη, Οικονομία & Αθλητισμός, τόμος 8, τεύχος 4ο, Οκτώβριος– Νοέμβριος – Δεκέμβριος 2008

68


αποτελούν χαρακτηριστικές περιπτώσεις, όπως αντίστοιχα ο σιδηροδρομικός σταθμός της Lyon από τον Calatrava και το Millenium Dome στο Λονδίνο του Richard Rogers. Τυπικά τα έργα αποτελούν ηρωική δήλωση αδιαφορίας για οποιαδήποτε έννοια συσχετισμού με την ανθρώπινη κλίμακα. Πρόκειται αντίθετα για άκριτη ανταπόκριση στα ιδεώδη του μοντερνισμού, του αφαιρετικού συμβολισμού, τονίζοντας τον ρόλο του αρχιτεκτονήματος – μνημείου ως αδιάσειστο επιστέγασμα του πολυσύνθετου της ανθρώπινης δραστηριότητας.19 Εκεί ακριβώς τίθεται το ζήτημα: η λειτουργία της πόλης και των θεσμών της στην περίπτωση των Ολυμπιακών Αγώνων δεν

[19] http://www.greekarchitects.gr/gr/arti-physis/yπερβολες-και-παραβολες-στο-αττικο-τοπιο-μέρος-β-id2593

μπορεί να παραλληλιστεί με το χάος της αστικής πραγματικότητας. Αντίθετα, οι αγώνες καθεαυτοί καλούνται να αποτελέσουν πρότυπο μίας επιθυμητής οργανωτικής δομής στα πλαίσια του ολυμπισμού έχοντας σαν φάρο το ίδιο το στάδιο που αποτελεί την καρδιά του γεγονότος.

Όπως είδαμε προηγουμένως στην περίπτωση των σταδίων του Πεκίνου, υπάρχει σαφής συσχετισμός της ταυτότητας του τόπου, μέσω βαθύτερων νοημάτων με την μορφή των αθλητικών κτιρίων. Οφείλουμε να παραδεχτούμε ότι είναι αναπόφευκτο να δημιουργηθεί μια εικόνα προβολής ως “brandscape”, όμως εφόσον η

[εικόνα 51]: Ολυμπιακό πάρκο Πεκίνου, 2008

69


τεχνολογία δίνει τη δυνατότητα να δημιουργηθεί ένα κτίριο σύμβολο μορφολογικά, ασχέτως της λειτουργίας του ως τυπικό ολυμπιακό στάδιο, το βαθύτερο νόημα πάντα θα είναι εκεί, αναπαράγοντας την παράδοση και ενισχύοντας τη συλλογική μνήμη του λαού και του τόπου ως ανάμνηση των Ολυμπιακών Αγώνων του 2008 (εικ. 51).

Η ταυτότητα ενός λαού ή μιας κοινωνικής ομάδας είναι δυνατό να αποτυπώνεται και μέσω ενός απλού σταδίου, όπως συνέβαινε σε περιπτώσεις ποδοσφαιρικών γηπέδων στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα σε διάφορες πόλεις της Ευρώπης αλλά και της Λατινικής Αμερικής. Το στάδιο σύμβολο σε αυτές τις περιπτώσεις δεν έχει συμβολική δομή αλλά ανταποκρίνεται στις μνήμες των κοινωνικών ομάδων οι οποίες του δίνουν ζωή. Τέτοιες περιπτώσεις σταδίων, τα οποία λόγω της ιστορίας των ομάδων των οποίων αποτελούν την έδρα, έχουν σχετιστεί με την ταυτότητα των κατοίκων της πόλης αλλά και με την ίδια την ιστορία της πόλης, συναντάμε παγκοσμίως. Στην Βραζιλία το στάδιο Maracana στο Ρίο ντε Τζανέιρο χτισμένο το 1950 (εικ. 52), αποτελεί το μεγαλύτερο στάδιο της περιόδου με χωρητικότητα 140.000 θεατές. Στην Ευρώπη υπάρχουν ιστορικά στάδια που φιλοξενούσαν ιστορικούς συλλόγους, άμεσα συνδεδεμένα με την πολιτισμική ταυτότητα των κατοίκων σε πολλές χώρες. Στην Ιταλία το στάδιο Giuseppe

Meazza χτισμένο αρχικά το 1926 στο Μιλάνο, στην Ισπανία το Estadio Santiago Bernabeu στη Μαδρίτη το 1947, το Nou Camp στη Βαρκελώνη το 1957 και το Wembley Stadium το 1923 (εικ. 53), αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα.

[εικόνα 52]: Maracana Stadium, Ριο ντε Τζανέιρο, Βραζιλία

[εικόνα 53]: Wembley Stadium, Λονδίνο

70


Τα μνημεία και τα σύμβολα των πόλεων και των πολιτισμών μας είναι τα χτισμένα μνημεία. Καλώς ή κακώς , αυτά δείχνουν τι ήμασταν και τι είμαστε. Πολλά από τα μνηνεία ήταν τρέλες και θα μπορούσαν να είναι μια ειλικρινής αποτίμηση των ανθρώπινων επιτευγμάτων. Αλλά το μνημειακό οικοδόμημα στιγματίζει τον πολιτισμό μας και η αρχιτεκτονική των μεγάλων πόλεων διαρκεί ως η πιό δημοφιλής μορφή τέχνης.

Έχει υπάρξει ένας οικοδομικός οργασμός μνημείων από το 1960. Μια εικόνα χρειάζεται κάθε πόλη. Αν δεν έχει εικόνα τότε είναι χαμένη. Το “κτίριο σύμβολο” είναι τώρα ένας παγκόσμιος διαγωνισμός – οι Ολυμπιακοί Αγώνες της παγκόσμιας πόλης. Πολλές μεγάλες πόλεις δεν έχουν ανάγκη από “κτίριο σύμβολο” αλλά οι περισσότερες το δημιουργούν ούτως ή άλλως. Τι τύποι κτιρίων προτιμώνται όμως ως σύμβολα μιας πόλης; Τα σύγχρονα μέσα προβολής της αρχιτεκτονικής συνήθως ορίζουν ως μνημεία - σύμβολα μουσεία, βιβλιοθήκες και αεροδρόμια. Τα μουσεία και ο βιβλιοθήκες ως ετεροτοπίες μέσα στην πόλησε όλη τη διάρκεια της ιστορίας, είχαν μνημειακή μορφή και αποτελούν χώρους συλλογικής μνήμης20. Από την άλλη τα

[20] Foucault, M. (1967). ‘Des Espaces Autres’. In: Architecture - Mou-vement – Continuité. (Oct 1984).

αεροδρόμια μπορούν να χαρακτηριστούν ως σύγχρονα μνημεία αλλά απέχει ο προσδιορισμός της ταυτότητας και του χαρακτήρα της ίδιας της κατασκευής αλλά και των χρηστών της, καθώς στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης των μεταφορών λειτουργούν με βάση την εφήμερη χρήση. Έτσι χαρακτηρίζονται ως “μη-τόποι”, καθώς σύμφωνα με τον Marc Auge «ο πολλαπλασιασμός από ότι μπορεί να αποκαλούμε μη-τόπους είναι ένα χαρακτηριστικό του σύγχρονου κόσμου. Χώροι κυκλοφορίας (αυτοκινητόδρομοι, αεροδρόμια), χώροι κατανάλωσης (πολυκαταστήματα, υπερ-αγορές) και χώροι επικοινωνίας (τηλέφωνο, τηλεόραση, δίκτυα) καταλαμβάνουν όλο και περισσότερο χώρο σ’ όλο τον πλανήτη. Πρόκειται για χώρους όπου οι άνθρωποι συν-υπάρχουν ή συν-κατοικούν, χωρίς να συ-ζούν, να ζουν μαζί».21 Η διαφορά με το στάδιο είναι πως η συνεύρεση πλήθους προκειμένου να παρακολουθήσουν ένα άθλημα μέσα στα πλαίσια της πολιτισμικής ανάτασης που προσφέρει το γεγονός καθαυτό, δημιουργεί πολιτισμικούς δεσμούς στους ίδιους του θεατές πόσο μάλλον στους αθλητές. Σύμφωνα με τον Spiro Kostov «Όπου το πλήθος συγκεντρώνεται, γίνεται ιστορία.»22, μια φράση η οποία αποτυπώνει την ατμόσφαιρα όταν ένα

[21] http://www.greekarchitects.gr/gr/διερευνήσεις/η-κατοικηση-της-κινησης-id56 [22] Rod Sheard, The Stadium: Architecture for the New Global Cul-ture, Periplus Editions, 2005, σελ. 5.

4.5 Το στάδιο ως μνημείο

71


γεγονός λαμβάνει χώρα. Η ιστορία ορίζεται από το γεγονός και σχετίζεται άμεσα με το μέρος όπου αποτυπώθηκε η συλλογική μνήμη, δίνοντας του μνημειώδη διάσταση, πάντα σε συνδυασμό με τη μορφή και τον σχεδιασμό του ίδιου του σταδίου. Υπάρχει μια αμοιβαία σχέση μνήμης ανάμεσα στην αρχιτεκτονική και τη λειτουργία του, καθώς επίσης ανάμεσα στο ίδιο το κτίριο και το γεγονός σε σχέση με την πόλη όπου τα φιλοξενεί.

Τα σημαντικότερα κτίρια – μνημεία πάντα αντανακλούσαν το πολιτιστικό, πνευματικό, ηθικό και πολιτικό κλίμα ενός έθνους. Σε αυτή τη χρονική συγκυρία τα αθλήματα ορίζουν αυτό το κλίμα. Έτσι λοιπόν το στάδιο είναι ένας τύπος κτιρίου ο οποίος καθαρά παρακάμπτει τις δυσαρμονίες και τις ειρωνείες των “συμβόλων” του 21ου αιώνα23. Η υπεροχή των αθλημάτων ως η νέα παγκόσμια κουλτούρα σημαίνει ότι το στά-διο παίζει κεντρικό ρόλο στην πόλη, οικονομικό, πολιτιστικό, γεωγραφικό και πνευματικό ορίζο-ντάς το ως ένα σύγχρονο μνημείο.

