1

ÌÖßËËÈÔ Âß ÎÍÓÍ ßÑßÐËßÐÈ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Ùàðóí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô 1956-úû èëäÿ Àíêàðàäààíàäàí îëóá. Îðòà ìÿêòÿáè Àíêàðàäà îõóéóá. Ñîíðà Èñòàíáóëäà ÌåìàðÑèíàí Óíèâåðñèòåòèíèí ýþçÿë ñÿíÿòëÿð ôàêöëòÿñèíäÿ âÿ ÈñòàíáóëÓíèâåðñèòåòèíèí ôÿëñÿôÿ áþëöìöíäÿ òÿhñèë àëûá. 80-úè èëëÿðäÿí áó ýöíÿãÿäÿð èìàíè, åëìè âÿ ñèéàñè ìþâçóëàðäà õåéëè ÿñÿð éàçûá. Áóíóíëà éàíàøûìöÿëëèôèí òÿêàìöë÷öëÿðèí (äàðâèíèñòëÿðèí) ñàõòàêàðëûüûíû, îíëàðûíèääèàëàðûíûí hå÷ áèð åëìè hÿãèãÿòÿ ÿñàñëàíìàäûüûíû ýþñòÿðÿí, hàáåëÿäàðâèíèçìèí ãàíëû èäåîëîýèéàëàðëà øöáhÿëè ÿëàãÿëÿðèíè öçÿ ÷ûõàðàí áèð ÷îõìöhöì ÿñÿðëÿðè âàð.

Ìöÿëëèôèí áó èìçàñû èíêàð÷û äöøöíúÿéÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàí èêèïåéüÿìáÿðèí õàòèðÿñèíÿ hþðìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã ñå÷èëèá: îíëàðû éàä åòìÿêìÿãñÿäèëÿ Ùàðóí âÿ Éÿhéà àäëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá. Ðÿñóëóëëàhûíìþhöðöíöí ìöÿëëèô òÿðÿôèíäÿí êèòàáëàðûí öç ãàáûüûíà âóðóëìàñûíûíñèìâîëèê ìÿíàñû èñÿ îíëàðûí è÷èíäÿêèëÿðëÿ áàüëûäûð. Áó ìþhöð Ãóðàíè-Êÿðèìèí Àëëàhûí ñîíóíúó Êèòàáû âÿ ñîíóíúó ñþçö, Ïåéüÿìáÿðèìèçèí èñÿïåéüÿìáÿðëÿðèí ñîíóíúóñó îëìàñûíûí ðÿìçèäèð. Ìöÿëëèô áöòöí éàçûëàðûíäàÃóðàíû âÿ Ðÿñóëóëëàhûí ñöííÿñèíè ðÿháÿð òóòóð. Áóíóíëà äà èíêàð÷ûäöøöíúÿ ñèñòåìëÿðèíèí áöòöí ÿñàñ èääèàëàðûíû áèð-áèð ïó÷à ÷ûõàðìàüû âÿäèíÿ ãàðøû éþíÿëÿí åòèðàçëàðû òàìàìèëÿ ñóñäóðàúàã ñîíóíúó ñþçöñþéëÿìÿéè hÿäÿô ñå÷èð. ×îõ áþéöê hèêìÿò âÿ êàìàë ñàhèáè îëàíÐÿñóëóëëàhûí ìþhöðö áó ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿê íèééÿòèíÿ áèð äóà êèìèèñòèôàäÿ åäèëèá.

Ìöÿëëèôèí ÿñÿðëÿðèíäÿêè ÿñàñ ìÿãñÿä Ãóðàíû áöòöí äöíéàäà òÿáëèüåòìÿê, áóíóíëà èíñàíëàðû Àëëàhûí âàðëûüû, áèðëèéè âÿ àõèðÿò êèìè ÿñàñ èìàíìÿñÿëÿëÿðè áàðÿäÿ äÿðèíäÿí äöøöíìÿéÿ ñþâã åòìÿê, èíêàð÷û ñèñòåìëÿðèí÷öðöê ÿñàñëàðûíû âÿ áàòèë òÿòáèãàòëàðûíû hÿð êÿñÿ ýþñòÿðìÿêäèð.

Ùàðóí Éÿhéàíûí ÿñÿðëÿðè Ùèíäèñòàíäàí ÀÁØ-à, Áþéöê ÁðèòàíèéàäàíÈíäîíåçèéàéà, Ïîëøàäàí Áîñíèéà-Ùåðñîãîâèíàéà, Èñïàíèéàäàí Áðàçèëèéàéà,Ìàëàéçèéàäàí Èòàëèéàéà, Ôðàíñàäàí Áîëãàðûñòàíà âÿ ÌÄÁ þëêÿëÿðèíÿ ãÿäÿðäöíéàíûí ÿêñÿð þëêÿëÿðèíäÿ ìàðàãëà ãàðøûëàíûð âÿ áèðíÿôÿñÿ îõóíóð.Èíýèëèñ, ôðàíñûç, àëìàí, èòàëéàí, èñïàí, ïîðòóãàë, óðäó, ÿðÿá, àëáàí, ðóñ,áîøíàê, óéüóð, Èíäîíåçèéà, ìàëàé, áåíãàë, áîëãàð, éàïîí, ×èí, Àçÿðáàéúàíêèìè äèëëÿðÿ òÿðúöìÿ åäèëÿí áó ÿñÿðëÿð ýåíèø îõóúó êöòëÿñè òÿðÿôèíäÿíìàðàãëà èçëÿíèð.

Äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ áþéöê ðåçîíàíñ äîüóðàí áó äèããÿòÿëàéèãÿñÿðëÿð èíñàíëàðûí ÷îõóíóí èìàí ýÿòèðìÿñèíÿ, ÿêñÿð àäàìëàðûí äà þçèìàíûíû êàìèëëÿøäèðìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Áó êèòàáëàðû îõóéàí âÿ èíúÿëÿéÿíhÿð êÿñ îíëàðäàêû hèêìÿòè, hàáåëÿ éûüúàì, äîëüóí, àñàí áàøà äöøöëÿí

2

3

ñÿìèìè öñëóáó, hÿéàòè hÿãèãÿòëÿðèí åëìè-ìÿíòèãè èçàhûíû äÿðhàë ýþðöð. Áóÿñÿðëÿð hÿð áèð êÿñÿ òåç áèð çàìàíäà òÿñèð åòìÿê, òàì íÿòèúÿ âåðìÿê,åòèðàçëàðà éåð ãîéìàìàã âÿ äÿëèëëÿðèí åëìèëèéè êèìè õöñóñèééÿòëÿðÿìàëèêäèð. Áó ÿñÿðëÿðè îõóéàí âÿ îíëàðûí öçÿðèíäÿ úèääè äöøöíÿí àäàìëàðûíìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíè, àòåèçìè, áàøãà áàòèë ôèêèð âÿ ôÿëñÿôÿëÿðè ìöäàôèÿ åò-ìÿñè äàhà ÿñëà ìöìêöí äåéèë. Áÿçèëÿðè ìöäàôèÿ åòñÿëÿð áåëÿ áóíó éàëíûçèíàäêàðëûã öçöíäÿí åäÿúÿêëÿð, ÷öíêè îíëàðûí ôèêèðëÿðèíèí ÿñàñëàðû ÷öðöêäöð.

Äþâðöìöçäÿêè áöòöí èíêàð÷û úÿðÿéàíëàð Ùàðóí Éÿhéàíûí êöëëèééàòûíäàåëìè äöøöíúÿ íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí ìÿüëóá åäèëèáëÿð. Øöáhÿ éîõäóð êè, áóõöñóñèééÿòëÿð Ãóðàíûí hèêìÿòèíäÿí âÿ îíóí èôàäÿ åòäèéè ôèêèðëÿðèíýþçÿëëèêëÿðèíäÿí ãàéíàãëàíûð.

Ìöÿëëèôèí þçö èñÿ áó ÿñÿðëÿðèíÿ ýþðÿ ëîâüàëàíìûð, ÿêñèíÿ, Àëëàhûíhèäàéÿòèíÿ âàñèòÿ÷è îëìàüà íèééÿò åäèð. Áóíäàí áàøãà áó ÿñÿðëÿð íÿøðåäèëÿðêÿí hå÷ áèð ìàääè ãàçàíú ýöäöëìöð.

Áó hÿãèãÿòëÿð íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð. Î çàìàí ìÿëóì îëàð êè, èíñàíëàðûîíëàðà ýþðìÿäèéèíè ýþðìÿêäÿ êþìÿê åäÿí, îíëàðûí hèäàéÿòÿ ýÿëìÿñèíÿñÿáÿá îëàí áåëÿ ÿñÿðëÿðèí îõóíìàñûíà hÿâÿñëÿíäèðìÿéèí þçö äÿ ÷îõìöhöì õèäìÿòäèð. Áó äÿéÿðëè ÿñÿðëÿðè òàíûòìàã ÿâÿçèíÿ èíñàíëàðûí çåhíèíèãàðûøäûðàí, ôèêèðëÿðèíèí ãàðûøìàñûíà ñÿáÿá îëàí, øöáhÿ âÿ òÿðÿääöäëÿðèàðàäàí ãàëäûðìàüà, èìàíû õèëàñ åòìÿéÿ áèð òÿñèðè îëìàäûüû òÿúðöáÿäÿíêå÷èðèëÿí êèòàáëàðû éàéìàã éàëíûç âÿ éàëíûç ÿìÿê âÿ âàõò èòêèñè äåìÿêîëàúàã. Èìàíû õèëàñ åòìÿêäÿí äàhà ÷îõ ìöÿëëèôèí ÿäÿáè ýöúöíö ýþñòÿð-ìÿéÿ éþíÿëìèø êèòàáëàðäà áó òÿñèðèí îëìàéàúàüû àéäûíäûð. Áó ìþâçó èëÿáàüëû øöáhÿñè îëàíëàð âàðñà, îíëàð Ùàðóí Éÿhéàíûí ÿñÿðëÿðèíèí éåýàíÿìÿãñÿäèíèí äèíñèçëèéè àðàäàí ãàëäûðìàãäàí âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíû éàéìàãäàíèáàðÿò îëäóüóíó, áó õèäìÿòäÿêè òÿñèð ýöúöíöí, ìöâÿôôÿãèééÿò âÿñÿìèìèééÿòèí àéäûí ýþðöíäöéöíö îõóúóëàðûí öìóìè ãÿíàÿòèíäÿí àíëàéàáèëÿð. Áóíó ãÿòè øÿêèëäÿ éÿãèíëÿøäèðìÿê âÿ àíëàìàã ëàçûìäûð êè,äöíéàäàêû çöëì âÿ èüòèøàøëàðûí, ìöñÿëìàíëàðûí ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòëÿðèí ÿñàññÿáÿáè äèíñèçëèéèí èäåéà hàêèìèééÿòèäèð.

Áóíëàðäàí ãóðòóëìàüûí éîëó èñÿ äèíñèçëèéèí èäåéà úÿhÿòäÿí ìÿüëóáåäèëìÿñè, èìàíè hÿãèãÿòëÿðèí îðòàéà ÷ûõàðûëìàñû âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíûíèíñàíëàðûí äÿðê åäèá ìÿíèìñÿéÿ áèëÿúÿéè øÿêèëäÿ ÷àòäûðûëìàñûäûð. Äöíéàíûhÿð ýöí äàhà ÷îõ çöëìÿ, èüòèøàø âÿ ôÿñàäëàðà ìÿðóç ãîéìàã èñòÿéÿíëÿðèííèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëñàã áÿëëè îëàð êè, áó õèäìÿòèí ìöìêöí ãÿäÿð ñöðÿòëè âÿòÿñèðëè øÿêèëäÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ÷îõ âàúèáäèð. ßêñ òÿãäèðäÿ ÷îõ ýåú îëàáèëÿð. Áó ÿhÿìèééÿòëè õèäìÿòäÿ ÷îõ áþéöê áèð âÿçèôÿíè þç öçÿðèíÿýþòöðìöø Ùàðóí Éÿhéàíûí êöëëèééàòû Àëëàhûí èúàçÿñè èëÿ XXI ÿñðäÿèíñàíëàðû Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí ÿìèí-àìàíëûüà âÿ áàðûøà, äîüðóëóã âÿ ÿäà-ëÿòÿ, ýþçÿëëèê âÿ õîøáÿõòëèéÿ àïàðìàãäà áèð âàñèòÿ îëàúàã.

ÎÕÓÚÓÉÀ

Áó êèòàáäà âÿ äèýÿð ÷àëûøìàëàðûìûçäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí þçöíöäîüðóëòìàìàñûíà âÿ ïó÷ îëìàñûíà àèä ôèêèðëÿðÿ ýåíèø éåð àéûðìàüûìûçûí ÿñàññÿáÿáè àäû÷ÿêèëÿí íÿçÿðèééÿíèí ÿñëèíäÿ äèí ÿëåéhèíÿ äöøöíúÿ âÿ òÿëèìëÿðäÿíèáàðÿò îëìàñûäûð. Éàðàäûëûøû âÿ áèëàâàñèòÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû èíêàð åäÿí äàðâèíèçì140 èëäèð êè, áèð ÷îõ èíñàíëàðûí þç èìàíûíû èòèðìÿñèíÿ âÿ éà øöáhÿéÿ äöøìÿñèíÿñÿáÿá îëóð. Áóíà ýþðÿ äÿ áó íÿçÿðèééÿíèí àëäàäûúû îëäóüóíó ñöáóòà éåòèðìÿê âÿäèããÿòÿ ÷àòäûðìàã ÷îõ ìöhöì èìàíè âÿçèôÿäèð. Áóíó èíñàíëàðà ÷àòäûðìàã èñÿ äàhàâàúèáäèð.

Áÿçè îõóúóëàðûìûçûí áÿëêÿ äÿ òÿêúÿ áèð êèòàáûìûçû îõóìàüà ôöðñÿòè îëàúàã.Áóíà ýþðÿ äÿ hÿð áèð êèòàáûìûçäà áó ìþâçóéà ãûñà äà îëñà éåð àéûðìàüûìÿãñÿäÿóéüóí áèëèðèê.

Íÿçÿðÿ ÷àòäûðûëìàñû ëàçûì îëàí äèýÿð áèð ìÿñÿëÿ äÿ áó êèòàáëàðûí è÷èíäÿêèëÿðëÿÿëàãÿäàðäûð. Éàçû÷ûíûí áöòöí êèòàáëàðûíäà èìàíè ìþâçóëàð Ãóðàí àéÿëÿðè èøûüûíäàèçàh îëóíóð, èíñàíëàð Àëëàhûí àéÿëÿðèíè þéðÿíìÿéÿ âÿ îíëàðà óéüóí éàøàìàüàäÿâÿò åäèëèðëÿð. Àëëàhûí àéÿëÿðè èëÿ áàüëû áöòöí ìÿñÿëÿëÿð èñÿ îõóúóíóí øöóðóíäàhå÷ áèð øöáhÿ âÿ éà ñóàë éàðàòìàéàúàã øÿêèëäÿ à÷ûãëàíûð.

Áó èçàhàòäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ñÿìèìè, ñàäÿ âÿ àõûúû öñëóá êèòàáëàðûí 7 éàøäàí 70éàøà ãÿäÿð hÿð êÿñ òÿðÿôèíäÿí ðàhàò áàøà äöøöëìÿñèíè òÿìèí åäèð. Áåëÿ òÿñèðëè âÿäÿëèë-ñöáóòëó èçàhàò ñàéÿñèíäÿ êèòàáëàð áèðíÿôÿñÿ îõóíóð. Ùÿòòà äèíè ðÿää åòìÿêôèêðèíäÿ ãÿòè îëàíëàð äà áó êèòàáëàðäà ýþñòÿðèëÿí hÿãèãÿòëÿðäÿí òÿñèðëÿíèð âÿäåéèëÿíëÿðèí äîüðóëóüóíó èíêàð åäÿ áèëìèð. Áó êèòàáû âÿ ìöÿëëèôèí äèýÿð ÿñÿðëÿðèíèhÿì òÿêëèêäÿ, hÿì äÿ ãàðøûëûãëû ñþháÿò, ïîëåìèêà øÿðàèòèíäÿ ðàhàò îõóìàãìöìêöíäöð. Áó êèòàáëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéÿí áèð ãðóï îõóúóíóí îíëàðûáèðëèêäÿ îõóìàñû ìþâçó èëÿ áàüëû ôèêèð âÿ òÿúðöáÿñèíè äÿ áèð-áèðè èëÿ áþëöøìÿñèñÿáÿáèíäÿí éàðàðëû îëàúàã.

Áóíóíëà áåëÿ ñàäÿúÿ îëàðàã Àëëàh ðèçàñû ö÷öí éàçûëàí áó êèòàáëàðûí òàíûíìàñûíàâÿ îõóíìàñûíà êþìÿê åòìÿê äÿ áþéöê õèäìÿòäèð. ×öíêè ìöÿëëèôèí áöòöíêèòàáëàðûíäà îõóúóéà ìöñáÿò òÿñèð áàüûøëàéàí ìÿñÿëÿëÿðè ñöáóò åòìÿê öñóëó ÷îõýöúëöäöð. Ùÿì÷èíèí äèíè èçàh åòìÿê èñòÿéÿíëÿðèí ÿëèíäÿêè ÿí òÿñèðëè öñóëëàðäàí áèðèäÿ áó êèòàáëàðû hàìûíûí îõóìàñûíû òÿøâèã åòìÿê, áóíà ÷àëûøìàãäûð.

Ìöÿëëèôèí äèýÿð ÿñÿðëÿðèíèí öç ãàáûüûíûí øÿêèëëÿðèíèí êèòàáëàðûí ñîí hèññÿñèíÿÿëàâÿ åäèëìÿñèíèí äÿ ìöhöì ñÿáÿáëÿðè âàð. Êèòàáû ÿëèíÿ àëàí hÿð áèð àäàìéóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç õöñóñèééÿòëÿðè þçöíäÿ òîïëàéàí âÿ îõóìàãäàíõîøëàíäûüûíû öìèä åòäèéèìèç áó êèòàáëà åéíè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí ÷îõëóÿñÿðëÿðèí îëäóüóíó ýþðÿúÿê. Åéíè çàìàíäà hÿì äèíè, hÿì äÿ ñèéàñè ìþâçóëàðäàèñòèôàäÿ åäÿúÿéè ìÿíáÿëÿðèí ìþâúóäëóüóíà øàhèä îëàúàã.

