Cinema silente en PortugalCinema mudo en Portugal

A primeira proxección cinematográfica en Portugal tivo lugar en o 18 de xuño de 1896 no Real Colyseu, que estivo aberto na Rúa da Palma entre 1887 e 1925.

“Todos  aqueles  personagens  que  num pequeno  quadro  se  movem  aos  nossos olhos,  têm  vida,  têm  alma;  aqueles movimentos  são  perfeitos,  aquela  vista da  Ponte  Nova  de  Paris  é  de  um  efeito surpreendente,  e  aquelas  danças guerreiras,  aqueles  bailes  parisienses, aquele baile egipcio, aqueles serralheiros forjando na oficina,  tudo aquilo  tem  tal carácter  de  verdade  e  de  vida,  que  o público  que  quase  enchía  ontem  a  sala, surpreendido  e  encantado,  e  num recolhimento  silencioso  enquanto  à  sua vista  desfilavam  aqueles  interessantes quadros,  rompeu  en  bravos  e  palmas, aclamando  com  todo  o  entusiasmo  Mr. Rousby,  que  tão  superiormente  exibe  a maravilhosa invenção de Edison.”

Correio da Manhã, 19 de xuño de 1896

Os iniciosOs  primeiros  “motivos  portugueses” do cinema datan dese mesmo 1896. Henry Short, por encargo de Robert William  Paul,  filmou  o  10  de setembro  Uma  corrida  de  toiros  na Praça do Campo Pequeno (estreada o 9 de decembro) e tres días despois A boca  de  inferno  em  Cascais,  que  se presentou  antes,  o  29  de  setembro de 1896 no Real Colyseu de Lisboa. Esas  serían,  pois,  as  primeiras imaxes  filmadas  en  Portugal  que foron  vistas  no  país  das  que  hai proba confirmada.

Aurélio da Paz dos Reis (1862­1931), do Porto, era un próspero negociante no campo da horticultura e floricultura  con  ampla  actividade  social,  cultural  e política (chegou a ser vereador e presidente substituto da  Câmara  Municipal).  Era  un    republicano convencido ­participou na revolta do 31 de xaneiro de  1899  contra  a  monarquía­  e  colaborou  con moitas entidades de beneficencia. 

Tamén  era  alguén  apaixonado  pola  fotografía,  así que non era de estrañar que se interesase polo novo invento  do  “animatógrafo”.  Logo  de  descubrir  as imaxes animadas nas primeiras sesións do Porto, en xullo de 1896, trasladouse a París para facerse ­non sen dificultade­ cun aparello. 

A  primeira  sesión  pública  do  “Kinetographo portuguez” de Aurélio da Paz dos Reis celebrouse o 12  de  novembro  de  1896  no  Teatro  Príncipe  Real. Foron  exhibidos  “12  grandiosos  quadros  sendo  7 portugueses  e  5  estrangeiros”  entre  o  segundo  e  o terceiro acto da zarzuela As campanadas.

Aquela  sesión  fundacional  do  cinema  portugués presentou  Jogo  de  Pau,  Saída  do  pessoal  da  Fábrica Confiança,  Chegada  de  um  comboio  americano  a Cadouços, O Zé Pereira das romarias do Minho, Feira de S. Bento, A Rua de Ouro (Lisboa) e Marinha. Os filmes foron  feitos  polo  propio  Aurélio  e  o  seu  cuñado Francisco Fernandes Magalhães Bastos Júnior.

O  éxito  da  experiencia  animounos  a  ir  ao  Brasil  para exhibir unha colección de filmes. A primeira sesión foi o 15 de xaneiro de 1897 mais os resultados non foron os  esperados:  tiveron  diversos  problemas  técnicos  e, ademais,  o  cinema  xa  chegara  ao  Brasil  medio  ano antes, en xullo de 1896, co cal o espectador non estaba sorprendido  pola  novidade.  O  tour  brasileiro  foi  un revés  financeiro  e  iso  alentou  a  rápida  perda  de interese de Aurélio polo cinema.

Dos 22 filmes portugueses de que constaba o catálogo Paz  dos  Reis,  só  4  se  conservan.  Ao  parecer,  deixaba que os fillos xogasen a recortar as fitas fílmicas, non así os  negativos  fotográficos  (o  seu  espólio  fotográfico consérvase moi ben).

Pouco  a  pouco  van  aparecendo  máis nomes  pioneiros  na  exhibición  e creación  de  imaxes  cinematográficas como Manuel Maria da Costa Veiga, Júlio  Martins  Costa  ­fundador  en 1904  do  Salão  Ideal  de  Lisboa,  o primeiro  específico  para  proxeccións de  cinema,  espazo  hoxe  recuperado polo Cinema Ideal, xunto ao Largo do Camões­  ou  João  Freire  Correia  e Lino  Ferreira,  realizadores  d'O  rapto de uma actriz, considerada a primeira ficción portuguesa (non se conserva). Freire  Correia,  asociado  con  Manuel Cardoso  Pereira,  fundou  a  compañía Portugália Film e con ela produciu Os crimes de Diogo Alves (1911), dirixido por  João  Tavares.  As  proxeccións eran  “faladas”  ao  vivo  por  actores situados detrás do ecrã.