[23] Rod Sheard, The Stadium: Architecture for the New Global Cul-ture, Periplus Editions, 2005, σελ. 19.

5_Το στάδιο στην πόλη

75


Ιστορικά, η πόλη είναι η προνομιακή έδρα, ο τόπος γέννησης του πολιτισμού, της τέχνης του «ζειν».1 Ο αθλητισμός ως τρόπος έκφρασης αυτού του πολιτισμού, χρειάζεται τις απαραίτητες αθλητικές εγκαταστάσεις προκειμένου να εφαρμοστεί, να εξελιχθεί και να ορίσει εν τέλει ένα άρτιο σύνολο παιδείας. Οι εγκαταστάσεις αυτές, κομμάτι των οποίων είναι και το στάδιο, έχουν έντονο αποτύπωμα στην πολεοδομία και την χωροταξία μιας πόλης, τόσο σε επίπεδο λειτουργιών και χρήσεων γης, όσο και σε επίπεδο κλίμακας. Προκύπτουν μέσα από εμπεριστατωμένη και ενδελεχή έρευνα όσον αφορά την τοποθεσία τους, καθώς ορίζουν τον χαρακτήρα μιας ολόκληρης περιοχής, ενώ πάντα βρίσκονται σε σχέση με τα μέσα μαζικής μεταφοράς και τα δίκτυα της πόλης. Εκτός όμως από τον αθλητισμό και τα αθλητικά γεγονότα που λαμβάνουν χώρα στις αθλητικές εγκαταστάσεις, τα σύγχρονα στάδια έχουν τη δυνατότητα να φιλοξενήσουν μια πληθώρα λοιπών λειτουργιών, όπως είναι η αναψυχή, το εμπόριο και η κατοίκηση. Μέσα στα πλαίσια αυτής της πολυλειτουργικότητας λοιπόν το σύγχρονο στάδιο ορίζεται ως ένα σημαντικό εργαλείο αστικού σχεδιασμού, που μπορεί να διαμορφώσει τον χαρακτήρα μιας περιοχής, να αναγεννήσει ερημωμένες ζώνες μιας πόλης αλλά και να επεκτείνει τον πολεοδομικό της ιστό.

[1] Συναδινός Πέτρος, «Ο αγώνας μιας πόλης”, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2004, σελ. 137.

76


[εικόνα 54]: Το κατάμεστο Ολυμπιακό Στάδιο Αθηνών κατά την τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων, 2004

77

5_Το στάδιο στην πόλη5_Το στάδιο στην πόλη

78


Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχουν τρεις βασικοί λόγοι για την υπεροχή των αθλημάτων: η δορυφορική τηλεόραση, η ψηφιακή εξέλιξη και ο παγκόσμιος ιστός σε συνδιασμό με την παγκοσμιοποίηση της οικονομίας και την ιδιότητα των αθλημάτων να επανεφευρεθούν.2 Η υπεροχή αυτή έγκειται στην ιδιαίτερότητα του αθλητικού γεγονότος το οποίο και λαμβάνει χώρα στο εκάστοτε στάδιο δημιουργώντας την αντίστοιχη ατμόσφαιρα. Υπάρχει μια ατμόσφαιρα που δημιουργείται γύρω από το αθλητικό γεγονός, το οποίο δημιουργεί έντονα και δυνατά συναισθήματα. Η συναισθηματική εμπειρία του να παρακολουθείς και να συμμετέχεις σε ένα μεγάλο αθλητικό γεγονός είναι συναρπαστική (εικ. 54). Δεν είναι μόνο το γεγονός, υπάρχει μια λάμψη σε οπτικό αλλά και σε νοητικό επίπεδο, η οποια φωτίζει μια ολόκληρη περιοχή, μέχρι και πόλη.

Σύμφωνα με τον Peter Cook «Μία από τις μεγάλες προκλήσεις της αρχιτεκτονικής, είναι πως να αιχμαλωτήσει κάποιος επιδέξεια την μαγεία ή την ατμόσφαιρα μέσω ενός κτιρίου - σταδίου, κυρίως όταν ασχολείται με την πρόκληση του γεγονότος. Το παιχνίδι και η συνάθροιση είναι θέατρο. Το σώμα μπορεί κατά κάποιο τρόπο να συνδυάσει την αίσθηση της προσδοκίας. Αν βάλουμε [2] Rod Sheard, The Stadium: Architecture for the New Global Culture, Periplus Editions, 2005, σελ. 14

ανθρώπους στη σειρά να σπρώχνονται βάναυσα, τότε έχουμε κάτι απείρως πιο ηλεκτρισμένο από μια πόλη παρόμοιου μεγέθους με αυτού του πλήθους. Σκεφτείτε ότι αν ¨ανάψουμε¨ το παιχνίδι ή το γεγονός τότε θα παράγουμε μια απογείωση μεγαλύτερης δυναμικής από εκείνης ενός τζετ σε διάδρομο αεροδρομίου.(...) Το στάδιο μέσα από αυτόν τον παραλληλισμό μπορεί να θεωρηθεί ως σημείο άφιξης, ως σημείο εστίασης και στους όρους της αστικής θεωρίας ως σημείο αναχώρησης. Από μια καλά δομημένη, καλά χωροθετημένη και καλά στοιβαγμένη δομή γεγονότος μπορούμε να πλάσουμε μια υπέροχη «πόλη» του 21ου αιώνα. Στην καθημερινή μας επιβίωση, έχουμε κινηθεί σε έναν κόσμο υβριδικό. Ζούμε στην πραγματικότητα της διασκέδασης και των παιχνιδιών: η μια δραστηριότητα ενεργοποιεί άλλες δραστηριότητες, με ένα πλήθος να φωνάζει μέσα από τις περιστροφικές θύρες, με μια ποικιλία αναγκών ή ικανοποιήσεων να αξιοποιηθούν. Οι αρχιτέκτονες γιορτάζουν τη μαγεία του γεγονότος με μια τεράστια αψίδα, ή μια σαρωτική καμπύλη ή έστω έναν κινούμενο θόλο. Βρισκόμαστε σε μια πολύ ενδιαφέρουσα στιγμή της ιστορίας, επειδή έχουμε έναν συνδυασμό υψηλής τεχνολογίας και μια πολλαπλότητα του δημιουργικού «γνωρίζω πως». Έχουμε μια πολιτισμική συσσώρευση.»3

[3] Rod Sheard, The Stadium: Architecture for the New Global Culture, Periplus Editions, 2005, σελ. 9-10.

5.1 Το γεγονός στο στάδιο και την πόλη

79


Τα σύγχρονα στάδια μέσα από την εξελικτική τους διαδικασία έχουν μετατραπεί σε υβριδικά κτίρια, αποτελούμενα από αθλητικές εγκατα-στάσεις, εμπόριο, αναψυχή, εώς και εφήμερη κατοίκηση κατά περιπτώσεις. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο της πολυλειτουργικότητας ορίζεται και μια νέα ερμηνεία του γεγονότος που μπορεί να λάβει χώρα σε ένα στάδιο, είτε αυτό βρίσκεται μέσα στον πυκνό αστικό ιστό, είτε στα προάστια μιας πόλης.

Ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα που μπορεί να λάβουν χώρα σε ένα στάδιο, είναι οι Ολυμπιακοί Αγώνες. Αποτελούν μια γιορτή του αθλητισμού, και απλά και μόνο η διατέλεση των αγώνων με τις φαντασμαγορικές τελετές έναρξης και λήξης αποτελούν ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του πως μπορεί ένα στάδιο μέσα από ένα συγκεκριμένο γεγονός να μεταμορφωθεί και κατά συνέπεια να μεταμορφώσει μια ολόκληρη πόλη (εικ. 55). Αυτό στηρίζεται στον συγκεκρι-μένο ολυμπιακό στολισμό που έχει, τις οπτικοα-κουστικές υπερπαραγωγές που συμβαίνουν στις προαναφερθείσες τελετές, αλλά και στον φωτι-σμό, ο οποίος σε συνδυασμό με τα εντυπωσιακά πάντα πυροτεχνήματα (όπως συμβαίνει στις τελευταίες ολυμπιάδες μετά από αυτή του Σίδνεϊ το 2000), προβάλλουν παγκοσμίως την γιορτή του αθλητισμού, αυτή την πολιτισμική έκφραση κι εκτόνωση έχοντας ως φάρο το στάδιο (εικ 56). Χιλιάδες κόσμου συρρέουν ως θεατές

και άλλοι τόσοι ίσως ως αθλητές οι οποίοι γιορ-τάζουν τη συμμετοχή τους. Αυτή η συσσώρευση όπως είπε και ο Peter Cook σίγουρα δημιουργεί κάτι ηλεκτρισμένο και η δυναμική της είναι τόσο σπουδαία που σίγουρα ένα κτίριο αντίστοιχης εμβέλειας και μεγέθους θα μπορούσε να φιλοξενήσει.

Άλλο γεγονός σημαντικό αποτελεί η διεξαγωγή ενός ποδοσφαιρικού αγώνα, ειδικότερα αν πρόκειται για κάποιο παγκόσμιο πρωτάθλημα, όπου η ιδιότητα του σταδίου ως εστιακό σημείο επίσης σε παγκόσμιο επίπεδο το καθιστά σπουδαίο και προσαρμόσιμο πάλι στις απαιτήσεις του γεγονότος, μέσα από την πληθώρα του κόσμου αλλά και μέσα από το ίδιο το παιχνίδι και την σπουδαιότητα του.

