Artikel 159 Grondwet

Dirk Van Heuven

06/03/17 – Conferentie Jonge Balie Kortrijk

Artikel 159 Grondwet. Weg ermee!

0. Wat bespreken we vanavond?

6/3/17 Dirk Van Heuven / Artikel 159 GW. Weg ermee! 2

∎Verhouding overheid/burger/rechter

∎Wat ‘zegt’ artikel 159 GW?

∎Wat was de bedoeling van de grondwetgever?

∎Wie kan artikel 159 GW inroepen?

∎Wie kan artikel 159 GW toepassen?

∎Hoe kan artikel 159 GW aangewend worden?

∎Tegen welke overheidsbeslissingen kan artikel 159 GW ingeroepen worden?

∎Aan wat kan artikel 159 GW getoetst worden?

∎Hoe lang kan artikel 159 GW ingeroepen worden?

∎Gevolgen van artikel 159 GW

∎Kritiek op artikel 159 GW

∎Proeve van oplossing


1. Verhouding overheid/burger/rechter

∎Democratie

∎Rechtsstaat

∎Burgerrechten

∎Scheiding der machten

∎Wetgevende/uitvoerende macht

∎Rechterlijke controle (wettigheidscontrole)

∎Gewone rechters

∎Bestuursrechters: RvS, Vlaamse Bestuursrechtscolleges

∎Privilège du préalable

2. Wat ‘zegt’ artikel 159 GW?

‘De hoven en rechtbanken passen de algemene, provinciale en plaatselijke besluiten en verordeningen alleen toe in zoverre zij met de wetten overeenstemmen’

Voorheen artikel 107 GWOnveranderd sedert 7/2/1831



3. Wat was de bedoeling van de grondwetgever?

∎Andere wereld…

∎Almacht van de Koning

∎Franse revolutie

∎Napoleon

∎Willem I

∎Belgische revolutie

∎Artikel 144 & 145 GW maken de gewone rechters bevoegd voor alle geschillen met de overheid, tenzij de wet anders bepaalt

∎Artikel 159 GW als wettigheidscontrole



∎Sindsdien een enorme evolutie in de rechtsbescherming én in draagwijdte van artikel 159 GW

∎Raad van State (1946) en thans ook Vlaams Bestuursrechtscolleges (2009)

∎Arrest Le Ski (Cass. 27/5/1971) = rechtstreekse toetsing aan internationale normen

∎Arbitragehof (1980), thans Grondwettelijk Hof (2007)

∎Milieustakingswet (1993)

∎Cass. 8/3/2003 = artikel 159 GW is vertaling van algemeen rechtsbeginsel

∎GwH 26/4/2007 = overheid kan de onwettigheid van de eigen beslissing inroepen

∎Vergunningsprocedures met inspraak & bestuurlijke beroepsmogelijkheden

∎…

Van almachtige naar onmachtige overheid….



∎Hits ‘artikel 159 Grondwet’ - Jura (1/1/2010 – 31/12/2016)

∎Rechtsleer: 1775 hits

∎Rechtspraak: 1871 hits

∎Vgl. Hits ‘artikel 1382 Burgerlijk Wetboek’ - Jura (1/1/2010 – 31/12/2016)

∎Rechtsleer: 2451 hits

∎Rechtspraak: 3859 hits

Was dit de bedoeling van de grondwetgever?

4. Wie kan artikel 159 GW inroepen?


∎De burger tegen de overheid

∎De burger tegen de burger

∎De overheid tegen de overheid

∎De overheid tegen de burger

∎De als overheid vermomde burger

∎De rechter (ambtshalve)


4.1. De burger tegen de overheid

∎Bedoeling van de grondwetgever∎De exceptie van onwettigheid∎Voorbeeld 01: Rb. Brussel 4/11/2009 (fiscaliteit)In casu is de essentiële en enige doelstelling van het ingevoerde belastingreglement – zoals deze blijkt uit de stukken waarvan de rechtbank kennis heeft – het verwerven van bijkomende algemene inkomsten. In het licht van deze doelstelling is het gehanteerde onderscheid tussen eigenaars van een kantoorruimten van meer dan 200 m² en alle andere burgers/rechtspersonen niet pertinent en redelijk te verantwoorden. Het feit van eigenaar te zijn van een kantoorruimte staat immers niet in rechtstreeks en relevante verhouding met de doelstelling van de heffing, het spijzen van de algemene begroting. (…) Bovendien zijn er nog tal van andere gebouwen dewelke niet voor bewoning dienen en niet vallen onder artikel 1 van het reglement. Ook dit onderscheid wordt op geen enkele wijze verantwoord in het licht van de aangehaalde doelstelling van het reglement. Zelfs indien zou aangenomen worden dat met het gewraakte besluit de nadelige invloed op de woonfunctie van kantoorgebouwen zou geviseerd worden, dan nog is het gehanteerde onderscheid dus niet pertinent. Ook andere gebouwen, zonder woon- of kantoorfunctie, hebben een negatieve invloed op de woonfunctie. Het toegepaste belastingreglement is dan ook strijdig met de artikelen 10, 11 en 172 gec.G.W. en dient buiten toepassing gelaten te worden (art. 159 gec.G.W.). De ingekohierde heffing ontbeert dan ook een reglementaire basis en dient vernietigd te worden’.