Áàøãà êèòàáëàðäà ðàñò ýÿëäèéèìèç øÿõñè ôèêèðëÿðÿ, ìöÿëëèô ãÿíàÿòëÿðèíÿ, øöáhÿëèìÿíáÿëÿðÿ ÿñàñëàíàí èçàhëàðà, ìöãÿääÿñëÿðÿ ãàðøû ëàçûì îëàí ÿäÿá âÿ hþðìÿòÿäèããÿò éåòèðìÿéÿí öñëóáëàðà, öìèäñèçëèéÿ àïàðàí øöáhÿëè éàçûëàðà âÿ äèýÿð÷àòûøìàçëûãëàðà áó ÿñÿðëÿðäÿ ðàñò ýÿëÿ áèëìÿçñèíèç.

4

5

Ùàðóí Éÿùéà

ÏÅÉÜßÌÁßÐËßÐÈÌÈÇÄÅÉÈÐ ÊÈ...

“Áèç ïåéüÿìáÿðëÿðèí õÿáÿðëÿðèíäÿí öðÿéèíè

ìþhêÿìëÿíäèðÿúÿê íÿ âàðñà, ñÿíÿ íàüûë åäèðèê.

Áó ñÿíÿ hàãã, ìþìèíëÿðÿ èñÿ ìîèçÿ âÿ

þéöä-íÿñèhÿò îëàðàã ýÿëìèøäèð!”

(“Ùóä” ñóðÿñè, 120)

×åâèðÿí:

Ëåéëà Ãóëèéåâà

Áó êèòàáäà èñòèôàäÿ åäèëÿí àéÿëÿð

Âàñèì Ìÿììÿäÿëèéåâèí âÿ Çèéà Áöíéàäîâóí

áèðýÿ ùàçûðëàäûãëàðû Ãóðàíè-Êÿðèìèí Àçÿðáàéúàí

äèëèíäÿêè òÿðúöìÿñèíäÿí ýþòöðöëìöøäöð

Áöòöí èðàä âÿ òÿêëèôëÿðèíèçè

elshadmiri@yahoo.com

ìàèëèíÿ éàçà áèëÿðñèíèç

Ìöÿëëèô ................................................. Ùàðóí Éÿùéà

×åâèðÿí ............................................. Ëåéëà Ãóëèéåâà

Ùàçûðëàéàí ............................................... Åëøàä Ìèðè

Êîððåêòÿ ............................................ Øÿëàëÿ Àðèôãûçû

6

7

È×ÈÍÄßÊÈËßÐ

Ýèðèø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

Ùç.Íóh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Ùç.Ùóä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Ùç.Ñàëåh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

Ùç.Èáðàhèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

Ùç.Ëóò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

Ùç.Éÿãóá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

Ùç.Éóñèô . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Ùç.Øóeéá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

Ùç.Ëîüìàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

Ùç.Ìóñà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

Ùç.Ùàðóí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

Ùç.Äàâóä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

Ùç.Ñöëåéìàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

Ùç.Èñà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

Ùç.Ìÿhÿììÿä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

Íÿòèúÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

Òÿêàìöë Éàëàíû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

ÝÈÐÈØ

Èíäèéÿ ãÿäÿð ýÿëèá ýåòìèø áöòöí öììÿòëÿðÿ îíëàðû Àëëàhûíäîüðó éîëóíà ÷àüûðàí ïåéüÿìáÿðëÿð ýþíäÿðèëìèøäèð. Ðÿñóëëàðèíñàíëàðà Àëëàhûí âàðëûüûíû âÿ áèðëèéèíè áèëäèðÿí, îíëàðà Àëëàhûíäèíèíè òÿáëèü åäÿí, Àëëàhûí îíëàðäàí èñòÿäèêëÿðèíè, áàøãà ñþç-ëÿ, åòìÿëÿðè âÿ ÷ÿêèíìÿëÿðè ëàçûì îëàí øåéëÿðè áèëäèðÿí, îíëà-ðû úÿhÿííÿì ÿçàáû áàðÿäÿ õÿáÿðäàð åäÿí âÿ úÿííÿòëÿ ìöæäÿ-ëÿéÿí èíñàíëàðäûð.

Ïåéüÿìáÿðëÿðèí hÿéàòû âÿ ìöáàðèçÿñè àüûëëû âÿ þéöä àëàíìþìèíëÿð ö÷öí èáðÿòëÿðëÿ äîëóäóð. Ãóðàíäà ïåéüÿìáÿðëÿðèíòÿáëèü åòäèéè ìþâçóëàð, èñòèôàäÿ åòäèêëÿðè èíàíäûðìà öñóëëàðû âÿáèð ÷îõ áàøãà õöñóñèééÿòëÿðè ìöôÿññÿë øÿêèëäÿ áèëäèðèëèð:

“Ïåéüÿìáÿðëÿðèí håêàéÿòëÿðèíäÿ àüûë ñàhèáëÿðè ö÷öí,ñþçñöç êè, èáðÿòëÿð âàðäûð...” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 111).Ìþìèíëÿð ïåéüÿìáÿðëÿð àðàñûíäà hå÷ áèð ôÿðã ãîéìàäàí

îíëàðûí Ãóðàíäà áèëäèðÿí õàðàêòåð âÿ äàâðàíûøûíû, öñòöí ÿõëà-ãûíû þçëÿðèíÿ þðíÿê åòìÿëè, îíëàðûí þéöä âÿ òþâñèéÿëÿðèíÿ áþ-éöê ÿhÿìèééÿò âåðìÿëèäèð. ×öíêè Àëëàh áó ñå÷èëìèø ãóëëàðûhàããûíäàêû håêàéÿtëÿðè úÿìèééÿòëÿðÿ òàðèõè ìÿëóìàò îëñóí äå-éÿ éîõ, ìþìèíëÿð þéöä àëûá äöøöíñöíëÿð, áó öñòöí èíñàíëàð-äàí íöìóíÿ ýþòöðñöíëÿð äåéÿ Ãóðàíäà áèëäèðèð.

Ãóðàíäà ïåéüÿìáÿðëÿð âÿ îíëàðûí ÿìÿëëÿðèíäÿ ìþìèíëÿðö÷öí þðíÿêëÿð âÿ äÿðñëÿð âàð. Áó, Ãóðàíäà õöñóñè øÿêèëäÿ áèë-äèðèëÿí áèð ìÿñÿëÿäèð. Ìÿñÿëÿí, Ùç.Èáðàhèìäÿ âÿ îíà èíàíàí-ëàðäà ìþìèíëÿð ö÷öí ýþçÿë þðíÿêëÿðèí îëìàñû àéÿäÿ áèëäèðèë-ìèø, ñîíðà äà îíëàðûí íöìóíÿâè äàâðàíûøû ýþñòÿðèëìèøäèð:

“Èáðàhèì âÿ îíóíëà áèðëèêäÿ îëàíëàð ñèçèí ö÷öí ýþçÿëþðíÿêäèð. Î çàìàí îíëàð þç ãþâìöíÿ áåëÿ äåìèøäèëÿð:“Øöáhÿñèç êè, áèçèì ñèçèíëÿ âÿ ñèçèí Àëëàhäàí áàøãà èáà-äÿò åòäèêëÿðèíèçëÿ hå÷ áèð ÿëàãÿìèç éîõäóð. Áèç ñèçè èí-êàð åäèðèê. Ñèç áèð îëàí Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿéèíúÿ áè-

8

9

çèìëÿ ñèçèí àðàíûçäà hÿìèøÿ ÿäàâÿò âÿ íèôðÿò îëàúàã-äûð!” Àíúàã Èáðàhèìèí þç àòàñûíà: “Ìÿí ìöòëÿã ñÿíèíáàüûøëàíìàüûíû äèëÿéÿúÿéÿì. Ìÿí hå÷ âÿúhëÿ ñÿíèÀëëàhäàí ãóðòàðà áèëìÿðÿì!” - äåìÿñè èñòèñíàäûð. “ÅéÐÿááèìèç! Áèç àíúàã Ñÿíÿ òÿâÿêêöë åòäèê, òþâáÿ åäèáàíúàã Ñÿíÿ òÿðÿô ãàéûòäûã. Àõûð äþíöø äÿ àíúàã ñÿíèíhöçóðóíàäûð. Åé Ðÿááèìèç! Áèçè êàôèðëÿðèí ÿëèíÿ ñàëìà!Áèçè áàüûøëà. Åé Ðÿááèìèç! Ùÿãèãÿòÿí, Ñÿí éåíèëìÿçãöââÿò, hèêìÿò ñàhèáèñÿí!” Àíä îëñóí êè, îíëàð ñèçèíö÷öí, Àëëàhà âÿ àõèðÿò ýöíöíÿ öìèä áÿñëÿéÿíëÿð ö÷öíýþçÿë þðíÿêäèð. Êèì öç äþíäÿðñÿ áóíóí çÿðÿðè àíúàãîíóí þçöíÿ îëàð. Àëëàh ìþhòàú äåéèëäèð; Î, òÿðèôÿ ëàéèã-äèð!” (“Ìóìòÿhèíÿ” ñóðÿñè, 4-6).Åéíèëÿ äèýÿð ïåéüÿìáÿðëÿð äÿ ìþìèíëÿð ö÷öí hÿð úÿhÿò-

äÿí íöìóíÿ ýþòöðöëìÿëè îëàí Àëëàhûí õöñóñè âÿ ñå÷èëìèø ãóë-ëàðûäûð. Èìàí ýÿòèðÿíëÿð ïåéüÿìáÿðëÿðèí hå÷ áèðèíÿ ôÿðã ãîé-ìóð, îíëàðûí hàìûñûíà âÿhé îëóíàíà èìàí ýÿòèðèðëÿð. Áó,Àëëàhûí áèð ÿìðèäèð âÿ Îíóí áöòöí ÿìðëÿðè êèìè áóíóí äàöçÿðèíäÿ úèääè äàéàíìàã ëàçûìäûð:

“Äåéèí: “Áèç Àëëàhà, áèçÿ íàçèë îëàíà, Èáðàhèìÿ, Èñìàè-ëÿ, Èñhàãà, Éÿãóáà âÿ îíóí þâëàäûíà ýþíäÿðèëÿíëÿðÿ,Ìóñàéà âÿ Èñàéà âåðèëÿíëÿðÿ, Ðÿááè òÿðÿôèíäÿí ïåéüÿì-áÿðëÿðÿ âåðèëÿí øåéëÿðÿ èíàíìûøûã. Îíëàðûí hå÷ áèðèíè äè-ýÿðèíäÿí àéûðìûðûã. Áèç àíúàã Àëëàhà áîéóí ÿéÿí ìö-ñÿëìàíëàðûã!”” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 136).Áöòöí ïåéüÿìáÿðëÿð èíñàíëàðû hàãã äèíÿ âÿ ÿí äîüðó éîëà

÷àüûðûáëàð. Áó ÷àüûðûø îíëàðûí öììÿòèíÿ àèä îëäóüó êèìè áèçÿäÿ àèääèð. Ùàìûñûíûí äÿâÿò åòäèéè ÿñàñ èìàíè âÿ ÿõëàãè hÿãè-ãÿòëÿð, ýþñòÿðäèêëÿðè öñòöí õàðàêòåðèê õöñóñèééÿòëÿð hÿð äþâðö÷öí, õöñóñèëÿ áèçèì ö÷öí äÿ ãÿáóë åäèëìÿñè âÿ þðíÿê ýþòö-ðöëìÿñè âàúèá îëàí ìÿñÿëÿäèð.

Àëëàh äà áó hèêìÿòÿ ÿñàñÿí îíëàðûí äÿâÿò åòäèêëÿðè hÿãè-ãÿòëÿðè âÿ ñàhèá îëäóãëàðû öñòöí ÿõëàãè õöñóñèééÿòëÿðè Ãóðàí-äà áèçëÿðÿ áèð ÷îõ úÿhÿòäÿí ÿñàñëû âÿ ìöôÿññÿë áèð øÿêèëäÿáèëäèðìèøäèð. Âÿ Ïåéüÿìáÿðèíèí (ñ.ÿ.â.) òèìñàëûíäà áöòöí ìþ-ìèíëÿðÿ äîüðó éîëà òàáå îëìàüû ÿìð åòìèøäèð:

“Îíëàð Áèçèì êèòàá, hþêì âÿ ïåéüÿìáÿðëèê âåðäèéèìèçêèìñÿëÿðäèð. ßýÿð áóíëàð áó äÿëèëëÿðè äàíñàëàð, Áèç îí-ëàðà hÿìèí äÿëèëëÿðè èíêàð åòìÿéÿí áèð òàéôàíû ìöâÿê-êèë åäÿðèê. Îíëàð Àëëàhûí äîüðó éîëà éþíÿëòäèéè êèìñÿ-ëÿðäèð. Ñÿí äÿ îíëàðûí hàãã éîëóíó òóòóá ýåò. Äå: “Ìÿíáóíóí ìöãàáèëèíäÿ ñèçäÿí áèð ÿâÿç èñòÿìèðÿì. Áóàëÿìëÿð ö÷öí éàëíûç áèð þéöä-íÿñèhÿòäèð”” (“ßíàì” ñó-ðÿñè, 89-90).Åëÿ èñÿ ìþìèíëÿðèí âÿçèôÿñè Ãóðàíäà ïåéüÿìáÿðëÿðèí ãèñ-

ñÿëÿðèíè äèããÿòëÿ îõóéóá îíëàðûí ýþñòÿðäèéè äîüðó éîëà, åòäèê-ëÿðè þéöä âÿ õÿáÿðäàðëûãëàðà úèääè øÿêèëäÿ ðèàéÿò åòìÿéÿ ÷à-ëûøìàãäûð. Áó êèòàáûí ìÿãñÿäè äÿ ìþìèíëÿðèí áó úÿhäèíÿ éàð-äûì÷û îëìàãäûð.

10

11

ÙÇ.ÍÓH

Ùç.Íóh Ãóðàíûí áèð ÷îõ àéÿñèíäÿ hàããûíäà òÿðèôëÿ áÿhñåäèëìèø áèð ïåéüÿìáÿðäèð:

“Åé Íóhëà áèðëèêäÿ ìèíäèðèá àïàðäûüûìûç êÿñëÿðèí íÿñ-ëè! Ùÿãèãÿòÿí, î ÷îõ øöêð åäÿí áèð áÿíäÿ èäè!” (“Èñðà”ñóðÿñè, 3).“Ùÿãèãÿòÿí, Íóh Áèçÿ äóà åòìèø, îíóí äóàñû íåúÿ äÿýþçÿë ãÿáóë îëóíìóøäó! Áèç îíó âÿ àèëÿñèíè áþéöê ôÿëà-êÿòäÿí ãóðòàðäûã. Ìÿhç îíóí íÿñëèíè áàãè åòäèê. Ñîíðà-äàí ýÿëÿíëÿð è÷ÿðèñèíäÿ îíóí ö÷öí éàõøû àä ãîéäóã.“Áöòöí àëÿìëÿð è÷ÿðèñèíäÿ Íóhà ñàëàì îëñóí!”” (“Ñÿô-ôàò” ñóðÿñè, 75-79).“Àëëàh Àäÿìè, Íóhó, Èáðàhèì þâëàäûíû âÿ Èìðàí àèëÿñè-íè àëÿìëÿð öçÿðèíäÿ ñå÷èëìèø åòäè” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè,33).“Ùÿãèãÿòÿí, Áèç Íóhó: “Ãþâìöíÿ øèääÿòëè áèð ÿçàá ýÿë-ìÿìèøäÿí ÿââÿë îíëàðû ãîðõóò!” - äåéÿ þç òàéôàñûíà ïåé-üÿìáÿð ýþíäÿðäèê” (“Íóh” ñóðÿñè, 1).Àëëàh Ùç.Íóhó þç ãþâìöíÿ åë÷è êèìè ýþíäÿðìèøäè. Ãþâ-

ìöíäÿí éîëóíó àçûá èíêàð÷ûëûüà äöøÿíëÿð Ùç.Íóhó âÿ îíà òà-áå îëàíëàðû hàãã éîëóíäàí äþíäÿðìÿê ö÷öí îíëàðà òÿëÿëÿðãóðìóø, ìöõòÿëèô áþùòàíëàð àòìûø, îíëàðà èñòåhçà åòìèøäèëÿð.Åòäèêëÿðèíèí ÿâÿçèíäÿ èñÿ Àëëàh áó ãþâìö äöíéà hÿéàòûíäàáþéöê áèð òóôàíëà úÿçàëàíäûðìûøäû.

Ùç.Íóh ãþâìöíÿ åòèáàðëû áèð åë÷è îëäóüóíóáÿéàí åòìèøäèÃÿëáèíäÿ Àëëàh ãîðõóñó îëìàéàí èíñàíëàð áèð-áèðèíÿ hÿãè-

ãè ìÿíàäà èíàíûá åòèáàð åòìÿçëÿð. ×öíêè áåëÿ èíñàíëàðäàí òÿø-êèë îëóíìóø áèð úÿìèééÿòäÿ èíñàíûí þçöíÿ ÿí éàõûí áèëäèéè

àäàìäàí áåëÿ hÿð àí áèð ïèñëèê ýþðìÿ åhòèìàëû âàð. Ùÿð êÿñáèð-áèðè èëÿ ñîí äÿðÿúÿ åhòèéàòëà âÿ òÿìêèíëÿ äàâðàíûð, èçàhàòâåðìÿìÿéÿ ÷àëûøûð. Áó ñÿáÿáëÿ èíñàíëàðûí ÿí ÷îõ èñòÿäèéè âÿäÿéÿð âåðäèéè øåé åòèáàð åäÿ áèëÿúÿêëÿðè ÿñë äîñòëàðà ñàhèá îë-ìàãäûð.