Λοιπά γεγονότα τα οποία μπορούν να λάβουν χώρα στα σύγχρονα πολυλειτουργικά στάδια, κυρίως στον χώρο της αρένας και μπορούν μέσω της εμβέλειας τους να επηρεάσουν έστω κι εφήμερα την όψη μιας πόλης, είναι διεθνή πρωταθλήματα, συναυλίες, διεθνείς εκθέσεις, ομιλίες, συνέδρια και γενικώς γεγονότα με σημαντική συγκέντρωση κόσμου αλλά και προβολή.

Χαρακτηριστική είναι η οπτική αλλαγή ενός σταδίου και της ατμόσφαιρας που έχει όταν το γεγονός που λαμβάνει χώρα συμβαίνει ημέρα ή

80


81


νύχτα. Κατά τη διάρκεια της νύχτας είναι έντονη η αλλαγή που συμβαίνει μέσω του τεχνητού φωτισμού εσωτερικά και εξωτερικά στο στάδιο. Σε κλίμακα πόλης σίγουρα φωτοβολεί εντονότερα συγκριτικά με τα υπόλοιπα κτίρια και προφανώς οι απαιτήσεις σε ενέργεια είναι πολύ υψηλές. Αυτό είναι κάτι το οποίο σε συνδυασμό με τη μοναδικότητα της λειτουργίας και του μεγέθους του, το κάνουν να ξεχωρίζει ως κτίριο και κομμάτι της πόλης (εικ. 57).

[εικόνα 55]: Τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων του Λονδίνου, 2012

82


[εικόνα 56]: Τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας, 2005

83


[εικόνα 57]: Το Wembley Stadium, φωτιζόμενο τη νύχτα

84


Το στάδιο αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα κτί-ρια σε έκταση που μπορούν να υπάρξουν σε μια πόλη. Η κλίμακα του αρχικά ορίζεται από την γε-ωμετρία των αθλημάτων που εμπεριέχει και ορί-ζει την έκταση του. Ουσιαστικά το στάδιο ορίζε-ται από την αρένα και τον στίβο, όποτε υπάρχει. Από το σημείο αυτό και μετά, οι αποκλίσεις στο μέγεθος και την κλίμακα είναι μικρές και ορίζονται από το κέλυφος που θα έχει, την χωρητικότητα σε θεατές και τις λοιπές χρήσεις που μπορεί να έχει στα κλειστά του τμήματα ως κτίριο και την έκταση που θα έχουν αυτές.

Η ωοειδής γεωμετρία του συνήθως ορίζει και την μοναδικότητα του σε σχέση με τα υπόλοιπα κτίρια της πόλης. Το ύψος του κτιρίου ορίζει επίσης το αποτύπωμα του σε σχέση με την πόλη σε επίπεδο τομής αλλά και προοπτικής. Σε πολλές περιπτώσεις ο αγωνιστικός χώρος είναι υποβαθμισμένος σε σχέση με το επίπεδο της πόλης, δίνοντας τη δυνατότητα το κέλυφος και οι χώροι των θεατών να έχουν συνολικά χαμηλό ύψος. Από την άλλη μεριά βέβαια, πολλά στάδια είναι κανονικά πολυώροφα κτίρια, τα οποία πολλές φορές δύσκολα συνδιαλέγονται με τα γειτονικά τους κτίρια όταν βρίσκονται σε πυκνό αστικό ιστό.

Η ανάπτυξη των αθλητικών χώρων μέσα στην πόλη και η σχέση τους με τον αστικό ιστό, προσαρμόζεται πάντα με τα δίκτυα μεταφορών αλλά και με βασικούς άξονες, είτε της πόλης, είτε της τοπιογραφίας στην οποία εντάσσονται. Το στάδιο λόγω μεγέθους, σχεδόν πάντα περικλείεται από ελεύθερους χώρους. Αυτοί βοηθούν στην εισροή του κόσμου και διαμορφώνουν αντίστοιχα τη σχέση των κτισμένων αθλητικών εγκαταστάσεων με τους περιβάλλοντες υπαίθριους βοηθητικούς χώρους αθλητισμού και τις διαμορφωμένες πλατείες ή πάρκα, ορίζοντας έτσι ένα ενιαίο οικιστικό σύνολο.

Η σχέση αυτή παρατηρείται σε διάφορα παραδείγματα παγκοσμίως. Η διαμόρφωση του ολυμπιακού πάρκου του Μονάχου, έχει πιο οργανική ανάπτυξη, η οποία εντάσσεται στο ανάγλυφο της περιοχής, έχοντας απόσταση από τον αστικό ιστό. Το ολυμπιακό στάδιο του Βερολίνου (1936), υποτάσσεται στον μνημειώδη σχεδιασμό και τοποθετείται πάνω σε έναν βασικό κεντρικό άξονα, γύρω από τον οποίο αναπτύσσεται το ολυμπιακό πάρκο σε απόσταση επίσης από τον αστικό ιστό (εικ. 58).

Από την άλλη μεριά, ο σχεδιασμός και η ανάπτυ-ξη του ολυμπιακού πάρκου για τους Αγώνες του 2004 στην Αθήνα, έχει τελείως διαφορετική λογι-

5.2 Η κλίμακα του σταδίου σε σχέση με την πόλη

85


[εικόνα 58]: Τοπογραφικό του ολυμπιακού πάρκου του Βερολίνου.

κή. Το πάρκο φυσικά περικλείεται από άξονες με-ταφορών, οι οποίοι ορίζουν και την περιφέρεια του, αλλά βρίσκεται μέσα στον αστικό ιστό, απο-τελώντας έναν χώρο εκτόνωσης για την ίδια την πόλη (εικ. 59). Αυτή η άμεση σχέση και η επαφή με τη μεγάλη κλίμακα του σταδίου και των λοιπών αθλητικών εγκαταστάσεων, ορίζει και την ένταξη τους στην πόλη.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της επαφής του πυκνού αστικού ιστού με το στάδιο, είναι η χω-ροθέτηση του Tokyo Dome στην Ιαπωνία,

χωρητικότητας 55.000 θεατών. Το συγκεκριμένο στάδιο χρησιμοποιείται για αγώνες μπέιζμπολ, ένα δημοφιλές στην Ιαπωνία άθλημα, ενώ η άμεση επαφή με την πόλη, του έχει δώσει πολλαπλές λειτουργίες, όπως αναψυχή, συναυλίες, επιπλέον χώρους άθλησης και ξενοδοχεία. Έτσι γίνεται εμφανές πως η μεγάλη κλίμακα σε σχέση με τα κτίρια της πόλης μπορεί να συγκεντρώσει πολλαπλές λειτουργίες μέσα σε μία ενιαία δομή (εικ. 60-61).

86


[εικόνα 59]: Τοπογραφικό του ολυμπιακού πάρκου της Αθήνας.

87


[εικόνα 60]: Τοπογραφικό του Tokyo Dome, Ιαπωνία, 1988

[εικόνα 61]: Κλειστό στάδιο Tokyo Dome, Ιαπωνία, 1988

88


Κατά την εξελικτική διαδικασία των σταδίων τον 20ο αιώνα, παρατηρείται ότι υπάρχουν δύο μοντέλα ανάπτυξης, τα οποία ορίζονται από τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες στις ηπείρους όπου αναπτύσσονται και ορίζονται ως το μοντέλο αστικής επέκτασης και το μοντέλο αστικής αναγέννησης.

Το μοντέλο αστικής επέκτασης ξεκίνησε να εφαρ-μόζεται κυρίως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, μέσα στα πλαίσια της αποκέντρωσης και της μετανάστευσης του κόσμου στην περιφέρεια και στα προάστια, σε μια προσπάθεια ανόδου του βιοτικού και ποιοτικού επιπέδου ζωής των κατοί-κων. Μεγάλα στάδια κυρίως στις ΗΠΑ αλλά και στην Ευρώπη χτίζονταν εκτός πόλεων σε άμεση σχέση με τα μέσα μαζικής μεταφοράς και κοντά στα οδικά δίκτυα, δίνοντας τη δυνατότητα σε κάθε πολίτη να παρακολουθήσει τα αθλήματα. Πρόκειται ουσιαστικά για πολεοδομική και χω-ροταξική επέκταση της πόλης μέσω του σχεδι-ασμού αθλητικών εγκαταστάσεων με βάση το στάδιο, όπως και περιφερειακών χρήσεων. Το μοντέλο αυτό παρατηρείται σε πόλεις που έχουν ανάγκη την αποκέντρωση, ή έχουν ιστορικό κέ-ντρο με έντονο οικονομικό και πολιτιστικό χαρα-

κτήρα, πράγμα που ωθεί τον σχεδιασμό και τις χρήσεις να κατηγοριοποιηθούν και να εφαρμο-στούν αντίστοιχα, επεκτείνοντας την πόλη και όλα της τα δίκτυα.

Σύγχρονα παραδείγματα τέτοιου σχεδιασμού βρίσκουμε σε πόλεις οι οποίες φιλοξένησαν επιτυχώς τους Ολυμπιακούς Αγώνες, όπως είναι η Σεούλ (1988) (εικ. 62) και η Βαρκελώνη (1992). Και στις δύο περιπτώσεις οι εγκαταστάσεις δεν είχαν εφήμερο χαρακτήρα και επαναπροσδιόρισαν την ταυτότητα της πόλης, ενώ στη Βαρκελώνη επιτεύχθηκε και η σύνδεση της πόλης με τη θάλασσα μέσω του αστικού σχεδιασμού αλλά και του σχεδιασμού αθλητικών εγκαταστάσεων.4

Η Βαρκελώνη εν τέλει αποτέλεσε το σύγχρονο παράδειγμα ορθής και επιτυχημένης χρήσης των αθλητικών εγκαταστάσεων, ως μέρος του αστικού σχεδιασμού επέκτασης της πόλης (εικ. 63).

Αντίστοιχος αστικός σχεδιασμός σε μικρότερη κλίμακα, παρατηρείται σε δύο στάδια ευρωπαϊκών πόλεων, όπως είναι το Amsterdam Arena Stadi-um (1996) (εικ. 64) και το Stade de France (1998) στο Παρίσι (εικ. 65). Τα στάδια αυτά βρίσκονται εκτός των πόλεων, σε κομβικά σημεία, ενώ με

[4] The Stadium - The Architecture of Mass Sport, NAI Publishers Rotterdam, σελ. 133.

