YATIRIM – TASARRUF DENGESİ:
TÜRKİYE UYGULAMASI VE SORUNLAR
Zafer YÜKSELER
Mart 2013
1
GİRİŞ :1
Yatırım-tasarruf dengesi, milli muhasebe hesap sisteminin temel dengelerinden birisini
oluşturmaktadır. Ülkemizde milli muhasebe hesap sistemini oluşturmakla sorumlu Türkiye
İstatistik Kurumu (TÜİK), üretim ve harcama yöntemiyle GSYH ve bileşenlerine ilişkin tahminleri
yapmakta, ancak kamu ve özel kesim itibariyle yatırım-tasarruf dengesi ve yurtiçi tasarruflar
konusunda TÜİK’in herhangi bir çalışması bulunmamaktadır. Kesimler itibariyle yatırım-tasarruf
dengesine ve yurtiçi tasarruflara ilişkin veri ve tahminler Kalkınma Bakanlığı (eski DPT)
tarafından kamuoyuna açıklanmaktadır. TÜİK’in, 1998 bazlı “Yeni GSYH Serisi”ni 1998 yılından
itibaren yayınlaması, geçmiş dönemlere ilişkin GSYH harcama bileşenleri ile yatırım-tasarruf
dengesine ilişkin bilgilerin elde edilmesini imkansız hale getirmiştir. Kalkınma Bakanlığı, bu
eksikliği gidermek amacıyla, yeni GSYH harcama serisiyle uyumlu, GSYH ve bileşenlerine ilişkin
tahminleri 1980 yılından itibaren yayınlamış bulunmaktadır2. Ancak, Kalkınma Bakanlığı bu
çalışmasında, yatırım-tasarruf dengesi ve yurtiçi tasarruflara ilişkin tahminlerini 1998 yılı
öncesine götürmemiştir.
Bu çalışmanın temel amaçlarından birisi, Kalkınma Bakanlığı’nın “Uyumlaştırılmış
Harcama Serisi” ve T.C. Merkez Bankası ödemeler dengesi verilerini esas alarak “Yeni GSYH
Serisi” ile tutarlı yatırım-tasarruf dengesi ve kamu-özel kesim tasarruflarını 1991 yılından itibaren
hesaplamaktır. Çalışmanın bir diğer amacı, 1990’lı yıllarda Ülkemizde yaşanan yüksek
enflasyon-yüksek nominal faiz oranlarının kamu ve özel kesim tasarruflarına etkisini
hesaplamak ve enflasyon düzeltmesi sonrası özel tasarruf oranlarını elde etmektir. Bu
çalışmanın ilk bölümünde, konu ile ilgili milli muhasebe özdeşlikleri, yatırım-tasarruf dengesinin
1991 yılından itibaren hesaplanması ve bu hesaplara ilişkin Türkiye uygulaması ile enflasyon
düzeltmesi konusu incelenecektir.
Son yıllarda yaşanan yüksek cari işlemler dengesi açıkları, yurtiçi tasarrufların, özellikle
özel tasarrufların, yetersizliğinin sürekli tartışılmasına ve özel kesim tasarruflarının artırılmasına
yönelik çalışmaların yapılmasına neden olmuştur. Ancak, yatırım-tasarruf dengesi ve yurtiçi
tasarruflara ilişkin hesap sisteminin sorunları ve uyumsuzlukları konusu hiç gündeme
getirilmemiştir. Çalışmanın ikinci bölümünde, yatırım-tasarruf dengesine ilişkin bu sorun ve
uyumsuzluklar ele alınacaktır. Bu çerçevede, Kalkınma Bakanlığı tarafından hazırlanan ve
kesimler itibariyle yatırım ve tasarrufların yer aldığı “Ekonominin Genel Dengesi Tablosu”ndaki
harcama bileşenleri ile TÜİK harcama bileşenleri arasındaki uyumsuzluklar incelenecektir.
Ayrıca, TÜİK’in GSYH harcama serisi ile TÜİK tarafından açıklanan “Dış Alem Hesabı” arasındaki
uyumsuzluk ile dış alem hesaplarına ilişkin TÜİK-Kalkınma Bakanlığı arasındaki farklılıklar ele
alınacaktır. Hanehalkı tüketim harcamaları ile kullanılabilir gelir verilerinin elde edildiği ve TÜİK
tarafından yayınlanan “Hanehalkı Bütçe Anketleri” ile “Gelir ve Yaşam Koşulları
Anketleri”nden hesaplanan hanehalkı tasarruf oranları konusunda da bilgi verilecektir.
Çalışmanın son bölümünde ise, ilk iki bölümdeki değerlendirmeler çerçevesinde,
yatırım-tasarruf dengesi ile kesimler itibariyle yurtiçi tasarrufların, özellikle özel kesim tasarruf
oranlarının, daha uyumlu ve sağlıklı olarak hesaplanması konusundaki önerilere yer
verilmektedir.
1 Bu çalışmadaki görüş ve değerlendirmeler yazarına aittir ve çalıştığı kurumu bağlayıcı nitelik taşımaz.
2 T.C.Kalkınma Bakanlığı (DPT), “Ekonomik ve Sosyal Göstergeler (1950-2010)”, Tablo:1-42, Şubat 2012.
2
I.YATIRIM-TASARRUF DENGESİ VE TASARRUF ORANLARI:
1. Milli Muhasebe Özdeşlikleri :3
Bir ekonomide, gelirin tüketilmeyen bölümü tasarruf edilmekte ve yatırımların
finansmanında kullanılmaktadır. Kapalı bir ekonomide, özel ve kamu kesimi tasarruflarından
oluşan yurtiçi tasarruflar kamu ve özel kesim yatırımları toplamına eşit olmaktadır. Toplam
yatırımlar, kamu ve özel kesimin sabit sermaye yatırımları ile stok değişiminden meydana
gelmektedir.
Açık bir ekonomide ise, dış alemle ilişkiler nedeniyle, toplam yatırımlarla yurtiçi
tasarruflar arasındaki eşitlik ortadan kalkmaktadır. Cari işlemler dengesinin açık veya fazla
vermesine bağlı olarak yatırımlar yurtiçi tasarrufların üzerinde veya altında olabilmektedir.
Türkiye’de, sermaye ihtiyacı nedeniyle, genelde toplam yatırımlar yurtiçi tasarruflardan daha
yüksektir. Diğer bir ifade ile toplam yatırımların finansmanı için dış tasarruflar kullanılmakta, cari
işlemler dengesi açığı verilmektedir.
Yatırım-tasarruf dengesini, milli muhasebe özdeşlikleri aracılığıyla şu şekilde ifade
edebiliriz;
Yd + NFI = Y = Cp + Cg + Ip +Ig + X – M + NFI (1)
Yd = Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (GSYH)
NFI = Net Dış Alem Faktör Geliri
Y = Gayrisafi Milli Hasıla
Cp = Özel Tüketim Harcamaları
Cg = Kamu Tüketim Harcamaları
Ip = Özel Yatırımlar (Sabit Sermaye Yatırımı + Stok Değişimi)
Ig = Kamu Yatırımı (Sabit Sermaye Yatırımı + Stok Değişimi)
X = Mal ve Hizmet İhracatı
M = Mal ve Hizmet İthalatı
Mal ve hizmet ihracatı, yabancıların yurtiçi üretimden aldıkları bölüm için yaptıkları
harcamayı gösterdiğinden, tüketim ve yatırım harcamalarına ilave olarak yukarıdaki
özdeşlikte pozitif bir kalem olarak yer almaktadır. Mal ve hizmet ithalatı ise, kısmen ara malı
olarak yurtiçinde üretilen mal ve hizmetlerin değeri içinde yer almakta, kısmende nihai mal
olarak tüketim ve yatırım harcaması şeklinde kullanılmaktadır. Bu nedenle çift saymayı
önlemek için mal ve hizmet ithalatı yukarıdaki özdeşlikte negatif kalem olarak işlem
görmektedir.
Açık bir ekonomide, kamu ve özel kesimin yatırımları toplamı, yurtiçi tasarruflar ile dış
tasarrufların toplamına dönem sonunda eşit olmaktadır.
Ip + Ig = Sd + Sf (2)
Sd = Yurtiçi Tasarruflar
Sf = Dış Tasarruflar
Ödemeler dengesinde yer alan cari işlemler dengesi, karşılıksız sermaye transferlerinin
olmaması durumunda dış tasarruflara eşit olmaktadır. Karşılıksız transferlerin cari ve sermaye
transferi ayrımı tasarrufların hesaplanması açısından önem taşımaktadır. Cari ve sermaye
transferi ayrımı konusunda belirsizlik olmasına karşın, genelde özel karşılıksız transferlerin cari,
resmi karşılıksız transferlerin ise sermaye transferi olduğu varsayılmaktadır. Bu durumda, dış
tasarruflara ilişkin özdeşlik şu şekilde yazılabilir;
3 Daha kapsamlı bilgi için, “YÜKSELER, Zafer, Makroekonomik Hesaplar ve Ödemeler Dengesi, DPT, YPKD
Çalışma Raporu, Haziran 1998” başlıklı çalışmaya bakılabilir.
3
CAB = X – M + NFI + NKCT = Sf (3)
CAB = Cari İşlemler Dengesi
NKTC = Net Karşılıksız Cari Transferler
Gayrisafi Milli Hasılaya, Net Karşılıksız Cari Transferlerin ilave edilmesiyle Gayrisafi Milli
Harcanabilir Gelire (GSMHG) ulaşılmaktadır.
Yhg = Y + NKCT (4)
Yhg = Gayrisafi Milli Harcanabilir Gelir (GSMHG)
Kamu ve özel kesim tasarrufları ve bu kesimlerin yatırım-tasarruf dengeleri, ekonomide
dış tasarruf kullanımının nedenleri ile ekonomi politika uygulamalarının etkilerini
değerlendirmek açısından önem taşımaktadır. Bilindiği gibi, kamu ve özel harcanabilir gelirleri
toplamı Gayrisafi Milli Harcanabilir Gelire eşit olmakta, kamu ve özel harcanabilir gelirden
tüketim harcamalarının düşülmesiyle, kamu ve özel kesim tasarrufları elde edilmektedir.
Yhg = Ypdi + Ygdi (5)
Ypdi = Özel Harcanabilir Gelir
Ygdi = Kamu Harcanabilir Geliri
Ygdi = T + NT - CTRd (net) - CTRf (net) (6)
T = Vergi Gelirleri
NT = Vergi Dışı Gelirler
CTRd (net) = Özel Kesime Yapılan Net Cari Transferler
CTRf (net) = Dış Âleme Yapılan Net Cari Transferler
Ypdi = Yhg - Ygdi (7)
Kamu harcanabilir geliri, vergi ve vergi dışı gelirler toplamından özel kesime ve dış
âleme yapılan net cari transfer ödemelerinin düşülmesiyle elde edilmektedir. Özel kesime
yapılan cari transferler, faiz ödemeleri, sosyal güvenlik kurumu açıkları, vergi iadeleri ve
sübvansiyonlardan oluşmaktadır. Dış âleme yapılan cari transferler ise dış borç faiz ödemeleri
ile tahvil kupon ödemelerinden meydana gelmektedir. Kamu kesimi dengesi, bütçe, mahalli
idareler, fonlar, sosyal güvenlik kuruluşları, döner sermayeli kuruluşlar ve KİT’leri kapsamaktadır.
GSMHG’den kamu harcanabilir gelirinin çıkarılmasıyla da, özel harcanabilir gelir artık olarak
elde edilmektedir.
Kesimlerin harcanabilir gelirlerinden tüketimlerinin çıkartılmasıyla, kamu ve özel kesimin
tasarruflarına ulaşılmaktadır. Kamu ve özel kesimin tasarruf açık veya fazlaları toplamı ise dış
tasarruf (dış kaynak) miktarını vermektedir.
Sp = Ypdi - Cp (8)
Sg = Ygdi - Cg (9)
Sf = ( Sp – Ip ) + ( Sg – Ig ) (10)
Sp = Özel Tasarruflar
Sg = Kamu Tasarrufu
2. Yatırım-Tasarruf Dengesine İlişkin Türkiye Uygulaması :
Yatırım-Tasarruf Dengesinin temelini oluşturan GSYH ve GSYH’nın harcama bileşenleri
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından hesaplanmakta ve kamuoyuna açıklanmaktadır.
Yatırım-Tasarruf Dengesinin diğer temel bileşenini oluşturan ödemeler dengesi ise T.C.Merkez
Bankası tarafından derlenmektedir. Kalkınma Bakanlığı (DPT) ise, bu iki temel veri kaynağının
4
yanısıra kamu kesimi hesaplarından da yararlanarak “Ekonominin Genel Denge Tablosunu”
oluşturmaktadır.