4.2. De burger tegen de burger

∎Typevoorbeeld: wettigheidsexceptie tegen een vergunning

(maar ‘officiële tegenpartij = overheid voor RvS of RvVb)

∎Voorbeeld 02. Corr. Kortrijk 16/3/2016 (private herstelvordering)

Op vraag van gebuur wordt de regularisatievergunning voor zwembad en poolhouse strijdig bevonden met BPA. Gevolg: strafrechtelijke veroordeling, herstelveroordeling + dwangsom, schadevergoeding


4.3. De overheid tegen de overheid

∎Voorbeeld 03: Gent 31/7/17 (subsidies)

Onwettige weigering van variabele subsidies voor culturele centra, na vernietigingsarrest RvS. In subsidiereglementering stond fatale termijn, maar subsidieregelingregeling werd opgeheven lopende vernietigingsprocedure bij Raad van State:

‘Door de vernietiging ab initio wordt het bestuur terug in de positie gebracht van het ogenblik na indiening van de aanvraag en voor de beoordeling ervan. Dit is uiteraard een fictie, die als zodanig consequent moet toegepast worden. Het kan niet aangenomen worden dat het bestuur bij zijn herbeslissing verplicht is de materiële regels toe te passen die golden op het ogenblik dat hetzij een beslissing had moeten nemen en die bij de herbeslissing niet meer bestaan, maar niet de procedurele regels die toen evenzeer golden en bij de herbeslissing niet meer bestaan en ook niet vervangen zijn. Het kan niet aangenomen worden dat de Vlaamse Gemeenschap kon verkiezen een deel van de afgeschafte regels toe te passen en een ander deel niet’.


4.4. De overheid tegen de burger

∎Klassieke leer: onmogelijk

RvS 22 april 1997, nr. 65.974 (straffe taal!)

‘Overwegende dat artikel 159 GW is uitgedacht als een bescherming van de burger tegen de administratieve overheid; dat artikel 159 de burger in staat stelt om tegen de administratieve overheid de onwettigheid van haar beslissing te doen gelden; dat dit ons rechtstelsel tot een rechtstaat maakt; dat met de stelling die de verwerende partij voorstelt, artikel 159 de administratieve overheid in staat stelt om de onwettigheid van haar beslissing tegen de burger te doen gelden; dat dit helemaal niet eigen is aan de door artikel 159 beschermde rechtsstaat; dat de handhaving van de wet – of wat er voor moet doorgaan – tegen de burger in tegendeel in een absolute staat maar al te goed verzekerd wordt’.

∎Uitzondering: onbestaande rechtshandeling


4.4. De overheid tegen de burger

∎GwH 26 april 2007, nr. 70/2007 (milieustakingsvordering)

‘Artikel 159 GW belet een administratieve overheid niet de onwettigheid aan te voeren van een besluit dat zij zelf heeft genomen’.

4.5. De als overheid vermomde burger

Voorbeeld 04: crematorium Kortrijk

‘Dit alles zou dan in casu moeten resulteren in een explosieve, maar perverse cocktail, namelijk een waarbij appellanten (a) namens de stad Kortrijk de onwettigheid van een BPA inroepen dat afkomstig is van de stad Kortrijk, (b) vragen om stedenbouwkundige - en milieuvergunningen buiten zake te stellen die door de stad Kortrijk gunstig zijn geadviseerd, (c) dit alles om een crematorium te verijdelen van een intergemeentelijk samenwerkingsverband Psilon, waarin de stad Kortrijk de grootste aandeelhouder is en (d) dat gesitueerd is op gronden die eigendom zijn van de stad Kortrijk en door de stad Kortrijk vererfpacht worden aan Psilon, (e) waarvan de inwilliging de stad Kortrijk opscheept met een schadeclaim van 17,5 miljoen euro en (f) en waarbij concluante niet zou kunnen genieten van de normale rechtsbescherming die haar zou worden geboden door de Vlaamse stedenbouw- en milieuhandhaving’.