Ïåéüÿìáÿðëÿð èñÿ Àëëàh ãîðõóñóíà ýþðÿ ñîí äÿðÿúÿ åòèáàð-ëû áèð õàðàêòåðÿ ñàhèáäèð. Èíñàíëàðûí åë÷èëÿðèí åòèáàðëû îëìàñûíûíôÿðãèíÿ âàðìàñû ÷îõ ÿhÿìèééÿòëèäèð âÿ áóíà ýþðÿ åë÷èëÿð òÿá-ëèüàò àïàðàðêÿí þçëÿðèíèí áó õöñóñèééÿòëÿðèíè õöñóñèëÿ âóðüó-ëàéûðëàð:

“Íóh òàéôàñû ïåéüÿìáÿðëÿðè òÿêçèá åòäè. Î çàìàí êè,ãàðäàøëàðû Íóh îíëàðà äåäè: “Ìÿýÿð ãîðõìóðñóíóç?Øöáhÿñèç êè, ìÿí ñèçèí ö÷öí åòèáàð îëóíàñû áèð ïåéüÿì-áÿðÿì! Àðòûã Àëëàhäàí ãîðõóí âÿ ìÿíÿ èòàÿò åäèí!”(“Øóÿðà” ñóðÿñè, 105-108).Ëèäåðëèê hÿâÿñè, ìàëà-ìöëêÿ hÿðèñëèê, åòèáàð ýþçëÿìÿê êè-

ìè ìÿñÿëÿëÿð èíñàíëàðûí áàøãàëàðûíà èíàíìàã âÿ åòèáàð åòìÿêìÿñÿëÿñèíäÿ òÿðÿääöä êå÷èðìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Ùÿòòà èíñàíëà-ðûí hÿð hàíñû áèð ìÿíôÿÿò ýöäìÿäÿí éàõøûëûã åòìÿéÿúÿêëÿðèhåñàá îëóíóð. Ïåéüÿìáÿðëÿð èñÿ ÿâÿçè Àëëàhäàí ýþçëÿéèð, èí-ñàíëàðäàí hå÷ áèð èñòÿêëÿðèíèí îëìàäûüûíû äà õöñóñèëÿ âóðüóëà-éûðëàð. Ùç.Íóh þç ãþâìöíÿ áåëÿ äåìèøäèð:

“Ìÿí áóíóí ìöãàáèëèíäÿ ñèçäÿí hå÷ áèð ìóçä (ÿâÿç)èñòÿìèðÿì. Ìÿíèì ìöêàôàòûì àíúàã àëÿìëÿðèí Ðÿááè-íÿ àèääèð!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 109).“ßýÿð ñèç öç ÷åâèðñÿíèç, áèëèí êè ìÿí ñèçäÿí hå÷ áèð ìö-êàôàò èñòÿìèðÿì. Ìÿíè ìöêàôàòëàíäûðìàã éàëíûç Àëëàhààèääèð. Ìÿíÿ ìöñÿëìàíëàðäàí îëìàã ÿìð åäèëìèøäèð!””(“Éóíóñ” ñóðÿñè, 72).

12

13

Ùç.Íóh ãþâìöíö éàëíûç Àëëàhà èáàäÿò åòìÿéÿ ÷àüûðìûøäûðÙç.Íóh ãþâìöíö è÷èíäÿ îëäóüó áàòèë èíàíúëàðäàí ÿë ÷ÿêÿ-

ðÿê Àëëàhà èáàäÿò åòìÿéÿ äÿâÿò åòìèøäè. Àëëàhäàí áàøãà èáà-äÿòÿ ëàéèã Òàíðû îëìàäûüûíû, ÿýÿð äöíéàäà èêÿí áóíó àíëà-ìàçëàðñà, ãàðøûäà ÿçàáëà ãàðøûëàøàúàãëàðûíû õàòûðëàòìûøäû. Áóøÿêèëäÿ îíëàðà õÿáÿðäàðëûã åäèá ãîðõóòìóø âÿ èìàí ýÿòèðìÿ-ëÿðè ö÷öí ìöõòÿëèô úöð à÷ûãëàìà âÿ èçàhàòëàð âåðìèøäè. Áóíóí-ëà áàüëû áÿçè àéÿëÿð áåëÿäèð:

“Ùÿãèãÿòÿí, Áèç Íóhó þç ãþâìöíÿ ïåéüÿìáÿð ýþíäÿð-äèê. Î áåëÿ äåäè: “Åé ãþâìöì! Àëëàhà èáàäÿò åäèí. Ñè-çèí Îíäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðûíûç éîõäóð. Ìÿýÿð ãîðõ-ìóðñóíóç?”” (“Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 23).“Ùÿãèãÿòÿí, Áèç Íóhó þç òàéôàñûíà ïåéüÿìáÿð ýþíäÿð-äèê. Íóh äåäè: “Ìÿí ñèçè à÷ûã-àøêàð ãîðõóäàí áèð ïåé-üÿìáÿðÿì! Àëëàhäàí áàøãàñûíà èáàäÿò åòìÿéèí. Ìÿíøèääÿòëè ýöíöí ñèçÿ öç âåðÿúÿê ÿçàáûíäàí ãîðõóðàì!””(“Ùóä” ñóðÿñè, 25-26).

Ùç.Íóh ãþâìöíö Àëëàhà éþíÿëìÿéÿ âÿ Îíäàí áàüûøëàíìà äèëÿìÿéÿ äÿâÿò åòìèøäèÙç.Íóh ãþâìöíÿ Àëëàhûí éåýàíÿ Òàíðû îëäóüóíó õàòûðëà-

äàíäàí ñîíðà îíëàðû Àëëàhäàí áàüûøëàíìà äèëÿìÿéÿ äÿâÿò åò-ìèø, Àëëàhà éþíÿëìÿëÿðèíèí ÿâÿçèíäÿ Àëëàhûí îíëàðà âåðÿúÿéèíåìÿòëÿðè áó øÿêèëäÿ ìöæäÿëÿìèøäè:

“Âÿ äåäèì: “Ðÿááèíèçäÿí áàüûøëàíìàüûíûçû äèëÿéèí.×öíêè Î, ÷îõ áàüûøëàéàíäûð! Î ñèçÿ ýþéäÿí áîë éàüûøýþíäÿðÿð; Î ñèçÿ ìàë-äþâëÿò, îüóë-óøàã ÿòà åäÿð. Î ñè-çèí ö÷öí áàüëàð-áàü÷àëàð éàðàäàð âÿ ÷àéëàð àõûäàð!”(“Íóh” ñóðÿñè, 10-12).

Àëëàh Ãóðàíûí áèð ÷îõ àéÿëÿðèíäÿ èìàí åäÿíëÿðÿ ýþçÿë áèðhÿéàò âÿä åòìèøäèð. Áó ñÿáÿáëÿ ïåéüÿìáÿðëÿð þç ãþâìëÿðèíèÀëëàhà éþíÿëìÿéÿ äÿâÿò åäÿðêÿí Àëëàhûí îíëàðà íåìÿòëÿð âå-ðÿúÿéèíè äÿ áèëäèðìèøäèëÿð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ Àëëàhûí âåðäèéèíåìÿòëÿðè ñàäàëàéàðàã èíñàíëàðûí áóíëàðû àíëàìàñûíû, Àëëàhûíîíëàð öçÿðèíäÿêè ëöòô âÿ ìÿðhÿìÿòèíè ýþðìÿñèíè òÿìèí åòìÿ-éÿ ÷àëûøìûøäûëàð. Ùç.Íóh ãþâìöíÿ áåëÿ õèòàá åòìèøäè:

“Ñèçÿ íÿ îëóá êè, Àëëàhûí ÿçÿìÿòèíäÿí ÷ÿêèíìèðñèíèç?Ùàëáóêè Î ñèçè úöðáÿúöð õÿëã åòäè. Ìÿýÿð ýþðìöðñöíöçêè, Àlëàh éåääè ýþéö ãàò-ãàò íåúÿ éàðàòäû?! Îðàäà àéûáèð íóð, ýöíÿøè äÿ áèð ÷ûðàã åòäè. Âÿ Àëëàh ñèçè éåðäÿíáèð áèòêè êèìè ýþéÿðòäè. Ñîíðà ñèçè éåíÿ îðà ãàéòàðàúàãâÿ ÷ûõàðäàúàãäûð. Àëëàh éåðè ñèçèí ö÷öí õàëû åòäè êè, îíóíýåíèø éîëëàðûíäà ýÿçÿñèíèç!”” (“Íóh” ñóðÿñè, 13-20).Èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí åòìÿñè âàúèá îëàí èø äÿ ïåéüÿìáÿðëÿð êè-

ìè Àëëàhûí íåìÿòëÿðèíè õàòûðëàéàðàã Îíà øöêð åòìÿê âÿ ÿòðàô-ëàðûíäàêû èíñàíëàðû øöêð åäÿíëÿðäÿí îëìàüà ÷àüûðìàãäûð.

Ùç.Íóh îíà àòûëàí èôòèðàëàðà ãþâìöíÿ Àëëàhû õàòûðëàäàðàã ÿí àüûëëû úàâàáëàð âåðìèøäèÒàðèõ áîéó Àëëàhûí ýþíäÿðäèéè áöòöí åë÷èëÿðÿ áèð-áèðèíÿ îõ-

øàéàí èôòèðàëàð àòûëìûøäûð. Áó, Àëëàhûí hÿð äþâðäÿ éàøàéàí åë-÷èëÿðèíèí ãàðøûëàøäûüû äÿéèøèëìÿç áèð ãàíóíóäóð.

Ùç.Íóhóí ãþâìö äÿ þç ïåéüÿìáÿðèíÿ èòàÿò åòìÿê ìÿñÿ-ëÿñèíäÿ ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìèø âÿ þçëÿðèíÿ ìÿõñóñ òÿðçäÿ îíóãîðõóòìàã ö÷öí áèð ÷îõ èôòèðàëàð àòìûøäûëàð. Áóíëàðäàí áèðè äÿ“÷àøìûø âÿ àçìûø” èôòèðàñûäûð:

“Òàéôàñûíûí áàø÷ûëàðû îíà: “Áèç ñÿíè à÷ûã- àéäûí àçìûøýþðöðöê! - äåéÿ úàâàá âåðäèëÿð” (“ßðàô” ñóðÿñè, 60).Àëëàhûí åë÷èëÿðèíèí ÿí ãàáàðûã õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ

îíëàðûí hÿð éåðäÿ ñÿáðëè âÿ ãÿðàðëû îëìàãäà, öñòöí ÿõëàãëàðû-

14

15

íû ãîðóìàãäà äàâàì åòìÿñèäèð. Îíëàð ãàðøûëàøäûãëàðû ÷ÿòèíëèêâÿ èôòèðàëàð ãàðøûñûíäà äàèì ìöäðèê âÿ òÿìêèíëè áèð äàâðàíûøýþñòÿðìèøëÿð. Áó èôòèðàéà ãàðøû Ùç.Íóhóí úàâàáû áöòöí ìþ-ìèíëÿð ö÷öí þðíÿêäèð:

“Íóh äåäè: “Ìÿí hå÷ àçìàìûøàì, ëàêèí ìÿí àëÿìëÿðèíÐÿááè òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëìèø áèð ïåéüÿìáÿðÿì! Ìÿíñèçÿ Ðÿááèìèí ÿìðëÿðèíè òÿáëèü åäèð âÿ þéöä-íÿñèhÿò âå-ðèðÿì. Àëëàhäàí ñèçèí áèëìÿäèêëÿðèíèçè áèëèðÿì!”(“ßðàô” ñóðÿñè, 61-62).Ùç.Íóh îíó éàëàí÷ûëûãäà ýöíàhëàíäûðàíëàðà èñÿ áåëÿ úàâàá

âåðìèøäè:“Íóh òàéôàñûíûí êàôèð ÿéàí-ÿøðàôû äåäèëÿð: “Áèç ñÿíè àí-úàã þçöìöç êèìè áèð èíñàí ñàéûð, åëÿ èëê áàõûøäà éàëíûçè÷èìèçäÿêè ñÿôèëëÿðèí ñÿíÿ óéäóüóíó ýþðöðöê. Åéíè çà-ìàíäà ñèçèí, áèçäÿí öñòöí îëäóüóíóçó äà ýþðìöðöê.ßêñèíÿ, áèç ñèçè éàëàí÷û håñàá åäèðèê!” Íóh äåäè: “Åéúàìààòûì! Áèð äåéèí ýþðÿê. ßýÿð ìÿí Ðÿááèìäÿí à÷ûã-àéäûí áèð äÿëèëÿ èñòèíàä åòñÿì, Ðÿááèì ìÿíÿ Þçöíäÿíáèð ìÿðhÿìÿò áÿõø åòñÿ âÿ î ñèçÿ ýèçëè ãàëñà; èñòÿìÿäè-éèíèç hàëäà, áèç ñèçè îíà ìÿúáóðìó åäÿ áèëÿðèê?! Åé úà-ìààòûì! Ìÿí ïåéüÿìáÿðëèéè òÿáëèü åòìÿéÿ ýþðÿ ñèçäÿíáèð ìàë, ìöêàôàò èñòÿìèðÿì. Ìÿíèì ìöêàôàòûìû âåð-ìÿê àíúàã Àëëàhà àèääèð. Ìÿí èìàí ýÿòèðÿíëÿðè ãîâàíäåéèëÿì. Îíëàð þç Ðÿááè èëÿ ãàðøûëàøàúàãëàð. Ëàêèí ìÿíñèçè úàhèë áèð òàéôà ýþðöðÿì!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 27-29).

Ùç.Íóh èìàí ýÿòèðìÿê ö÷öí ìþúöçÿ ýþçëÿéÿíëÿðèí ãåéðè-ñÿìèìèëèéèíÿ äèããÿò ÷ÿêìèøäèðÒàðèõ áîéó èíêàð åäÿíëÿð îíëàðà ýÿëÿí åë÷èëÿðÿ òàáå îëìà-

ìàã ö÷öí áèð ÷îõ áÿhàíÿëÿð èðÿëè ñöðìöøëÿð. Ïåéüÿìáÿðëÿðèíâàð-äþâëÿò úÿhÿòäÿí îíëàðäàí öñòöí îëìàñûíû âÿ éà ìþúöçÿ-

ëÿð ýþñòÿðìÿñèíèí âàúèáëèéèíè èðÿëè ñöðìöø, hÿòòà îíëàðûí èíñàíäåéèë, ìÿëÿê îëìàñûíûí ëàçûì ýÿëäèéèíè èääèà åòìèøäèëÿð.Ùç.Íóh áóíà îõøàð èñòÿêëÿðÿ áåëÿ úàâàá âåðìèøäè:

“Ìÿí ñèçÿ äåìèðÿì êè, Àëëàhûí õÿçèíÿëÿðè ìÿíäÿäèð.Ìÿí ãåéáè äÿ áèëìèðÿì. Ìÿí äåìèðÿì êè, ìÿëÿéÿì.Ìÿí åéíè çàìàíäà ñèçèí õîð áàõäûüûíûç êÿñëÿðÿ Àëëàhûíhå÷ áèð õåéèð âåðìÿéÿúÿéèíè äÿ äåìèðÿì. Îíëàðûí öðÿê-ëÿðèíäÿ îëàíû Àëëàh áèëèð. Îíäà, øöáhÿñèç êè, çàëèìëÿðäÿíîëàðàì!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 31).Àëëàhûí ýþíäÿðäèéè åë÷èëÿðèí ìàë-äþâëÿò âÿ ïóë úÿhÿòäÿí

öñòöí îëìàñûíû, ìþúöçÿëÿð ýþñòÿðìÿñèíè ýþçëÿìÿê èíêàð÷ûëà-ðûí êëàññèê áèð õöñóñèééÿòèäèð. Åë÷èëÿðèí öñòöí îëäóãëàðû úÿhÿòòÿãâàäûð. Áó èíñàíëàð hÿéàòëàðûíûí hÿð àíûíäà âÿ hÿð äàâðàíûø-ëàðûíäà Àëëàhà éþíÿëäèêëÿðè, òÿñëèìèééÿò âÿ òÿâÿêêöë ýþñòÿð-äèêëÿðè, ñÿáðëÿðèíäÿ hå÷ áèð çàìàí ãöñóðà éîë âåðìÿäèêëÿðèö÷öí öñòöíäöðëÿð. Àëëàh ìàë-äþâëÿòè, ìþâãåéè, ïóëó, åëìè âÿäöíéàéà àèä îëàí hÿð øåéè áèð ÷îõ èíñàíà âåðÿ áèëÿð. Àíúàãáóíëàð áèð öñòöíëöê þë÷öñö äåéèë, éàëíûç èìòàhàí âàñèòÿñèäèð.Áó úöð äöíéÿâè äÿéÿðëÿðè Àëëàh éàíûíäà áèð öñòöíëöê ÿëàìÿòèêèìè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê èñÿ àíúàã äèíäÿí óçàã éàøàéàí èíñàí-ëàðà õàñ îëàí õöñóñèééÿòäèð:

“Ìÿýÿð ñÿíäÿí ÿââÿëêè Íóh, Àä, Ñÿìóä òàéôàëàðûíûí âÿîíëàðäàí ñîíðà ýÿëèá ýåòìèø, àíúàã Àëëàhûí áèëäèéè öì-ìÿòëÿðèí õÿáÿðëÿðè ñèçÿ ýÿëèá ÷àòìàäûìû? Ïåéüÿìáÿðëÿ-ðè îíëàðà à÷ûã-àøêàð ìþúöçÿëÿðëÿ ýÿëìèøäèëÿð. Îíëàð ÿë-ëÿðèíè àüûçëàðûíà ãîéóá: “Áèç ñèçèíëÿ ýþíäÿðèëÿíëÿðÿèíàíìûðûã âÿ áèçè äÿâÿò åòäèéèíèç áàðÿñèíäÿ äÿ ìþhêÿìáèð øÿêê-øöáhÿ è÷èíäÿéèê!” - äåìèøäèëÿð.Ïåéüÿìáÿðëÿðè äÿ áåëÿ úàâàá âåðìèøäèëÿð: “Ìÿýÿð ýþé-ëÿðè âÿ éåðè éàðàäàí Àëëàhà äà øöáhÿ åòìÿê îëàðìû?!Àëëàh ýöíàhëàðûíûçû áàüûøëàìàã âÿ ñèçÿ ìöÿééÿí áèð

16

17

âàõòà ãÿäÿð ìþhëÿò âåðìÿê ö÷öí èìàíà äÿâÿò åäèð”.Îíëàð äåìèøäèëÿð: “Ñèç äÿ áèçèì êèìè àäè áèð èíñàíñûíûç.Áèçè àòàëàðûìûçûí èáàäÿò åòäèêëÿðèíäÿí äþíäÿðìÿê èñòÿ-éèðñèíèç. À÷ûã-àøêàð áèð äÿëèë ýÿòèðèí!” Ïåéüÿìáÿðëÿðèîíëàðà úàâàá âåðÿðÿê äåìèøäèëÿð: “Áèç äÿ ñèçèí êèìè àäèáèð èíñàíûã, ëàêèí Àëëàh Þç áÿíäÿëÿðèíäÿí äèëÿäèéèíÿíåìÿò áÿõø åäÿð. Àëëàhûí èçíè îëìàäàí áèç ñèçÿ hå÷ áèðäÿëèë ýÿòèðÿ áèëìÿðèê. Ìþìèíëÿð éàëíûç Àëëàhà òÿâÿêêöëåòñèíëÿð!” (“Èáðàhèì” ñóðÿñè, 9-11).