Ekonominin Genel Dengesi Tablosu aracılığıyla, Gayri Safi Milli Harcanabilir Gelir
(GSMHG), kamu ve özel kesim harcanabilir gelirleri ile bu kesimlerin tasarrufları
hesaplanmaktadır. Kalkınma Bakanlığı (DPT), GSMHG’i hesaplamak için TÜİK tarafından
yayınlanan GSYH verisi ile TCMB ödemeler dengesi verilerinden yararlanarak Net Dış Alem
Faktör Gelirleri (NFI) ile Net Dış Alem Cari Transferlerini (NKCT) kullanmaktadır4. Faktör gelirleri;
faiz gelirleri, yurtdışından kar transferleri, portföy gelirleri, yurtdışından elde edilen ücret
gelirlerinden oluşmaktadır. Faktör giderleri ise; faiz giderleri, yurtdışına kar transferleri, portföy
giderleri ve yurtdışına yapılan ücret ödemelerinden meydana gelmektedir. Ödemeler
dengesinde cari transferler başlığı altında yer alan genel hükümet, işçi gelirleri ve diğer
transfer gelirleri toplamı Net Dış Alem Cari Transferleri olarak kabul edilmektedir. Kalkınma
Bakanlığı, ABD doları cinsinden elde edilen bu büyüklüklerin gelir ve giderlerine farklı ortalama
dolar kuru değerleri kullanarak Türk lirasına çevirmekte ve GSMHG’e
(GSMHG=GSYH+NFI+NKTC) ulaşmaktadır.
TÜİK yeni GSYH serisini, 1998 yılından itibaren açıklamaya başladığından, Kalkınma
Bakanlığı (DPT) bu yeni seri ile tutarlı GSMHG ve tasarruf verilerini bu dönemden itibaren revize
etmiş ve kamuoyuna açıklamıştır. Ayrıca Kalkınma Bakanlığı, TÜİK tarafından 1998 yılından
itibaren kamuoyuna açıklanan “Yeni GSYH Harcama” serisini esas alarak 1980-1997 dönemi
için “Uyumlaştırılmış Harcamalar Yoluyla GSYH” serisini de oluşturmuştur5. Bu çalışmada,
Kalkınma Bakanlığı’nın hazırladığı “Uyumlaştırılmış Harcamalar Yoluyla GSYH” serisi ile
T.C.Merkez Bankası “Ödemeler Dengesi” tablosunda yer alan “Net Dış Alem Faktör Gelirleri
(NFI) ve “Net Dış Alem Cari Transfer Gelirleri (NKCT)” kalemlerinden yararlanarak, 1991-1997
dönemi için GSMHG verileri elde edilmiştir (Bakınız Ek Tablo:1 ve 2). 1991-1997 dönemi için
kamu harcanabilir geliri ile kamu tüketim ve yatırım harcamalarına ilişkin veriler, Kalkınma
Bakanlığı tarafından hazırlanan “Kamu Kesimi Genel Dengesi” tablosundan alınmış, özel
kesime ilişkin veriler ise artık olarak bulunmuştur.
TÜİK tarafından hazırlanan 1998 bazlı “Yeni GSYH Harcama” serisi ile Kalkınma Bakanlığı
tarafından hazırlanan “Ekonominin Genel Dengesi Tablosunda” yer alan, özellikle, kamu
tüketimi ve kamu sabit sermaye yatırımları arasında önemli farklılıklar bulunmaktadır6. Kalkınma
Bakanlığı, TÜİK tarafından hesaplanan GSYH, mal ve hizmet ihracat ve ithalatını kullanmakta,
ancak kamu kesimi gelir ve harcamalarına ilişkin veriler için kendi tahmin ve veri setini esas
almakta, özel kesime ilişkin verileri ise artık olarak hesaplamaktadır. 1991-2011 dönemine ilişkin,
GSMHG ve tasarruflara ilişkin Kalkınma Bakanlığı verileri ile kendi tahminlerimiz Ek Tablo:1 ve
2’de yer almaktadır.
Kalkınma Bakanlığı, TÜİK GSYH harcama serisinde “stok değişimi+istatistiki hata”
toplamını, Ekonominin Genel Denge Tablosunda stok değişimi olarak varsaymakta ve Kamu
Kesimi Genel Denge Tablosunda hesap ettiği kamu stok değişimini kullanarak özel kesimin stok
değişimi ve toplam yatırımlarını hesap etmektedir.
Dönemler itibariyle, toplam yurtiçi tasarruflar ile kamu ve özel kesim tasarruflarının
GSMHG’e oranları incelendiğinde, toplam yurtiçi tasarruf oranı ile özel kesim tasarruf
oranlarında ciddi bir düşüş olduğu gözlenmektedir (Bakınız Tablo:1 ve Grafik:1). 1991-1995 ve
1996-2000 dönemlerinde yüzde 23 civarında olan toplam yurtiçi tasarrufların GSMHG’e oranı,
2001-2005 döneminde yüzde 17 civarına, 2006-2011 döneminde ise yüzde 15 civarına
gerilemiştir. İlk üç dönemde, yüksek iç borç faiz ödemeleri nedeniyle, negatif olan kamu
tasarrufları, iç borç faiz ödemelerinde sağlanan düşüş ve faiz dışı fazla etkisiyle pozitife
4 Gayri Safi Milli Harcanabilir Gelir tanım ve hesaplaması için bakınız; Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), “2010
Yılı Programı”, sh.21-22, 1 Kasım 2009. 5 T.C.Kalkınma Bakanlığı (DPT), “Ekonomik ve Sosyal Göstergeler (1950-2010)”, Tablo:1-42, Şubat 2012.
6 Bu konu hakkında bakınız; Zafer YÜKSELER, “Yeni Milli Gelir Serisi ve Analizi”, Türk Ekonomi Kurumu
Tartışma Tebliği, 2008/11, http://www.tek.org.tr.
5
dönüşmüş ve 2006-2011 döneminde kamu tasarruflarının GSMHG’e oranı yüzde 2,1’e
yükselmiştir.
Tablo:1-Tasarruf ve Yatırımların GSMHG’e Oranları (%)
1991-1995 1996-2000 2001-2005 2006-2011
1.Kamu Tasarrufu -0,15 -2,03 -2,89 2,12
2.Kamu Yatırımı 4,35 4,84 4,02 4,10
3.Kamu (Tasarruf-Yatırım) Farkı -4,49 -6,87 -6,91 -1,98
4.Özel Tasarruflar 23,27 24,91 19,97 13,01
5.Özel Yatırımlar 18,07 18,26 14,53 16,93
6.Özel (Tasarruf-Yatırım) Farkı 5.19 6,65 5,44 -3,92
7.Toplam Yurtiçi Tasarruflar (1+4) 23,12 22,89 17,08 15,13
8.Dış Tasarruflar (3+6) -0,70 0,22 1,47 5,90
9.Toplam Yatırımlar (2+5) 22,42 23,10 18,54 21,03
Kaynak: Kalkınma Bakanlığı (DPT) ve kendi hesaplamalarımız.
1991-2011 döneminde, toplam yurtiçi tasarruflarda, özel kesim tasarruflarındaki
gerilemenin etkisiyle, genelde düşüş gözlenirken, toplam yatırımlar ekonominin büyüme
dönemlerinde artış eğilimi, daralma dönemlerinde ise gerileme göstermiştir. 1991-2005
döneminde, ekonomide dış tasarruf kullanımı (cari işlemler dengesi açığı) sınırlı kalırken, 2006-
2011 döneminde dış tasarrufların (cari işlemler dengesi açığının) GSMHG’e oranı yüzde 5,9’a
yükselmiştir. Son dönemde, dış tasarruf kullanımındaki 4,43 puanlık artışın 1,95 puanı yurtiç i
tasarruflardaki düşüşten, 2,49 puanı toplam yatırımlardaki yükselmeden kaynaklanmıştır. Bu
dönemde, kamu tasarruflarında 5.01 puanlık yükselme meydana gelirken, özel tasarruflarda
6,96 puanlık gerileme meydana gelmiştir. Kamu ve özel kesimin tasarruf-yatırım farkları
incelendiğinde, son dönemde önemli ölçüde yükselen dış tasarruf kullanımının (cari işlemler
dengesi açığının) özel kesimin tasarruf açığı vermesinden kaynaklandığı görülmektedir.
1991-2011 döneminde, kamu yatırımlarının GSMHG’e oranı, genelde düşüş eğiliminde
olmuş, özel yatırımlar/GSMHG oranı ise dalgalı bir seyir izlemiştir. Özel yatırımlar/GSMHG oranı
1996 yılında yüzde 23,5 ile en yüksek seviyesine ulaşmıştır. Bu dönemde, toplam
yatırımların/GSMHG’e oranı da dalgalı bir seyir izlemiş, bu oran en yüksek seviyesine yüzde
27,5 ile 1996 yılında ulaşmıştır (Bakınız Tablo:2).
Kamu tasarrufları 2005 yılına kadar negatif değerler almıştır. Ancak, 2001 yılı sonrasında
kamu harcanabilir gelirindeki artış ve kamu cari harcamalarının kontrol edilmesi sonucunda
kamu tasarrufları negatif olmakla birlikte çok önemli bir iyileşme göstermiş ve 2005-2011
döneminde (2009 yılı hariç) pozitif değerler almıştır. Özel tasarruf oranı, 1991-2011 döneminde
Grafik:1-Toplam Yatırım ve Toplam Yurtiçi
Tasarrufların GSMHG'e Oranı (%)
12
14
16
18
20
22
24
26
28
30
1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011
Top.Yatırımlar T.Yurtiçi Tasarruf
Grafik:2-Tasarruf-Yatırım Farkı/GSMHG Oranı (%)
-12
-10
-8
-6
-4
-2
0
2
4
6
8
10
12
14
1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011
Kamu Özel
6
özel yatırımlar gibi dalgalı bir seyir izlemiş ve yatırımların aksine 2001 yılı sonrasında belirgin bir
düşüş eğilimine girmiştir. 1991-2002 döneminde, ortalama özel tasarruf/GSMHG oranı yüzde
24,2 iken, bu oran 2003-2011 döneminde yüzde 14,3’e gerilemiştir.
Bir ekonomide, kamu ve özel kesim tasarruf-yatırım farklarının toplamı dış tasarruflara
dolayısıyla cari işlemler dengesine eşit olmaktadır. 1991-2011 dönemi boyunca kamu kesimi,
2006 yılı hariç, tasarruf açığı ile karşılaşmıştır. Özellikle, 1998 yılından itibaren kamunun tasarruf
açığının/GSMHG’e oranı önemli bir artış göstererek 2001 yılında yüzde 11,4 ile en yüksek
seviyesine ulaşmıştır. 2001 krizi sonrasında uygulanan maliye politikalarının etkisiyle, kamu
gelirlerinde artış, kamu harcamalarında daralma sağlanmış ve kamu kesiminin tasarruf açığı
ciddi oranda azalış göstermiş ve 2006-2011 döneminde GSMHG’e oranı yüzde 2 civarına
gerilemiştir.
Tablo:2- Tasarruf ve Yatırımların GSMHG’e Oranları (Yüzde, Cari Fiyatlarla) (1) Yurtiçi Tasarruflar Yatırım-Tasarruf Farkı Dış
Tasarruf(2)
Toplam Yatırımlar
Kamu Özel Toplam Kamu Özel Kamu Özel
1991 0,69 22,24 22,93 -4,95 6,04 -1,09 5,64 16,20
1992 -0,58 23,41 22,83 -5,63 6,14 -0,51 5,06 17,27
1993 -0,67 23,71 23,04 -6,12 4,34 1,78 5,45 19,37
1994 -0,13 23,00 22,87 -2,86 6,38 -3,52 2,73 16,62
1995 -0,05 23,97 23,92 -2,90 3,07 -0,17 2,85 20,89
1996 -1,11 27,83 26,72 -5,10 4,32 0,78 3,99 23,51
1997 0,76 24,51 25,27 -4,18 4,23 -0,05 4,94 20,28
1998 -1,38 25,51 24,14 -6,52 8,46 -1,94 5,14 17,06
1999 -4,97 24,96 19,98 -9,93 10,48 -0,56 4,95 14,47
2000 -3,43 21,75 18,33 -8,62 5,77 2,85 5,19 15,98
2001 -7,21 25,85 18,64 -11,35 14,29 -2,93 4,15 11,57
2002 -4,90 23,69 18,79 -9,86 10,44 -0,58 4,97 13,25
2003 -4,20 19,91 15,70 -7,94 5,37 2,56 3,73 14,53
2004 -0,97 17,13 16,16 -4,21 0,38 3,83 3,24 16,75
2005 2,83 13,26 16,08 -1,17 -3,28 4,46 4,00 16,54
2006 4,20 12,51 16,71 0,51 -6,40 5,88 3,69 18,90
2007 2,40 13,20 15,60 -1,55 -4,41 5,96 3,95 17,62
2008 1,72 15,23 16,95 -2,58 -2,76 5,34 4,30 17,99
2009 -0,85 14,20 13,35 -5,31 3,23 2,08 4,46 10,97
2010 1,56 12,06 13,62 -2,53 -3,85 6,38 4,08 15,92
2011 3,71 10,84 14,55 -0,43 -9,32 9,75 4,14 20,16
Kaynak: Kalkınma Bakanlığı (DPT), TÜİK ve kendi hesaplamalarımız.