4.5. De als overheid vermomde burger

∎Milieustakingswet + artikel 194, lid 1 Gemeentedecreet (substitutie) + artikel 159 GW

∎GwH 23/1/2014 vernietigt beperking van substitutierecht (artikel 194, lid 1 Gem.D.)

∎Maar verplichting tot borgstelling

∎Maar mogelijkheid tot schadevergoeding tergend & roekeloos geding

∎GwH 28/4/2016: gemeenten kunnen nu tussenkomen in procedure om ‘eigen’ milieustakingsvordering te betwisten

∎Cass. 7/12/2012: gemeente blijft niet in gebreke door te wachten op uitspraak RvS

∎Vz. Antwerpen 7/5/2012: Buurtbewoners van Sinksenfoor kunnen niet namens stad Antwerpen milieustakingsvordering instellen tegen … de stad Antwerpen


4.6. De rechter (ambtshalve)

Gent 18/9/2005 (herstelvordering)‘De rechter dient een wettigheidstoezicht uit te oefenen over de door de herstelvorderende overheid opgestelde herstelvordering. De rechter heeft geen opportuniteitsoordeel. De rechter moet krachtens het beginsel van de scheiding der machten, zoals vervat in de artikelen 36, 37 en 40 van de Grondwet, de appreciatie- en beleidsbevoegdheid van het bestuur respecteren. Hij kan zelf geen niet-gevorderde herstelmaatregel opleggen. Het wettigheidstoezicht waartoe de rechter op basis van artikel 159 van de Grondwet ambtshalve kan overgaan, houdt in dat de rechter nagaat of een herstelvordering uitsluitend met het oog op de goede ruimtelijke ordening is genomen. Vorderingen die gebaseerd zijn op motieven die vreemd zijn aan de ruimtelijke ordening of op een opvatting van een goede ruimtelijke ordening die kennelijk onredelijk is, dient de rechter zonder gevolg te laten. Wanneer daarenboven door de overtreder de wettigheid van de verordening tot herstel van de plaats in oorspronkelijke toestand wordt aangevochten, dient de rechter bovendien na te gaan of deze vordering niet kennelijk onredelijk is. Hij kan niet zelf de redelijke herstelmaatregel bepalen, maar enkel oordelen of het bestuur in redelijkheid is kunnen komen tot de beslissing om een bepaalde wijze van herstel te vorderen. De rechter dient af te wegen of geen andere herstelmaatregel noodzakelijk is, dit onder meer op grond van de aard van de overtreding, de omvang en aantasting van de goede ruimtelijke ordening en het voordeel dat voor de ruimtelijke ordening ontstaat door het herstel van de plaats in oorspronkelijke toestand tegenover de last die daaruit voor de overtreder voortvloeit’

5. Wie kan artikel 159 GW toepassen?


∎NIET

∎Actief bestuur (niet met rechtspraak belaste organen)

∎Regering, deputatie, college, enz.

∎Ook niet in administratief beroep (bv. deputatie in stedenbouwzaken)

∎Tenzij bij onbestaande overheidshandeling

∎Tenzij voor een rechter

∎WEL

∎Bestuursrechter

∎Gewone rechter

Cass. 1/3/2000 (beslagzaak):

Bij het onderzoek naar de actualiteit van de titel waarop het bestuur steunt om een veroordeling uit te voeren, kan de beslagrechter op grond van de rechtszekerheid een later tussengekomen regularisatiebesluit dat nog niet vernietigd is, in zijn beoordeling betrekken. Dit laat hem evenwel niet toe om zonder meer de door het bestuur opgeworpen exceptie van onwettigheid van het regularisatiebesluit te verwerpen. De vraag naar de wettigheid van een regularisatiebesluit kan determinerend zijn voor de rechtszekerheid en voor de redelijke verwachtingen van de rechtszoekende. ∎Het doet er niet toe of de eiser in artikel 159 GW de overheidsbeslissing heeft aangevochten

∎Gewone rechter is niet gebonden door uitspraak van bestuursrechter

6. Hoe kan artikel 159 GW aangewend worden?


∎Defensief (wettigheidsexceptie)

Voorbeeld 05: Cass. 13/12/16

∎Offensief

Voorbeeld 06: (eenzijdig verzoekschrift)

Voorbeeld 07: RvS 23/6/2011, nr. 214.100(vernietiging)

APA Roeselare = onwettig

Voorbeeld 08: Rb. Dendermonde 27/6/13 (schadevergoeding)


Voorbeeld 09: loods in Gentse (herstelvordering)

Stedenbouwkundige vergunning 1990, herstelvordering 1998, regularisatie 2014. Besluiten GSI 2016:

‘Vooreerst is de vergunning een vraag naar regularisatie van wat er reeds stond. Evenwel is komen vast te staan dat de vergunning nooit een landbouwloods was, nooit is uitgevoerd en conform de eerder vermelde rechtspraak nooit mag worden geacht bestaan te hebben.