5.3 Δύο μοντέλα ανάπτυξης σταδίων στην πόλη

89


[εικόνα 62]: Τοπογραφικό του ολυμπιακού πάρκου της Σεούλ

[εικόνα 63]: Τοπογραφικό του ολυμπιακού πάρκου της Βαρκελώνης

90


τον σχεδιασμό τους εκτός πόλης προσπαθούν να επεκτείνουν τις χρήσεις της πόλεις και τα δίκτυα της στην περιφέρεια, μέσω των αθλητικών δραστηριοτήτων.

Από την άλλη πλευρά το μοντέλο της αστικής αναγέννησης επεμβαίνει περισσότερο στο κέντρο των πόλεων και εντοπίζεται κατά κύριο λόγο στις

ΗΠΑ. Παρατηρείται κυρίως σε πόλεις οι οποίες δεν διαθέτουν ιστορικό κέντρο, το οποίο κρατά την κοινωνική και οικονομική ζωή σε κίνηση προσελκύοντας κόσμο. Οι πόλεις αυτές μέσα στα πλαίσια της αποκέντρωσης και μετανάστευσης του κόσμου στην περιφέρεια αντιμετώπισαν το φαινόμενο της μερικής ερήμωσης και υποβάθμισης των κέντρων τους. Οι πολιτικοί και οι

[εικόνα 64]: Amsterdam Arena Stadium, 1996

91


πολεοδόμοι προβληματίζονταν με το φαινόμενο των μεγάλων περιοχών των εσωτερικών πόλεων που έμεναν εγκαταλελειμμένες και τίποτα δεν αντικαθιστούσε την οικονομική τους βάση. Μέχρι το 1980, πολλές πόλεις στον δυτικό κόσμο, βρίσκονταν σε κατάσταση κρίσης και η παγκόσμια οικονομική αναδιάρθρωση

επιδείνωνε το πρόβλημα στο κάθε μέρος.5 Καθώς οι πόλεις αποκεντρώθηκαν, οι εσωτερικοί πυρήνες εγκαταλείφθηκαν στις μειονότητες. Όπου η “αστική ανανέωση” και η “συνολική ανάπλαση” έλαβε χώρα, ήταν συνήθως με τη μορφή σύγχρονων πολυώροφων κτιρίων γραφείων σε περιοχές εντός σχεδίου. Η λέξη

[5] Rod Sheard, The Stadium: Architecture for the New Global Culture, Periplus Editions, 2005, σελ. 184.

[εικόνα 65]: Stade de France, Παρίσι, 1998

92


αναγέννηση εισέρχεται στη γλώσσα πολιτικών και κοινωνιολόγων, ενώ οι αρχιτέκτονες και οι πολεοδόμοι είδαν τον έρημο αστικό πυρήνα ως το νέο σύνορο.6 Πλέον οι πολεοδόμοι προσπαθούν να επανενεργοποιήσουν τα αστικά αυτά κέντρα, μέσω της κατασκευής εμπορικών κέντρων, μουσείων, θεματικών πάρκων και σταδίων. Σε πολλές περιπτώσεις όλα αυτά εμπεριέχονται στον σχεδιασμό ενός και μόνο σταδίου. Σε αυτόν τον τύπο αναγέννησης της πόλης, ένας αθλητικός χώρος μπορεί να ενεργήσει ως καταλύτης. Η χωροθέτηση του δεν γίνεται όμως αποκλειστικά μέσα στον πυκνό αστικό ιστό, αλλά απαιτούνται μεγάλες εκτάσεις, οι οποίες εξυπηρετούν λοιπές λειτουργίες, ενώ προσφέρουν και ελεύθερους χώρους προς την πόλη. Παράδειγμα αυτού του είδους είναι το Millenium Stadium (1999), στο Cardiff της Μεγάλης Βρετανίας, όπου αναβαθ-μίστηκε η παραποτάμια περιοχή, αποτελώντας ουσιαστικά ένα σύνορο ανάμεσα σε χρήσεις γης όπως η κατοικία, και το εμπορικό κέντρο της πόλης (εικ. 66). Επίσης σημαντικό παράδειγμα είναι ο σχεδιασμός και η ανάπτυξη του ολυμπι-ακού πάρκου τους Σίδνεϊ για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2000, όπου η πρώην βιομηχανική περιοχή μεταλλάχθηκε σε χώρους αθλητισμού, πάρκα και χρήσεις γης κατοικίας (εικ. 67).

Σύμφωνα με τον Rod Sheard «Σήμερα οι μεγάλες αθλητικές εγκαταστάσεις είναι ένα στήριγμα της


αστικής αναγέννησης και το δυναμικό τους έχει αναγνωριστεί. Όμως ένα στάδιο μόνο του δε μπορεί να μεταμορφώσει μια μαραμένη περιοχή, πρέπει να είναι μέρος ενός γενικού σχεδίου για να ελκύσει εμπορικές και ψυχαγωγικές δραστηριότητες και κυρίως ανθρώπους. Το στάδιο πρέπει να ενσωματωθεί με τη γειτονιά, την περιοχή ή την πόλη.»7


93


[εικόνα 67]: Τοπογραφικό του ολυμπιακού πάρκου του Σίδνεϊ

[εικόνα 66]: Τοπογραφικό του Millenium Stadium, Cardiff

94


Τα περισσότερα στάδια στην ηπειρωτική Ευρώπη δεν χτίζονταν μόνο για χρήση ποδοσφαίρου, αλλά ακολουθούσαν το ολυμπιακό μοντέλο και γι’ αυτό το λόγο διέθεταν γύρω από τον αγωνιστικό χώρο στίβο, πράγμα που ωθούσε το στάδιο να καλύπτει πληθώρα αθλημάτων.

Στην αρχή του 20ου αιώνα τα στάδια κτίζονταν μόνο για τη διεξαγωγή και θέαση αθλημάτων. Μετά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο έγινε κατανοητό ότι το μέγεθος και η ευκαμψία στη λειτουργία ενός σταδίου το κάνουν προσαρμόσιμο για πολλές άλλες δραστηριότητες. Μεταμορφώθηκε έτσι από ναός του αθλητισμού σε μια πολυλειτουργική ενότητα. Αυτό είναι πιο εμφανές στις ΗΠΑ παρά στην Ευρώπη. Κυριότερο παράδειγμα αυτής της πολυλειτουργικότητας αποτελεί το στάδιο Astro-dome στο Χιούστον των ΗΠΑ (1965) το οποίο αποτελούσε το πρώτο καινοτόμο στάδιο αυτού του είδους. Αποτελούσε από μόνο του έναν “πυκνωτή” καθώς περικλειόταν από ένα αχανή χώρο στάθμευσης, ενώ περιελάμβανε πληθώρα δραστηριοτήτων, όπως αναψυχή, εστίαση, εμπόριο και διάφορα αθλήματα (εικ. 68). Στην Ευρώπη αντίστοιχο παράδειγμα είναι το στάδιο Louis II στο Μονακό (1985), το οποίο λόγω έλλειψης χώρου βρίσκεται στο κέντρο της πόλης.

Οι προγραμματικές του λειτουργίες ορίστηκαν με βάση τα περιβάλλοντα κτίρια καθώς επίσης και οι αντίστοιχες όψεις του (εικ. 69).

Στην Ευρώπη τα πολυλειτουργικά στάδια που βρίσκονται στα προάστια, έρχονται σε ανταγωνισμό με τα ιστορικά κέντρα των πόλεων όπου ανήκουν, όσον αφορά την πραγματική λειτουργία και την επισκεψιμότητα. Αυτό καθι-στά την ανάπτυξη μέσω των επενδύσεων στα στάδια αυτά προβληματική, όπως παρατηρείται στα προαναφερθέντα Amsterdam Arena Stadi-um, αλλά και στο Stade de France. Το δεύτερο συγκεκριμένα θεωρείται πιό πολύ ένα σύχρονο σύμβολο της πόλης του Παρισιού, παρά ένα εξελισσόμενο οικονομικό κέντρο ανάπτυξης.8

Η διαφορά στον σχεδιασμό ενός σταδίου όπως είδαμε παραπάνω, στηρίζεται και σε οικονομι-κούς λόγους οι οποίοι πάντα διαφέρουν, έχο-ντας συνήθως το δίπολο ΗΠΑ – Ευρώπης. Στις ΗΠΑ η πολυλειτουργικότητα είναι βασι-κή προϋπόθεση στην χρηματοδότηση, στον σχεδιασμό και τελικά στο λειτουργικό κι αισθητικό αποτέλεσμα. Αναλύοντας αυτό το φαινόμενο παρατηρούμε ότι στις ΗΠΑ, κάθε πόλη για να μπορέσει να υποστηρίξει τα διάφορα αθλήματα


5.4 Πολυλειτουργικότητα των σύγχρονων σταδίων

95


όπως ποδόσφαιρο ή μπέιζμπολ και τα αντίστοιχα κολεγιακά και επαγγελματικά πρωταθλήματα τους, είχε 3 ή 4 στάδια και αυτό έγινε τα τελευταία 15-20 χρόνια. Στα πλαίσια της διασκέδασης τα στάδια έγιναν πολυλειτουργικά κέντρα. Η διαφοροποίηση τους έγινε κυρίως μετά το 1950 όπου διαφοροποιήθηκαν τα αθλήματα, καθώς το κάθε άθλημα είχε διαφορετικές απαιτήσεις στη γεωμετρία του χώρου. Για το λόγο αυτό άρχισαν να γίνονται διαφορετικά γήπεδα για κάθε άθλημα, με αποτέλεσμα το κάθε στάδιο να έχει κι άλλες λειτουργίες για να μπορέσουν οι σύλλογοι να αντεπεξέλθουν στις οικονομικές απαιτήσεις των ομάδων.