Not: Yuvarlamalar nedeniyle toplamlar tutmayabilir.
(1)1998-2011 verileri Kalkınma Bakanlığı tarafından kamuoyuna açıklanan verilerdir. 1991-1997 verileri, Kalkınma
Bakanlığı (DPT) tarafından açıklanan “Uyumlaştırılmış GSYH Harcama” serisinden yararlanarak tarafımızca
hesaplanmıştır.
(2)Dış tasarrufların pozitif işaretli olması dış kaynak kullanımını (cari işlemler dengesi açığını) göstermektedir.
Özel kesim 1991-2004 dönemi boyunca tasarruf fazlası vermiş ve kamu kesiminin
tasarruf açığını önemli ölçüde finanse etmiştir. Ancak, 2001 yılı sonrasında kamu tasarruf açığı
daralırken, özellikle 2003-2005 döneminde özel kesim harcamalarındaki artış nedeniyle özel
kesimin tasarruf fazlası hızla gerilemiş ve 2005 yılından itibaren özel kesim tasarruf açığı
vermeye başlamıştır (Tablo:2). 1991-2011 döneminde, ekonominin daraldığı yıllarda cari
işlemler hesabı fazlası verilmiştir. 2001 yılında kriz nedeniyle GSMHG’in yüzde 2,9’u kadar fazla
veren cari işlemler dengesi, ekonominin tekrar büyüme sürecine girmesiyle birlikte açık
vermeye başlamıştır. Ancak, 2004 yılı sonrasında, ekonomide cari işlemler açığı yükselme
eğilimine girmiş ve dış tasarruflara bağımlılık artmıştır.
Ekonomide cari işlemler dengesini, kamu ve özel kesimin tasarruf-yatırım farkları,
dolayısıyla bu kesimlerin gelir ve harcamaları arasındaki fark belirlemektedir. Cari işlemler
dengesinin açık vermesinin nedeni, yurtiçi harcamaların gelire göre daha yüksek olmasıdır.
Son yıllarda cari işlemler açığındaki artışın nedeni, kamu kesiminin sıkı maliye politikaları
sonucunda tasarruf açığını daraltmasına karşın, özel kesimin borçlanmasını artırarak gelirine
göre daha fazla harcama yapmasıdır. Son yıllarda ekonomideki büyüme özel kesim kaynaklı
olmuş ve makina-teçhizat yatırımları ile dayanıklı tüketim mallarına yönelik özel kesim
harcamalarındaki artış bu gelişmede etkili olmuştur. Ancak, bu harcamaların finansmanında
7
borçlanmanın ağırlık kazanması, önce özel kesimin tasarruf fazlasını azaltmış, 2006-2011
döneminde ise özel kesimin de tasarruf açığı vermesine neden olmuştur.
2006-2011 döneminde özel kesimin yatırım-tasarruf dengesinde, 2001-2005 dönemine
göre, ciddi bir bozulma gözlenmiştir. Bu değişimin kaynakları incelediğinde, 2006-2011
döneminde kamu harcanabilir gelirinin GSMHG’e oranındaki artışın, özel harcanabilir gelirin
GSMHG’e oranını 5,92 puan azalttığı görülmektedir (Bakınız Tablo:3). Bu dönemde, kamu
kesiminin dolaylı vergi gelirlerindeki artış ve iç borç faiz ödemelerindeki düşüş özel harcanabilir
gelirin GSMHG’e oranının azalmasına yol açmıştır. Kamu kesimi, 2006-2011 döneminde
harcanabilir gelirindeki artışa karşın, tüketim ve yatırım harcamalarını kontrol ederek
tasarruflarını artırmış ve tasarruf açığını, bir önceki döneme göre, önemli ölçüde daraltmıştır.
İncelenen dönemde, özel harcanabilir gelirin GSMHG’e oranı gerilerken, özel kesim
tasarruf eğilimini düşürerek tüketim ve yatırım harcamalarını artırmaya devam etmiş ve ciddi
bir tasarruf açığı vermiştir. Özel kesim tüketim ve yatırım harcamalarının finansmanı için artan
ölçüde iç ve dış borç kullanmaya başlamış ve sonuçta ekonomide dış tasarruf kullanımının
(cari işlemler dengesi açığı) GSMHG’e oranı, bir önceki döneme göre 4,43 puan artarak, 2006-
2011 döneminde yüzde 5,90’a yükselmiştir. Özel tüketim ve özel yatırımın özel harcanabilir
gelire oranları incelendiğinde, özel tüketim eğilimindeki artışın özel yatırım-tasarruf
dengesindeki bozulmada önemli bir rol oynadığı görülmektedir.
Tablo: 3 – Kamu ve Özel Kesim (Tasarruf-Yatırım) Farkı ve Kaynakları (GSMHG’e Oranlar, %) 2001-2005 2006-2011 Değişim
Kamu Harcanabilir Geliri 6,70 12,62 5,92
Kamu Tüketimi 9,59 10,50 0,91
Kamu Tasarrufu -2,89 2,12 5,01
Kamu Yatırımı 4,02 4,10 0,08
Kamu (Tasarruf-Yatırım) Farkı -6,91 -1,98 4,93
Özel Harcanabilir Gelir 93,30 87,38 -5,92
Özel Tüketim 73,33 74,37 1,04
Özel Tasarruf 19,97 13,01 -6,96
Özel Yatırım 14,53 16,93 2,40
Özel (Tasarruf-Yatırım) Farkı 5,44 -3,92 -9,36
Dış Tasarruflar (1) 1,47 5,90 4,43
Hatırlatma
Özel Tüketim/Özel Harcanabilir Gelir 78,60 85,11 6,51
Özel Yatırım/Özel Harcanabilir Gelir 15,57 19,37 3,80
Kaynak: Kalkınma Bakanlığı ve kendi hesaplamalarımız.
(1)Pozitif değer, cari işlemler dengesi açığını göstermektedir.
3. Yüksek Enflasyonun Kamu ve Özel Kesim Tasarruflarına Etkisi:7
Yüksek enflasyonun yaşandığı ülkelerde enflasyon, kamu borçlarının reel değerini
aşındırmaktadır. Bu durum, kamu borçları karşılığı ödenen faiz ödemelerinin bir kısmının ana
para itfasına dönüşmesine neden olmaktadır. Özellikle 1994 krizi sonrasında, Ülkemizde
yaşanan yüksek enflasyon ve yüksek nominal faiz oranları, kamu ve özel kesim tasarruf
oranlarının hesaplanmasında sorunlar yaratmıştır. Bilindiği gibi, kamu harcanabilir geliri
hesaplanırken, kamu kesiminin iç borç faiz ödemelerinin tümü cari transfer ödemesi olarak
kabul edilmekte ve kamu harcanabilir gelirini düşürücü bir etki yaratmaktadır. Nitekim, yüksek
enflasyon sonucu nominal iç borçlanma faiz oranları ve iç borç faiz ödemelerinin yükselmesi,
geçmişte kamu harcanabilir geliri ve kamu tasarrufunda ciddi bir düşüşe neden olmuştur
(Bakınız Grafik:3).
7 Bu konunun detaylı bir incelemesi için “TÜRKAN, Ercan, Alternatif Kamu Açığı Tanımları: İşlevsel Kamu
Açığı, ODTÜ Gelişme Dergisi, Cilt:24, Sayı: 4, 1997” ve “RIJCKEGHEM, Caroline Van- ÜÇER, Murat, The
Evaluation and Determinants of the Turkish Private Saving Rate: What Lessons for Policy, ERF, Research Paper
No: 09-01, February 2009.” başlıklı çalışmalara bakınız.
8
2003 yılı öncesinde, nominal iç borç faiz oranının yüksekliği yanısıra iç borçlanma
vadesinin kısalığı da, yıl içi borçlanmadan kaynaklanan faiz ödemelerini önemli ölçüde
artırmış ve sorunu daha da ağırlaştırmıştır (Bakınız Grafik:4). Nitekim, 1992-1997 döneminde, iç
borç faiz ödemelerinin yaklaşık yüzde 37’si yıl içi borçlanmadan kaynaklanmıştır8. Nominal iç
borç faiz ödemeleri, kamu kesimi dengesinde olumsuz etki yaratmasına karşın, özel
harcanabilir gelir ve özel tasarruflarda artışa yol açmıştır. Ancak, iç borç faiz ödemelerinin
önemli bir bölümünün anapara itfası şekline dönüşmesi nedeniyle, özel tasarruflarda gözlenen
bu yükselişin gerçeği tam yansıtmadığı düşünülmektedir. Kamu ve özel kesim tasarruflarının
daha gerçekçi hesaplanabilmesi için, iç borç faiz ödemelerinin reel bölümünün dikkate
alınacak şekilde tasarruf hesaplarının düzeltilmesi gerekmektedir.
Faiz ödemelerine ilişkin enflasyon düzeltilmesi yapılmadığında, kamu harcanabilir geliri
ve kamu tasarrufunun olduğundan daha düşük, özel tasarrufların ise daha yüksek
hesaplanması söz konusu olmaktadır. Faiz ödemelerine ilişkin enflasyon düzeltmesi, iç borç faiz
ödemelerinin nominal ve reel bölümünün belirlenmesine ve kamu ile özel kesim tasarruflarının
daha gerçekçi bir şekilde hesaplanmasına imkan verecektir.
Uygulamada iç borç faiz ödemelerinin nominal ve reel kısmının belirlenmesi oldukça
karmaşık bir süreç oluşturmaktadır. Öncelikle, iç borç faiz ödemesiyle ilgili iç borç stoku, reel
faiz oranı ve iç borç faiz ödemesinin yapıldığı dönemde geçerli olan enflasyon oranının
bilinmesi gerekmektedir. Bu göstergelerin elde edilmesi ve hesaplanması oldukça zor
olduğundan, genelde borç stoku ve reel faiz oranına ilişkin varsayımlar aracılığıyla, iç borç faiz
ödemelerinin nominal ve reel kısmı tahmin edilmektedir9. Geçmiş dönemlerde, Ülkemizde
borçlanma vadelerinin oldukça kısa ve yıllar itibariyle değişken olması ve iç borç faiz
ödemelerinin yıl içi ve bir önceki yıl borçlanmasından kaynaklanan yapısı, sorunu daha da
ağırlaştırmaktadır.
Bu çalışmada, iç borç faiz ödemelerinin nominal ve reel kısmının belirlenmesi için, ilk
kez 26.12.1993 tarih ve 3946 sayılı Kanun’la Gelir Vergisi Kanunu’na eklenen “indirim oranı”
uygulaması esas alınmıştır. İndirim oranı menkul kıymet sermaye iradı gelirlerinin (tahvil, bono,
mevduat, repo vb. faiz gelirleri), vergiye tabi olmayacak bölümünün belirlenmesi için
uygulamaya konulmuştur. Diğer bir ifadeyle, menkul kıymet gelirlerinin enflasyondan aşınan
kısmının (nominal) belirlenmesi ve reel kısmının vergilendirilmesi esası getirilmiştir. 3946 sayılı
8 TÜRKAN, Ercan, a.g.e.
9 BLEJER, Mario-CHEASTY, Adrienne, “The Measurement of Fiscal Deficits: Analytical and Methodological
Issues”, Journal of Economic Literature Vol.XXIX (December 1991), pp.1644-1678.
Grafik:3-Kamu Harcanabilir Gelir ve İç Borç Faiz
Ödemelerinin GSMHG'e Oranı (%)
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011
KHG/GSMHG İç Borç Faiz Öde.(T+B)/GSMHG
Grafik:4-İç Borçlanma Vade ve Faizi
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
19911993199519971999200120032005200720092011
-15
5
25
45
65
85
105
125
145
165
Vade (Gün)(Sol Eksen) DİBS Bileşik Faizi (%)
9
Kanun’da indirim oranı, “o yıl için tespit edilen yeniden değerleme oranının son oniki aylık
dönemde 1 yıl vadeli Devlet tahvili için uygulanan ortalama faiz oranına bölünmesi suretiyle”
bulunur şeklinde tanımlanmıştır10.