Het ‘omvormen’ van iets wat geacht wordt, niet te zijn (finaal duidelijk sedert cassatie 1 februari 2016) kan dus onmogelijk worden vergund. Er is immers geen ‘bestaand gebouw’ dat kan omgevormd worden.’



St.Vl.Parl. Vraag om uitleg 772 (2015-2016)

Wanneer de leidend ambtenaar heeft beslist geen beroep in te stellen [bij de Raad voor Vergunningsbetwistingen], acht ik het niet wenselijk dat de regularisatievergunning door een individuele gewestelijk stedenbouwkundig inspecteur nog wordt betwist, niet alleen in lopende gedingen, maar evengoed met het oog op het verkrijgen van een positief advies van de Hoge Raad. (…). Het principe is dat wanneer de leidend ambtenaar geen beroep heeft ingesteld in dossiers met een hersteltraject, het door de gewestelijk stedenbouwkundig inspecteur ingestelde hersteltraject stopt en een gewestelijk stedenbouwkundig inspecteur dus geen wettigheidsexceptie overeenkomstig artikel 159 GW tegenover een regulariserende vergunning kan opwerpen’.




∎Gewone rechters

∎Op eenzijdig verzoekschrift

∎In kortgeding

∎Zoals in kortgeding (bv. milieustaking)

Voorbeeld 10: Maar Kh. Kortrijk in Castoramadossier: te controversiële omweg voor een marktpraktijkenvordering

∎Ten gronde

∎Verweer

∎Herstel in natura

∎Herstel bij equivalent

∎In elke staat van het geding

∎Ook voor het eerst in cassatie

∎Bestuursrechters

∎Uiterst dringende noodzakelijkheid

∎Gewone schorsing

∎Vernietiging

∎Cassatie (RvS)

7. Tegen welke overheidsbeslissingen kan artikel 159 GW ingeroepen worden?


∎WEL

∎Reglementaire overheidsbeslissingen (reglementen)

∎Individuele overheidsbeslissingen (akten)

∎Ook intrekkingsbeslissingen

∎Ook stilzwijgende beslissingen

∎NIET

∎Internationale normen met directe werking

∎Wetten = Grondwettelijk Hof

∎Besluitwetten = Grondwettelijk hof

∎Beslissingen van gerechtelijke overheden

∎Arresten & vonnissen

∎Cass. 24/3/2010: vordering procureur

∎Niet voor vernietiging vatbare overheidshandelingen

8. Aan wat kan artikel 159 GW getoetst worden?


∎WEL

∎Internationale normen

∎Grondwet

∎Wetten, decreten & ordonnanties

∎Reglementaire besluiten (KB, BVR, enz.)

∎Algemene rechtsbeginselen

∎NIET

∎Individuele overheidsbeslissingen = schending i.p.v. onwettigheid

∎Niet voor vernietiging vatbare overheidshandelingen (bv. niet-reglementaire omzendbrieven)

∎Opportuniteit

9. Hoe lang kan artikel 159 GW ingeroepen worden?


∎Rechtspraak gewone rechters

∎Reglementaire overheidsbeslissingen: eeuwig

∎Individuele overheidsbeslissingen: eeuwig

∎Rechtspraak bestuursrechters

∎Reglementaire overheidsbeslissingen: eeuwig

∎Individuele overheidsbeslissingen: gedurende vernietigingstermijn + gedurende vernietigingsprocedure


10. Gevolgen van artikel 159 GW

∎Het overheidsbesluit wordt buiten toepassing gelaten…

Cass. 29 juni 1999

‘Het niet bindend verklaren van een overheidsbeslissing, met toepassing van artikel 159 GW brengt slechts mee dat zij voor de betrokkenen rechten noch verplichtingen oplevert, zonder het bestaan zelf van de verplichting aan te tasten’

∎… maar niet vernietigd (Cass. 16 april 1849)

∎ Geen heropening van de vernietigingstermijnen (zoals na prejudicieel arrest GwH)



∎Wat bij herbeslissing na een eerdere onwettigverklaring en daarop gesteund vernietigingsarrest?