Αυτό όπως είδαμε και νωρίτερα έρχεται σε αντίθεση με τις ευρωπαϊκές πόλεις οι οποίες έχουν ένα εθνικό στάδιο, με περιορισμένες λειτουργίες. Σε αυτό το θέμα ο Ellerbe Becket, έχοντας ένα από τα παλαιότερα αρχιτεκτονικά γραφεία σχεδιασμού σταδίων και αθλητικών εγκαταστάσεων στις ΗΠΑ, αναφέρει συγκεκριμένα: «Στις ΗΠΑ τα στάδια κτίζονται κυρίως από συνεργασίες των ιδιοκτητών των ομάδων και από τους φορολογούμενους. Μπορεί τα διεθνή στάδια να είναι πιο μνημειώδη, αλλά τα αμερικάνικα στάδια είναι πραγματικά πρακτικά και στηριζόμενα στην παραγωγή εσόδων, στις δυνατότητες διαφήμισης και χορηγιών. Το κτίριο πρέπει να παρέχει εξαιρετική εμπειρία στους θεατές, αλλά επίσης να παρέχει την ισορροπία της παραγωγής χρημάτων. Σε αντίθεση με το αμερικανικό

[εικόνα 68]: Astrodome, Χιούστον, ΗΠΑ, 1965

[εικόνα 69]: Στάδιο LouisII, Μονακό, 1985

96


μοντέλο, το ευρωπαϊκό μοντέλο σταδίων όσον αφορά την πηγή εσόδων στηρίζεται μόνο στην πώληση εισιτηρίων. Η πρόκληση στις ΗΠΑ είναι να συνδυαστεί η οικονομική δυνατότητα με τον εξαιρετικό σχεδιασμό. Σε πολλές αμερικάνικες εγκαταστάσεις ο σχεδιασμός είναι πιο πολύ αποτέλεσμα μηχανικής και το αισθητικό αποτέλεσμα έρχεται σε δεύτερη μοίρα. Στην Ευρώπη υπάρχει μεγαλύτερη ευχέρεια στη δημιουργία “ακριβών”, κομψών κατασκευών.»9

Εκτός από το οικονομικό κομμάτι στο οποίο στηρίζεται κατά κύριο λόγο το αμερικάνικο μοντέλο, όπως αναφέρθηκε, η πολυλειτουργικότητα σχετίζεται και με το πως το κτίριο – στάδιο ενεργοποιείται ως αδρανής χώρος όταν δεν λαμβάνει κάποια δραστηριότητα και πως αυτό επηρεάζει την πόλη μέσα στην οποία βρίσκεται. Η πρόκληση στον σχεδιασμό ενός σταδίου έγκειται στο οτι όταν παρέλθει το κύριο γεγονός – αγώνας, είναι ένας αδρανής χώρος. Σύμφωνα με τους Zwarts & Jansma Ar-chitecten, «Το στάδιο είναι ένα κτίριο αφιερωμένο στο συναίσθημα του να “είσαι εκεί”. Υπέρογκα ποσά χρημάτων ξοδεύονται για ένα στάδιο το οποίο χρησιμοποιείται μια φορά την εβδομάδα το πολύ για λίγες ώρες. Είναι μεγάλη η πρόκληση να σχεδιάζεις ένα κτίριο γι ‘αυτό το φαινόμενο. Για


τον λόγο αυτό, όλο και περισσότερες λειτουργίες ενσωματώνονται στο στάδιο και τα τελευταία χρόνια γίνεται πιο περίπλοκο.»10

Ποια όμως είναι η καλύτερη χωροθέτηση για ένα στάδιο και πως επηρεάζει την πόλη είτε είναι μέσα, είτε είναι έξω από αυτή; Οι HOK Sports Facilities Group, ορίζουν πως η καλύτερη τοποθεσία για αθλητικά γεγονότα είναι το κέντρο των πόλεων και γύρω. «Είναι τα κοινωνικά κέντρα της πόλης, τα μέρη όπου οι άνθρωποι πάνε για διασκέδαση. Είναι η καλύτερη τοποθεσία, καθώς υπάρχει δυνατότητα να γίνει χρήση όλων των πηγών και των παροχών που μπορεί να έχει η πόλη. Μπορείς να φτιάξεις ένα καλύτερο κτίριο γιατί έχεις συγκεκριμένους περιορισμούς. Στα προάστια το κτίριο μπορεί να έχει ότι σχήμα, μορφή ή ιδέα θες. Στην πόλη μέσα έχεις περιορισμούς όπως, πως θα σχετίζεται με άλλα αθλητικά γεγονότα, τι θα γίνει με τη στάθμευση, πως θα ενσωματωθεί με τον αστικό ιστό και τι σχέση θα έχει με τα άλλα κτίρια. Τα στάδια έχουν συγκεκριμένο και μοναδικό αποτύπωμα στην πόλη. Με πολλούς τρόπους μπορούν να συμπληρώσουν το κέντρο μιας πόλης, καθώς αποτελούν το απαραίτητο συστατικό για το πως θα αναπτυχθεί μέσω της πολυλειτουργικότητας, με γραφεία, διασκέδαση ή εμπόριο.»11.

[10] The Stadium - The Architecture of Mass Sport, NAI Publishers Rotterdam, σελ. 144.[11] The Stadium - The Architecture of Mass Sport, NAI Publishers Rotterdam, σελ. 101.

97


Στην ίδια γραμμή κινούνται και οι θέσεις του Dominique Perrault, όσον αφορά την ένταξη του σταδίου στην πόλη. Ο προβληματισμός του για το «πως μπορούμε να χτίσουμε άδειο χώρο;», επιζητά λύση στην ομαλή ένταξη του σταδίου στην πόλη, όντας πολυλειτουργικό και εντασσόμενο πλήρως στο ανάγλυφο της. «Τα περισσότερα στάδια είναι χτισμένα έξω από την πόλη, μα θα ήταν ενδιαφέρον, αν μπορούσαμε να τα αναπτύξουμε στο κέντρο της πόλης. Είναι απολύτως σίγουρο πως θα αναπτυχθούν ακόμα μεγαλύτερα προγράμματα ως αποτέλεσμα της παγκοσμιοποίησης. Είναι απαραίτητο να συνδυάζονται αγορές, σχολεία, εργοστάσια και στάδια όλα μαζί και αυτό να ανταποκρίνεται στο ανάγλυφο, όχι σε κτίρια. Αν φανταστούμε όλες αυτές τις λειτουργίες σε κτίρια το ένα δίπλα στο άλλο θα ήταν τρομακτικό, αν όμως τα φανταστούμε ως ένα διαμορφωμένο ανάγλυφο, θα ήταν δυνατό να τα συνδυάσουμε με την πόλη.»12. Οι θεωρίες του αρχιτέκτονα εφαρμόζονται στις εγκαταστάσεις του Ολυμπιακού κέντρου ποδηλατοδρομίας και στο Ολυμπιακό κέντρο καταδύσεων στο Βερολίνο, όπου οι αυστηρή γεωμετρία των μορφών εντάσσεται στο ανάγλυφο του πάρκου, έχοντας τα κτίρια υποβαθμισμένα σε σχέση με τη στάθμη της πόλης (εικ. 70-71).


[εικόνα 70]: Τοπογραφικό διάγραμμα και τομές Ολυμπιακού Ποδηλατοδρομίου και Κέντρου Κολύμβησης, Βερολίνο, 1999

98


[εικόνα 71]: Ολυμπιακό Ποδηλατοδρόμίο και Κέντρο Κολύμβησης, Βερολίνο, 1999

99

5_Το στάδιο στην πόλη5_Το στάδιο στην πόλη

100


Είναι εμφανές από τα παραπάνω, ότι η πολυλει-τουργικότητα ενός σταδίου και η σχέση του με την πόλη και της λειτουργίες της, είναι μια επιτα-κτική ανάγκη για την σύγχρονη πόλη στις αρχές του 21ου αιώνα. Πλέον αποτελεί περισσότερο μια μηχανή παρά ένα κλασικό κτίριο ή δομή. Οι Ove Arup & Partners ως μηχανικοί, αναφέρουν χαρακτηριστικά: «Είναι ένα αντικείμενο υψηλής μηχανικής, σχεδόν μια μηχανή για κινούμενους ανθρώπους μέσα κι εκτός του, παρέχοντας τεχνολογικές εγκαταστάσεις, επιτρέποντας σε ένα γεγονός να λάβει χώρα. Όμως ισάξια πρέπει να υπάρχει κι ένα επίπεδο ποίησης και τέχνης για να είναι ένα μέρος όπου οι άνθρωποι θα το απολαμβάνουν. Για να επιτευχθεί η ομορφιά και η ποίηση σε συνδυασμό με τη λειτουργία χρειάζεται ισορροπία.»13

Τα στάδια δεν έχουν απλή συμβολική λειτουρ-γία στη βελτίωση της εικόνας μιας πόλης. Έχουν επίσης οικονομικό και πολιτικό ρόλο. Χρησιμο-ποιούνται και ως αντλίες για τη δημιουργία μιας περιοχής, στηριζόμενη στο εμπόριο και στην αναγέννηση, ως ένα πρώτο βήμα για την εγκα-θίδρυση ενός νέου οικονομικού κέντρου, ή όπως στις περιπτώσεις των Ολυμπιακών Αγώνων, ως πρόσχημα και ευκαιρία για οικοδομική ανανέω-ση μίας ολόκληρης πόλης.14 Σε αυτό το σημείο

[13] The Stadium - The Architecture of Mass Sport, NAI Publishers Rotterdam, σελ. 178..[14] The Stadium - The Architecture of Mass Sport, NAI Publishers Rotterdam, σελ. 136..