Bu çalışmada, iç borç faiz ödemelerinin nominal (ana para itfası kabul edilen) ve reel
kısmının belirlenmesi için indirim oranı hesaplanmaya çalışılmıştır. Enflasyon göstergesi olarak,
yeniden değerleme oranı yerine yıllık ortalama TÜFE değişim oranı esas alınmıştır. Ayrıca, yıllık
TÜFE ve yıllık bileşik faiz oranları yerine, bu göstergelerin 2 yıllık hareketli ortalamaları
kullanılmıştır. Daha önce de belirtildiği gibi, iç borç faiz ödemeleri hem ilgili yıl içinde hem de
bir önceki yıl yapılan borçlanmalardan kaynaklanmaktadır. Bu nedenle, indirim oranı
hesaplanırken 2 yıllık hareketli ortalamalar kullanılmış ve kamu ve özel kesim tasarrufları
aşağıdaki şekilde düzeltilmiştir;
R = Rn + Rr
Rn = R * (Pt / rt )
Adj.Ygdi = Ygdi + Rn
Adj.Ypdi = Yhg – Adj.Ygdi
Adj. Sg = Adj.Ygdi - Cg
Adj. Sp = Adj.Ypdi - Cp
Sd = Adj.Sg + Adj.Sp
R = İç Borç Faiz Ödemeleri-TL.(Avans ve Konsolide Borç Faizi Hariç)
Rn = İç Borç Faiz Ödemelerinin Nominal Kısmı-TL.
Rr = İç Borç Faiz Ödemelerinin Reel Kısmı-TL.
Pt = t-Dönemi Yıllık Ortalama TÜFE Değişimi- 2 Yıllık Hareketli Ortalama (%)
rt = t-Dönemi Yıllık Ortalama İhale Bileşik Faiz Oranı- 2 Yıllık Hareketli Ortalama (%)
Adj.Ygdi = Nominal Faiz Ödemeleri ile Düzeltilmiş Kamu Harcanabilir Geliri-TL.
Ygdi = Kamu Harcanabilir Geliri-TL.
Adj.Ypdi = Nominal Faiz Ödemeleri ile Düzeltilmiş Özel Harcanabilir Gelir-TL.
Yhg = Gayri Safi Harcanabilir Milli Gelir (GSHMG)
Adj.Sg= Enflasyon Düzeltmesi Yapılmış Kamu Tasarrufu
Cg= Kamu Tüketimi
Adj.Sp= Enflasyon Düzeltmesi Yapılmış Özel Tasarruflar
Sd= Yoplam Yurtiçi Tasarruf
Yukarıda açıklanan şekilde, iç borç faiz ödemelerinin nominal kısmının ana para itfası
olarak kabul edilmesi durumunda, kamu-özel harcanabilir gelir ile kamu-özel tasarruflarda
karşılıklı bir değişim gözlenmektedir. Enflasyon düzeltmesinin etkisiyle, kamu harcanabilir geliri
ve kamu tasarrufları artarken, aynı oranda özel harcanabilir gelir ve özel tasarruflarda düşüş
yaşanmaktadır. Ancak, toplam yurtiçi tasarruflar ve dış tasarruflarda herhangi bir değişim söz
konusu olmamaktadır (Bakınız Tablo:4).
İncelenen dönemde enflasyon düzeltmesinin kamu ve özel tasarruflar üzerindeki
belirgin etkisi, 1996-2000 ile 2001-2005 döneminde gözlenmektedir. Bu dönemde, nominal ve
reel faiz oranlarındaki yükselme yanısıra borçlanma vadelerinin de kısa olması, iç borç faiz
ödemelerinin GSYH’ya oranını önemli ölçüde artırmıştır (Bakınız Grafik:3, Ek Tablo:3). 2006-2011
döneminde enflasyon düzeltmesinin, kamu ve özel tasarruflar üzerine etkisi, bu iki döneme
göre daha sınırlı kalmıştır.
10
İndirim oranı, 22 Temmuz 1998 tarih ve 4369 sayılı Kanun’la yeniden düzenlenmiş ve “o yıl için tespit edilen
yeniden değerleme oranının, aynı dönemde Devlet tahvili ve Hazine bonosu ihalelerinde bileşik ortalama faiz
oranına bölünmesi suretiyle” bulunur olarak değiştirilmiştir. İndirim oranı fiilen hiç uygulanamamış ve
30.12.2004 tarih ve 5281 sayılı Kanun’la yürürlükten kaldırılmıştır.
10
Tablo:4-Enflasyon Düzeltmesi Sonrası Tasarrufların GSMHG’e Oranları (%)
1991-1995 1996-2000 2001-2005 2006-2011 Kalkınma
Bakanlığı
Enflasyon
Düzelt.
Kalkınma
Bakanlığı
Enflasyon
Düzelt.
Kalkınma
Bakanlığı
Enflasyon
Düzelt.
Kalkınma
Bakanlığı
Enflasyon
Düzelt.
1.Kamu Har.G. 8,21 10,58 6,60 12,22 6,70 13,91 12,62 15,15
2.Kamu Tasar. -0,15 2,22 -2,03 3,59 -2,89 4,31 2,12 4,65
3.Kamu(T-Y)Far. -4,49 -2,12 -6,87 -1,25 -6,91 0,30 -1,98 0,55
4.Özel Har.Gel. 91,79 89,42 93,40 87,78 93,30 86,09 87,38 84,85
5.Özel Tasarruf. 23,27 20,90 24,91 19,30 19,97 12,76 13,01 10,48
6.Özel (T-Yat.)F. 5.19 2,83 6,65 1,04 5,44 -1,77 -3,92 -6,44
7.T.Yurtiçi Tas. 23,12 23,12 22,89 22,89 17,08 17,08 15,13 15,13
8.Dış Tasarruf -0,70 -0,70 0,22 0,22 1,47 1,47 5,90 5,90
Özel Tas./ÖHG 25,34 23,37 26,68 21,92 21,26 14,81 14,87 12,33
Kaynak: Kalkınma Bakanlığı (DPT) ve kendi hesaplamalarımız.
İncelenen dönemlerde, enflasyon düzeltmesi sonrasında, özel tasarruf/GSMHG ve özel
tasarruf/özel harcanabilir gelir oranları sistematik bir düşüş göstermektedir. Nitekim Kalkınma
Bakanlığı serisine göre, özel tasarrufların GSMHG’e oranı, sırasıyla, yüzde 23,27, yüzde 24,91,
yüzde 19,97 ve yüzde 13,01 iken, enflasyon düzeltmesi sonrasında bu oranlar, sırasıyla, yüzde
20,90, yüzde 19,30, yüzde 12,76 ve yüzde 10,48 olmaktadır. Özel tasarruflardaki yetersizliğin,
sadece son yılların değil, 2001 yılı sonrasının genel bir sorunu olduğu görülmektedir (Bakınız
Grafik:5 ve 6).
II. YATIRIM-TASARRUF DENGESİ HESAPLARINA İLİŞKİN SORUNLAR:
TÜİK, üretim ve harcama yöntemiyle GSYH büyüklüklerini hesaplamakta, ancak
tasarruflara ilişkin herhangi bir hesaplama yapmamaktadır. Önceki bölümde de belirtildiği
gibi, yurtiçi tasarruflar ve kamu ve özel kesimin tasarrufları Kalkınma Bakanlığı (DPT) tarafından
hesaplanmaktadır. Kalkınma Bakanlığı, toplam yurtiçi tasarrufları hesaplamak için öncelikle
T.C.Merkez Bankası ödemeler dengesi verilerinden yararlanarak Gayri Safi Harcanabilir Milli
Geliri (GSHMG) ve dış tasarrufları hesaplamakta, daha sonra kendi hesapladığı Kamu Kesimi
Genel Dengesinden yararlanarak kamu ve özel kesim harcanabilir gelirleri ile tasarruflarını
elde etmektedir.
TÜİK tarafından kapsamlı bir “Milli Muhasebe Sistemi” oluşturulmadığından, yukarıdaki
süreç çerçevesinde elde edilen tasarruf-yatırım dengesinde bazı sorunlar ve tutarsızlıklar
sözkonusu olmaktadır. Tasarruf-Yatırım dengesi hesaplarına ilişkin sorunları şu şekilde
özetleyebiliriz;
Grafik:5-Özel Tasarruf/GSMHG Oranı (%)
5
10
15
20
25
30
1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011
Kalkınma Bakanlığı Enf.Düzeltmesi
Grafik:6-Özel Tasarruf/Özel Harcanabilir Gelir
Oranı (%)
5
10
15
20
25
30
1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011
Kalkınma Bakanlığı Enf.Düzeltmesi
11
1. TÜİK ve Kalkınma Bakanlığı GSYH Harcama Bileşenleri Farklılık Göstermektedir:
TÜİK GSYH harcama serisinde yer alan, kamu tüketim ve sabit sermaye yatırımları ile
Kalkınma Bakanlığı’nın Ekonominin Genel denge tablosunda yer alan büyüklükler arasında,
özellikle tüketim açısından önemli bir farklılık bulunmaktadır. Kalkınma Bakanlığı serisinde yer
alan kamu tüketimi büyüklüğü döner sermayeli kuruluşların mal ve hizmet alımlarını
kapsamamaktadır. Kamu kesimi dengesi sınıflandırmasına göre, Genel ve Katma Bütçeli
kuruluşların iktisadi işletmeleri olan döner sermayeli kuruluşların mal ve hizmet alımları, devletin
nihai tüketim harcamalarına dahil edilmemekte, bu kuruluşlar Kamu İktisadi Teşebbüsleri gibi
firma olarak varsayılmaktadır. TÜİK, eski GSYH serisinden farklı olarak, yeni GSYH serisinde
döner sermayeli kuruluşların mal ve hizmet alımlarını devletin nihai tüketim harcamalarına
dahil ederek, önemli bir farklılaşmaya neden olmuştur. Örneğin özel bir hastanenin mal ve
hizmet alımları özel tüketime dahil edilmezken, kamu hastaneleri döner sermaye işletmelerinin
mal ve hizmet alımları devletin nihai tüketim harcamaları içinde yer almaktadır.
Kamu tüketimindeki farklılığa ek olarak, kamunun sabit sermaye yatırımlarında da sınırlı
bir farklılık söz konusudur. Bu farklılaşmanın da kapsamlar arasındaki uyumsuzluk ve yatırım
işçiliğinden kaynaklandığı düşünülmektedir. Tasarruf ve yatırım dengesi açısından diğer bir
sorunda, TÜİK GSYH harcama serisinde yer alan stok değişimi+istatistiki hatanın nasıl bir işleme
tabi tutulacağından kaynaklanmaktadır. Yatırım ve tasarruf dengesi açısından, stok
değişiminin ayrı olarak ele alınması önem taşımaktadır. Kalkınma Bakanlığı, TÜİK tarafından
açıklanan stok değişimi+istatistiki hatanın tümünü stok değişimi olarak varsaymakta ve kamu
kesimi dengesinden elde ettiği kamu stok değişimi kalemini bu değerden düşerek özel kesim
stok değişimini ve özel kesim toplam yatırımlarını elde etmektedir.
Kalkınma Bakanlığı veri setinde, kamu tüketimi+kamu sabit sermaye yatırımlarının
GSYH’ya oranının, TÜİK serisine göre son yıllarda 2 puandan daha yüksek olduğu
görülmektedir (Bakınız Grafik:7). Bu durum, TÜİK serisine göre Kalkınma Bakanlığı serisinde kamu
tasarruflarının daha yüksek, kamu tasarruf-yatırım açığının ise daha düşük olmasına yol
açmaktadır. Kamu kesiminin aksine, TÜİK serisinde özel tüketimin GSYH’ya oranı Kalkınma
Bakanlığı serisinden daha düşüktür (Bakınız Grafik:8). Bu durum, Kalkınma Bakanlığı serisinde
özel kesimin tasarruflarının daha düşük, özel kesim tasarruf-yatırım açığının ise daha yüksek
hesaplanmasına neden olmaktadır.
2. TÜİK Dış Alem Hesabı ile GSYH Harcama Serisi Arasında Fark Bulunmaktadır:
Dış alem hesapları, belirli bir dönemde bir ekonominin dış alemle arasındaki ekonomik
ilişkileri göstermektedir. TÜİK, dış alem hesaplarını oluştururken, T.C. Merkez Bankası tarafından
ABD doları cinsinden hazırlanan ödemeler dengesi istatistiklerini esas almaktadır. Ancak TÜİK,
Grafik:7- Kamu Tüketim+Kamu SS.Yatırım
Harcamalarının GSYH'ya Oranı (%)
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
1991
1993
1995
1997
1999
2001
2003
2005
2007
2009
2011
Kalkınma Bak. TÜİK
Grafik:8- Özel Tüketim/GSYH Oranı (%)
60
62
64
66
68
70
72
74
76
1991
1993
1995
1997
1999
2001
2003
2005
2007
2009
2011
Kalkınma Bak. TÜİK
12
dış alem hesaplarını hem “ABD Doları” cinsinden hem de “Türk Lirası” cinsinden hesaplamakta
ve kamuoyuna açıklamaktadır. TÜİK, Türk lirasına çevirme işlemlerinde, aylar itibariyle ithalat
ve ihracat ağırlıklı ortalama kur değerlerini kullanmaktadır. TÜİK, 1984-2005 döneminde dış
alem hesaplarını SNA (93) standardına göre, 2006 yılından itibaren ise ESA (95) standardına
göre hazırlamaktadır11.