Ùç.Íóh òÿáëèü ö÷öí hÿð éîëó ñûíàãäàíêå÷èðìèøäèðÙç.Íóh äà äèýÿð ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè ãþâìöíöí èìàí åò-

ìÿñè ö÷öí hÿð úöð éîëó ñûíàãäàí êå÷èðìèøäèð. Îíëàðû à÷ûã äè-íÿ äÿâÿò åòäèéè êèìè îíëàðà ôÿðãëè éîëëàðëà äà éàíàøìàüà ÷à-ëûøìûø, àíúàã áöòöí úÿhäëÿðèíÿ áàõìàéàðàã îíóí ãþâìö èí-êàð åòìÿêäÿ âÿ àçüûíëûãäà èíàäëà äàâàì åòìèøäè. Ùç.Íóhãþâìöíöí îíà èíàä åòìÿñèíè áåëÿ áèëäèðìèøäèð:

“Î äåäè: “Åé Ðÿááèì! Ìÿí ãþâìöìö ýåúÿ-ýöíäöç äÿ-âÿò åòäèì! Ëàêèí äÿâÿòèì îíëàðûí ãà÷ìàëàðûíû äàhà äààðòûðìàãäàí áàøãà áèð øåéÿ éàðàìàäû. Ñÿíèí îíëàðû áà-üûøëàìàüûí ö÷öí ìÿí íÿ çàìàí îíëàðû äÿâÿò åòäèìñÿ,îíëàð áàðìàãëàðûíû ãóëàãëàðûíà òûõàäûëàð, ëèáàñëàðûíàáöðöíäöëÿð, èñðàð åäèá äóðäóëàð âÿ òÿêÿááöð ýþñòÿðäè-ëÿð. Ñîíðà ìÿí îíëàðû óúà ñÿñëÿ äÿâÿò åòäèì. Äàhà ñîí-ðà îíëàðà àøêàð ñþéëÿäèì âÿ ýèçëè áèëäèðäèì”” (“Íóh”ñóðÿñè, 5-9).Ùç.Íóhóí áó ñþçëÿðèíäÿí áÿëëè îëóð êè, ïåéüÿìáÿðëÿð äà-

éàíìàäàí èíñàíëàðû Àëëàhûí éîëóíà ÷àüûðìûø, ìöõòÿëèô öñóëëàð-äàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê èíñàíëàðûí âèúäàíûíû îéàòìàüà ÷àëûøìûøäû-ëàð. Èíñàíëàðäàí íÿ úöð ðåàêñèéà ýÿëèðñÿ ýÿëñèí ãÿðàðëû äàâðàí-

ìàã, Àëëàhûí “éàõøûëûüû ÿìð åäèá ïèñëèêäÿí ÷ÿêèíäèðìÿê” ÿì-ðèíè ìöòëÿã ñóðÿòäÿ éåðèíÿ éåòèðìÿê ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè ÿìÿ-ëèñàëåh ìþìèíëÿðèí äÿ öçÿðèíÿ äöøÿí ìöhöì áèð ìÿñóëèééÿò-äèð:

“È÷ÿðèíèçäÿ éàõøûëûüà ÷àüûðàí, õåéèðëè èøëÿð ýþðìÿéè ÿìðåäÿí âÿ ïèñ ÿìÿëëÿðè ãàäàüàí åäÿí áèð úàìààò îëñóí!Áóíëàð, hÿãèãÿòÿí íèúàò òàïìûø øÿõñëÿðäèð” (“Àëè-Èì-ðàí” ñóðÿñè, 104).“Îíëàð Àëëàhà òþâáÿ, èáàäÿò âÿ øöêð-ñÿíà åäÿíëÿð, îðóúòóòàíëàð, ðöêó âÿ ñÿúäÿ åäÿíëÿð, éàõøû èøëÿð ýþðìÿéèÿìð åäèá ïèñ èøëÿðè éàñàã åäÿíëÿð âÿ Àëëàhûí hÿäëÿðèíèãîðóéàíëàðäûð. Áåëÿ ìþìèíëÿðè ìöæäÿëÿ!” (“Òþâáÿ” ñó-ðÿñè, 112).

Ùç.Íóhóí ãþâìöíÿ ãàðøû ãÿðàðëû ðÿôòàðûÉåð öçÿðèíäÿ âàð îëàí hÿð øåéèí ñàhèáèíèí Àëëàh îëäóüóíó,

Àëëàh èñòÿìÿñÿ êèìñÿíèí þçöíÿ áèð çÿðÿð âÿ éà ôàéäà âåðìÿ-éÿ ýöúöíöí ÷àòìàéàúàüûíû áèëÿí ïåéüÿìáÿðëÿð þç ãþâìëÿðè-íèí îíëàðà hÿäÿ-ãîðõó ýÿëìÿñèíäÿí hå÷ áèð çàìàí ÷ÿêèíìÿ-ìèøëÿð. Îíëàð ãàðøûëàøäûãëàðû hÿð úöð ÷ÿòèíëèêäÿ Àëëàhà àðõàëà-íûá ýöâÿíìèøëÿð. Ùç.Íóh äà èíêàð÷ûëàðûí þíäÿ ýÿëÿíëÿðèíÿãàðøû ãÿhðÿìàíúàñûíà ìöáàðèçÿ àïàðìûø, îíëàðûí èôòèðà âÿ hö-úóìëàðûíäàí ÿñëà ÷ÿêèíìÿéÿúÿéèíè áåëÿ âóðüóëàìûøäû:

“Îíëàðà Íóhóí õÿáÿðèíè ñþéëÿ. Áèð çàìàí î þç öììÿ-òèíÿ áåëÿ äåìèøäè: “Åé öììÿòèì! ßýÿð àðàíûçäà ãàëìà-üûì âÿ Àëëàhûí àéÿëÿðè èëÿ þéöä-íÿñèhÿò âåðìÿéèì ñèçÿàüûð ýÿëèðñÿ, ìÿí Àëëàhà òÿâÿêêöë åäèðÿì. Øÿðèêëÿðèíèç-ëÿ áèðëèêäÿ íÿ åäÿúÿéèíèçè ãÿðàðëàøäûðûí. Ýþðÿúÿéèíèç èøýèçëè ãàëìàñûí, ñîíðà ìÿíÿ hå÷ ìþhëÿò äÿ âåðìÿéèáhàããûìäà èñòÿäèéèíèçè åäèí” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 71).Ìþìèíëÿð äÿ ïåéüÿìáÿðëÿðäÿí íöìóíÿ ýþòöðÿðÿê ÷ÿòèí-

18

19

ëèêëÿð ãàðøûñûíäà ñÿáð åäèð, äöøìÿíëÿðèíÿ ãàðøû ÿñëà ãîðõàãëûãâÿ çÿèôëèê ýþñòÿðìèðëÿð. Àëëàhûí êþìÿéèíèí hÿð àí éàíëàðûíäàîëäóüóíó âÿ ìöòëÿã ãÿëÿáÿíèí hÿð çàìàí èìàí ýÿòèðÿíëÿðÿàèä îëäóüóíó áèëèðëÿð. ×öíêè áóíà çÿìàíÿò âåðèëìèøäèð:

“Ðóhäàí äöøìÿéèí âÿ ãÿìýèí îëìàéûí. Ùàëáóêè, ÿýÿðìþìèíñèíèçñÿ, ñèç ÷îõ éöêñÿêäÿ äóðóðñóíóç!” (“Àëè-Èì-ðàí” ñóðÿñè, 139).“...Àëëàh hå÷ âàõò êàôèðëÿðÿ ìþìèíëÿðèí ÿëåéhèíÿ îëàíáèð éîë ýþñòÿðìÿç!” (“Íèñà” ñóðÿñè, 41).

Ùç.Íóh þç ãþâìöíÿ áþéöê áèð ÿçàá áàðÿäÿ õÿáÿðäàðëûã åòìèøäèÁÿçè ãþâìëÿð îíëàðà ýþíäÿðèëÿí ïåéüÿìáÿðëÿðÿ ãàðøû ÷ûõ-

äûãëàðû âÿ ïåéüÿìáÿðëÿðëÿ âÿ èìàí åäÿíëÿðëÿ ìöáàðèçÿ àïàð-äûãëàðû ö÷öí Àëëàhûí ýþíäÿðäèéè ìöõòÿëèô ÿçàáëàðëà hÿëàê åäèë-ìèøäèð. Ïåéüÿìáÿðëÿð èñÿ áó ÿçàáëàð ýÿëìÿìèøäÿí ÿââÿëãþâìëÿðèíè õÿáÿðäàð åòìèø âÿ îíëàðû Àëëàhû éîëóíà ÷àüûðìûø-äûëàð. Ùç.Íóh ãþâìöíö áó øÿêèëäÿ õÿáÿðäàð åòìèøäè:

“Áèç Íóhó þç òàéôàñûíà ýþíäÿðäèê. Î äåäè: “Åé úàìàà-òûì! Àëëàhà èáàäÿò åäèí. Ñèçèí Îíäàí áàøãà hå÷ áið òàí-ðûíûç éîõäóð. Ìÿí áþéöê ýöíöí ñèçÿ öç âåðÿúÿê ÿçàáûí-äàí ãîðõóðàì!”” (“ßðàô” ñóðÿñè, 59).

Ùç.Íóhóí ìþìèíëÿðÿ èñòåhçà åäÿí ãþâìöíÿ úàâàáûÀëëàh Ãóðàíûí áèð ÷îõ àéÿñèíäÿ ìþìèíëÿðè ÿëÿ ñàëàí èíñàí-

ëàðäàí áÿhñ åäèð. Àíúàã Àëëàh òàðèõ áîéó ìþìèíëÿðÿ èñòåhçàåäÿí èíñàíëàðû ñîíóíúóëàð hÿëÿ äöíéàäà èêÿí îíëàðà èñòåhçàåäèëÿúÿê hàëà ñàëìûøäûð. Áó èíñàíëàðûí àõèðÿòäÿ ýþðÿúÿéè òÿh-ãèð èñÿ äàhà áþéöê îëàúàã. Àëëàh Ãóðàíäà áó èíñàíëàð úÿhÿí-íÿìäÿ ÿçàá ÷ÿêÿðêÿí ìþìèíëÿðèí äÿ úÿííÿòäÿí îíëàðû ñåéðåäèá ýöëÿúÿêëÿðèíè áèëäèðìèøäèð (“Ìöòÿôôèôèí” ñóðÿñè, 34).

Ùç.Íóhóí ãþâìö äÿ îíó âÿ ìþìèíëÿðè ÿëÿ ñàëìûøäû.Ùç.Íóhóí áóíóíëà áàüëû þç ãþâìöíÿ âåðäèéè úàâàá èñÿ áó øÿ-êèëäÿäèð:

“...Íóh îíëàðà äåéèðäè: “ßýÿð ñèç áèçè ìÿñõÿðÿéÿ ãîéóð-ñóíóçñà, áèç äÿ ñèçè ñèç áèçè ìÿñõÿðÿéÿ ãîéäóüóíóç êè-ìè ìÿñõÿðÿéÿ ãîéà÷àüûã. Îíäà ðöñâàéåäèúè ÿçàáûí êè-ìÿ ýÿëÿúÿéèíè âÿ êèìèí ÿáÿäè ÿçàáà äö÷àð îëàúàüûíû áè-ëÿúÿêñèíèç!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 38-39).

Ùç.Íóh ãþâìö èíêàð÷ûëûãäà èíàäëà äàâàì åòäèéè ö÷öí Àëëàhäàí êþìÿê èñòÿìèøäèðÈíäèéÿ ãÿäÿðêè àéÿëÿðäÿí äÿ ýþðäöéöìöç êèìè, Ùç.Íóh

hÿéàòû áîéó ãþâìöíö õÿáÿðäàð åäèá ãîðõóòìóø, îíëàðûÀëëàhûí ÿçàáûíäàí ãîðóíìàüà ÷àüûðìûøäû. Àíúàã áöòöí áóí-ëàðà áàõìàéàðàã îíóí àçüûí ãþâìö èíêàð åòìÿêäÿ èíàä åäèí-úÿ Àëëàhà áåëÿ äóà åòìèøäè:

“Íóh äåäè: “Åé Ðÿááèì! Éåð öçöíäÿ áèð íÿôÿð áåëÿ êà-ôèð ãîéìà! ×öíêè ñÿí îíëàðû áóðàõñàí, îíëàð Ñÿíèí áÿí-äÿëÿðèíè éîëäàí ÷ûõàðäàúàã, àíúàã ïîçüóí âÿ êàôèð äî-üóá-òþðÿäÿúÿêëÿð” (“Íóh” ñóðÿñè, 26-27).Ïåéüÿìáÿðëÿðäÿí íöìóíÿ ýþòöðÿí ìþìèíëÿðèí áóíëàðû åò-

ìÿñè ëàçûìäûð: äèíè hÿð úöð èìêàíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, ñþçëÿâÿ éà éàçûëû øÿêèëäÿ èçàh åäèá Àëëàhûí âàðëûüûíûí hÿð úöð äÿ-ëèëëÿðèíè îíëàðà ýþñòÿðìÿê, áóíäàí áàøãà håñàá ýöíöíöí, úÿí-íÿòèí âÿ úÿhÿííÿìèí éàõûíëûüûíû òÿáëèü åòìÿê...

Àíúàã áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã èíêàð åòìÿêäÿ èíàäëà äà-âàì åäÿí èíñàíëàð îëàðñà, ìþìèíëÿð áó èíñàíëàðû úÿçàëàíäûð-ìàñû ö÷öí äÿ Àëëàhà äóà åäÿðëÿð. Âÿ îíëàð Àëëàhûí äöíéàäàâÿ àõèðÿòäÿ ñîíñóç áèð ÿäàëÿòëÿ ÿâÿç âåðÿúÿéèíè áèëèðëÿð.

20

21

Ùç.Íóhóí îüëóíóí êàôèðëÿðäÿí îëìàñûÀëëàh èíêàð åòìÿëÿðè, èñòåhçàëàðû âÿ höúóìëàðû èëÿ ÿçàáà

òàì ëàéèã îëàí ãþâìöí öçÿðèíÿ áþéöê áèð áÿëà ýþíäÿðìèø âÿÙç.Íóhó éàëàí håñàá åäÿíëÿð hÿëàê îëìóøäóëàð. Ùç.Íóhëàáèðëèêäÿ îëàí ìþìèíëÿð èñÿ ýÿìèéÿ ìèíèá ÿçàáäàí õèëàñ îë-ìóøäóëàð. Ùÿëàê îëàíëàð àðàñûíäà Ùç.Íóhóí îüëó äà âàðäû.Àòàñûíûí ïåéüÿìáÿð îëìàñû äà îíó ÿçàáäàí ãóðòàðìàìûøäû.

Áó ýöí áÿçè èíñàíëàð þçëÿðè äèíäàð îëìàñà äà àèëÿäÿ îëàíáþéöêëÿðèíèí, éàõûíëàðûíûí äèíäàðëûüû èëÿ ôÿõð åäèðëÿð. Îíëàðûí“àòàì hàúûäûð”, “áàáàì áþéöê áèð àëèìäèð” êèìè ñþçëÿðè òåç-òåç åøèäèëèð. Ëàêèí àõèðÿòäÿ èíñàí éàëíûç þç åòäèêëÿðèíÿ âÿ þçöçÿðèíÿ äöøÿí âÿçèôÿéÿ ýþðÿ ìÿñóëèééÿò äàøûéàúàã. Éàõûíëà-ðûíûí öñòöíëöêëÿðè, äèíäàðëûüû îíà hå÷ áèð ôàéäà âåðìÿéÿúÿê.Áó hàë Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèëèð:

“Àëëàh êàôèðëÿðÿ Íóhóí þâðÿòè èëÿ Ëóòóí þâðÿòèíè ìèñàë÷ÿêäè. Îíëàð Áèçèì ãóëëàðûìûçäàí èêè ñàëåh áÿíäÿíèíêÿáèíè àëòûíäà èäèëÿð. Îíëàð ÿðëÿðèíÿ õÿéàíÿò åòäèëÿð âÿîíëàðû Àëëàhäàí hå÷ âÿúhëÿ ãóðòàðà áèëìÿäèëÿð. Îíëàðà:“Áàøãàëàðû èëÿ áèðëèêäÿ ñèç èêèíèç äÿ úÿhÿííÿìÿ ýèðèí!”- äåéèëäè” (“Òÿhðèì” ñóðÿñè, 10).Ùç.Íóh îüëóíà êàôèðëÿðäÿí îëìàìàñû ö÷öí ñîí àíà ãÿäÿð

õÿáÿðäàðëûã åòìèø, ëàêèí îíóí õÿáÿðäàðëûüû hå÷ áèð íÿòèúÿ âåð-ìÿìèøäè:

“Ýÿìè îíëàðû äàüëàð êèìè äàëüàëàðûí è÷è èëÿ àïàðäûüû çà-ìàí Íóh àðàëû îëàí îüëóíó hàðàéëàéûá äåäè: “Îüëóì!Áèçèìëÿ áèðëèêäÿ ýÿìèéÿ ìèí, êàôèðëÿðäÿí îëìà!” Áåëÿúàâàá âåðäè: “Ìÿí áèð äàüà ñûüûíàðàì, î äà ìÿíè ñó-äàí ãîðóéàð”. Íóh äåäè: “Àëëàhûí ðÿhì åòäèêëÿðèíäÿíáàøãà, áó ýöí hå÷ êÿñ Îíóí ÿçàáûíäàí ãîðóéà áèë-ìÿç!” Íÿhàéÿò, äàëüà àòà èëÿ îüóëóí àðàñûíà ýèðèá îíëà-ðû áèð-áèðèíäÿí àéûðäû âÿ î äà ñóäà áîüóëàíëàðäàí îëäó”(“Ùóä” ñóðÿñè, 42-43).