αξίζει να επισημάνουμε, πως οι νέες ολυμπιακές εγκαταστάσεις και το κεντρικό ολυμπιακό στάδιο, συνήθως δεν μπορούν άμεσα να συνδράμουν στην δημιουργία πολυλειτουργικών κέντρων, καθώς η καθεαυτή λειτουργία τους είναι η διεξαγωγή και φιλοξενία Ολυμπιακών αγώνων. Αυτό είναι ένα ζήτημα, καθώς ο αρχικός σχεδιασμός αντιτίθεται στο μοντέλο αστικής αναγέννησης. Αντίστοιχα το μοντέλο αστικής επέκτασης, μπορούμε να πούμε ότι εξυπηρετεί σε μια διαφορετικού τύπου πολυλειτουργικότητα, η οποία στηρίζεται στη διαμόρφωση ελεύθερων χώρων προς την πόλη και όχι τόσο σε χρήσεις οι οποίες αλληλεπιδρούν άμεσα με τον πυκνό αστικό ιστό.

Τα ακριβά στάδια, αντιμετωπίζονται συχνά ως καταλύτης για την αναγέννηση μιας πόλης ή έστω μιας αστικής περιοχής, όμως μπορούν να αποτελέσουν και σπατάλη δημόσιου χρήματος το οποίο θα μπορούσε να ξοδευτεί με άλλους τρόπους.

Οι κολοσσιαίες κατασκευές αυτές δεν εναρμο-νίζονται πάντα άρτια με το περιβάλλον τους και επειδή φιλοξενούν τόσες εμπορικές δραστηριότη-τες, είναι επίσης δύσκολο να αλληλεπιδράσουν άμεσα με ότι υπάρχει γύρω τους. Παρ’ όλα αυτά,

101


αρχιτέκτονες και πολεοδόμοι, κάνουν συνεχείς αναφορές στον θετικό αντίκτυπο που μπορεί να έχει η κατασκευή ενός σύγχρονου σταδίου στις γύρω του περιοχές.

Μπορεί τα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά οφέλη να είναι αποδεκτά όσον αφορά την αστική αναγέννηση, αλλά πάντα επισκιάζονται από το πραγματικό κίνητρο, το oποίο συχνά είναι το κέρ-δος και το πολιτικό κύρος.

Επίλογος_Συπεράσματα

Επίλογος _Συμπεράσματα

105

Η παρούσα μελέτη, έδωσε τη δυνατότητα για μια ενδελεχή μελέτη γύρω από τη σχέση της αρχιτεκτονι-κής με τον αθλητισμό, αναλύοντας τις αθλητικές εγκαταστάσεις κι έχοντας ως κύριο αντικείμενο ανα-φοράς το στάδιο.

Σε όλες τις ιστορικές περιόδους, όπου ο αθλητισμός αποτελούσε πολιτισμική έκφραση, η θεσμοθέτηση του ήταν γεγονός. Το σημαντικότερο ίσως χαρακτηριστικό που ορίζει αυτή την πολιτισμική έκφραση, είναι η θρησκευτικότητα γύρω από την οποία αναπτύχθηκε. Η διεξαγωγή των Ολυμπιακών και άλλων Αγώνων προς τιμήν του Δία στην αρχαία Ελλάδα, όριζε μια ιδιαίτερη θεσμοθέτηση και σχέση του αθλητισμού με τα ήθη κι έθιμα τα οποία όριζαν και την ταυτότητα των Ελλήνων. Αυτή η διαδικασία, διαμόρφωσε κατά έναν μεγάλο βαθμό τον δυτικό τρόπο σκέψης και σε συνδυασμό με τη ρήση “Νους υγιής εν σώματι υγιεί” ως τρόπος ζωής, διαμμορφώθηκε μέσω των αθλητικών εγκαταστάσεων, όπως ήταν το γυμνάσιο και το στάδιο, ένα ολοκληρωμένο σύστημα παιδείας. Σκοπός αυτού του συστήματος ήταν να δημιουργεί ολοκληρωμένους πολίτες, μέσα από μια διαρκώς εξελισσόμενη διαπαιδαγωγική διαδικασία. Η ενσωμάτωση των αθλητικών και κατά κύριο λόγο των Ολυμπιακών ιδεωδών στην κουλτούρα των αρχαίων Ελλήνων, διαμόρφωσε και τον τρόπο σκέψης τους. Τα ιδεώδη αυτά, κατάφεραν να αναβιωθούν το 1896 στους πρώτους σύγχρονους Ολυμπιακούς Αγώνες, πράγμα που οδήγησε στην θεσμοθέτηση του σύγχρονου αθλητισμού και στην ανάγκη για σύγχρονες αθλητικές εγκαταστάσεις, βάσει συγκεκριμένων προδιαγραφών.

Μέσα στο κλίμα αυτό της αναβίωσης των ολυμπιακών ιδεωδών και σε συνδυασμό με τις ιδεολογικές προεκτάσεις που απέκτησε ο αθλητισμός, ως μέσο επαναπροσδιορισμού του ανθρώπινου σώματος, στα πλαίσια του μοντερνισμού στις αρχές του 20ου αιώνα, οι σύγχρονες αθλητικές εγκαταστάσεις και τα στάδια, τεχνολογικά νέα και πλήρως λειτουργικά, αποκτούν μνημειακό χαρακτήρα.

Οι συμβολισμοί στην αρχιτεκτονική των σταδίων, σχετίζονται με το θεωρητικό υπόβαθρο της εποχής στην οποία αναπτύσσονται. Έχουν πάντα σαν οδηγό την λειτουργικότητα, ως αποτέλεσμα της υποτα-γής τους στις αυστηρές προδιαγραφές των αθλημάτων, καθώς επίσης και στην απαίτηση για εξυπη-ρέτηση χιλιάδων θεατών μέσα στα πλαίσια της άνεσης και προπάντων της ασφάλειας.


106

Οι τεχνολογικές εξελίξεις και τα σύγχρονα υλικά, δίνουν τη δυνατότητα στα σύγχρονα στάδια, σχεδια-στικά και μορφολογικά, να απαντούν σε πολλές προκλήσεις που τίθενται στον σχεδιασμό αυτών των μνημειωδών κατασκευών. Η μνημειακότητα τους εντείνεται μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ορίζοντας τα, μέσω των συμβολισμών τους, του μεγέθους, των τεχνολογικών επιτευγμάτων που ενσωματώνονται στον σχεδιασμό τους αλλά και στη δυνατότητα διαμόρφωσης συλλογικής μνήμης, ως χώρων συγκέ-ντρωσης πληθυσμών κοινής ταυτότητας.

Ως σύγχρονα μνημεία αθλητισμού και πολιτισμού τα στάδια έχουν λοιπόν τη δυνατότητα να οριστούν ως εικόνες – σύμβολα μίας πόλης. Αυτό συμβαίνει μέσα στα πλαίσια διεθνών γεγονότων, όπως είναι οι Ολυμπιακοί Αγώνες, διεθνή πρωταθλήματα ή άλλες διοργανώσεις, κατά τις οποίες το στάδιο απο-τελεί μέσο προβολής μίας νέας εικονογραφικής ταυτότητας. Πλέον τα στάδιο ταυτίζεται με γεγονότα τα οποία ίσως αποτέλεσαν και ορόσημο στην εξέλιξη ενός αθλήματος, όπως είναι η κατάρριψη ενός ρεκόρ ή ένας σημαντικός αγώνας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, αποτυπώνεται στη συλλογική μνήμη, η μορφή του αθλητικού χώρου, ως χώρου διεξαγωγής του αθλήματος αλλά και ως χώρου συγκέντρω-σης πλήθους.

Πράγματι τα στάδια, κυρίως αυτά που φιλοξενούν Ολυμπιακούς Αγώνες και πληρούν όλες τις προ-διαγραφές για να φιλοξενήσουν πληθώρα αθλημάτων, μπορούμε να πούμε ότι αποτελούν τους να-ούς του αθλητισμού και σε μεγάλο βαθμό ενσαρκώνουν το όραμα του βαρώνου De Coubertin για «καθεδρικούς ναούς που θα δώσουν την ελπίδα στον κόσμο». Μέσα στα σύγχρονα πλαίσια διεξαγω-γής τέτοιων γεγονότων, με έντονα οικονομικό χαρακτήρα, όπου σχεδόν τα πάντα πραγματοποιούνται με σκοπό το κέρδος, ενώ παράλληλα τα ιδεώδη του ολυμπισμού καταρρίπτονται από τη μάστιγα του ντόπινγκ, πρέπει να υπάρχει ψηλά το πραγματικό ιδεώδες του αθλητισμού. Όσο ουτοπική κι αν ακούγεται αυτή η άποψη, πρέπει πάντα να αποτελεί τον οδηγό στον σχεδιασμό και οργάνωση τέτοιων εγκαταστάσεων, γιατί πράγματι μέσα σε αυτές αναδεικνύονται οι νέοι ήρωες του αθλητισμού, τα νέα είδωλα των γενεών που έρχονται.

Εκτός από τη μορφή και τους συμβολισμούς ενός σταδίου, σημαντικό χαρακτηριστικό του είναι η δυνατότητα που έχει ως υβριδική δομή να συγκεντρώνει χρήσεις πολλαπλών λειτουργιών, πάντα γύρω από τον αθλητισμό. Με τα παραδείγματα που αναφέρθηκαν, αλλά και με τις σύγχρονες οικονομικές απαιτήσεις στην κατασκευή, οργάνωση και λειτουργία των σταδίων, καταλήγουμε στο συμπέρασμα

Επίλογος _Συμπεράσματα

107

πως ένα νέο στάδιο, πρέπει να έχει τη δυνατότητα να προσαρμόζεται στις λειτουργικές και πολεοδομικές απαιτήσεις της περιοχής όπου τοποθετείται και εντάσσεται. Δεν πρέπει να αποτελεί έναν αδρανή χώρο αθλητισμού μέσα στην πόλη, ο οποίος αποκτά ζωή μόνο σποραδικά, μέσω κάποιων αθλητικών γεγονότων, αλλά πρέπει να αποτελεί ένα ζωογόνο κομμάτι της πόλης. Σίγουρα η μοναδικότητα της αθλητικής χρήσης, του προσδίδει μια μνημειακότητα και μοναδικότητα οι οποίες το χαρακτηρίζουν. Αν εξετάσουμε αντίστοιχα ελληνικά παραδείγματα, όπως είναι το Ολυμπιακό Στάδιο στο Ολυμπιακό Αθλητικό Κέντρο Αθηνών, στο οποίο δεν πραγματοποιείται καμία χρήση πέραν αγώνων ποδοσφαίρου, επιβεβαιώνεται η παραπάνω θέση. Αποτελεί ένα αστικό μνημείο αθλητισμού με άμεση αναφορά στου Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004, όμως υστερεί σε λοιπές χρήσεις, πράγμα που έχει αντίκτυπο στην οικονομική διαχείριση του.