Bu çalışma açısından, TÜİK tarafından hazırlanan dış alem hesaplarından, “Mal ve
Hizmetlerin Dış İşlemler Hesabı” ile “Birincil Gelirlerin ve Cari transferlerin Dış İşlemler Hesabı”
önem taşımaktadır. Bu iki hesabın toplamı “Cari Dış Dengeyi” vermekte ve ödemeler
dengesindeki “Cari İşlemler Dengesine” eşit olmaktadır.
TÜİK tarafından yayınlanan yeni GSYH harcama serisinde yer alan, mal ve hizmet
ihracat ve ithalatı verileri ile yine TÜİK tarafından açıklanan dış alem hesabındaki değerler
arasında 1998-2011 döneminde farklılaşma söz konusudur (Bakınız Ek Tablo:5). Özellikle, mal ve
hizmetler dış ticaret dengesi incelendiğinde, farklılaşmanın 1998-2003 döneminde önemli
boyuta ulaştığı, takip eden yıllarda ise iki veri seti arasındaki uyumun arttığı görülmektedir
(Bakınız Tablo:5 ve Grafik:9). Bu durum, her iki seriden hesaplanacak, dış tasarruf ve yurtiçi
tasarruf düzeyinin farklılaşmasına yol açmaktadır.
3. TÜİK Dış Alem Hesabı ile Kalkınma Bakanlığı Dış Alem Hesabı Arasındaki Farklılık:
Kalkınma Bakanlığı ve TÜİK dış alem hesaplarının temel veri kaynağını, T.C. Merkez
Bankası tarafından “ABD Doları “ cinsinden hazırlanan ödemeler dengesi oluşturmaktadır. Her
iki kurumun, 1991-2011 dönemi dış alem hesapları incelendiğinde bazı yıllarda önemli farklılıklar
olduğu görülmektedir (Bakınız Tablo:6 ve Ek Tablo: 7). Ancak her iki kurum arasındaki belirgin
farklılık “TL. Cinsinden” dış alem hesaplarında gözlenmektedir.
Kalkınma Bakanlığı, yıllık bazda mal ve hizmet ihracat ve ithalatına farklı kur
uygulamaktadır. Dış alem faktör gelirleri ile karşılıksız transfer gelirlerini Türk lirasına çevirirken,
ithalatın finansmanında kullanıldığı gerekçesiyle, mal ve hizmet ithalatı için uyguladığı döviz
kurunu kullanmaktadır. Dış alem faktör giderleri ve karşılıksız transfer giderleri için de, mal ve
hizmet ihracatı için kullandığı kuru esas almaktadır. TÜİK ise, Türk lirasına çevirme işlemlerinde,
aylar itibariyle ithalat ve ihracat ağırlıklı ortalama kur değerlerini kullanmaktadır. Bu durum,
özellikle her iki kurumun Türk lirası cinsinden hesapladığı cari işlemler dengesi büyüklüğünün
farklılaşmasına neden olmaktadır (Bakınız Ek Tablo:8 ve Grafik:10). Kalkınma Bakanlığı’nın, cari
11
TÜİK tarafından dış alem hesaplarına ilişkin yayınlanan “Veri: Kapsam, Dönem ve Zamanlılık” açıklama
notu. Ulusal Hesaplar-Dış alem Hesapları, http://www.tuik.gov.tr.
Tablo:5-TÜİK.: Mal ve Hizmet Dış Ticareti Dengesi
(X-M) (Cari Fiyatlarla, Milyon TL.)
Dış Alem Hesabı GSYH Serisi
1998 -38,0 812,5
1999 -1236,3 161,0
2000 -6618,7 -4993,7
2001 7498,4 9910,5
2002 1014,3 5728,7
2003 -6078,0 -4745,4
2004 -15651,3 -14725,3
2005 -23790,6 -22687,5
2006 -38628,4 -37245,7
2007 -43670,5 -43513,3
2008 -44073,0 -42134,9
2009 -11246,1 -10529,4
2010 -61124,2 -60990,4
2011 -117182,4 -115445,3
Kaynak: TÜİK.
Grafik:9- Mal ve Hizmet Dış Ticareti Dengesi/GSYH (%)
-10
-8
-6
-4
-2
0
2
4
6
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Dış Alem Hes. GSYH Serisi
13
işlemler dengesinin ana bileşenleri için farklı döviz kuru uygulaması, bazı yıllarda ABD doları
cinsinden açık veren cari işlemler dengesinin, Türk lirası cinsinden fazla vermesine de yol
açmaktadır. Bu durum, 1992, 1995, 1997, 1999 ve 2002 yıllarında gözlenmektedir (Bakınız Ek
Tablo: 7 ve 8).
ABD doları ve Türk lirası cinsinden dış alem hesaplarındaki bu uyumsuzluk, dış
tasarrufların ve toplam yurtiçi tasarrufların gerçek boyutunun görülmesini engellemektedir.
Ayrıca, net dış alem faktör gelirleri ve net karşılıksız cari transfer gelirlerinin Türk lirası
karşılıklarının farklılaşması, her iki kurum verilerinden yararlanarak hesaplanan GSMHG
büyüklüğünün farklılaşmasını da beraberinde getirmektedir.
4. Hanehalkı Tüketim, Kullanılabilir Gelir ve Tasarruf Oranlarına İlişkin Sorunlar:
Türkiye istatistik Kurumu (TÜİK), 2002-2005 döneminde Hanehalkı Bütçe Anketleri ile
hanehalkı tüketimi ve hanehalkı kullanılabilir geliri ile gelir dağılımı hakkındaki bilgileri
kamuoyuna açıklamaktadır. 2005 yılı sonrasında da hanehalkı tüketim harcamaları, Hanehalkı
Bütçe Anketleri aracılığıyla açıklanmaya devam edilirken, gelir dağılımı ve kullanılabilir gelir
hakkındaki bilgiler “Gelir ve Yaşam Koşulları Anketleri” ile kamuoyuna açıklanmaya
başlanmıştır.
Hanehalkı bütçe anketlerinden farklı olarak, “Gelir ve Yaşam Koşulları Anketlerinde”
gelir bilgilerinin referans dönemi “bir önceki takvim yılı” olarak belirlenmiştir. Bu nedenle, “Gelir
ve Yaşam Koşulları Anketi” 2007 yılı uygulamasındaki gelir bilgileri 2006 yılına, 2011
uygulamasındaki gelir bilgileri ise 2010 yılına aittir. Bu değişiklik yanısıra, 2007 yılından itibaren
yeni nüfus projeksiyonları kullanılmaya başlanmış ve önceki serilerde kullanılan hanehalkı
sayılarında farklılaşma ortaya çıkmıştır.
Aşağıdaki tabloda yer alan ortalama aylık hanehalkı tüketim harcamaları “Hanehalkı
Bütçe Araştırması Anketleri”nden, ortalama yıllık hanehalkı kullanılabilir geliri ise, 2002-2005
döneminde hanehalkı bütçe araştırmasına dayanılarak TÜİK tarafından açıklanan “Gelir
Dağılımı Sonuçları”ndan alınmıştır. TÜİK, 2006 yılı ve sonrasında hanehalkı bütçe araştırmasına
dayalı “Gelir Dağılımı Sonuçları”nı yayınlamayı durdurmuştur. 2006 yılından itibaren, Türkiye’de
gelirin hanehalkları ve fertler arasındaki dağılımını ortaya koymak, yaşam koşulları ve
yoksulluğu belirlemek için “Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması” yayınlanmaya başlanmıştır. Bu
nedenle, 2006-2010 dönemi kullanılabilir gelir verileri, TÜİK’in bu yeni araştırması olan “Gelir ve
Yaşam Koşulları Anketi”nden elde edilmiş ve yıllık kullanılabilir gelir verileri gelir referans
Tablo:6-Cari İşlemler Dengesi (Milyon Dolar)
Kalkınma
Bakanlığı
TÜİK
1991 250 250
1992 -974 -974
1993 -6.433 -6.433
1994 2.631 2.631
1995 -2.339 -2.339
1996 -2.437 -2.437
1997 -2.638 -2.638
1998 2.000 1.984
1999 -925 -1.360
2000 -9.920 -9.821
2001 3.760 3.392
2002 -626 -1.524
2003 -7.515 -8.036
2004 -14.431 -15.611
2005 -22.309 -22.088
2006 -32.249 -32.051
2007 -38.434 -38.314
2008 -41.524 -41.959
2009 -13.370 -13.370
2010 -46.643 -46.643
2011 -76.986 -76.906
Kaynak: TCMB, Kalkınma Bakanlığı ve TÜİK.
-4
-2
0
2
4
6
8
10
1991
1993
1995
1997
1999
2001
2003
2005
2007
2009
2011
Grafik:10- Cari İşlemler Dengesi/GSYH
(Yüzde, Milyon TL.)
Kalkınma Bak. TÜİK
14
dönemleri dikkate alınarak tabloya işlenmiştir. Bu iki temel veri setinden yararlanılarak,
ortalama yıllık hanehalkı tasarrufu ve hanehalkı ortalama tasarruf oranları hesaplanmıştır
(Bakınız Tablo:7).
Tablo:7- Hanehalkı Tüketim, Kullanılabilir Gelir ve Tasarrufları (1)
Ort.Hanehalkı
Tüketimi
Ort.Yıllık
Hanehalkı
Kul.Geliri
(TL.)
Ort.Yıllık
Hanehalkı
Tasarrufu
(TL.)
Hanehalkı
Tasarruf
Oranı
(%)
Hanehalkı
Tüketimi/
Özel Tük
(%)
Hanehalkı
Kul.Geliri/
Özel H.Gel.
(%)
Hanehalkı
Tasarrufu/
Özel Tas.
(%) Aylık
(TL.)
Yıllık
(TL.)
2002 611 7.332 8.742 1.410 16,13 48,84 43,70 28,23
2003 738 8.856 10.768 1.912 17,76 44,44 42,64 35,89
2004 889 10.668 12.795 2.127 16,62 44,29 43,19 38,42
2005 1.091 13.092 15.102 2.010 13,31 47,74 46,79 41,39
2006 1.225 14.700 18.827 4.127 21,92 46,97 51,43 77,68
2007(2) 1.364 16.368 19.328 2.960 15,31 45,55 45,69 46,45
2008 1.626 19.512 21.293 1.781 8,36 50,53 45,61 22,09
2009 1.688 20.256 22.063 1.807 8,19 52,56 48,16 24,86
2010 1.843 22.116 24.343 2.227 9,15 50,66 48,06 31,84
2011 2.120 25.440 51,14
Kaynak: TÜİK, Kalkınma Bakanlığı ve Kendi Hesaplamalarımız.
(1) 2002-2011 döneminde hanehalkı tüketim harcamaları “Hanehalkı Bütçe Araştırması Anketlerinden” alınmıştır.
Hanehalkı kullanılabilir gelir verileri ise, 2002-2005 döneminde “Hanehalkı Bütçe Araştırması Anketlerinden”, 2006-2010
döneminde “Gelir ve Yaşam Koşulları Anketlerinden” alınmıştır. Gelir ve Yaşam Koşulları Anketlerinde, gelir referans
dönemleri bir önceki takvim yılıdır. Yukarıdaki tablo gelir referans dönemlerine göre hazırlanmıştır.
(2)2007 yılından itibaren yeni nüfus projeksiyonları kullanılmıştır. Bu durumun, 2002-2005 dönemi ile 2006-2010 dönemi
Hanehalkı Tüketimi/Özel Tüketim ve Hanehalkı Kullanılabilir Geliri/Özel Harcanabilir Gelir oranları karşılaştırılırken
dikkate alınması gerekmektedir.
2002-2005 dönemi için hesaplanan ortalama hanehalkı tasarruf oranları, çeşitli
çalışmalarda yer alan hanehalkı tasarruf oranları ile, genelde, tutarlılık göstermektedir12,13,14.
Ancak, 2006-2010 döneminde bu çalışmada hesaplanan ortalama hanehalkı tasarruf oranı ile
Dünya Bankası ve T.C. Merkez Bankası yayınlarında yer alan ve Türkiye İstatistik Kurumun’dan
temin edilen tasarruf oranları arasında, özellikle 2006 yılında, önemli bir farklılık gözlenmektedir.