Ùç.Íóh ìþìèíëÿð ö÷öí äÿ äóà åòìèøäèðÙç.Íóh èíêàð÷ûëàðûí hÿëàê îëìàñû ö÷öí äóà åòäèéè êèìè ìþ-

ìèíëÿðèí ýöíàhëàðûíûí áàüûøëàíìàñû ö÷öí äÿ äóà åòìèøäèð:“Åé Ðÿááèì! Ìÿíè, àòà-àíàìû, ìÿíèì åâèìÿ ìþìèí êè-ìè äàõèë îëàí êèìñÿíè âÿ áöòöí ìþìèí êèøèëÿðè âÿ ãà-äûíëàðû áàüûøëà. Çàëèìëÿðèí èñÿ àíúàã âÿ àíúàã hÿëàêûíûàðòûð!”” (“Íóh” ñóðÿñè, 28).Ïåéüÿìáÿðèí áó äóàñû äà áöòöí ìþìèíëÿðèí íöìóíÿ ýþòö-

ðÿúÿéè âÿ òÿòáèã åòìÿñè ëàçûì ýÿëÿí áèð äàâðàíûøäûð. Àëëàhàèìàí ýÿòèðÿí èíñàíëàð áèð-áèðèíèí éåýàíÿ äîñòëàðû âÿ éàðäûì÷û-ëàðûäûð. Áóíà ýþðÿ îíëàðûí áèð-áèðèíèí àõèðÿòèíÿ éþíÿëèê äóà åò-ìÿñè äÿ áèð èìàí ÿëàìÿòèäèð.

22

23

ÙÇ.ÙÓÄ

Àëëàh-Òÿàëà Ùç.Ùóäó Àä ãþâìöíÿ ïåéüÿìáÿð êèìè ýþí-äÿðìèøäè. Î äà ãþâìöíÿ Àëëàhûí ýþíäÿðäèéè åòèáàðëû áèð åë÷èîëäóüóíó, àïàðäûüû òÿáëèüàòûí ÿâÿçèíäÿ hå÷ áèð ãàðøûëûã ýþçëÿ-ìÿäèéèíè áèëäèðäèêäÿí ñîíðà èíñàíëàðû Àëëàhäàí ãîðõóá ÷ÿêèí-ìÿéÿ ÷àüûðìûøäû.

Ùç.Ùóä ãþâìöíÿ òÿáëèü åäÿðêÿí ÿââÿëêè ïåéüÿìáÿðëÿð êè-ìè îíà äà ìöõòÿëèô èôòèðàëàð àòûëìûøäû. Ìÿñÿëÿí, ãþâìöÙç.Ùóäóí “àüûëäàíêÿì” îëäóüóíó èääèà åòìèøäè. Ùç.Ùóä îíàáåëÿ ÷èðêèí èôòèðà àòàí ãþâìöíÿ ÿõëàãè öñòöíëöéöíöí áèð ýþñ-òÿðèúèñè îëàí ñîí äÿðÿúÿ êàìèë âÿ øÿôãÿòëè áèð öñëóáëà úàâàáâåðìèøäè:

“Ùóä äåäè: “Åé úàìààòûì! Ìÿí hå÷ äÿ ñÿôåh äåéèëÿì,ëàêèí ìÿí àëÿìëÿðèí Ðÿááè òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëìèø áèðïåéüÿìáÿðÿì! Ìÿí ñèçÿ Ðÿááèìèí ÿìðëÿðèíè òÿáëèü åäè-ðÿì. Ìÿí ñèçÿ äîüðó ìÿñëÿhÿò âåðÿíÿì” (“ßðàô” ñóðÿ-ñè, 67-68).

Ùç.Ùóä ãþâìöíÿ åòäèéè òÿáëèü ö÷öí hå÷ áèð ÿâÿç ýþçëÿìÿäèéèíè ñþéëÿìèøäèð“Åé úàìààòûì! Ìÿí ïåéüÿìáÿðëèéè òÿáëèü åòìÿéÿ ýþðÿñèçäÿí hå÷ áèð ìöêàôàò èñòÿìèðÿì. Ìÿíèì ìöêàôàòûìûâåðìÿê éàëíûç ìÿíè éàðàäàíà àèääèð. Ìÿýÿð äÿðê åò-ìèðñèíèç?” (“Ùóä” ñóðÿñè, 51).“Ìÿí áóíóí ìöãàáèëèíäÿ ñèçäÿí hå÷ áèð ìóçä (ÿâÿç)èñòÿìèðÿì. Ìÿíèì ìöêàôàòûì àíúàã àëÿìëÿðèí Ðÿááè-íÿ àèääèð!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 127).Áóðà ãÿäÿð áèëäèðèëÿí áöòöí ïåéüÿìáÿðëÿðèí hÿéàòûíäàí

ýþðäöéöìöç êèìè, þìöð áîéó èíñàíëàðà äèíè òÿáëèü åäèá îíëàð-äàí hå÷ áèð ãàðøûëûã ýþçëÿìÿìÿê ìöhöì áèð ìþìèí õöñóñèé-

éÿòèäèð. Áèð ìþìèí hàíñû äþâðäÿ éàøàéûðñà éàøàñûí, êèìëÿðëÿáÿðàáÿð îëóðñà îëñóí, èíñàíëàðû Àëëàhûí áÿéÿíäèéè ÿõëàãà ÷à-üûðìàüà, îíëàðà hÿð àí äàhà äà éàõûíëàøàí håñàá ýöíöíö õà-òûðëàòìàüà úàâàáäåhäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ hå÷ êèìäÿí áèð ãàðøûëûãýþçëÿìÿç, éàëíûç âÿçèôÿñèíè ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ éåðèíÿ éåòèðìÿ-éè âÿ Àëëàhûí îíäàí ðàçû îëìàñûíû èñòÿéÿð.

Ãþâìöíö Àëëàhà ãóëëóã åòìÿéÿ ÷àüûðàðêÿí îíëàðà àúû áèð ÿçàá áàðÿäÿ õÿáÿðäàðëûã åòìèøäèðÄèýÿð ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè Ùç.Ùóä äà þç ãþâìöíÿ éàëíûç

Àëëàhà ãóëëóã åòìÿéè òþâñèéÿ åòìèø, ÿêñ òÿãäèðäÿ îíëàðûíÿçàáëà ãàðøûëàøàúàüûíäàí ãîðõäóüóíó ñþéëÿìèøäè:

“Àä ãþâìöíöí ãàðäàøûíû õàòûðëà! Áèð çàìàí î ßhãàô-äà éàøàéàí ãþâìöíÿ -îíäàí ÿââÿë âÿ ñîíðà äà ïåéüÿì-áÿðëÿð ýÿëèá ýåòìèøäèëÿð- áåëÿ äåìèøäè: “Àëëàhäàí áàø-ãàñûíà èáàäÿò åòìÿéèí! Ìÿí áþéöê ýöíöí ñèçÿ öç âåðÿ-úÿê ÿçàáûíäàí ãîðõóðàì!”” (“ßhãàô” ñóðÿñè, 21).Áóíäàí áàøãà, îíëàðà äöíéà hÿéàòûíäà äÿéÿð âåðäèêëÿðè

øåéëÿðèí ìöâÿããÿòè îëäóüóíó äà õàòûðëàòìûøäû. Ùç.Ùóäóí áóìþâçóäà þç ãþâìöíÿ åòäèéè òÿáëèü àéÿäÿ áåëÿ áèëäèðèëèð:

“Äîüðóäàíìû ñèç hÿð òÿïÿäÿ áèð êþøê ãóðóá ÿéëÿíèðñè-íèç? Ñàíêè ÿáÿäè ãàëàúàãñûíûç äåéÿ, ñó hþâçÿëÿðè òèêèðñè-íèç!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 128-129).Áóíäàí ñîíðà äà ãþâìöíÿ Àëëàhäàí ãîðõìàüûí, Îíóí ÿìð

åòäèêëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿéèí, èíñàíëàðà çîðàêûëûã åòìÿìÿéèíâàúèáëèéèíè õàòûðëàòìûøäû. Âÿ ÿýÿð áåëÿ åäÿðëÿðñÿ, áóíëàðà ýþ-ðÿ äÿ ÿçàáà äö÷àð îëàúàãëàðûíû ñþéëÿéÿðÿê îíëàðà õÿáÿðäàðëûãåòìèøäè:

“Âÿ éàõàëàäûãäà äà çàëèìëÿð êèìè éàõàëàéûðñûíûç! ÀðòûãÀëëàhäàí ãîðõóí âÿ ìÿíÿ èòàÿò åäèí! Ãîðõóí î êÿñäÿíêè, àíëàéûá áèëäèéèíèç øåéëÿðè ñèçÿ ÿòà åòäè! Ñèçÿ håéâàíàò,îüóë-óøàã, áàüëàð âÿ ÷åøìÿëÿð âåðäè! Ìÿí áþéöê ýöíöí

24

25

ñèçÿ öç âåðÿúÿê ÿçàáûíäàí ãîðõóðàì!”” (“Øóÿðà” ñóðÿ-ñè, 130-135).

Ùç.Ùóä ãþâìöíÿ Àëëàhûí îíëàðà âåðäèéè íåìÿòëÿðè õàòûðëàòìûøäûðÀëëàhûí èíñàíëàðà âåðäèéè íåìÿòëÿð “Íÿhë” ñóðÿñèíèí 18-úè

àéÿñèíäÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, “áèð öìóìèëÿøäèðìÿ åäèëÿðÿê” áå-ëÿ ñàéûëà áèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð ÷îõäóð. Àíúàã áèð ÷îõ èíñàíëàð áóíåìÿòëÿðè îíà âåðÿíèí Àëëàh îëäóüóíó âÿ áóíëàð ö÷öí Àëëàhàøöêð åòìÿéèí âàúèáëèéèíè àüëûíà áåëÿ ýÿòèðìèð. Àëëàhûí èñòÿäè-éè àíäà áóíëàðû îíëàðäàí ýåðè àëàúàüûíû äà äöøöíìÿçëÿð. Áó-íà ýþðÿ äÿ ïåéüÿìáÿðëÿð ýåòäèêëÿðè ãþâìëÿðÿ Àëëàhà éþíÿë-ìÿëÿðèíèí, ñàhèá îëäóãëàðû hÿð øåéèí Àëëàhäàí áèð íåìÿò îëäó-üóíó áèëìÿëÿðèíèí âÿ áóíóí ö÷öí Îíà øöêð åòìÿëÿðèíèí âà-úèáëèéèíè õàòûðëàòìûøëàð. Ùç.Ùóä äà þç ãþâìöíÿ Àëëàhûí âåð-äèéè íåìÿòëÿðè õàòûðëàòìûø, îíëàðû Àëëàhäàí ãîðõóá ÷ÿêèíìÿéÿ÷àüûðìûøäû:

“Éîõñà ñèçè ãîðõóòìàã ö÷öí è÷ÿðèíèçäÿí îëàí áèð àäàìâàñèòÿñèëÿ Ðÿááèíèçäÿí ñèçÿ áèð õÿáÿðäàðëûã ýÿëìÿñèíÿòÿÿúúöá åäèðñèíèç? Õàòûðëàéûí êè, Àëëàh ñèçè Íóh òàéôàñûí-äàí ñîíðà îíóí éåðèíÿ ýÿòèðäè, ñèçè õèëãÿòúÿ äàhà ãöâ-âÿòëè åòäè. Àëëàhûí íåìÿòëÿðèíè éàäà ñàëûí êè, áÿëêÿ, íèúàòòàïàñûíûç!”” (“ßðàô” ñóðÿñè, 69).Áóíäàí áàøãà, Ùç.Ùóä ãþâìöíö Àëëàhäàí áàüûøëàíìà äè-

ëÿìÿéÿ äÿ äÿâÿò åòìèøäè. Âÿ ÿýÿð Àëëàhà ñûüûíûá òþâáÿ åäÿð-ëÿðñÿ, áóíóí ÿâÿçèíäÿ Àëëàh îíëàðà âåðäèéè íåìÿòëÿðèíè àðòû-ðàúàüûíû õÿáÿð âåðìèøäè:

“Åé úàìààòûì! Ðÿááèíèçäÿí áàüûøëàíìàíûçû äèëÿéèí.Ñîíðà Îíà òþâáÿ åäèí êè, ýþéäÿí ñèçÿ áîëëó éàüûø ýþí-äÿðñèí, ãöââÿòèíèçèí öñòöíÿ áèð ãöââÿò äÿ àðòûðñûí. Ýö-íàhêàð îëàðàã öç ÷åâèðìÿéèí!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 52).

Ùç.Ùóä þç ãþâìöíö úàhèëëÿðäÿí îëìàìàã áàðÿäÿ õÿáÿðäàð åòìèøäèðÃóðàíäàêû àíëàéûøëàðäàí áèðè îëàí “úàhèë” àíëàéûøû þçöíöí

àéÿëÿðäÿ èñòèôàäÿ åäèëäèéè ìÿíàñû èëÿ äèíè áèëìÿéÿí, äèíäÿíóçàã éàøàéàí èíñàíëàðû òÿñâèð åäèð. Éÿíè ìÿñÿëÿí, áèð èíñàíéöêñÿê àëè òÿhñèë àëà áèëÿð, àììà î, ÿýÿð Àëëàhû òàíûìûðñà,Àëëàhûí êèòàáûíû áèëìèðñÿ âÿ îíó òÿòáèã åòìèðñÿ, hÿìèí øÿõñÃóðàíà ýþðÿ, úàhèëäèð. Èíñàí áÿçè ìÿëóìàòëàðà ñàhèá îëñà äàêèì îëäóüóíó, íÿäÿí éàðàäûëäûüûíû äöøöíìöðñÿ, îíó Éàðàäà-íû òàíûìûðñà âÿ áóíà ýþðÿ Àëëàhûí îíäàí èñòÿäèêëÿðèíè éåðèíÿéåòèðìèðñÿ, hÿìèí øÿõñ úàhèëëÿð àðàñûíäàäûð.

Áó èíñàíëàðäàí ñîðóøàíäà ÷îõ çàìàí äèíÿ òàáå îëäóãëàðûíûñþéëÿéèðëÿð. Ùàëáóêè îíëàðûí íÿçÿðäÿ òóòäóüó äèí áàáàëàðûíäàíýþðäöéö úàhèë áèð äèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë. Áó äèíèíÀëëàhûí êèòàáû èëÿ hå÷ áèð ÿëàãÿñè éîõäóð.

Àëëàhûí Ãóðàí ãèññÿëÿðèíäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, òàðèõ áîéóïåéüÿìáÿðëÿð áåëÿ úàhèë úÿìèééÿòëÿðÿ hàãã äèíè èçàh åòìèø-ëÿð. Àíúàã áó úÿìèééÿòëÿðèí ÷îõó hÿãèãÿòè âèúäàíëû øÿêèëäÿýþðäöêëÿðè hàëäà éàøàäûãëàðû úÿhàëÿò ñÿáÿáèëÿ òÿêÿááöð ýþñ-òÿðìèøëÿð. Îíëàðà åäèëÿí áöòöí õÿáÿðäàðëûãëàðà äà áàõìàéàðàãàðàëàðûíäàí ÷îõ àç áèð ãèñìè èñòèñíà îëìàãëà þç áàòèë äèíëÿðèíèìöäàôèÿ åòìÿêäÿ äàâàì åòìèøëÿð.

Ùç.Ùóäóí ãþâìö äÿ þéðÿøäèêëÿðè úàhèë ñèñòåìäÿí èìòèíàåäèá ïåéüÿìáÿðÿ ãóëàã àñìàüû ðÿää åòìèøäè. Áó ñÿáÿáëÿÙç.Ùóä þç ãþâìöíÿ îíóí äöøäöéö hàëûí àøêàð áèð úÿhàëÿò îë-äóüóíó áåëÿ õàòûðëàòìûøäû:

“Äåìèøäè: “Àíúàã Àëëàh áèëèð. Ìÿí ñèçÿ éàëíûç ìÿíèì-ëÿ ýþíäÿðèëÿíëÿðè òÿáëèü åäèðÿì. Àíúàã ìÿí ñèçèí úàhèëáèð ãþâì îëäóúóíóçó ýþðöðÿì!”” (“ßhãàô” ñóðÿñè, 23).