Παραμένοντας στον ελληνικό χώρο, αξίζει να αναφερθούμε στο θέμα της ανάπλασης του Βοτανικού, μέσω του νέου σχεδιασμένου γηπέδου και των λοιπών λειτουργιών όπου θα το πλαισιώνουν. Ως μελέτη, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αστικής αναγέννησης μιας υποβαθμισμένης περιοχής, στηριζόμενη στην κατασκευή ενός σταδίου, γεγονός που θα αναβαθμίσει γενικότερα μέσω του πολεοδομικού σχεδιασμού, την εικόνα της Αθήνας. Σε τέτοιες περιπτώσεις βέβαια, οι διαδικασίες ανάθεσης των έργων και η διαχείριση των εσόδων, οφείλουν να γίνονται με διαφανείς διαδικασίες, με γνώμονα το δημόσιο συμφέρον.

Ο αθλητισμός αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής των ανθρώπων. Αντίστοιχα οι αθλητικές εγκαταστάσεις και το στάδιο αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της πόλης. Το σύγχρονο στάδιο οφείλει μέσω του σχεδιασμού του, να κρατά ψηλά το ποιοτικό και βιοτικό επίπεδο μιας πόλης, να υπακούει στους κανόνες της αειφορίας και να προβάλει τα αθλητικά και ολυμπιακά ιδεώδη ως φάρος πολιτισμού.

_Πηγές

Πηγές

111

Ξενόγλωσση βιβλιογραφία

Baudrillard, J., “The System of Objects”, London: Verso, (1996).

Drew, P. , “Frei Otto – Form and Structure”, London: Crosby Lockwood Staples, (1976).

Foucault, M. (1967), “Des Espaces Autres”, In: Architecture - Mouvement – Continuité. (Oct 1984).

Le Corbusier, “La ville radieuse”, Paris, 1933.

Müller, N. (ed) , “Pierre De Coubertin Olympism: Selected Writings”,Lausanne:International Olympic Committee, (2000).

Rod Sheard, “The Stadium: Architecture for the New Global Culture”, Periplus Editions, (2005).

“Roman Amphitheaters and Spectacula - A 21st Century Perspective”,(Papers from an international confer-ence held at Chester, 16th-18th February), BAR International Series 1946, Archaeopress, 2007.

Stadium Design, daad.

“The Stadium - The Architecture of Mass Sport”, Netherlands Architecture Institute Publishers, Rotterdam, 2000.

Venturi, R., Scott-Brown, D. & Izenour, S., “Learning from Las Vegas: The Forgotten Symbolism of Architectural Form”, Cambridge, Mass.: The MIT Press, 1977.

112


Ελληνική βιβιλιογραφία

do.co.mo.mo., “Ο αθλητισμός, το σώμα και η μοντέρνα αρχιτεκτονική”, Τα τετράδια του μοντέρνου, Futura, Αθήνα, 2006.

Καββαδίας Γιώργος, “Αρχαία στάδια - Στάδια και αγώνες από την Ολυμπία στην Αντιόχεια”, Ιτανός, 2004.

Κουλούρη Χριστίνα, “Αθλητισμός και όψεις της αστικής κοινωνικότητας - Γυμναστικά και αθλητικά σωματεία 1870-1922” , Kέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε., 1997.

Le Corbusier, “Η Χάρτα των Αθηνών”, μτφρ. Σταύρου Κουρεμένου, Αθήνα, Ύψιλον, 1987.

Συναδινός Πέτρος, “Ο αγώνας μιας πόλης”, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, 2004.

Αρθρογραφία

Γιάννης Α. Αίσωπος, “Η αρχιτεκτονική μετά την κρίση”, http://www.decorateur.gr/index.php?option=com_con-tent&view=article&id=95&Itemid=121

Τζανουδάκη Στεφανία, Επιστημονικό Άρθρο, “Η Ολυμπιακή Πόλη ως μια Μεταμοντέρνα Ουτοπία”, Οικονομία & Αθλητισμός, τόμος 8, τεύχος 4ο, Οκτώβριος– Νοέμβριος – Δεκέμβριος, 2008.

Lev Kreft, “Architecture through Sport”, original scientific article approval date 01 08 2012 UDK BROJEVI: 725.8.01 ID BROJ: 194949900.

Πηγές

113

Διαδίκτυο

http://www.hellenica.de/Griechenland/LX/GR/Athlitismos.html

http://rlicc.asro.kuleuven.ac.be/rlicc/docomomo/november%20docomomo_registers_sport.htm

http://www.ime.gr/publications/print/imeros/gr/05_1/article01.html

http://www.onassis.gr/enim_deltio/24_04/p30.html

http://beijingbirdsnest.wordpress.com/architecture/architechural-influence/

http://www.dhub.org/water-cube-finds-common-elements-with-chinese-symbolism-the-kelvin-problem-weaire-phelan-structure-and-etfe-technology/

http://www.greekarchitects.gr/gr/arti-physis/yπερβολες-και-παραβολες-στο-αττικο-τοπιο-μέρος-β-id2593

http://en.wikipedia.org/wiki/Pierre_de_Coubertin

http://www.greekarchitects.gr/gr/διερευνήσεις/η-κατοικηση-της-κινησης-id56

www.cleverclass.gr/portal/attachments/article/3880/ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ.docx

www.wkipedia.org

114


Πηγές εικόνων

[Εικόνα 1]: Υπαίθριος αθλητισμός, [σελ.15]http://www.nytimes.com/2011/11/06/magazine/running-christopher-mcdougall.html?pagewanted=all&_r=0[Εικόνα 2]: Πρωταθλητισμός, photofinish. [σελ.16]http://jeffleake.typepad.com/the_launchpad/2009/07/finishing-strong-p2.html[Εικόνα 3]: Παράσταση από μελανόμορφο αγγείο. [σελ.17] http://www.topsecretwriters.com/2012/08/ancient-olympic-games-not-all-fun-and-games/[Εικόνα 4]: Τα σύγχρονα ολυμπιακά ιδεώδη. [σελ.18]http://www.ytears.in/2012/06/complete-modern-olympic-games-history.html[Εικόνα 5]: Σατιρικό Ολυμπιακό σύμβολο από την ομάδα Maentis. [σελ.18]http://www.lifo.gr/team/u12124/40359[Εικόνα 6]: Μαζικές γυμναστικές επιδείξεις, φωτογραφία της Leni Riefenstahl, Ολυμπιακοί 1936, Βερολίνο. [σελ.19]http://www.mymediawelt.de/movies/details/414937__olympia_ii_teil_fest_der_sc-riefenstahl_leni.html[Εικόνα 7]: Κορίτσια σε μάθημα κολύμβησης το 1930. [σελ.20]http://www.vintag.es/2013/01/funny-photos-of-beachs-life-in.html[Εικόνα 8]: Ο βαρώνος Pierre De Coubertin. [σελ.21]http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Baron_Pierre_de_Coubertin.jpg[Εικόνα 9]: Διαφημιστικό πόστερ του μεσοπολέμου. [σελ.22]http://www.vintageadbrowser.com/travel-ads-1930s/12[Εικόνα 10]: Η “πράσινη πόλη”. Οικοδομικά τετράγωνα της “ακτινοβόλας πόλης” του Le Corbusier. [σελ.25]http://www.ub.edu/geocrit/sn/sn-296/sn-296-2.htm[Εικόνα 11]: Masterplan του ολυμπιακού πάρκου της Βαγδάτης από τον Le Corbusier, 1950. [σελ.26]http://www.dwell.com/event-spotlight/slideshow/architecture-baghdad#1[Εικόνα 12]: Είσοδος της ελληνικής αποστολής στο Ολυμπιακό στάδιο του Λονδίνου, 2012. [σελ.30]http://www.sportskeeda.com/2012/07/28/olympics-greece-leads-players-parade-in-opening-ceremony/[Εικόνα 13]: Το αρχαίο στάδιο της Ολυμπίας. [σελ. 36]http://elis2olympia.blogspot.gr/2013_05_01_archive.html[Εικόνα 14]: Η είσοδος “αψιδωτή” του σταδίου της Ολυμπίας. [σελ.36]http://www2.e-yliko.gr/htmls/Fyyl/Istoria/fiicolympia.aspx[Εικόνα 15]: Masterplan της αρχαίας Ολυμπίας. [σελ. 36]http://prestige.delcampe.net/page/main/action,catalog,David-Feldman,Olympic-Feldman-Express-–-Febru-ary-29-2012,catalog,1478,language,E.html[Εικόνα 16]: Το αρχαίο στάδιο της Νεμέας. [σελ. 37]http://pasithea.gr/topos/nemea/[Εικόνα 17]: Το αρχαίο στάδιο των Δελφών. [σελ. 37]http://etaksi2011.wordpress.com/2012/06/04/γλωσσα-ενότητα-16-αρχαία-ελληνικά-αθλή/