O filme trata das atroces andanzas do  home  do  título,  galego  nacido en  1810  en  Santa  Xertrude  de Samos.  Foi  mandado  polos  seus pais  moi  novo  a  Lisboa  para traballar.  Dos  26  anos  en  adiante cometeu  infinidade  de  asasinatos ­ás veces  coa  complicidade e/ou a instigación  da  súa  compañeira Gertrudes  Maria  "a  Parreirinha"­, antes de ser detido e condenado á forca  (foi  executado  o  19  de febreiro de 1841). 

Os  científicos  da  Escola  Médico­Cirúrgica conservaron a súa cabeza en  formol  coa  intención  de investigar a causa da súa maldade, nunha  altura  en  que  a  frenoloxía aínda era tomada en serio. 

Portugal, anos 10O cinema portugués durante varios anos “resumir­se­ia  a  actualidades  políticas  e desportivas,  sobre  exercícios  militares, romarias  e  festas  religiosas  e  fait­divers de natureza histórico­cultural” (Maria do Carmo Piçarra en Cinema portugués, um guia essencial). A excepción vén dada por algúns  primeiros  exemplos  de  comedia co  personaxe  “Cardo”,  un  imitador  de Charlot.

A  aposta  pola  ficción  renace  a  final  da década no Porto coa  Invicta Film baixo o  lema  “Romance  Português  –  Filme Português – Cenas Portuguesas – Artistas Portugueses”. Xorden títulos como A rosa do  adro  (Georges  Pallu,  1918),  O comissário de polícia, O mais forte...

Portugal, anos 20“A história do cinema mudo em Portugal ficou marcada por  constantes  apelos  à  produção  de  filmes especificamente portugueses” (Tiago Baptista en Cinema portugués,  um  guia  essencial).  Valórase  a  presenza  da paisaxe,  monumentos,  costumes  e  tradicións  do  país veciño, así  como os argumentos  tirados das novelas do XIX e o protagonismo de actores procedentes do teatro. Paradoxalmente,  moitos  deses  filmes  tipicamente portugueses  foron  feitos  por  cineastas  estranxeiros:  os franceses  Georges  Pallu  (Amor  de  perdição,  1921;  O primo  Basílio,  1923),  Maurice  Mariaud  (Os  faroleiros, 1923; As pupilas do Senhor Reitor, 1923; O fado, 1924) e Roger Lion (Os olhos da alma, 1923) e o italiano Rino Lupo (Mulheres da Beira, 1923; Os Lobos, 1923; Fátima Milagrosa, 1928).

Figura  curiosa  é  a  do  reporteiro  sensacionalista Reinaldo  Ferreira,  coñecido  polo  alcume  Repórter  X, que levou ao cinema o seu relato folletinesco O Táxi nº 9297 e logo probou sorte coa farsa bufa en Rita ou Rito?

José Leitão de BarrosN: 22 de outubro de 1896, Lisboa (Portugal)M: 29 de xuño de 1967, Lisboa (Portugal)

Os seus primeiros filmes datan de 1918, mais despois de case dez anos de silencio “renace” coma cineasta ao final  dos  20  achegando  un  dos  fitos  maiores  do cinema  silente  portugués,  Maria  do  Mar.  É  autor  do primeiro  filme  sonoro  do  país,  A  Severa  (1931)  e  de “superproducións”  históricas  como  Inês  de  Castro (1944) e Camões (1946).

Mal de Espanha (1918)

O Homem dos Olhos Tortos (1918) (inacabado)

Malmequer (1918)

Sidónio Pais ­ Proclamação do Presidente da República (1918)

Nazaré, Praia de Pescadores (1929)

Lisboa, crónica anedótica (1930)

Maria do Mar (1930)

Manoel de OliveiraN: 12 de decembro de 1908, Porto (Portugal)M: 2 de abril de 2015, Porto (Portugal)

Naceu  no  seo  dunha  familia  da  alta burguesía do Porto. Estudou na súa cidade natal  e  logo  no  colexio  dos  xesuítas  da Guarda, en Galicia. Interesouse dende novo polo  cinema  e  baixo  o  impacto  de  Berlin, sinfonía  dunha  gran  cidade  de  Walter Ruttman,  filma  Douro,  faina  fluvial  en 1931. 

En  1933  actúa  como  galán  na  comedia  A canção  de  Lisboa.  Dirixe  algunhas  curtas documentais  mais  non  será  até  1942  que consegue  facer  unha  longa  de  ficción, Aniki­Bobó. 

A súa carreira avanza entre longos silencios durante  décadas.  O  80%  das  súas  longas fíxoas con máis de 75 anos. Permaneceu en activo até a súa morte, aos 106 anos.

Jorge Brum do CantoN: 10 de febreiro de 1910, Lisboa (Portugal)M: 7 de febreiro de 1994, Lisboa (Portugal)

Tiña  17  anos  cando  empezou  a exercer  a  crítica  cinematográfica  no xornal  O  Século;  antes  xa  aparecer como actor nun filme de Rino Lupo, O desconhecido (1925).

Baixo  a  influencia  das  vangardas francesas dirixe  en 1930  A dança dos paroxismos,  que  dedica  a  Marcel L'Herbier.  Fixo  algúns  documentais para  logo  asentarse  no  cinema  de ficción  popular  con  filmes  como  A canção  da  Terra  (1938),  João  Ratão (1940) ou Chaimite (1952).

Para saber máis...

CINEMA  PORTUGUÈS:  UM  GUIA ESSENCIAL

Paulo  Cunha,  Michelle  Salles (coordinadores). 

SESI­SP Editora

Dispoñíbel  para  préstamo  na biblioteca do Fórum Metropolitano.