26

27

Ùç.Ùóä ãþâìöíöí èíêàð÷ûëàðûíà îíëàðäàí ãîðõìàäûüûíû âÿ Àëëàhà òÿâÿêêöë åòäèéèíè áèëäèðìèøäèðÁöòöí ÷àüûðûøëàðûíà áàõìàéàðàã ãþâìö Ùç.Ùóäà ãàðøû ÷ûõ-

ìûø âÿ áó åë÷èíèí îíëàðû ÷àüûðäûüû éîëà òàáå îëìàüû ãÿáóë åò-ìÿìèøäè. Òàðèõ áîéó áöòöí èíêàð÷ûëàð êèìè îíëàð äà þç ïåé-üÿìáÿðèíäÿí ìþúöçÿ èñòÿäèêëÿðèíè, ÿêñ òÿãäèðäÿ èìàí ýÿòèð-ìÿéÿúÿêëÿðèíè ñþéëÿìèøäèëÿð:

“Îíëàð äà äåäèëÿð: “Åé Ùóä! Ñÿí áèçÿ àøêàð áèð ìþúö-çÿ èëÿ ýÿëìÿäèí. Ñÿíèí ñþçöíëÿ òàíðûëàðûìûçû òÿðê åäÿíäåéèëèê. Áèç ñÿíÿ èíàíìûðûã!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 53).Áóíóí ÿâÿçèíäÿ Ùç.Ùóä îíëàðûí Àëëàhà øÿðèê ãîøìàñûíäàí

óçàã îëäóüóíó âÿ îíóí ö÷öí ãóðàúàãëàðû òÿëÿëÿðäÿí ãîðõìà-äûüûíû áåëÿ áèëäèðìèøäèð:

“...Áåëÿ úàâàá âåðäè: “Àëëàhû øàhèä òóòóðàì âÿ ñèç äÿ øà-hèä îëóí êè, ìÿí ñèçèí ãîøäóüóíóç øÿðèêëÿðäÿí óçàüàì!Áèðúÿ Îíäàí áàøãà! Èíäè hàìûëûãëà ìÿíÿ ãàðøû íÿ hèé-ëÿ ãóðóðñóíóçñà, ãóðóí âÿ ìÿíÿ hå÷ ìþhëÿò äÿ âåðìÿ-éèí!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 54-55).Ùç.Ùóä Àëëàhûí áèð ïåéüÿìáÿðè îëàðàã hÿð øåéè Àëëàhûí éà-

ðàòäûüûíû âÿ Àëëàhûí ñÿìèìè ãóëëàðûíû ãîðóéàúàüûíû áèëèðäè. Áóñÿáÿáëÿ îíà àòûëàí èôòèðàëàðûí áîøà ÷ûõàúàüûíà ÿìèí áèð òÿðçäÿÀëëàhà îëàí èíàì âÿ åòèáàðûíû áåëÿ äèëÿ ýÿòèðìèøäèð:

“Ìÿí þçöìöí âÿ ñèçèí Ðÿááèíèç îëàí Àëëàhà òÿâÿêêöëåòäèì. Åëÿ áèð úàíëû éîõäóð êè, îíóí èõòèéàðû ÿëèíäÿ îë-ìàñûí. Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèì äöç éîëäàäûð!” (“Ùóä” ñóðÿ-ñè, 56).

ÙÇ.ÑÀËÅÙ

Àëëàh-Òÿàëà Ùç.Ñàëåhè Ñÿìóä ãþâìöíÿ ïåéüÿìáÿð ýþí-äÿðìèøäè. Ãóðàíäà Ùç.Ñàëåhèí ïåéüÿìáÿð êèìè ýÿëäèéè ãþâ-ìÿ éàëíûç Àëëàhà ãóëëóã åòìÿéèí âàúèáëèéèíè ñþéëÿäèéè õÿáÿðâåðèëìèøäèð:

“Áèç Ñÿìóä òàéôàñûíà - Àëëàhà èáàäÿò åäèí äåéÿ -ãàð-äàøëàðû Ñàëåhè ýþíäÿðäèê. Ñàëåh þç òàéôàñûíûí éàíûíà ýÿ-ëÿí êèìè îíëàð áèð-áèðè èëÿ ÷ÿêèøÿí èêè ôèðãÿéÿ àéðûëäûëàð”(“Íÿìë” ñóðÿñè, 45).Áöòöí ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè Ùç.Ñàëåh äÿ þíúÿ ãþâìöíÿ åòè-

áàðëû áèð ïåéüÿìáÿð îëäóüóíó òÿáëèü åòìèø âÿ ãþâìöíöÀëëàhäàí ãîðõóá ÷ÿêèíìÿéÿ ÷àüûðìûøäû:

“Ñÿìóä òàéôàñû äà ïåéüÿìáÿðëÿðè òÿêçèá åòäè. Î âàõò êè,ãàðäàøëàðû Ñàëåh îíëàðà äåäè: “Ìÿýÿð ãîðõìóðñóíóç?Øöáhÿñèç êè, ìÿí ñèçèí ö÷öí åòèáàð îëóíàñû áèð ïåéüÿì-áÿðÿì! Àðòûã Àëëàhäàí ãîðõóí âÿ ìÿíÿ èòàÿò åäèí!”(“Øóÿðà” ñóðÿñè, 141-144).Ùç.Ñàëåh äÿ áó èíñàíëàðû Àëëàhûí äèíèíÿ ÷àüûðàðêÿí îíëàð-

äàí hå÷ áèð ÿâÿç ýþçëÿìÿäèéèíè ñþéëÿìèøäè.

Ùç.Ñàëåh ãþâìöíÿ Àëëàhûí áþéöêëöéöíö èçàh åäèá îíëàðû áàüûøëàíìà äèëÿìÿéÿ äÿâÿò åòìèøäèðÀëëàhûí ðÿñóëëàðû þç ãþâìëÿðèíÿ åòäèêëÿðè òÿáëèü çàìàíû

Àëëàhûí âàðëûüûíûí äÿëèëëÿðèíÿ äèããÿòè úÿëá åòìèø, Àëëàhûí éà-ðàòäûüû ãöñóðñóç òàðàçëûãëàðû, ñèñòåìëÿðè, úàíëûëàðäàêû öñòöí õö-ñóñèééÿòëÿðè èíñàíëàðà õàòûðëàòìûøäûëàð.

Ùç.Ñàëåh äÿ éàðàäûëûø äÿëèëëÿðèíè èçàh åäÿðÿê ãþâìöíöÀëëàhû õàòûðëàìàüà òÿøâèã åäÿí åë÷èëÿðäÿí áèðèäèð. ÃþâìöíöíÀëëàhûí ñîíñóç åëìèíè, ñîíñóç àüëûíû âÿ ñîíñóç áþéöêëöéöíöäÿðê åòìÿñè ö÷öí îíà èíñàíûí èëê éàðàäûëûøûíû õàòûðëàòìûøäû:

28

29

“Ñÿìóä ãþâìöíÿ äÿ ãàðäàøëàðû Ñàëåhè ïåéüÿìáÿð ýþí-äÿðäèê. Î äåäè: “Åé úàìààòûì! Àëëàhà èáàäÿò åäèí. Ñè-çèí Îíäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðûíûç éîõäóð. Î ñèçè éåðäÿíéàðàäûá îðàäà ñàêèí åòäè. Áàüûøëàíìàíûçû äèëÿéèí, ñîíðàäà Îíà òþâáÿ åäèí. Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèì éàõûíäûð, äóà-ëàðû ãÿáóë åäÿíäèð!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 61).

Ùç.Ñàëåh ãþâìöíö Àëëàhûí åë÷èñè îëàðàã îíà èòàÿò åòìÿéÿ ÷àüûðìûøäûðÙç.Ñàëåh ãþâìöíÿ ñàhèá îëäóãëàðû íåìÿòëÿðèí hÿãèãè ñàhè-

áè îëàí Àëëàhäàí ãîðõóá ÷ÿêèíìÿéèí, éåð öçöíäÿ ôèòíÿ-ôÿñàäòþðÿòìÿìÿéèí âÿ îíà èòàÿò åòìÿéèí âàúèáëèéèíè õàòûðëàòìûøäû.ßýÿð áóíó åòìÿñÿëÿð, Àëëàhûí îíëàðû éàøàäûãëàðû éåðäÿ òÿhëö-êÿñèçëèê è÷èíäÿ ñàõëàìàéàúàüûíû áó ñþçëÿðè èëÿ òÿáëèü åòìèøäè:

“Ìÿýÿð ñèç åëÿ áóðàäà îíëàðûí è÷èíäÿ àðõàéûíëûãëà ãàëà-úàãñûíûç? Áàüëàð âÿ ÷åøìÿëÿð è÷èíäÿ, ÿêèíëÿð âÿ ëÿòèô ÷è-÷ÿêëè õóðìàëûãëàð è÷èíäÿ! Äàüëàðäàí ìÿhàðÿòëÿ åâëÿðéîíóá äöçÿëäÿúÿêñèíèç? Àðòûã Àëëàhäàí ãîðõóí âÿ ìÿ-íÿ èòàÿò åäèí! Ùÿääè àøàíëàðûí ÿìðèíÿ òàáå îëìàéûí! Îêÿñëÿð êè, éåð öçöíäÿ ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿäÿð âÿ èñëàh åò-ìÿçëÿð!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 146-152).Àëëàh-Òÿàëà ïåéüÿìáÿðëÿðè èíñàíëàðû hàãã äèíÿ äÿâÿò åò-

ìÿê âÿ éåð öçöíäÿ íèçàì-èíòèçàì éàðàòìàã ö÷öí ýþíäÿðìèø-äèð. Ùç.Ñàëåhèí éóõàðûäàêû õÿáÿðäàðëûãëàðû äà áó âÿçèôÿíè éå-ðèíÿ éåòèðìÿéÿ éþíÿëÿí áèð ÷àüûðûøäûð.

Ùç.Ñàëåh ãþâìöíÿ Àëëàhûí íåìÿòëÿðèíè õàòûðëàìàüûí âÿ ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿìÿéèí âàúèáëèéèíè ñþéëÿìèøäèð“Ñÿìóä òàéôàñûíà äà ãàðäàøëàðû Ñàëåhè ïåéüÿìáÿð ýþí-äÿðäèê. Î äåäè: “Åé úàìààòûì! Àëëàhà èáàäÿò åäèí. Ñè-

çèí Îíäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðûíûç éîõäóð. Ðÿááèíèçäÿíñèçÿ à÷ûã-àéäûí áèð äÿëèë ýÿëäè. Àëëàhûí áó äèøè äÿâÿñè ñè-çèí ö÷öí áèð ìþúöçÿäèð. Áóðàõûí Àëëàhûí òîðïàüûíäà îò-ëàñûí, îíà ïèñëèê åòìÿéèí, éîõñà ÷îõ øèääÿòëè áèð ÿçàáàäö÷àð îëàðñàíûç!Àëëàhûí ñèçè Àä òàéôàñûíäàí ñîíðà îíóí éåðèíÿ ýÿòèðäèéè,äöçëÿðèíäÿ ãÿñðëÿð òèêäèéèíèç, äàüëàðûíû îâóá åâëÿð äö-çÿëòäèéèíèç éåð öçöíäÿ éåðëÿøäèéè âàõòû õàòûðëàéûí,Àëëàhûí íåìÿòëÿðèíè éàäà ñàëûí, éåð öçöíäÿ äîëàøûá ôèò-íÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿéèí!”” (“ßðàô” ñóðÿñè, 73-74).

Ùç.Ñàëåh ãþâìöíÿ Àëëàhà öñéàí åòìÿéèí öìèäñèç íÿòèúÿñèíè õàòûðëàòìûøäûðÀíúàã Ñÿìóä ãþâìö Ùç.Ñàëåhÿ èòàÿò åòìÿìèø âÿ “Îíëàð

äåäèëÿð: “Åé Ñàëåh! Ñÿí áóíäàí ÿââÿë è÷ÿðèìèçäÿ öìèä åäè-ëÿí áèð àäàì èäèí. Èíäè àòàëàðûìûçûí èáàäÿò åòäèéèíÿ èáàäÿòåòìÿéè áèçÿ ãàäàüàíìû åäèðñÿí? Äîüðóñó, áèç ñÿíèí áèçëÿ-ðè äÿâÿò åòäèéèí áàðÿäÿ øÿêê-øöáhÿ è÷èíäÿéèê” (“Ùóä” ñó-ðÿñè, 62) äåéÿðÿê ãàðøû ÷ûõìûøäû. Áóíóí öçÿðèíÿ Ùç.Ñàëåhãþâìöíÿ Àëëàhà ãàðøû ÷ûõàúàüû çàìàí îíà êþìÿê åäÿ áèëÿ-úÿê hå÷ áèð âàðëûüûí îëìàäûüûíû òÿáëèü åòìèøäè:

“Ñàëåh îíëàðà áåëÿ úàâàá âåðäè: “Åé úàìààòûì! Áèð äå-éèí ýþðÿê. ßêÿð ìÿíèì Ðÿááèìäÿí àøêàð áèð ìþúöçÿìîëñà, Î ìÿíÿ Þçöíäÿí áèð ìÿðhÿìÿò ëöòô åòñÿ, ìÿí äÿÎíà àñè îëñàì, ìÿíè Àëëàhûí ÿçàáûíäàí êèì ãóðòàðà áè-ëÿð? Ñèç ìÿíÿ çèéàíäàí áàøãà áèð øåé àðòûðìàéàúàãñû-íûç!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 63).ßëáÿòòÿ, Àëëàhà öñéàí åäÿí èíñàíëàðû Àëëàhûí ãÿçÿáèíäÿí

ãîðóéà áèëÿúÿê hå÷ áèð ýöú éîõäóð. Âÿ Ùç.Ñàëåhèí éóõàðûäà-êû ñþçëÿðè èëÿ áèëäèðäèéè êèìè, Àëëàhà öñéàí åäÿí áèð èíñàíàóéàí àäàì äà ìöòëÿã áèð çèéàíà óüðàéàúàã.

30

31

Ùç.Ñàëåh ãþâìöíÿ ÿçàáäàí ÷ÿêèíìÿëÿðè áàðÿäÿ þéöä âåðìèøäèðÏåéüÿìáÿðëÿðèí ýÿòèðäèéè hàãã äèí èíêàð÷ûëàðûí ìÿíàôåéèíÿ

çèää îëäóüó ö÷öí áó èíñàíëàð ïåéüÿìáÿðëÿðÿ èìàí ýÿòèðìÿêèñòÿìÿìèøäèëÿð. Ïåéüÿìáÿðëÿðèí îíëàðà Àëëàhû âÿ àõèðÿòè õà-òûðëàòìàñûíäàí ñîí äÿðÿúÿ áþéöê áèð íàðàhàòëûã hèññ åòìèøäè-ëÿð. Áó, òàðèõ áîéó áöòöí èíêàð÷û ãþâìëÿðäÿ òåç-òåç ðàñò ýÿë-äèéèìèç õöñóñèééÿòäèð. ßëáÿòòÿ, åéíè âÿçèééÿò Àëëàhäàí ãîðõ-ìàéàí Ñÿìóä ãþâìöíäÿ äÿ îëìóøäó. Áó èíñàíëàð Ùç.Ñàëå-hèí îíëàðà âåðäèéè áöòöí þéöä-íÿñèhÿòäÿí öç ÷åâèðìèøäè.Ùç.Ñàëåhèí áó áàðÿäÿ ãþâìöíÿ õèòàáû áåëÿäèð:

“Ñàëåh îíëàðäàí öç äþíäÿðèá áåëÿ äåäè: “Åé úàìààòûì!Ìÿí ñèçÿ Ðÿááèìèí ÿìðèíè òÿáëèü åòäèì âÿ ñèçÿ þéöä-íÿñèhÿò âåðäèì. Ëàêèí ñèç þéöä-íÿñèhÿò âåðÿíëÿðè ñåâ-ìèðñèíèç!”” (“ßðàô” ñóðÿñè, 79).Ùç.Ñàëåh ãþâìöíö hàãã éîëà éþíÿëäÿ áèëìÿê ö÷öí úèääè

ìöáàðèçÿ àïàðìûø, àíúàã ãþâìö èíàäêàðëûã åäÿðÿê èíêàðäà èñ-ðàð åòìèøäè. Àëëàh áó ãþâìö îíà áèð äèøè äÿâÿ ýþíäÿðìÿêëÿñûíàìûø âÿ îíëàðà äÿâÿíè èíúèòìÿìÿéè ÿìð åòìèøäè. Áó ÿìðÿóéìàäûãëàðû òÿãäèðäÿ îíëàðà áþéöê áèð ÿçàá ýÿëÿúÿéèíè äÿ áèë-äèðìèøäè. Àëëàhûí ÿìðèíÿ ãàðøû ÷ûõàí ãþâì îíà ýþíäÿðèëÿíäÿâÿíè þëäöðìöø âÿ áåëÿëèêëÿ, Àëëàhà ãàðøû ÷ûõàí áèð ãþâì êè-ìè áþéöê áèð ÿçàáëà hÿëàê åäèëìèøäè. Áóíóíëà áàüëû îëàí àéÿ-ëÿðäÿí áÿçèëÿðè áåëÿäèð:

“ßìðèìèç ýÿëäèêäÿ Áèçäÿí áèð ìÿðhÿìÿò îëàðàã Ñàëåhèâÿ îíóíëà áèðëèêäÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿðè õèëàñ åòäèê âÿ î ýö-íöí ðöñâàé÷ûëûüûíäàí ãóðòàðäûã. Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèí éå-íèëìÿç ãöäðÿò, ãöââÿò ñàhèáèäèð! Î çöëì åäÿíëÿðè ãîð-õóíú áèð ñÿñ áöðöäö âÿ åâëÿðèíäÿ äèç öñòÿ ÷þêöá ãàëäû-ëàð. Ñàíêè îíëàð hå÷ éàøàìàìûøäûëàð. Áèëèí êè, Ñÿìóä

òàéôàñû Ðÿááèíè èíêàð åòìèøäè. Õÿáÿðèíèç îëñóí êè, Ñÿ-ìóä òàéôàñû êÿíàð îëäó!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 66-68).Áó íöìóíÿäÿí äÿ ýþðäöéöìöç êèìè, Àëëàhûí ïåéüÿìáÿð-

ëÿðè ýþíäÿðèëäèêëÿðè úÿìèééÿòèí èíñàíëàðûíà Àëëàhûí äèíèí òÿá-ëèü åòìèø, äöíéàíûí áèð èìòàhàí éåðè îëäóüóíó õàòûðëàòìûø âÿàíúàã Àëëàhûí ÿìðëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðÿí èíñàíëàðûí ÿçàáäàíãóðòóëà áèëÿúÿêëÿðèíè ñþéëÿìèøäèëÿð. ßýÿð èíêàð åòìÿêäÿ èñðàð-ëà äàâàì åòñÿëÿð, Àëëàhûí îíëàðà ìöòëÿã áèð ÿçàá ýþíäÿðÿúÿ-éèíè áèëäèðìèøäèëÿð.