TÜİK’in kaynak gösterildiği her iki çalışmada 2006 yılında yüzde 10,3 olarak verilen ortalama
hanehalkı tasarruf oranı, TÜİK’in kamuoyuna açık verilerinin kullanıldığı bu çalışmada yüzde
21,9 olarak hesaplanmıştır. 2006 yılında tasarruf oranındaki bu hızlı yükselmenin ve farklılığın
nedeninin, TÜİK’in kamuoyuna açıkladığı veri setindeki tutarsızlıktan kaynaklandığı
düşünülmektedir. Bu nedenle TÜİK’in öncelikle, 2002-2011 dönemine ilişkin hanehalkı
tasarrufları ve tasarruf oranları konusunda tutarlı veri setini kamuoyuna açıklaması
gerekmektedir.
Anketlerden elde edilen ortalama hanehalkı tasarruf oranı ile Kalkınma Bakanlığı
tarafından hesaplanan özel tasarruflar/özel harcanabilir gelir oranı karşılaştırıldığında, her iki
oranda da son yıllarda düşüş olduğu gözlenmektedir (Bakınız Grafik:11). Hanehalkı kullanılabilir
gelirinin özel harcanabilir gelire oranı ile hanehalkı tüketiminin özel tüketime oranı
incelendiğinde de, 2006 yılında hanehalkı tasarruf oranındaki aşırı yükselişin kaynağının,
hanehalkı kullanılabilir geliri olduğu anlaşılmaktadır (Bakınız Grafik:12).
Özel tasarruflar açısından hanehalkı tasarrufları yanısıra firmaların karlılık ve tasarruf
imkanları da temel bir unsuru oluşturmaktadır. Firma tasarrufları konusunda doğrudan veri
temin etme imkanı bulunmamaktadır. Ancak, firma karları veya firmaların yarattıkları katma
değerlere ilişkin veriler kullanılarak, firmaların tasarruf eğilimleri ve yatırılabilir fon yaratma
kapasitelerindeki gelişmeleri incelemek söz konusu olmaktadır.
12
Dünya Bankası, “Yüksek Büyümenin Sürdürülebilirliği: Yurtiçi Tasarrufların Rolü”, Türkiye Ülke Ekonomik
Raporu Sunumu, Temmuz 2012. 13
T.C.Merkez Bankası, “Finansal İstikrar Raporu”, Mayıs 2012. 14
YÜKSELER Zafer, TÜRKAN Ercan,”Türkiye’de Hanehalkı: İşgücü, Gelir, Harcama ve Yoksulluk Açısından
Analizi”, TÜSİAD, TCMB, EAF Ortak Yayını, sh.70-71, Mart 2008.
15
2002 yılından itibaren TÜİK, sanayi ve hizmetler sektöründe faaliyet gösteren girişimlere
ilişkin temel verileri anket uygulaması ile derlemektedir. Bu çerçevede, TÜİK 2002-2004
döneminde “Yapısal İş İstatistikleri”, 2005-2010 döneminde ise “Yıllık Sanayi ve Hizmet
İstatistikleri” sonuçlarını kamuoyuna açıklamıştır. Bu veri setinde, sektörler itibariyle girişim
sayıları, çalışan sayısı, üretim ve ciro değerleri, dışarıdan satın alınan mal ve hizmetler,
yatırımlar ve faktör maliyetleri ile katma değer bilgileri yer almaktadır. Bu anketlerde yer alan
“Faktör Maliyeti ile Katma Değer” verisi, işletme faaliyetlerinden elde edilen gayri safi geliri,
diğer bir ifade ile işletme artığını göstermektedir. Faktör maliyeti ile katma değerin GSYH ve
özel harcanabilir gelire oranları incelendiğinde, firmaların işletme artığının dönem boyunca
azalmakla birlikte son yıllarda genelde sabit kaldığı görülmektedir (Bakınız Grafik: 13-14).
III. SONUÇ VE ÖNERİLER:
Son yıllarda toplam yurtiçi tasarruflarda ve özel tasarruf oranlarında belirgin bir düşüş
gözlenmektedir. Bu durum, yatırımların finansmanında dış tasarruf kullanımını, diğer bir ifade ile
cari işlemler dengesi açığı verilmesini, artan bir zorunluluk haline getirmiştir. Hızlı büyüme
dönemlerinde cari işlemler dengesi açığındaki yükselişin yarattığı riskler, yatırımların
finansmanında yurtiçi tasarrufların önemini ve tasarrufların artırılmasına yönelik politikaları ön
plana çıkarmıştır.
Bu çalışmada, son yıllarda gerek yurtiçi gerek özel tasarruf oranlarında gözlenen
düşüş, düşüşün nedenleri ve tasarrufların artırılmasına yönelik politika önerileri ele alınmamıştır.
Grafik:11-Ortalama Hanehalkı Tasarruf Oranı ve Özel
Tasarruf/Özel Harcanabilir Gelir Oranı (%)
5
7
9
11
13
15
17
19
21
23
25
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Ort.HH.Tasarruf Or.(%) Özel Tas./ÖHG (%)
Grafik:12- Hanehalkı Tüketimi/Özel Tüketim ve
HH.Kullanılabilir Geliri/Özel Harcanabilir Gelir Oranı(%)
40
42
44
46
48
50
52
54
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
HH.Kul.Geliri/ÖHG (%) HH.Tüketimi/Özel Tük.(%)
Grafik:13-Faktör Maliyetleriyle Katma Değerin GSYH ve
Özel Harcanabilir Gelire Oranı (%)
25
27
29
31
33
35
37
39
41
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Fak.Mal.KD/GSYH Fak.Mal.KD/ÖHG
Grafik:14-Hanehalkı Tasarrufu ve Faktör Maliyetleriyle
Katma Değerin Özel Harcanabilir Gelire Oranı (%)
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
HH.Tasarrufu/ÖHG Fak.Mal.KD/ÖHG
16
Ancak, iç ve dış ekonomi çevreleri tarafından sıkça kullanılan yurtiçi ve özel tasarruf oranlarına
ilişkin veriler incelenmiştir. Bu çerçevede, Türkiye’de yatırım-tasarruf dengesi ve kesimler
itibariyle tasarrufların hesaplanması konusundaki mevcut uygulama değerlendirilmiş ve
karşılaşılan sorunlar ele alınmıştır. Yatırım-tasarruf dengesi hesaplarına ilişkin sorunların
giderilmesine yönelik önerileri şu şekilde sıralayabiliriz;
1. Mevcut GSYH harcama serisi gözden geçirilerek Kalkınma Bakanlığı ve Türkiye
İstatistik Kurumu (TÜİK) arasındaki farklılıklar giderilmelidir. Bu çerçevede, özellikle “Yeni GSYH
Harcama Serisi” oluşturulurken TÜİK tarafından kamu tüketimi kapsamına alınan döner
sermayeli kuruluşların mal ve hizmet alımlarının yeniden değerlendirilerek, kamu tüketimi
kapsamından çıkartılması gerektiğine inanılmaktadır.
2. Kalkınma Bakanlığı yurtiçi tasarrufların hesaplanmasına temel oluşturan “Ekonominin
Genel Denge Tablosu”nu hazırlarken, GSYH harcama serisinde “stok değişimi+istatistiki hata”
olarak verilen büyüklüğün tamamını stok değişimi olarak varsaymaktadır. Yatırım-tasarruf
dengesi ve kesimler itibariyle tasarrufların daha gerçekçi hesaplanabilmesi için, GSYH
harcama serisinde stok değişiminin ayrı bir kalem olarak tahmin edilmesi gerekmektedir. TÜİK
son yıllarda, sanayi, inşaat ve hizmetler sektörüne yönelik veri toplama kapasitesini önemli
ölçüde artırmış ve bu sektörlerin üretim, ciro ve sipariş endekslerini oluşturmuştur. Ayrıca, “Yıllık
Sanayi ve Hizmet İstatistikleri” ile alt sektörler itibariyle stok değişimi verilerini de derlemektedir.
Bu çerçevede, TÜİK’in üçer aylık dönemler itibariyle stok değişimi tahminleri ile istatistiki hata
kalemlerini ayrı olarak açıklaması, tasarrufların sağlıklı hesaplanması açısından gerekli
görülmektedir.
3. TÜİK, T.C. Merkez Bankası ödemeler dengesi verilerinden yararlanarak, yıllık olarak
“Dış Alem Hesapları”nı oluşturmaktadır. Ödemeler dengesi verileri aylık olarak
açıklandığından, TÜİK’in öncelikle dış alem hesaplarını da aylık olarak oluşturması
gerekmektedir. Dış alem verilerinin aylık olarak hesaplanması ile birlikte TÜİK’in üçer aylık
dönemler itibariyle açıkladığı GSYH yanısıra, GSMH ve GSMHG verilerini de elde etme imkanı
ortaya çıkacaktır. Böylece, üçer aylık dönemler itibariyle yurtiçi tasarruflara ilişkin bilgilere sahip
olunurken, dış alem hesapları konusunda TÜİK’in kendi hesapları ve Kalkınma Bakanlığı
hesapları arasındaki uyumsuzluk ta giderilecektir.
4. TÜİK, üretim ve harcama yöntemi ile GSYH tahminlerini oluştururken kamu kesimi ile
ilgili tüketim, sabit sermaye yatırımı, sübvansiyonlar ve dolaylı vergilere ilişkin verileri de
kullanmaktadır. Ancak, kamu kesimi hesaplarına ilişkin kapsamlı bir “Devlet Hesapları Sistemi”
oluşturulmamaktadır. Kesimler itibariyle kullanılabilir gelir ve tasarrufların hesaplanması
açısından “Devlet Hesapları Sisteminin” oluşturulması gerekmektedir. Kalkınma Bakanlığı, kamu
kesimine ilişkin verileri yıllık bazda derlemekte ve “Kamu Kesimi Genel Dengesi Tablosu”
aracılığıyla yıllık programlarda açıklamaktadır. Kamu kesimi dengesi, kamu ve özel kesim
harcanabilir gelir ve tasarruflarının hesaplanmasına imkan vermektedir. Ancak, kamu kesimi
dengesinin yıllık bazda hazırlanması ve kamu tüketim ve yatırım harcamalarına ilişkin verileri ile
TÜİK verileri arasındaki uyumsuzluk, harcanabilir gelir ve tasarruf verilerinin sağlıklı bir şekilde kısa
dönemler itibariyle izlenmesine imkan vermemektedir. Son yıllarda kamu mali sistemi verilerinin
kapsam ve çeşitliliğinde önemli bir gelişme söz konusudur. Maliye Bakanlığı, “Genel Yönetim
Mali İstatistikleri” kapsamında merkezi yönetim bütçe verilerini aylık, sosyal güvenlik kurumu ve
mahalli idarelere ilişkin bilgileri ise üçer aylık dönemler itibariyle toplamakta ve kamuoyuna
açıklamaktadır. TÜİK’in Maliye Bakanlığı ve Kalkınma Bakanlığı ile işbirliği yapması ve “Genel
Yönetim Mali İstatistiklerini” kullanarak üçer aylık dönemler itibariyle “Devlet Hesapları
Sistemini” oluşturması gerekli görülmektedir.
5. Devlet hesapları sisteminin oluşturulması, kesimler itibariyle harcanabilir gelir ve
tasarrufların hesaplanmasını sağlarken, “Gelir Yöntemi ile GSYH” hesaplanmasına da imkan
verecektir. Böylece, TÜİK tarafından çeşitli anketlerle elde edilen hanehalkı tüketim ve
kullanılabilir gelir verilerinin daha sağlıklı değerlendirilmesi ve milli muhasebe verilerinin
tutarlığının artırılması da sağlanmış olacaktır.
17
6. Turizm gelir ve giderlerinde TÜİK tarafından yapılan revize, mal ve hizmet ihracat ve
ithalatı yanısıra cari işlemler dengesi açığını da etkilemektedir. Bu nedenle, GSYH harcama
serisi ile iç ve dış tasarruf miktar ve oranlarının da revize edilmesi ihtiyacı bulunmaktadır. Turizm
istatistiklerindeki revizyonun yanısıra, son yıllarda gittikçe artış gösteren parasal olmayan altın
dış ticaretinin, özellikle külçe altın ihracatı ile yastık altı altınların ekonomiye kazandırılmasına
yönelik uygulamaların, yurtiçi tasarruflara etkisinin kapsamlı bir şekilde değerlendirilmesi
gerektiği düşünülmektedir. Özellikle, kıymetli maden depo hesaplarının açılmasına imkan
tanınması, bankaların altın günleri düzenlemeleri, bankamatiklerden altın satılması ve T.C.