RvS 14/11/1985, nr. 25.858 = carroussel

De overheid dient het door haar genomen overheidsbesluit, na vaststelling van de onwettigheid, onverwijld herzien en in overeenstemming te brengen met de wet.

RvVb 9/6/2015, nr. A/2015/0344 (bevestigd door RvS 8/3/2016, nr. 234.061)

‘De verwerende partij die, na de vernietiging, over dezelfde stedenbouwkundige aanvraag opnieuw diende te oordelen, is echter geen “derde” en diende dus wel rekening te houden met de in het vernietigingsarrest opgenomen vernietigingsmotief. Alhoewel het BPA zelf niet vernietigd werd, staat met betrekking tot deze aanvraag – waarvan de feitelijke aanvraaggegevens niet gewijzigd werden –vast dat dit vernietigingsmotief inter partes doorwerkt in dezelfde vergunningsaanvraag. Tussen dezelfde partijen geldt dit vernietigingsmotief immers als „rechterlijke waarheid‟ en zij moeten er rekening mee houden. De verwerende partij heeft dan ook terecht het BPA niet toegepast, gelet op de vastgestelde onwettigheid van het BPA jegens de aanvraag van de tussenkomende partij’.



∎Kan een partiële onwettigverklaring (bv. van een RUP)?

Voorbeeld 10: RvVb 29/11/2016

‘Los van de vraag naar de mogelijkheid om enkel bepaalde onderdelen van een BPA buiten toepassing te laten, is het in dit geval onmogelijk om een dergelijk onderscheid te maken’

∎Gebruikt als hoofdverweer, niet als ondergeschikt verweer = niet vanzelfsprekend

∎Doet af van belang van wettigheidsexceptie in hoofde van verzoekende partij

∎Is juridische en feitelijke afsplitsing mogelijk?

11. Kritiek op artikel 159 Grondwet (Theunis)


∎Artikel 159 GW is de ‘erfzonde van de (ongelimiteerde) rechtsbescherming’

∎In tijd onbeperkt wettigheidstoezicht is ‘anomalie’ in rechtsbescherming’

∎Een nieuw evenwicht moet gezocht worden tussen wettigheids- en rechtszekerheidsbeginsel

∎Artikel 159 GW mag enkel exceptie zijn, geen aanvalswapen

∎Wettigheidstoezicht mag niet uitmonden in een opportuniteitstoezicht

∎Gewone rechter moet gebonden zijn door uitspraak van bestuurlijke rechter

11. Kritiek op artikel 159 Grondwet (Van Heuven)


∎Rechtsonzekerheid

∎Eeuwige onzekerheid

∎Woon maar eens in Roeselare…

∎Artikel 159 GW beoogt de burger te beschermen, niet te beschadigen

∎Le Gouvernement des Juges

∎Supreme Court beslist over abortus, homohuwelijk & migratie

∎Stel eens een omgekeerde uitspraak voor…

∎Gebrekkige rechtsbescherming na onwettigverklaring

∎Geen bestuurlijk beroep

∎Soms geen jurisdictioneel beroep

∎Soms geen verweer (=ambtshalve)

∎Onmachtige overheid

∎Hebben de burgers te veel rechten?

∎De Vlaamse Ziekte

∎Kan De E17 anno 2017 nog gebouwd worden?

12. Proeve van oplossing


∎Schaf artikel 159 GW af…

Er is genoeg rechtsbescherming

∎Stel artikel 159 GW in herziening

∎Beperk de wettigheidsexceptie tot reglementaire beslissingen∎Beperk de toepassing van artikel 159 in tijd voor zowel reglementaire als individuele beslissingen∎ Beperk artikel 159 GW tot een verweermiddel (exceptie)∎Laat geen wettigheidsexceptie toe voor diegenen die de overheidsbeslissing niet bestreden hebben, al konden ze het∎Heropen de vernietigingstermijn erga omnes na een wettigheidsexceptie tegen een reglementaire handeling∎Heropen de beslissingstermijn na een wettigheidsexceptie tegen een individuele beslissing∎Enkel de leidend ambtenaar kan beslissen tot een wettigheidsexceptie tegen een omgevingsvergunning

[email protected]

www.publius.be

06/03/17 – Conferentie Jonge Balie Kortrijk

Vragen?

Law

Artikel 159 Grondwet