Àíúàã ïåéüÿìáÿðëÿðèí áó áþéöê úÿhäëÿðè éàëíûç Àëëàhàèìàí ýÿòèðÿí àç áèð ãðóïà òÿñèð åòìèø, èíñàíëàðûí ÷îõó þéöä àë-ìàüà ñÿé ýþñòÿðìÿìèøäè. Àììà ÿëáÿòòÿ, áó èñðàðëû èíêàð÷ûëû-üûí íÿòèúÿñèíäÿ äÿ èòêèéÿ ìÿðóç ãàëàí þçëÿðè îëìóø, ÿçàáëàãàðøûëàøìûøäûëàð. Àõèðÿòäÿ èñÿ áóíäàí äàhà áþéöê úÿçà èëÿãàðøûëàøàúàãëàð.

32

33

ÙÇ. ÈÁÐÀÙÈÌ

“Éàõøû ÿìÿë ñàhèáè îëóá þçöíö Àëëàhà òÿñëèì åäÿí, Èá-ðàhèìèí hÿíèô ìèëëÿòèíÿ òàáå îëàí øÿõñäÿí äèí åòèáàðèëÿäàhà ýþçÿë êèì îëà áèëÿð? Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh Èáðàhèìèäîñò òóòìóøäóð!” (“Íèñà” ñóðÿñè, 125).Ùç.Èáðàhèì Àëëàhûí “äîñò åòäèéè” áèð ïåéüÿìáÿðäèð. Àëëàh-

Òÿàëà áèð ÷îõ àéÿäÿ Ùç.Èáðàhèìèí öñòöí ÿõëàãûíäàí áÿhñ åäèð.Ìþìèíëÿðÿ ýþçÿë ÿõëàãû èëÿ íöìóíÿ îëàí Ùç.Èáðàhèì Àëëàhàöðÿêäÿí éþíÿëÿí, éóìøàã õàñèééÿòëè, Àëëàhà ãàðøû hÿññàñ, úÿ-ñóð, ñþçöíäÿ äîüðó áèð èíñàíäûð. Àëëàh áèð àéÿäÿ Ùç.Èáðàhèìèíÿõëàãûíû áåëÿ òÿðèô åäèð:

“Ùÿãèãÿòÿí, Èáðàhèì Àëëàhà ìöòè, áàòèëäÿí hàããà òàïû-íàí áèð èìàì èäè. Î hå÷ âàõò ìöøðèêëÿðäÿí îëìàìûøäû.Î, íåìÿòëÿðèíÿ øöêð åäÿí èäè. Àëëàh äà îíó ñå÷äè âÿ äöçéîëà éþíÿëòäè. Áèç îíà äöíéàäà ýþçÿë íåìÿò áÿõø åòäèê.Øöáhÿñèç êè, î, àõèðÿòäÿ äÿ ñàëåhëÿðäÿíäèð!” (“Íÿhë” ñó-ðÿñè, 120-122).Àëëàhûí öñòöí ÿõëàãû èëÿ áÿhñ åòäèéè Ùç.Èáðàhèì þçëÿðèíèí

äöçÿëòäèéè áöòëÿðÿ òàïûíàí âÿ òàïûíìà ìÿñÿëÿñèíäÿ ñîí äÿðÿ-úÿ ãÿðàðëû âÿ èíàäêàð îëàí áèð ãþâìÿ ýþíäÿðèëìèøäè. Âÿ îíóíâÿçèôÿñè ãþâìöíö éàëíûç Àëëàhà ãóëëóã åòìÿéÿ ÷àüûðìàã èäè.Àììà ãþâìöíöí èíñàíëàðû hàãã äèíèí îíëàðûí äöíéÿâè ìÿí-ôÿÿòëÿðè èëÿ çèää îëäóüóíó äöøöíäöéö ö÷öí îíó ãÿáóë åòìÿêèñòÿìÿìèø, Ùç.Èáðàhèìÿ áèð òÿëÿ ãóðàðàã îíó þëäöðìÿéÿ ÷à-ëûøìûøäûëàð. Àíúàã Àëëàh Ùç.Èáðàhèìÿ ãóðóëàí òÿëÿíè ïîçìóø,îíó çàëûì ãþâìöíöí ÿëèíäÿí õèëàñ åòìèøäè:

“Áåëÿ äåäèëÿð: “ßýÿð áèð èø ýþðÿúÿêñèíèçñÿ, îíó éàíäû-ðûí âÿ òàíðûëàðûíûçà êþìÿê åäèí!” Áèç äÿ: “Åé àòÿø! Èá-ðàhèìÿ ãàðøû ñÿðèí âÿ çÿðÿðñèç îë!” - äåéÿ áóéóðäóã.Îíëàð hèéëÿ ãóðìàã èñòÿäèëÿð, ëàêèí Áèç îíëàðû äàhà ÷îõ

çèéàíà óüðàòäûã. Áèç îíó äà, Ëóòó äà àëÿìëÿð ö÷öí ìö-áàðÿê åòäèéèìèç éåðÿ ãîâóøäóðäóã. Áèç îíà Èñhàãû, öñ-òÿëèê Éÿãóáó äà áÿõø åäèá îíëàðûí hàìûñûíû ñàëåh êèì-ñÿëÿð åòäèê. Áèç îíëàðû ÿìðèìèçëÿ äîüðó éîëà ýÿòèðÿíèìàìëàð åòäèê. Áèç îíëàðà õåéèðëè èøëÿð ýþðìÿéè, íàìàçãûëìàüû âÿ çÿêàò âåðìÿéè âÿhé åòäèê. Îíëàð éàëíûç Áèçÿèáàäÿò åäèðäèëÿð” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 68-73).Áó ãèññÿäÿí äÿ ýþðäöéöìöç êèìè, Àëëàh Ùç.Èáðàhèìèí ñÿ-

ìèìèééÿòèíèí ÿâÿçèíäÿ ãþâìöíöí îíà çöëì åòìÿñèíÿ ìàíåîëìóøäóð. Áóíäàí ñîíðà îíà òÿëÿ ãóðìàã èñòÿéÿí ãþâìöíÿÿçàá âåðìèø, îíëàðû ñöãóòà óüðàòìûøäûð. Ùç.Èáðàhèìè âÿ éàíûí-äàêû ìþìèíëÿðè äàhà éàõøû áèð éåðÿ éåðëÿøäèðÿðÿê îíëàðà áîë-ëóã, ìöõòÿëèô íåìÿòëÿð âåðìèø, öçÿðëÿðèíäÿêè ðÿhìÿòèíè ýþñ-òÿðìèøäèð.

Ùç.Èáðàhèì ñÿìèìè áèð äöøöíúÿ èëÿ Àëëàhà éþíÿëìèø âÿ ãþâìöíÿ ìöøðèêëÿðäÿí îëìàäûüûíû ñþéëÿìèøäèðÙç.Èáðàhèì ìöøðèê áèð ãþâìöí è÷èíäÿ éàøàñà äà þçö

Àëëàhûí áèð âÿ òÿê Òàíðû îëäóüóíó âèúäàíëà äöøöíÿðÿê äÿðêåòìèøäè. Âÿ éàëíûç Àëëàhà èìàí ýÿòèðìèø âÿ Îíà éþíÿëìèøäè.Ãóðàíäà Ùç.Èáðàhèìèí Àëëàhà ãÿòè øÿêèëäÿ èìàí ýÿòèðìÿñèíèííåúÿ áàø âåðäèéèíè áèëäèðÿí àéÿëÿð áó øÿêèëäÿäèð:

“Áåëÿúÿ, Èáðàhèìÿ ýþéëÿðèí âÿ éåðèí ìöëêöíö ýþñòÿðäèêêè, òàì ãÿíàÿòëÿ èíàíàíëàðäàí îëñóí! Ýåúÿ ãàðàíëûüûáöðöäöêäÿ î, áèð óëäóç ýþðöá: “Áó ìÿíèì Ðÿááèì-äèð!” - äåäè. Óëäóç áàòäûãäà èñÿ: “Ìÿí áàòàíëàðû ñåâìè-ðÿì” - ñþéëÿäè. Ñîíðà äîüàí àéû ýþðöá: “Áó ìÿíèìÐÿááèìäèð!” - äåäè. Àé áàòäûãäà èñÿ: “Äîüðóäàí äà,ÿýÿð Ðÿááèì ìÿíè äîüðó éîëà éþíÿëòìÿñÿéäè, ìÿí çÿ-ëàëÿòÿ äöøÿíëÿðäÿí îëàðäûì” - ñþéëÿäè. Äàhà ñîíðà äî-

34

35

üàí ýöíÿøè ýþðöá: “Áó ìÿíèì Ðÿááèìäèð, áó äàhà áþ-éöêäöð!” - äåäè. Ýöíÿø áàòäûãäà èñÿ äåäè: “Åé úàìàà-òûì, ìÿí, hÿãèãÿòÿí, ñèçèí Àëëàhà øÿðèê ãîøäóãëàðûíûç-äàí óçàüàì!” (“ßíàì” ñóðÿñè, 75-78).ßëáÿòòÿ, Ùç.Èáðàhèìëÿ áàüëû îëàí áó ãèññÿäÿ ìþìèíëÿð

ö÷öí ÿhÿìèééÿò êÿñá åäÿí áèð äÿðñ âàð. Áèð èíñàíûí Àëëàhûíâàðëûüûíû ãàâðàìàñû ñîí äÿðÿúÿ àñàíäûð. Èíñàíûí ýþçöíöí ýþð-äöéö hÿð éåðäÿ éàðàäûëûøûí ñàéñûç äÿëèëè âàð. Âèúäàíëû áèð èí-ñàí hå÷ áèð øåé áèëìÿñÿ äÿ, îíà hå÷ áèð øåé èçàh åäèëìÿñÿ äÿáèð íå÷ÿ äÿãèãÿëèê ñÿìèìè áèð äöøöíúÿ èëÿ äöøöíñÿ, êàèíàòûíáèð Éàðàäûúûñûíûí îëäóüóíó àñàíëûãëà ýþðÿ áèëÿð. Âÿ Àëëàhûíýöúöíö, áþéöêëöéöíö, hÿð øåéÿ hàêèì îëäóüóíó àíëàéà áèëÿð.Åëÿ áó ñÿáÿáäÿí âèúäàíëà äöøöíÿí Ùç.Èáðàhèì îíà áÿëêÿ äÿhå÷ èçàh åäèëìÿäèéè hàëäà ñÿìèìè áèð äöøöíúÿ íÿòèúÿñèíäÿÀëëàhûí âàðëûüûíû âÿ óúàëûüûíû ýþðìöøäöð. Âÿ ãþâìöíÿ îíëà-ðûí øèðê ãîøäóüó ñàõòà òàíðûëàðäàí ãîïóá àéðûëäûüûíû áåëÿ õÿ-áÿð âåðìèøäèð:

“Ìÿí, hÿãèãÿòÿí, áàòèëäÿí hàããà òàïûíàðàã öçöìöýþéëÿðè âÿ éåðè éàðàäàíà ÷åâèðäèì. Ìÿí øÿðèê ãîøàíëàð-äàí äåéèëÿì” (“ßíàì” ñóðÿñè, 79).

Ùç.Èáðàhèì ãþâìöíö Àëëàhà ãóëëóã åòìÿéÿ ÷àüûðìûøäûðÄàhà èðÿëèäÿêè ôÿñèëëÿðäÿ äÿ ýþðÿúÿéèìèç êèìè, ïåéüÿì-

áÿðëÿð ýþíäÿðèëäèêëÿðè ãþâìö Àëëàhûí éîëóíà ñàëìàã ö÷öí hÿðéîëó ñûíàãäàí êå÷èðèðëÿð. Ãþâìëÿðèíÿ ÷îõ ìöõòÿëèô þðíÿêëÿðëÿòÿáëèü åäÿí ïåéüÿìáÿðëÿð åéíè ìþâçóíó áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëèíöìóíÿëÿðëÿ áàøà ñàëûð, Àëëàhûí áÿéÿíäèéè ÿõëàãû ìöôÿññÿëøÿêèëäÿ èçàh åäèð, èíñàíëàðû hàãñûç äàâðàíûøëàðäàí óçàãëàøäûðûð,áó äàâðàíûøëàðûí ÷èðêèíëèéèíè âÿ áóíà ýþðÿ ìÿðóç ãàëàúàãëàðûèòêèíè áèëäèðèð, hÿð éîëäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê áó èíñàíëàðà äîüðó-íó ýþñòÿðìÿéÿ âÿ îíëàðûí âèúäàíûíû îéàòìàüà ÷àëûøûðëàð.

Ùç.Èáðàhèì äÿ þíúÿ ãþâìöíö äîüðó éîëà ÷àüûðìûø âÿ îí-ëàðà áöòëÿðäÿí ÿë ÷ÿêìÿéèí âÿ Àëëàhà éþíÿëìÿéèí âàúèáëèéè-íè ñþéëÿìèøäèð. Ãóðàíûí áèð ÷îõ àéÿñèíäÿ Ùç.Èáðàhèìèí àòàñû-íà âÿ ãþâìöíÿ áó áàðÿäÿ åòäèéè òÿáëèü áèëäèðèëèð. Ùç.Èáðàhèìáöòëÿðÿ òàïûíàí áó èíñàíëàðû áèð îëàí Àëëàhà ãóëëóã åòìÿéÿ,Îíäàí ãîðõóá ÷ÿêèíìÿéÿ áåëÿ äÿâÿò åòìèøäèð:

“Èáðàhèìè äÿ éàä åò! Áèð çàìàí î þç òàéôàñûíà áåëÿ äå-ìèøäè: “Àëëàhà èáàäÿò åäèí âÿ Îíäàí ãîðõóí. Ùå÷ áèëèð-ñèíèç áó ñèçèí ö÷öí íÿ ãÿäÿð õåéèðëèäèð?! Ñèç Àëëàhû ãî-éóá àíúàã áöòëÿðÿ èáàäÿò åäèð, éàëàí óéäóðóðñóíóç. Ñè-çèí Àëëàhäàí áàøãà èáàäÿò åòäèêëÿðèíèç ñèçÿ ðóçè âåðìÿ-éÿ ãàäèð äåéèëëÿð. Ðóçèíè Àëëàhäàí äèëÿéèí. Îíà òàïûíûí,Îíà øöêð åäèí. Ñèç Îíóí höçóðóíà ãàéòàðûëàúàãñûíûç!””(“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 16-17).Àéÿëÿðäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, Ùç.Èáðàhèì èíêàð÷û ãþâìö-

íÿ Àëëàhûí ýöúöíö, öñòöíëöéöíö ìöõòÿëèô íöìóíÿëÿðëÿ áèëäèð-ìèøäèð. Îíëàðûí áó hÿãèãÿòè ãàâðàéà áèëìÿñè ö÷öí ìöãàéèñÿ-ëÿð àïàðìûø, îíëàðà hÿð øåéè âåðÿíèí Àëëàh îëäóüóíó õàòûðëàò-ìûø, îíëàðû Àëëàhûí höçóðóíà ãàéòàðûëàúàãëàðû áàðÿäÿ õÿáÿðäàðåòìèøäè. Ùç.Èáðàhèì áöòöí ãþâìö êèìè éàõûíëàðûíû äà áó áà-ðÿäÿ õÿáÿðäàð åòìèøäè. Àòàñû Àçÿðÿ éàíëûøëûã è÷èíäÿ îëäóüóíóáåëÿ áèëäèðìèøäèð:

“Õàòûðëà êè, áèð çàìàí Èáðàhèì àòàñû Àçÿðÿ äåìèøäè:“Ñÿí áöòëÿðè òàíðûëàðìû ãÿáóë åäèðñÿí? Ìÿí ñÿíè âÿ ñÿ-íèí òàéôàíû à÷ûã-àéäûí çÿëàëÿò è÷èíäÿ ýþðöðÿì!””(“ßíàì” ñóðÿñè, 74).

Ùç.Èáðàhèì þç ãþâìöíÿ øåéòàíà óéìàìàã áàðÿäÿ õÿáÿðäàðëûã åòìèøäèðÈíñàíûí ÿí áþéöê äöøìÿíè øåéòàíäûð. Àëëàh èëê èíñàí îëàí

Ùç.Àäÿìè éàðàäàíäà øåéòàíà Ùç.Àäÿìÿ ñÿúäÿ åòìÿéè ÿìð

36

37

åòìèøäèð. Àíúàã øåéòàí òÿêÿááöð ýþñòÿðÿðÿê Àëëàhûí ÿìðèíÿãàðøû ÷ûõìûøäûð. Áóíóí ÿâÿçèíäÿ Àëëàh øåéòàíû ëÿíÿòëÿìèø âÿúÿííÿòäÿí ãîâìóøäóð. Øåéòàí úÿííÿòäÿí ãîâóëäóãäàí ñîíðàèíñàíëàðû äîüðó éîëäàí àçäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ ãèéàìÿòÿ ãÿäÿðÀëëàhûí îíà èçí âåðìÿñèíè èñòÿìèøäèð. Øåéòàíûí ìÿãñÿäè þçö-íöí úÿííÿòäÿí ãîâóëìàñûíà ñÿáÿá êèìè ýþðäöéö èíñàíëàðûÀëëàhûí ðàçû îëàúàüû hàãã éîëäàí óçàãëàøäûðìàã âÿ áåëÿúÿ îí-ëàðûí äà úÿhÿííÿìÿ ýåòìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìàãäûð.