Merkez Bankası’nın zorunlu karşılıkların bir bölümünün altın olarak tutulması imkanını getirmesi
gibi uygulamalar, parasal olmayan altının parasal hale gelmesine yol açmaktadır. Bu
uygulamaların, yatırım-tasarruf dengesine olası etkilerinin değerlendirilmesi gerekmektedir.
Sonuç olarak, 2000’li yıllarda yurtiçi tasarruflarda gözlenen azalış ve cari işlemler
dengesi açığındaki yükselişin nedenlerini kapsamlı bir şekilde analiz edebilmek için kesimler
itibariyle harcanabilir gelir ve yatırım-tasarruf dengesine ihtiyaç bulunmaktadır. Bilindiği gibi,
cari işlemler dengesi açığının temel nedeni, harcamaların gelirden yüksek olmasıdır. Kamu ve
özel kesimin tasarruf-yatırım farkları toplamı dış tasarruflara, diğer bir ifadeyle cari işlemler
dengesine eşit olduğundan, cari işlemler dengesindeki gelişmelerin tutarlı bir şekilde
değerlendirilebilmesi için kapsamlı bir milli muhasebe sisteminin oluşturulması gerekmektedir.
Bu nedenle Türkiye İstatistik Kurumu’nun, Kalkınma Bakanlığı, Maliye Bakanlığı ve T.C. Merkez
Bankası ile işbirliği yaparak, öncelikle mevcut GSYH harcama serisini yeniden gözden
geçirmesi ve bütüncül bir milli muhasebe sistemi oluşturması gerektiğine inanılmaktadır.
KAYNAKLAR:
1. BLEJER, Mario-CHEASTY, Adrienne.”The Measurement of Fiscal Deficits: Analytical and
Methodological Issues”, Journal of Economic Literature, Vol.XXIX, December 1991.
2. Dünya Bankası, “Yüksek Büyümenin Sürdürülebilirliği: Yurtiçi Tasarrufların Rolü”, Türkiye Ülke
Ekonomik Raporu Sunumu, Temmuz 2012.
3. RIJKEGHEM, Caroline Van-ÜÇER, Murat, “The Evaluation and Determinants of the Private
Saving Rate: What Lessons for Policy”, ERF, Research Paper, No:09-01, February 2009.
4. T.C. Kalkınma Bakanlığı (DPT), “Ekonomik ve Sosyal Göstergeler (1950-2010)”, Şubat 2012,
http://www.dpt.gov.tr.
5. T.C. Kalkınma Bakanlığı (DPT), “2010 Yılı Programı”, 1 Kasım 2009. http://www.dpt.gov.tr.
6. T.C. Merkez Bankası, “Finansal İstikrar Raporu”, Mayıs 2012, http://www.tcmb.gov.tr.
7. T.C. Merkez Bankası, “Ödemeler Dengesi İstatistikleri”, http://www.tcmb.gov.tr.
8. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), http://www.tuik.gov.tr
“Hanehalkı Bütçe Araştırması, Gelir Dağılımı Basın Bültenleri”
“Hanehalkı Bütçe Araştırması, Hanehalkı Tüketim Harcamaları Basın bültenleri”
“Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması Basın Bültenleri”
“Dış Alem Hesapları İstatistikleri”
“Gayri Safi Yurtiçi Hasıla İstatistikleri”
“Yapısal İş İstatistikleri”
“Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikleri”
9. TÜRKAN, Ercan, “Alternatif Kamu Açığı Tanımları: İşlevsel Kamu Açığı”, ODTÜ Gelişme Dergisi,
Cilt: 24, sayı: 4, 1997.
10. YÜKSELER, Zafer, “Makroekonomik Hesaplar ve Ödemeler Dengesi”, DPT, YPKD Çalışma
Raporu, Haziran 1998, http://www.dpt.gov.tr.
11. YÜKSELER, Zafer, “Yeni Milli Gelir Serisi ve Analizi”, Türk Ekonomi Kurumu, Tartışma Tebliği,
2008/11, http://www.tek.org.tr.
12. YÜKSELER, Zafer-TÜRKAN, Ercan, “Türkiye’de Hanehalkı: İşgücü, Gelir, Harcama ve Yoksulluk
Açısından Analizi”, TÜSİAD-TCMB-EAF Ortak Yayını, Mart 2008.
18
EK TABLOLAR
Ek Tablo:1- GSMHG, Kamu ve Özel Harcanabilir Gelir (Cari Fiyatlarla, Milyon TL.) (1)
GSYH
NFI
NKCT
GSMHG
Kamu
Har.Geliri
Kamu
Tüketimi
Özel
Har.Gelir
Özel
Tüketim
1991 847,0 -12,8 21,2 855,4 76,9 71,0 778,5 588,3
1992 1.469,8 -20,7 27,2 1.476,3 126,1 134,6 1.350,2 1.004,7
1993 2.664,1 -34,6 40,5 2.670,0 227,0 244,9 2.443,0 1.809,9
1994 5.200,1 -112,7 87,7 5.175,2 408,3 414,7 4.766,9 3.576,8
1995 10.434,6 -165,3 201,5 10.470,8 745,4 750,6 9.725,5 7.215,9
1996 19.857,0 -245,0 336,0 19.948,0 1.256,9 1.477,8 18.691,1 13.139,3
1997 38.763,0 -507,3 692,5 38.948,2 3.462,7 3.167,0 35.485,5 25.939,9
1998 70.203,1 -872,8 1.432,5 70.762,8 4.948,3 5.922,7 65.814,4 47.760,6
1999 104.596,0 -1.642,1 2.065,5 105.019,4 5.215,4 10.438,3 99.804,0 73.595,7
2000 166.658,0 -2.764,2 3.007,4 166.901,1 9.761,0 15.481,5 157.140,2 120.834,8
2001 240.224,1 -6.743,6 3.788,6 237.269,0 6.036,3 23.141,4 231.232,7 169.895,1
2002 350.476,1 -7.506,1 3.776,0 346.746,0 17.703,5 34.686,9 329.042,5 246.888,2
2003 454.780,7 -8.251,2 1.520,7 448.050,3 25.160,7 43.999,7 422.889,6 333.694,9
2004 559.033,0 -8.062,0 1.612,3 552.583,3 46.109,7 51.480,1 506.473,6 411.821,9
2005 648.931,7 -7.910,5 1.941,8 642.963,0 76.492,7 58.320,7 566.470,3 481.239,6
2006 758.390,8 -9.676,5 2.721,2 751.435,5 103.877,5 72.326,9 647.558,0 553.571,9
2007 843.178,4 -9.282,2 2.922,5 836.818,6 103.317,3 83.230,8 733.501,3 623.006,5
2008 950.534,3 -10.885,3 2.689,6 942.338,6 111.697,8 95.462,7 830.640,8 687.163,8
2009 952.558,6 -12.710,0 3.625,7 943.474,2 99.336,7 107.361,2 844.137,5 710.168,1
2010 1.098.799,3 -10.696,6 2.165,7 1.090.268,4 137.620,0 120.637,8 952.648,4 821.114,2
2011 1.298.062,0 -12.992,1 2.902,6 1.287.972,5 187.683,7 139.844,8 1.100.288,8 960.668,8
Kaynak: Kalkınma Bakanlığı (DPT), TÜİK ve kendi hesaplamalarımız.
(1)1998-2011 verileri Kalkınma Bakanlığı tarafından kamuoyuna açıklanan verileridir. 1991-1997 verileri, Kalkınma
Bakanlığı (DPT) tarafından açıklanan “Uyumlaştırılmış GSYH Harcama” serisi ve Kamu Kesimi Genel Dengesinden
yararlanarak tarafımızca hesaplanmıştır.
Ek Tablo:2- Tasarruf ve Yatırımlar (Cari Fiyatlarla, Milyon TL.) (1)
Kamu
Tasarrufu
Kamu
Yatırımı
Kamu
(T-Y) Farkı
Özel
Tasarruf
Özel
Yatırım
Özel
(T-Y) Farkı
Top.Yurtiçi
Tasarruflar
Dış Tasarruf
1991 5,9 48,3 -42,4 190,3 138,6 51,7 196,2 -9,3
1992 -8,5 74,6 -83,2 345,5 254,9 90,6 337,0 -7,5
1993 -17,8 145,5 -163,4 633,1 517,2 115,9 615,3 47,5
1994 -6,5 141,4 -147,9 1.190,2 860,1 330,1 1.183,7 -182,2
1995 -5,2 298,6 -303,9 2.509,5 2.187,7 321,8 2.504,3 -17,9
1996 -221,0 796,0 -1.016,9 5.551,8 4.689,9 861,9 5.330,8 155,0
1997 295,7 1.923,7 -1.628,1 9.545,7 7.899,4 1.646,3 9.841,3 -18,2
1998 -974,3 3.638,3 -4.612,7 18.053,8 12.069,0 5.984,8 17.079,5 -1.372,1
1999 -5.223,0 5.200,5 -10.423,5 26.208,2 15.200,5 11.007,8 20.985,3 -584,3
2000 -5.720,5 8.667,3 -14.387,8 36.305,4 26.668,2 9.637,2 30.584,9 4.750,6
2001 -17.105,1 9.835,4 -26.940,5 61.337,7 27.441,7 33.895,9 44.232,6 -6.955,4
2002 -16.983,4 17.222,8 -34.206,2 82.154,3 45.949,5 36.204,8 65.170,9 -1.998,6
2003 -18.839,0 16.714,8 -35.553,8 89.194,7 65.116,7 24.078,0 70.355,7 11.475,9
2004 -5.370,4 17.883,4 -23.253,7 94.651,7 92.572,9 2.078,8 89.281,3 21.175,0
2005 18.172,0 25.724,7 -7.552,7 85.230,7 106.334,2 -21.103,4 103.402,7 28.656,1
2006 31.550,6 27.692,8 3.857,8 93.986,1 142.044,9 -48.058,8 125.536,7 44.201,0
2007 20.086,5 33.028,9 -12.942,4 110.494,8 147.425,5 -36.930,7 130.581,3 49.873,1
2008 16.235,0 40.511,7 -24.276,6 143.477,0 169.531,0 -26.054,0 159.712,1 50.330,6
2009 -8.024,5 42.100,1 -50.124,6 133.969,4 103.458,6 30.510,8 125.944,9 19.613,8
2010 16.982,1 44.517,2 -27.535,1 131.534,2 173.520,4 -41.986,2 148.516,3 69.521,3
2011 47.838,9 53.339,0 -5.500,0 139.620,0 259.654,8 -120.034,8 187.458,9 125.534,8
Kaynak: Kalkınma Bakanlığı (DPT), TÜİK ve kendi hesaplamalarımız.
Not: Yuvarlamalar nedeniyle toplamlar tutmayabilir.
(1)1998-2011 verileri Kalkınma Bakanlığı tarafından kamuoyuna açıklanan verileridir. 1991-1997 verileri, Kalkınma
Bakanlığı (DPT) tarafından açıklanan “Uyumlaştırılmış GSYH Harcama” serisi ve Kamu Kesimi Genel Dengesinden
yararlanarak tarafımızca hesaplanmıştır.
19
Ek Tablo : 3- Enflasyon, Faiz Oranı, Özel Tasarrufların GSMHG ve Özel Harcanabilir Gelire Oranları (Cari Fiy., %)
Kalkınma Bakanlığı Enflasyon Düzeltmesi
İç Borç Faiz
Ödemesi(1)
TÜFE
Yıl.Ort.(%)
İhale
Bil.Faizi (%)
Özel Tas./
GSMHG
Özel Tas.
Oranı (2)
Özel Tas./
GSMHG
Özel Tas.
Oranı (2)
1990 60,3 54,0
1991 15,2 66,0 80,5 22,24 24,44 20,58 23,03
1992 30,9 70,1 87,7 23,41 25,59 21,71 24,19
1993 83,9 66,1 87,6 23,71 25,92 21,27 23,88
1994 226,5 106,3 164,4 23,00 24,97 20,00 22,45
1995 467,2 89,1 121,9 23,97 25,80 20,92 23,29
1996 1.315,8 80,4 135,2 27,83 29,70 23,48 26,28
1997 1.960,1 85,7 127,2 24,51 26,90 21,32 24,25
1998 5.623,3 84,6 122,5 25,51 27,43 20,09 22,94
1999 9.894,4 64,9 109,5 24,96 26,26 18,88 21,23
2000 18.606,9 54,9 38,0 21,75 23,10 12,70 14,92
2001 40.484,2 54,4 96,2 25,85 26,53 11,95 14,31
2002 43.468,5 45,0 63,8 23,69 24,97 15,90 18,26
2003 52.636,0 25,3 45,0 19,91 21,09 12,32 14,19
2004 50.052,9 8,6 25,7 17,13 18,69 12,79 14,64
2005 39.269,6 8,2 16,9 13,26 15,05 10,85 12,66
2006 38.658,7 9,6 18,2 12,51 14,51 9,90 11,85
2007 41.539,7 8,8 18,8 13,20 15,06 10,74 12,60
2008 44.516,5 10,4 19,3 15,23 17,27 12,85 14,98
2009 46.762,0 6,3 12,7 14,20 15,87 11,61 13,37
2010 42.148,4 8,6 8,5 12,06 13,81 9,35 11,04
2011 35.064,0 6,5 8,7 10,84 12,69 8,45 10,18
Dönem Ort. GSYH (%si)
1991-1995 3,17 78,8 106,2 23,27 25,34 20,90 23,37
1996-2000 8,06 73,7 102,9 24,91 26,68 19,30 21,92
2001-2005 11,17 26,9 46,9 19,97 21,26 12,76 14,81
2006-2011 4,36 8,4 14,3 13,01 14,87 10,48 12,33
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı, TÜİK, Kalkınma Bakanlığı (DPT) ve kendi hesaplamalarımız.
