TOPRAK DERS NOTLARI

Yeryüzünde farklı renklerde toprak bulunmasının nedenleri neler olabilir?

• Toprak oluşmaya başladığında, rengini, fiziksel ve kimyasal özelliklerini genelde altında olan ana kayadan alır.

• Organik maddenin ayrışarak toprağa karışmasıyla renk koyulaşır.

• Toprak içerisinde bulunan maddelerin özelliğine göre değişik renkler alır.

Yerkabuğunu oluşturan taşlar, iklimin ve canlıların etkisiyle parçalanıp, ufalanırlar. Taşların çözülmesinde taşın cinsi de etkili olmaktadır. Taşların çözülmesi fiziksel ve kimyasal yolla iki şekilde gerçekleşir:

Fiziksel (Mekanik) Çözülme-

• Kaya çatlaklarındaki bitkilerin, köklerini daha derinlere salması sonucunda kayalar parçalanır ve ufalanır.

• Bu tür çözülme, fiziksel çözülmeyi artırıcı etki yapar.

• Ayrıca bitki köklerinden salgılanan özsular taşlarda kimyasal çözülmeye neden olur.

• Fiziksel (Mekanik) Çözülme Taşların fiziksel etkiler sonucunda küçük parçalara ayrılmasına denir.

• Fiziksel çözülme, taşları oluşturan minerallerin kimyasal yapısında herhangi bir değişikliğe neden olmaz.

Fiziksel çözünmeye etki eden faktörler nelerdir?

• Soğuma ve ısınma(donma-çözünme)

• Tuz çatlatması

• Buz çatlatması

Fiziksel parçalanma en fazla dünyada

nerelerde görülür?

Günlük ve yıllık sıcaklık farklarının yüksek

olduğu yerlerde

Kurak ve yarı kurak yerlerde

Yüksek dağlarda

Kimyasal Çözülme

• Kimyasal reaksiyonlar suya ihtiyaç duyduğunda ve sıcaklık reaksiyonu hızlandırdığından, sıcak ve nemli bölgelerde yaygın olan çözülme şeklidir. Kaya tuzu, kalker gibi taşlar suda kolayca erirler.

• Taşlar, kimyasal yolla parçalanıp ufalanırken kimyasal bileşimleri de değişir.

• UYARI : Kimyasal çözülme, ekvatoral, okyanus ve muson iklim bölgelerinde belirgindir.

Kimyasal çözülmeye etki eden faktörler nelerdir?

Su

Sıcaklık

Karbonik asit

Biyolojik asitli sular

Kimyasal ufalanma en fazla nerelerde görülür?

Nemli ve ılıman bölgelerde görülür

Sıcak yada soğuk kayaçlar üzerinde nasıl etkili olmaktadır?

Gündüz, güneşlenme ve ısınmanın etkisiyle taşları oluşturan minerallerin hacimleri genişler.

Gece, sıcaklık düşünce minerallerin hacimleri yeniden küçülür.

Bu hacim değişikliği taşların parçalanmasına neden olur.

Biyolojik çözülmeye etki eden faktörler

nelerdir?

Bitki köklerinin büyümesi

Bitkilerin özsuları

Hayvan artıkları

Türkiye’de fiziksel ve kimyasal parçalanma en fazla hangi bölgelerimizde vardır?

Fiziksel parçalanma:Doğu Anadolu da

Kimyasal Parçalanma: Doğu Karadeniz bölümü ve Akdeniz bölgesinde

TOPRAK

Yer küresinin yüzeyini ince bir tabaka halinde kaplayan, kayaların ve organik maddelerin değişik ayrışma ürünlerinin karışımından meydana gelen, içerisinde ve üzerinde geniş bir canlılar

alemi barındıran, bitkilere durak yeri ve besin kaynağı olan, belli oranlarda su ve hava içeren üç boyutlu canlı bir varlıktır.

Toprak oluşumunu etkileyen faktörler nelerdir?

Taşların özellikleri (Anakaya)

Yer şekilleri

Bitki örtüsü

İklim faktörü

Zaman faktörü

Biyolojik faktör

İnsan faktörü

A-Katmanı: En üstte,güneşlenme su ve rüzgarın etkisi ile iyice ayrışmış ve organik maddelerce zengindir. (Humus) Bitki artıklarının ayrıştığı katmandır.