Πηγές

115

[Εικόνα 18]: Το αναστηλωμένο Παναθηναϊκό στάδιο. [σελ.38] http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=151979[Εικόνα 19]: Το θέατρο της Μεσσήνης. [σελ.38]http://oloigiaolous.gr/site/epita-apo-1-700-chronia-siopis-to-archeo-theatro-tis-messinis-anigi-tis-piles-tou/[Εικόνα 20-21]: Το Κολοσσαίο. [σελ.39]ttp://commons.wikimedia.org/wiki/File:AmphitheatrumFlavium.jpg[Εικόνα 22]: Ο ιππόδρομος Circus Maximus της Ρώμης. [σελ.40]http://www.ancient.eu.com/image/1275/[Εικόνα 23]: Το Παναθηναικό στάδιο κατά τους πρώτους σύγρονους Ολυμπιακούς Αγώνες, 1896. [σελ.41]http://www.stadia.gr/panathinaiko/panathinaiko.html[Εικόνα 24]: Διάγραμμα του αγωνιστικού χώρου του στίβου. [σελ.42]http://pictures.4ever.eu/cartoons/jogging-track-166496[Εικόνα 25]: Το εσωτερικό του Ολυμπιακού Σταδίου του Λονδίνου, 2012. [σελ.43]http://www.bbc.co.uk/sport/0/olympics/19181017[Εικόνα 26]: Οι Ολυμπιακοί του Βερολίνου το 1936, κινηματογραφήθηκαν πρώτη φορά. [σελ.45]http://www.filmhistory.at/e_fotos.htm[Εικόνα 27]: Astrodome, Χιούστον, ΗΠΑ, 1965. [σελ.46]http://gray2green.org/?attachment_id=146[Εικόνα 28]: Ολυμπιακό στάδιο Ρώμης, 1960. [σελ.46]http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=1549177[Εικόνα 29]: Ολυμπιακό στάδιο Μονάχου, 1972. [σελ.46]http://www.greatbuildings.com/cgi-bin/gbi.cgi/Olympic_Games_Tent.html/cid_aj1543_b.html[Εικόνα 30]: Το εσωτερικό του Cowboys Stadium στις ΗΠΑ, με μεγάλες οθόνες. [σελ.47]http://www.prismelectric.com/news/?p=34[Εικόνα 31]: Στάδιο Da Luz, Λισαβώνα. [σελ.48]Rod Sheard, “The Stadium: Architecture for the New Global Culture”, Periplus Editions, 2005, σελ. 195[Εικόνα 32]: Το στάδιο της Νυρεμβέργης, 1927-28. [σελ.53]http://www.stadiumguide.com/easycreditstadion/[Εικόνα 33]: Το κοινοτικό στάδιο της Φλωρεντίας, 1930-32. [σελ.53]http://www.behance.net/gallery/Stadium/5393351[Εικόνα 34]: Το ολυμπιακό στάδιο του Άμστερνταμ, 1928. [σελ.53]http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Olympic_Stadium_Amsterdam_1928_(large).jpg[Εικόνα 35]: Το Ολυμπιακό στάδιο του Ελσίνκι, 1938. [σελ.53]http://www.arkkitehti.net/projects/stadion.html[Εικόνα 36]: Το Ολυμπιακό στάδιο του Βερολίνου, 1936. [σελ.54]http://ensaiosfragmentados.blogspot.gr/2012/05/arquitetura-e-poder.html[Εικόνα 37]: Οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 1936, αποτυπώθηκαν κινηματογραφικά πρώτη φορά από τη Leni Riefenstahl. [σελ. 55]http://sport.memorialdelashoah.org/en-berlin-games-olympic-games.htm

116


[Εικόνα 38]: Palazzetto dello Sport, Ρώμη, 1960. [σελ.56]http://pinterest.com/pin/326018460495023268/[Εικόνα 39]: Εθνικό Γυμναστήριο Olympic Hall, Τόκιο, 1964. [σελ.56]http://www.studyblue.com/notes/note/n/japan/deck/6074763[Εικόνα 40]: Olympiastadion, Μόναχο, 1972. [σελ.59]http://blog.vedere.com/?p=3233[Εικόνα 41]: Ολυμπιακό στάδιο Λονδίνου, 2012. [σελ.59]http://pinterest.com/pin/119345458845663705/[Εικόνα 42]: Oita Main Stadium, Ιαπωνία, 2001. [σελ.60]http://commons.wikimedia.org/wiki/File:OitaStadium1.JPG[Εικόνα 43]: Toyota City Stadium, Ιαπωνία, 2001. [σελ.60]http://openbuildings.com/buildings/toyota-city-stadium-profile-1974/media#[Εικόνα 44]: Nagano Olympic Memorial Arena, Ιαπωνία, 1998. [σελ.60]http://www.anc-d.u-fukui.ac.jp/~ishikawa/japanese%20structure/nagano/1996-tb-JPN-08/M-Wave(Naga-no%20Olympic%20Memorial%20Arena).html[Εικόνα 45]: Velopark, Λονδίνο, 2012. [σελ. 61]http://www.hopkins.co.uk/[Εικόνα 46]: Aquantic Center, Λονδίνο, 2012. [σελ.61]http://www.telegraph.co.uk/sport/olympics/picturegalleries/9028039/London-2012-Olympic-Park-aerial-pho-tos-the-latest-pictures-by-Jason-Hawkes.html?image=3[Εικόνα 47]: Water Cube, Κέντρο Καταδύσεων, Πεκίνο, 2008. [σελ.62]http://htmc14.ustb.edu.cn/files/tour.html[Εικόνα 48]: Bird’s Nest, Ολυμπιακό Στάδιο Πεκίνου, 2008. [σελ.63]http://www.asia-trip.info/birds-nest-beijing-china.html[Εικόνα 49]: Ολυμπιακό Στάδιο Αθηνών “Σπύρος Λούης”, για τους Ολυμπιακούς Αγώνες, 2004. [σελ.65]http://www.vagabondsummer.com/spiro-louis-olympic-stadium-profile/[Εικόνα 50]: Το Ολυμπιακό στάδιο ως μνημείο. [σελ.66]http://www.in2life.gr/features/notes/articles/219023/article.aspx?singlepage=1[Εικόνα 51]: Ολυμπιακό πάρκο Πεκίνου, 2008. [σελ.68]http://www.dailymail.co.uk/news/article-2183785/Beijings-aquatic-centre-The-Cube-transformed-multi-colou-red-water-world-high-speed-rides-floating-jellyfish.html[Εικόνα 52]: Maracana Stadium, Ριο ντε Τζανέιρο, Βραζιλία. [σελ.69]http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Maracana_Stadium_June_2013.jpg[Εικόνα 53]: Wembley Stadium, Λονδίνο. [σελ.69]http://www.thesun.co.uk/sol/homepage/sport/football/4751104/FA-prepare-to-rebrand-Wembley-Stadium.html[Εικόνα 54]: Το κατάμεστο Ολυμπιακό Στάδιο Αθηνών κατά την τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων, 2004. [σελ.76]http://theliveball.com/2012/07/29/its-a-small-world-after-all-2/

Πηγές

117

[Εικόνα 55]: Τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων του Λονδίνου, 2012. [σελ.81]http://www.imagesu.net/details.php?image_id=20150&sessionid=0k017q9165s19f3b039oqn6tr5[Εικόνα 56]: Τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας, 2005. [σελ. 82]http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=682022&page=47[Εικόνα 57]: Το Wembley Stadium, φωτιζόμενο τη νύχτα. [σελ.83]http://www.wembleystadium.com/TheStadium/StadiumGuide/Sustainability[Εικόνα 58]: Τοπογραφικό του ολυμπιακού πάρκου του Βερολίνου. [σελ.85]www.maps.google.gr[Εικόνα 59]: Τοπογραφικό του ολυμπιακού πάρκου της Αθήνας. [σελ. 86]http://earthobservatory.nasa.gov/IOTD/view.php?id=4739[Εικόνα 60]: Τοπογραφικό του Tokyo Dome, Ιαπωνία, 1988. [σελ. 87]www.maps.google.gr[Εικόνα 61]: Κλειστό στάδιο Tokyo Dome, Ιαπωνία, 1988. [σελ.87]http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tokyo_dome.JPG[Εικόνα 62]: Τοπογραφικό του ολυμπιακού πάρκου της Σεούλ. [σελ.89]www.maps.google.gr[Εικόνα 63]: Τοπογραφικό του ολυμπιακού πάρκου της Βαρκελώνης. [σελ.89]www.maps.google.gr[Εκόνα 64]: Amsterdam Arena Stadium, 1996. [σελ.90]http://blog.habitatapartments.com/general/amsterdam-arena/[Εικόνα 65]: Stade de France, Παρίσι, 1998. [σελ.91]http://claude-abron.com/[Εικόνα 66]: Τοπογραφικό του Millenium Stadium, Cardiff. [σελ.93]www.maps.google.gr[Εικόνα 67]: Τοπογραφικό του ολυμπιακού πάρκου του Σίδνεϊ. [σελ.93]www.maps.google.gr[Εικόνα 68]: Astrodome, Χιούστον, ΗΠΑ, 1965. [σελ.95]http://www.flickr.com/photos/hollywoodplace/8750534227/[Εικόνα 69]: Στάδιο LouisII, Μονακό, 1985. [σελ.95]http://www.ticket4football.com/french-league-tickets/2924/2932/as-monaco-vs-marseille-stade-louis-ii-13-feb-ruary-2010-tickets.aspx#.UjGyWuD89UQ[Εικόνα 70]: Τοπογραφικό διάγραμμα, τομές Ολυμπιακού Ποδηλατοδρομίου και Κέντρου Κολύμβησης, Βερολίνο, 1999. [σελ.97]http://openbuildings.com/buildings/building-profile-2478/media/58769/show[Εικόνα 71]: Ολυμπιακό Ποδηλατοδρόμίο και Κέντρο Κολύμβησης, Βερολίνο, 1999. [σελ.98]http://www.perraultarchitecte.com/en/projects/2464-velodrome_and_olympic_swimming_pool.html

Education

Stadium in the City_Ilias Papanikolaou