(1)Milyon TL. Avans ve konsolide borç faizi ödemeleri hariçtir.
(2) Özel Tasarrufların Özel Harcanabilir Gelire Oranıdır.
Ek Tablo : 4- Yatırım ve Tasarrufların GSMHG’e Oranları (Cari Fiyatlarla, %) Kalkınma Bakanlığı(DPT) TÜİK (*)
Toplam
Yatırım
Sabit
Ser.Yat.
Dış
Tasarruf
Yurtiçi
Tasasrruflar
Toplam
Yatırım
Sabit
Ser.Yat.
Dış
Tasarruf
Yurtiçi
Tasasrruflar
1991 21,8 20,5 -1,1 22,9 21,8 20,5 -0,1 21,9
1992 22,3 20,3 -0,5 22,8 22,6 20,6 0,5 22,1
1993 24,8 23,7 1,8 23,0 25,0 23,8 2,5 22,5
1994 19,4 21,8 -3,5 22,9 19,4 21,8 -2,2 21,6
1995 23,7 22,2 -0,2 23,9 23,8 22,2 1,1 22,7
1996 27,5 24,1 0,8 26,7 27,1 23,7 0,9 26,2
1997 25,2 25,2 0,0 25,3 24,9 24,9 0,7 24,3
1998 22,2 22,9 -1,9 24,1 22,0 22,7 -0,4 22,4
1999 19,4 19,2 -0,6 20,0 19,0 18,8 -0,5 18,5
2000 21,2 20,8 2,8 18,3 20,7 20,3 3,7 17,0
2001 15,7 16,6 -2,9 18,6 15,2 16,1 -2,0 17,3
2002 18,2 17,3 -0,6 18,8 17,8 16,9 0,6 17,2
2003 18,3 17,7 2,6 15,7 17,9 17,3 2,9 15,0
2004 20,0 21,0 3,8 16,2 19,6 20,6 4,0 15,6
2005 20,5 21,6 4,5 16,1 20,2 21,2 4,6 15,5
2006 22,6 22,8 5,9 16,7 22,3 22,5 6,1 16,2
2007 21,6 21,9 6,0 15,6 21,2 21,6 6,0 15,2
2008 22,3 20,4 5,3 16,9 22,0 20,1 5,5 16,4
2009 15,4 17,4 2,1 13,3 15,1 17,0 2,2 12,9
2010 20,0 19,4 6,4 13,6 19,7 19,1 6,4 13,3
2011 24,3 22,3 9,7 14,6 24,0 22,0 9,9 14,1
Dönem Orta.
1991-1995 22,4 21,7 -0,7 23,1 22,5 21,8 0,4 22,2
1996-2000 23,1 22,5 0,2 22,9 22,8 22,1 1,1 21,7
2001-2005 18,5 18,8 1,5 17,1 18,1 18,4 2,0 16,1
2006-2011 21,0 20,7 5,9 15,1 20,7 20,4 6,0 14,7
Kaynak: Kalkınma Bakanlığı (DPT), TÜİK ve kendi hesaplamalarımız.
(*) Dış tasarruflar için, TÜİK-Dış Alem Hesabındaki veriler kullanılmıştır.
20
Ek Tablo:5- TÜİK: Mal ve Hizmet İhracat ve İthalatı (Cari Fiyatlarla, Milyon TL.)
Dış Alem Hesabı GSYH Serisi
X M (X-M) X M (X-M)
1991 93,3 -102,6 -9,2
1992 169,2 -186,2 -17,0
1993 266,6 -343,6 -77,1
1994 892,0 -776,1 116,0
1995 1686,7 -1856,6 -169,9
1996 3738,7 -4037,1 -298,4
1997 8053,0 -8622,5 -569,5
1998 14299,7 -14337,7 -38,0 14980,0 -14167,0 813,0
1999 19257,6 -20493,9 -1236,3 20333,0 -20172,0 161,0
2000 31501,5 -38121,3 -6619,7 33495,0 -38488,0 -4993,0
2001 61346,5 -53848,2 7498,4 65920,0 -56009,0 9911,0
2002 82397,4 -81383,0 1014,3 88381,0 -82652,0 5729,0
2003 102366,0 -108444,0 -6078,0 104575,0 -109321,0 -4746,0
2004 129132,2 -144783,5 -15651,3 131661,0 -146386,0 -14725,0
2005 141720,2 -165510,8 -23790,6 141826,0 -164514,0 -22688,0
2006 172258,2 -210886,6 -38628,4 171926,0 -209172,0 -37246,0
2007 187489,4 -231159,9 -43670,5 188225,0 -231738,0 -43513,0
2008 227345,0 -271417,9 -44073,0 227253,0 -269388,0 -42135,0
2009 222463,3 -233709,3 -11246,1 222103,0 -232632,0 -10529,0
2010 234548,1 -295672,4 -61124,2 233046,0 -294036,0 -60990,0
2011 308149,6 -425332,0 -117182,4 308171,0 -423616,0 -115445,0
Kaynak: TÜİK.
Ek Tablo:6-Tasarruf ve Yatırımların GSMHG’e Oranları (%)
1991-1995 1996-2000 2001-2005 2006-2011
Kalkınma
Bakanlığı
TÜİK
Kalkınma
Bakanlığı
TÜİK
Kalkınma
Bakanlığı
TÜİK
Kalkınma
Bakanlığı
TÜİK
1.Dış Tasarruflar -0,70 0,35 0,22 1,07 1,47 2,02 5,90 6,00
Mal ve Hizmet İhracatı 14,54 13,11 20,17 19,35 24,50 23,56 23,06 23,08
Mal ve Hizmet İthalatı -14,14 -14,01 -20,84 -20,98 -24,78 -24,45 -28,11 -28,23
Net Faktör ve Cari Transfer 0,30 0,55 0,45 0,56 -1,18 -1,13 -0,85 -0,84
2.Toplam Yurtiçi Tasarruflar 23,12 22,15 22,89 21,68 17,08 16,12 15,13 14,70
3.Toplam Yatırımlar 22,42 22,50 23,10 22,75 18,54 18,14 21,03 20,70
Sabit Sermaye Yatırımları 21,71 21,80 22,45 22,10 18,82 18,41 20,69 20,37
Stok Değişim+İst.Hata 0,71 0,71 0,65 0,65 -0,28 -0,28 0,34 0,34
Kaynak: Kalkınma Bakanlığı (DPT). TÜİK-Dış Alem Hesabı ve GSYH Harcama serisi ve kendi hesaplamalarımız.
21
Ek Tablo:7- Dış Alem Hesabı (Milyon Dolar)
Kalkınma Bakanlığı (DPT) (1) TÜİK-Dış Alem Hesabı
X M NFI+CT(2) CAB X M NFI+CT(2) CAB
1991 22.039 -24.165 2.376 250 22.039 -24.225 2.436 250
1992 24.279 -26.548 1.295 -974 24.298 -26.706 1.434 -974
1993 26.264 -33.605 908 -6.433 26.264 -33.720 1.023 -6.433
1994 29.182 -26.297 -254 2.631 29.191 -26.388 -172 2.631
1995 36.575 -40.107 1.193 -2.339 36.581 -40.211 1.291 -2.339
1996 45.124 -48.731 1.170 -2.437 45.497 -49.454 1.520 -2.437
1997 51.358 -55.494 1.498 -2.638 52.020 -56.511 1.853 -2.638
1998 53.924 -54.444 2.520 2.000 54.541 -55.299 2.742 1.984
1999 45.401 -47.670 1.344 -925 45.723 -48.721 1.638 -1.360
2000 50.288 -60.970 762 -9.920 50.240 -60.833 772 -9.821
2001 49.932 -44.159 -2.013 3.760 49.603 -44.204 -2.007 3.392
2002 54.750 -53.255 -2.121 -626 54.164 -53.568 -2.120 -1.524
2003 70.346 -73.324 -4.537 -7.515 69.212 -72.718 -4.530 -8.036
2004 91.476 -101.415 -4.492 -14.431 90.007 -101.088 -4.530 -15.611
2005 105.263 -123.187 -4.385 -22.309 105.130 -122.797 -4.421 -22.088
2006 119.162 -146.663 -4.748 -32.249 119.075 -146.343 -4.783 -32.051
2007 144.291 -177.860 -4.865 -38.434 144.388 -177.839 -4.863 -38.314
2008 176.364 -211.637 -6.251 -41.524 176.043 -211.753 -6.249 -41.959
2009 143.569 -151.103 -5.836 -13.370 143.758 -151.292 -5.836 -13.370
2010 155.645 -196.597 -5.691 -46.643 155.906 -196.858 -5.691 -46.643
2011 181.971 -253.065 -5.892 -76.986 182.763 -253.630 -6.039 -76.906
Kaynak: TCMB, Kalkınma Bakanlığı ve TÜİK.
(1)T.C.Merkez Bankası Ödemeler Dengesi verileridir.
(2) 2001yılından itibaren işçi gelirlerinin önemli bir kısmı turizm geliri kapsamında değerlendirilmektedir.
Ek Tablo:8- Dış Alem Hesabı (Milyon TL.)
Kalkınma Bakanlığı (DPT) TÜİK-Dış Alem Hesabı
X M NFI+CT CAB X M NFI+CT CAB
1991 102,8 -101,9 8,4 9,3 93,3 -102,6 10,5 1,2
1992 185,4 -184,4 6,5 7,5 169,2 -186,2 9,8 -7,2
1993 319,3 -372,7 5,9 -47,5 266,6 -343,6 10,3 -66,8
1994 973,7 -766,6 -24,9 182,2 892,0 -776,1 -3,7 112,2
1995 1.819,3 -1.837,6 36,2 17,9 1.686,7 -1.856,6 57,0 -113,0
1996 3.750,0 -3.996,0 91,0 -155,0 3.738,7 -4.037,1 117,9 -180,6
1997 8.352,0 -8.519,0 185,2 18,2 8.053,0 -8.622,5 299,6 -269,9
1998 14.979,7 -14.167,2 559,7 1.372,1 14.299,7 -14.337,7 344,3 306,3
1999 20.333,3 -20.172,4 423,4 584,3 19.257,6 -20.493,9 704,8 -531,5
2000 33.494,7 -38.488,5 243,1 -4.750,6 31.502,5 -38.121,3 462,5 -6.156,2
2001 65.919,6 -56.009,1 -2.955,1 6.955,4 61.346,5 -53.848,2 -2.635,7 4.862,7
2002 88.380,6 -82.652,0 -3.730,1 1.998,6 82.397,4 -81.383,0 -3.174,6 -2.160,3
2003 104.575,1 -109.320,6 -6.730,4 -11.475,9 102.366,0 -108.444,0 -6.867,6 -12.945,6
2004 131.661,0 -146.386,3 -6.449,7 -21.175,0 129.132,2 -144.783,5 -6.440,7 -22.092,0
2005 141.826,5 -164.513,9 -5.968,7 -28.656,1 141.720,2 -165.510,8 -5.958,7 -29.749,2
2006 171.926,5 -209.172,1 -6.955,3 -44.201,0 172.258,2 -210.886,6 -6.852,0 -45.480,4
2007 188.224,8 -231.738,1 -6.359,8 -49.873,1 187.489,4 -231.159,9 -6.427,6 -50.098,1
2008 227.252,9 -269.387,8 -8.195,7 -50.330,6 227.345,0 -271.417,9 -8.040,0 -52.113,0
2009 222.102,6 -232.632,1 -9.084,4 -19.613,8 222.463,3 -233.709,3 -9.136,3 -20.382,4
2010 233.045,9 -294.036,3 -8.530,9 -69.521,3 233.548,1 -295.672,4 -8.543,7 -69.668,0
2011 308.170,8 -423.616,2 -10.089,5 -125.534,8 308.149,6 -425.332,0 -9.932,1 -127.114,5
Kaynak: TCMB, Kalkınma Bakanlığı ve TÜİK.
Recommended