Ekim işleri ortalama 40 cm kalınlıkta bu katta yapılır.

B-Katmanı:A katın da bulunan kireç,tuz ve kil gibi maddeler yağmur suları ile yıkanarak alt kata taşınırlar.B katın da birikir. Bu kat birikme katıdır.

C-Katmanı:En alt katta çözünmenin başladığı kattır. Ana kayaya ait iri parçalar vardır. Ayrışma katmanıdır.

Ana kaya: En altta bulunur .Ana kayanın bulunduğu kat

Ana kaya faktörü:

Ana kaya neye denir?

Ayrışarak toprağı oluşturan ve toprağın altında yer alan materyale ana kaya denir.

Toprağın rengi,besin maddeleri, geçirimlilik özellikleri ana kayaya bağlıdır.

İklim faktörü:

Fiziksel ve kimyasal olarak kayaların ayrışması güneşlenme (sıcaklık) ve neme (su) bağlıdır.

Sıcaklık, kimyasal olayların hızını ve topraktaki maddeleri ayrışmasını kontrol eder.

Yağış, toprak içinde bulunan çözünebilir maddeleri çözer. Bunları üst katlardan yıkayarak alt katlara taşır.

Sonuç olarak sıcaklık ve yağış, hem toprağın oluşum sürecin de hem de oluştuktan sonra etkili olur.

Karadeniz ikliminin etkili olduğu Karadeniz bölgesi topraklarında yıkanma kuvvetlidir. Derin topraklardır. Koyu renklidir. Organik madde yönünden zengindir.

Akdeniz iklim bölgelerinde genellikle kalkerler üzerinde oluşan TERRA ROSSA’lar bünyelerindeki demirin oksitlenmesinden dolayı kırmızı renklidir. Organik madde bakımından fazla zengin değildir.

Karasal iklimin etkili olduğu İç, Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgesin kimyasal çözünme olayları yetersizdir.

Yıllık yağışın az olduğu (300mm) yerlerde kurak topraklar oluşmuştur. Bu topraklarda yıkanma çok zayıftır. Birikim zonu yüzeye çok yakındır. Verimsiz topraklardır.

Karasal iklimin bir başka türü Erzurum-Kars plâtolarında görülür. Burada da kurak mevsim olmadığı için yağış yeterli fakat sıcaklık yeterli değildir.Bu nedenle kimyasal ayrışma olmamaktadır ve bitki artıkları toprağın üstünde birikmektedir.Buralarda siyah renkli topraklar oluşmuştur

Yer şekilleri faktörü:

Yer şekillerinin toprak oluşumuna etkileri eğim yükselti ve bakı olarak olmaktadır.

Eğim: Toprak içindeki suyun hareketini etkiler. Eğimli yerlerde toprak örtüsünün tutunması zordur .Eğer bitki örtüsünden yoksunsa böyle yerler de erozyonla toprak süpürülür ve çoraklaşır.Eğimli yerlerden aşınan toprak düz yerlerde birikir.

Yükselti:Yükselti le sıcaklık ters orantılıdır ve yağış da belirli bir yükseltiye kadar artar.

Bunlarda bitki örtüsünü etkiler bitki örtüsü de toprak oluşumunu etkiler

Bakı:Kuzeye bakan yamaçlar daha nemli ve daha derin güneye bakan yamaçlar da toprak nemi az bitki örtüsü ise zayıf ve topraklar da incedir.

Toprak oluşumuna yardımcı olan canlılar hangileridir?

Bakteriler,mantarlar,solucanlar,çeşitli eklem bacaklılar,köstebek,tarla faresi.

İnsanların toprak oluşumu üzerin de ne gibi etkileri vardır?

• Toprağı çeşitli tarım araçları ile işleyerek

• Toprakta çeşitli bitkiler yetiştirerek

• Toprağa çeşitli gübreler vererek

• Toprağı sulayarak

• Mevcut bitki örtüsünü tahrip ederek

• Çıplak yerleri ağaçlandırarak

• Yol.tünel,kanal,baraj gibi yapılarla yamacın doğal dengesini bozarak Buna benzer olumlu yada olumsuz yönde etkileri olur.

• 1949 Toprak Sınıflandırma Sistemi diyebileceğimiz sınıflandırma sisteminde topraklar;

• zonal,

• azonal ve

• intrazonal olmak üzere üç kategoriye ayrılmıştır.

Toprakların dünya ölçüsünde sınıflandırılmasında birlik sağlanması ve eski toprak sınıflandırma sisteminde bazı toprakların sınıflandırılmasında güçlük çekilmesi nedeniyle 1975 yılında son şekli verilen Toprak Taksonomisi geliştirilmiştir. Bu sınıflandırma sisteminde ana toprak sınıfları Latince kelimelerden alınmıştır.

YENİ TOPRAK SINIFLANDIRMASINDA ORDO (TAKIM) (TOPRAK SINIFLAMADA EN YÜKSEK KATEGORİ)

• ENTİSOL – Doğal genetik horizonu olmayan yada horizonları başlangıç halinde olan toprak. (yeni oluşan sığ toprak)aşınma ve birikme devam eder

• VERTİSOL – Dönen toprak

• İNCEPTİSOL – Dağların eğimli eteklerindeki sığ topraklar

• ARİDİSOL – Kurak yerlerde oluşan alca renkli kireçli toprak ( Çöl, Kırmızı Çöl gibi)

• MOLLİSOL – Yumuşak toprak. (Çernozyom, Kestane, Kahverengi, Rendzina içine alır)

• SPODOSOL – Aşırı yıkanan toprak. ( Karadeniz Bölgesi)

• ALFİSOL – Sıcak iklimlerde oluşan al renkli demir ve kil içeren toprak. (Gri kahverengi podsolik, kireçsiz – kahverengi topraklar)

• ULTİSOL – Hümid bölge toprakları

• OKSİSOL – Tropik ve subtropik bölge toprakları ( Latosoller ve taban suyu lateritleri)

• HİSTOSOL – Bol miktarda taze ve kısmen ayrışmış organik madde içeren topraklar

Ç e rn o zyo m lar

K a hve ren gi ve ke sta nere n k li b o zkır to p ra k la rı

Ç ö l to p ra k la rı

T u n dra to p rak la rı

P o d zol to p ra k la r

K a h ve re ng i O rm anto p rak la rı

K ırm ız ı to p ra k la r

L a te rit le r

Zo n a l t op ra k la r

K a ls im o rfik to p ra k lar

H id ro m o rfik to p ra k la r

H a lo m o rfik top ra k lar

in t ra zo n a l T o p ra k la r

R e g o se lle r

L ito so lle r

K o lü vya l T o p ra k la r

M o re n le r (B u zu lta ş la r)

L ö s le r

A lü vya l to p ra k la r

A zo na l to pra k lar

T oprak t ip le ri

• ZONAL TOPRAKLAR

Herhangi bir bölgede etkili olan iklim ve bitki örtüsü şartlarına göre oluşmuş ve normal profil (A, B,C horizonları) özelliğine sahip topraklardır.

Laterit Topraklar

Dönenceler arasındaki sıcak-nemli iklim bölgesinin toprağıdır. Rengi kiremit kırmızısıdır. Bitki örtüsü gür olmasına rağmen aşırı yıkanma ve humusun büyük bir kısmının tüketilmesinden dolayı bu topraklar humus bakımından fakirdir

Kırmızı Topraklar (Terra-rossa)

Akdeniz iklim bölgesinde kalkerler üzerinde oluşan topraklardır.

Bünyesinde demir oksit oranı fazla olduğundan renkleri kırmızıdır.

Kahverengi Orman Toprakları

Nemli orta kuşağın yayvan yapraklı orman sahasında oluşan topraklardır.

Humus bakımından zengindir.

Podzol Toprakla

Soğuk nemli bölgelerin iğne yapraklı orman sahasında oluşan topraklardır.

Yıkanma fazla olduğundan mineral bakımından fakirdir

Tundra Toprakları

Tundra iklim bölgesinin topraklarıdır.

Kışın donmuş olan toprak, yazın çözülerek bataklık halini alır.

Tarıma elverişli değildir.

Çöl Toprakları

Çöllerde oluşan topraklardır. Yağış azlığı ve şiddetli buharlaşma nedeniyle kireç,toprak yüzeyinde birikerek sert bir tabaka meydana getirir.

Kahverengi ve Kestane Renkli Bozkır Toprakları

Orta kuşağın yarı kurak alanlarında bozkırların görüldüğü yerlerde oluşan topraklardır. Yağış azlığı nedeniyle kireç daha derine taşınamayıp A horizonunun alt kısmında birikmiştir

Çernezyom Topraklar (Kara topraklar)

Karasal iklimin yarı nemli sahalarında, çayır bitki örtüsü altında oluşan topraklardır. Yerli topraklar içinde en verimli topraklar. Fakat soğuk alanlarda olduğu için yeterince yararlanılamaz.(Türkiye’de Erzurum Kars-Platosunda bulunur.)

İNTRAZONAL TOPRAKLAR

Bu toprakların oluşumunda topoğrafya ve ana materyal etkilidir.

Bu nedenle topraktaki bütün horizonlar gelişmemiş olup toprak genellikle A, C horizonludur.

Halomorfik Topraklar

Bu topraklar kurak ve yarı kurak bölgelerde, suyla eriyik haldeki çeşitli tuz ve karbonatların suyun buharlaşmasıyla toprağın yüzeyinde veya çeşitli derinlikler de birikmesiyle oluşmaktadır.

Bunlar "tuzlu topraklar' ve "tuzlu-sodik (alkali) topraklar" olarak iki gruba ayrılırlar.

Hidromorfik Topraklar

Bataklık alanlarında veya taban suyu seviyesinin yüksek olduğu sahalarda oluşan topraklardır.

Kalsimorfik Topraklar

Yumuşak kireç taşı ve killi kireç taşı (marn) depoları üzerinde oluşan topraklardır. Kireç yönünden zengindir.

İki grupta incelenirler:

1.Vertisoller

Eski göl tabanlarındaki killi ve kireçli depolar üzerinde oluşan topraklardır

Toprak killi olduğu için kurak mevsimde çatlar ve bu çatlaklara üst kısımdan sürekli toprak dökülür.

Yağışlı mevsimde ise toprak su ile doygun hale geldiği için şişerek çatlaklardan dökülen toprak tekrar yukarı itilir ve adeta yerinde döner. Bunun için bunlara dönen toprak anlamına gelen "vertisol "ismi verilmiştir.

2. Rendzinalar

Yumuşak kireç taşları üzerinde oluşan bu topraklar, genellikle koyu renkli olup alt kısmında kireç birikimi mevcuttur.

Azonal topraklar

Dış kuvvetler tarafından taşınan malzemelerden oluşan topraklardır.

Bu toprakların horizonları yoktur

Alüvyal Topraklar

Akarsuların taşıyıp biriktirdikleri malzemelerden oluşan topraklardır.

Verimli olan bu topraklar her türlü ürün için oldukça elverişlidir.

Kolüvyal Topraklar

Dağlık sahalarda eğimli yamaçlar boyunca ufalanan malzemenin dağ eteklerinde birikmesi ile oluşan topraklardır.

Özellikle bitki örtüsünden yoksun yamaçlarda çözülen malzeme, yağmur ve sel suları tarafından taşınarak etekte biriktirilir.

Yamaçlarda aşınma devamlı olursa, ince malzemeler sürekli taşındığından geriye sadece malzeme kalır ve bu iri malzemenin hakim olduğu taşlı (litosol) topraklar meydana gelir.

Regosoller

Volkanlardan çıkan kum boyutundaki malzeme ve akarsuların biriktirdiği depolar veya yamaç eteklerindeki kumlu kolüvyal depolar üzerinde oluşan topraklardır.

Lösler

Rüzgarların taşıyıp biriktirdiği malzemelerden oluşan topraklardır

Morenler

Buzulların taşıyıp biriktirdiği malzemelerden oluşan topraklardır

Türkiye neden toprak çeşitliliği yönünden zengin bir ülkedir?

Farklı iklim tiplerinin olması

Yeryüzü şekillerinin küçük alanlar içinde değişiklik göstermesi

Yükseklik bakımından farklı yörelerin bulunması

Farklı yörelerde farklı taş yapılarının bulunması

Çok farklı bitki türlerinin görülmesi