Áó ñÿáÿáëÿ øåéòàí Ùç.Àäÿìäÿí áÿðè éàðàäûëìûø áöòöí èí-ñàíëàðà úöðáÿúöð îéóíëàðëà éàõûíëàøàðàã îíëàðû àçäûðìàüà ÷à-ëûøûð. Øåéòàíûí éàëíûç Àëëàhà ãÿòèééÿòëÿ èìàí ýÿòèðÿí âÿ òÿ-âÿêêöë åäÿí èíñàíëàðà òÿñèðè îëìàç, áåëÿ êè, Àëëàh Ãóðàíäà áóèíñàíëàðûí ñàéûíûí àç îëàúàüûíû áèëäèðìèøäèð. Åëÿ áó ñÿáÿáëÿÙç.Èáðàhèì Àëëàhûí éîëóíäàí óçàãëàøàí àòàñûíà âÿ ãþâìöíÿøåéòàíà óéìàìàã âÿ îíà òàáå îëìàã áàðÿäÿ õÿáÿðäàðëûã åò-ìèø âÿ áåëÿ äåìèøäèð:

“Àòàúàí! Ùÿãèãÿòÿí, ñÿíÿ ýÿëìÿéÿí áèð åëì ìÿíÿ ýÿë-ìèøäèð. Àðäûìúà ýÿë êè, ñÿíè äîüðó éîëà ÷ûõàðäûì! Àòà-úàí! Øåéòàíà èáàäÿò åòìÿ, hÿãèãÿòÿí, Øåéòàí Ðÿhìàíà÷îõ àñè îëìóøäóð! Àòàúàí! Ãîðõóðàì êè, Ðÿhìàíäàíñÿíÿ áèð ÿçàá òîõóíñóí âÿ áåëÿúÿ Øåéòàíà éîëäàø îëà-ñàí!” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 43-45).

Ùç.Èáðàhèì ãþâìöíÿ áèð-áèðèíè òàíðûéà ÷åâèðìÿìÿéè âÿ Àëëàhà øÿðèê ãîøìàìàüû òþâñèéÿ åòìèøäèðÌöøðèê úÿìèééÿòëÿðèí ÿí ãàáàðûã õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè

îíëàðûí Àëëàhäàí áàøãà äèýÿð âàðëûãëàðà Àëëàhäàí äàhà ÷îõèíàíìàñû âÿ áó âàðëûãëàðäàí äàhà ÷îõ ãîðõìàñûäûð. Áó èíñàí-ëàðûí èíàíäûüû âàðëûãëàð éàëíûç òàõòàäàí âÿ äàøäàí äöçÿëäèëÿíhåéêÿëëÿðëÿ áèòìèð.

Áèð èíñàíûí áàøãà áèð èíñàíû Àëëàhäàí ÷îõ ñåâìÿñè,Àëëàhäàí ÷îõ îíà ãèéìÿò âåðìÿñè, Àëëàhûí ðèçàñû éåðèíÿ îíóíðàçûëûüûíû öñòöí òóòìàñû âÿ éà Àëëàhäàí ÷îõ î èíñàíäàí ãîðõ-ìàñû äà áèð ìöøðèê õöñóñèééÿòèäèð. Ùÿì÷èíèí Ùç.Èáðàhèìèíãþâìöíäÿ äÿ áèð ÷îõ âàðëûãëàðû Àëëàhäàí ÷îõ ñåâÿí, îíëàðàÀëëàhäàí äà ÷îõ äÿéÿð âåðÿí èíñàíëàð âàðäû. Ùàëáóêè ãèéàìÿòýöíö áó èíñàíëàð Àëëàhäàí áàøãà áèð ýöúöí îëìàäûüûíû àíëà-éàúàã, Àëëàhäàí äàhà ÷îõ äÿéÿð âåðäèêëÿðè âàðëûãëàðûí èñÿ ÿñ-ëèíäÿ hå÷ äÿéÿð âåðèëìÿéÿ ëàéèã îëìàäûüûíû, îíëàðûí äàÀëëàhûí ýöúö ãàðøûñûíäà àúèç ãóëëàð îëäóãëàðûíû ýþðÿúÿêäèð. Áóñÿáÿáëÿ Ùç.Èáðàhèì þç ãþâìöíÿ Àëëàhäàí áàøãà äèýÿð âàðëûã-ëàðû èëàhèëÿøäèðìÿéèí éîëâåðèëìÿçëèéèíè, ÿêñ hàëäà áó òàíðûëàð-ëà ãèéàìÿò ýöíö ëÿíÿòëÿíèá úÿhÿííÿìÿ àòûëàúàãëàðûíû õàòûðëàò-ìûøäûð:

“Äåäè: “Ñèçèí Àëëàhû ãîéóá áöòëÿðè òàíðû ãÿáóë åòìÿéè-íèç éàëíûç äöíéàäà àðàíûçäà îëàí äîñòëóüà ýþðÿäèð. Ñîí-ðà äà ãèéàìÿò ýöíö áèð-áèðèíèçè èíêàð åäÿúÿê, áèð-áèðè-íèçÿ ëÿíÿò îõóéàúàãñûíûç. Ìÿñêÿíèíèç úÿhÿííÿì îäóîëàúàã, þçöíöçÿ äÿ êþìÿê åäÿí êèìñÿëÿð òàïûëìàéàúàã-äûð!”” (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 25).

Ùç.Èáðàhèì èíñàíëàðà Àëëàhûí áþéöêëöéöíö âÿ ýöúöíö òÿáëèü åòìèøäèðÙç.Èáðàhèì ãþâìöíÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû âÿ áþéöêëöéöíö

äÿðê åòìÿñè ö÷öí ìöõòÿëèô íöìóíÿëÿð âåðìèøäèð. Ìÿñÿëÿí,éàëíûç çÿíýèí îëäóüó ö÷öí òÿêÿááöð ýþñòÿðÿí âÿ îíà ñàhèá îë-äóãëàðûíû âåðÿíèí Àëëàh îëäóüóíó óíóäàí áèð íÿôÿð Ùç.Èáðà-hèìëÿ Àëëàh áàðÿäÿ ìöáàhèñÿ åòìèøäèð. Ùç.Èáðàhèì áó àäàìàhÿì þç àúèçëèéèíè, hÿì äÿ Àëëàhûí ýöúöíö èçàh åòìÿê ö÷öíáåëÿ áèð úàâàá âåðìèøäèð:

38

39

“Àëëàhûí âåðäèéè hþêìðàíëûã öçöíäÿí Èáðàhèì èëÿ Ðÿá-áè áàðÿñèíäÿ ìöáàhèñÿ àïàðàí øÿõñè ýþðìÿäèíìè? Èáðà-hèì: “Ìÿíèì òàíðûì hÿì äèðèëäèð, hÿì äÿ þëäöðöð” -äåäèéè çàìàí, î: “Ìÿí äÿ hÿì äèðèëäèð, hÿì äÿ þëäöðö-ðÿì” - äåìèøäè. Èáðàhèì îíà: “Àëëàh Ýöíÿøè øÿðãäÿíäîüäóðóð, áàúàðûðñàíñà, ñÿí îíó ãÿðáäÿí äîüäóð!” -äåäèêäÿ, î êàôèð äîíóá ãàëìûøäû. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh çöëìåäÿíëÿðè äöç éîëà éþíÿëòìÿç!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 258).Ýþðöíäöéö êèìè, Ùç.Èáðàhèìèí áó hèêìÿòëè âÿ àüûëëû èçàhà-

òû ãàðøûñûíäà èíêàð÷û àäàìûí äåìÿéÿ áèð ñþçö ãàëìàìûøäûð.Ìþìèíëÿð äÿ Ùç.Èáðàhèìäÿí íöìóíÿ ýþòöðìÿëè âÿ äèíè òÿá-ëèü åäÿðêÿí hÿð çàìàí Àëëàhûí áþéöêëöéöíö, ñîíñóç ãöäðÿòè-íè âóðüóëàìàëû, èíêàð÷ûëàðûí ìÿíòèãñèçëèéèíè îíëàðà èçàh åòìÿ-ëèäèð.

Ùç.Èáðàhèì ýöâÿíèëÿúÿê éåýàíÿ ýöúöí Àëëàh îëäóüóíó òÿáëèü åòìèøäèðÙç.Èáðàhèìèí èõëàñëû âÿ ñÿìèìè òÿáëèüèíÿ áàõìàéàðàã îíóí

áöòëÿðèíÿ èáàäÿò åòìÿêäÿ èñðàðëà äàâàì åäÿí ãþâìö hÿì îíóäîüðó éîëäàí àéûðìàã, hÿì äÿ îíëàðà åòäèéè òÿáëèüÿ ìàíå îë-ìàã ö÷öí Ùç.Èáðàhèìëÿ ìöáàhèñÿ åòìèøäè. Î çàìàí Ùç.Èáðà-hèì ãþâìöíÿ éàëíûç Àëëàhäàí ãîðõäóüóíó, ÿñë òÿhëöêÿñèçëè-éèí âÿ ãóðòóëóøóí Àëëàhà òÿñëèì îëìàãäà îëäóüóíó òÿáëèü åò-ìèøäèð:

“...Àëëàh ìÿíè äîüðó éîëà ñàëäûüû hàëäà, ñèç Îíóí áàðÿ-ñèíäÿ ìÿíèìëÿ ìöáàhèñÿ åäèðñèíèç? Ðÿááèìèí èñòÿäèéèhÿð hàíñû áèð øåé èñòèñíà îëìàãëà, ìÿí ñèçèí Îíà øÿðèêãîøäóüóíóç áöòëÿðäÿí ãîðõìóðàì. Ðÿááèì hÿð øåéèåëìëÿ åhòèâà åòìèøäèð. Ìÿýÿð äöøöíöá þéöä-íÿñèhÿò ãÿ-áóë åòìèðñèíèç? Àëëàhûí ñèçÿ hå÷ áèð äÿëèë åíäèðìÿäèéèáöòëÿðè Îíà øÿðèê ãîøìàãäàí ãîðõìàäûüûíûç hàëäà,

ìÿí íèéÿ ñèçèí ãîøäóüóíóç øÿðèêëÿðäÿí ãîðõìàëûéàì?ßýÿð áèëèðñèíèçñÿ, áó èêè äÿñòÿäÿí hàíñû ÿìèí îëìàüàäàhà ëàéèãäèð? Èìàí ýÿòèðèá èìàíëàðûíû çöëìÿ ãàòûøäûð-ìàéàíëàð ÿìèí-àìàíëûãäàäûðëàð. Ùàãã éîëà éþíÿëìèø-ëÿð äÿ îíëàðäûð!” (“ßíàì” ñóðÿñè, 80-82).Éåð öçÿðèíäÿ îëàí hÿð øåéèí ñàhèáè Àëëàhäûð. Àëëàhûí èçíè

îëìàäàí áèð êèìñÿ êèìÿñÿ íÿ áèð éàõøûëûã åäÿ, íÿ äÿ áèð çÿ-ðÿð âåðÿ áèëÿð. Èíñàíûí êþìÿê óìàðàã èñòèíàä åäèá ýöâÿíäèéèýöúëÿð àíúàã Àëëàh èúàçÿ âåðÿðñÿ, áèð éàðàð ýÿòèðÿ áèëÿð. Ùÿ-ãèãè áèð ãóðòóëóø âÿ òÿhëöêÿñèçëèê ö÷öí èíñàíûí þçöíö Àëëàhàòÿñëèì åòìÿñè ëàçûìäûð. Àëëàh Ãóðàíäà îíà éþíÿëÿí ãóëëàðûíûãîðóéàúàüûíû áèëäèðèð. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ Ùç.Èáðàhèì êèìè áö-òöí ìþìèíëÿðèí äÿ Àëëàhà èìàí ýÿòèðÿí èíñàíëàðûí òÿhëöêÿñèç-ëèê è÷èíäÿ îëàúàüûíû áèëìÿñè âÿ èíñàíëàðà äà áó hÿãèãÿòè èçàhåòìÿñè âàúèáäèð.

Ùç.Èáðàhèì àòàñûíûí äöøìÿí÷èëèéè ãàðøûñûíäà ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ ìöíàñèáÿò ýþñòÿðìèøäèðÙÿð úöð òÿáëèüàòà áàõìàéàðàã àòàñû Ùç.Èáðàhèìÿ ãàðøû ÷ûõ-

ìûø âÿ îíóíëà äöøìÿí êèìè ðÿôòàð åäÿðÿê áåëÿ äåìèøäèð:“...Éà Èáðàhèì! Ñÿí ìÿíèì òàïûíäûüûì òàíðûëàðäàí öç-ìö ÷åâèðèðñÿí? ßýÿð ñîí ãîéìàñàí, ñÿíè ìöòëÿã äàøãà-ëàã åäÿúÿéÿì. Áèð ìöääÿò ìÿíäÿí óçàã îë!” (“Ìÿð-éÿì” ñóðÿñè, 46).Àíúàã òÿìêèíèíè hå÷ âàõò ïîçìàéàí Ùç.Èáðàhèì àòàñûíûí

hÿäÿëÿéèúè ðÿôòàðûíà ãàðøû ñîí äÿðÿúÿ hþðìÿòëÿ âÿ àüûëëû áèðúàâàá âåðìèøäèð. Ùç.Èáðàhèìèí úàâàáû áåëÿäèð:

“Èáðàhèì áåëÿ úàâàá âåðäè: “Ñÿíÿ ñàëàì îëñóí! ÌÿíÐÿááèìäÿí ñÿíèí áàüûøëàíìàüûíû äèëÿéÿúÿéÿì. Î ìÿíÿãàðøû ÷îõ ìåhðèáàíäûð. Ìÿí ñèçè âÿ ñèçèí Àëëàhäàí áàø-ãà òàïûíäûüûíûç áöòëÿðè òÿðê åäèá áèð êÿíàðà ÷ÿêèëèð âÿ

40

41

þç Ðÿááèìÿ äóà åäèðÿì. Îëà áèëñèí êè, ìÿí Ðÿááèìÿèáàäÿò åòìÿêëÿ áÿäáÿõò îëìàéûì” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè,47-48).

Ùç.Èáðàhèì ãþâìöíÿ îíóí ñèòàéèø åòäèéè áöòëÿðèí hÿãèãè áèð òàíðû îëà áèëìÿéÿúÿéèíè òÿáëèü åòìèøäèðÙç.Èáðàhèì ãþâìöíÿ îíóí ñèòàéèø åòäèéè òàíðûëàðûíû ìöñòÿ-

ãèë áèð ýöúëÿðèíèí îëà áèëìÿéÿúÿéèíè, òÿê Òàíðûíûí Àëëàh îëäó-üóíó áàøà ñàëìàã ö÷öí îíà áöòëÿð áàðÿäÿ ìöõòÿëèô ñóàëëàðâåðìèøäèð. Áó òÿáëèü öñóëó èíàíìàéàíëàðûí ñèñòåìèíèí ÷öðöê-ëöéöíÿ þçëÿðèíèí äÿ øàhèä îëìàñû áàõûìûíäàí ÷îõ ÿhÿìèééÿò-ëèäèð. Áóíóí ñàéÿñèíäÿ Ùç.Èáðàhèì þç ñèñòåìëÿðèíèí íÿ ãÿäÿðõàðàá îëäóüóíó ãþâìöíöí öçâëÿðèíèí øÿõñÿí þçëÿðèíÿ øèôàhèîëàðàã ãÿáóë åòäèðìèøäè. Ùç.Èáðàhèìèí þç ãþâìö èëÿ îëàí ñþh-áÿòëÿðèíäÿí áèðè áåëÿäèð:

“Î çàìàí êè, î þç àòàñûíà âÿ òàéôàñûíà äåìèøäè: “Íÿéÿèáàäÿò åäèðñèíèç?” Îíëàð: “Áöòëÿðÿ èáàäÿò åäèð âÿ îíëà-ðà òàïûíìàãäà äàâàì åäèðèê!” - äåéÿ úàâàá âåðìèøäè-ëÿð. Èáðàhèì äåìèøäè: “Îíëàðû ÷àüûðäûíûç çàìàí ñèçè åøè-äèðëÿðìè? Éàõóä ñèçÿ áèð õåéèð âÿ éà çÿðÿð âåðÿ áèëèðëÿð-ìè?” Îíëàð: “Õåéð, àíúàã áèç þç àòàëàðûìûçûí áåëÿ åò-äèêëÿðèíè ýþðäöê!” - äåéÿ úàâàá âåðìèøäèëÿð. Èáðàhèìäåìèøäè: “Èíäè íÿéÿ èáàäÿò åòäèéèíèçè ýþðöðñöíöçìö? -Ñèçèí âÿ óëó áàáàëàðûíûçûí?” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 70-76).Àëëàh Ãóðàíäà hÿð èíñàíûí åòäèéè ñÿhâè áèëäèéèíè, éÿíè hÿð

íÿôñèí áÿhàíÿ ýÿòèðÿðÿê äöøöíìÿê èñòÿìÿñÿ áåëÿ ÿñëèíäÿ îíààéäûí îëäóüóíó, îíóí ö÷öí ÿñë äîüðóíóí âÿ éà éàëàíûí íÿ îë-äóüóíó áèëäèéèíè ñþéëÿìèøäèð. Àëëàhäàí áàøãà âàðëûãëàðà èíà-íàí, îíëàðäàí êþìÿê âÿ éàðäûì óìàí áèð èíñàí äà ÿñëèíäÿâèúäàíû èëÿ äöøöíñÿ, îíëàðûí áèð ôàéäà âåðìÿéÿúÿéèíè î àí àí-ëàéàð. Àëëàhà øÿðèê ãîøäóüó âàðëûãëàðûí äóà åòäèéè çàìàí îíó

åøèòìÿäèéèíè, îíà áèð çÿðÿð âÿ éà ôàéäà âåðìÿê èìêàíûíà ìà-ëèê îëìàäûüûíû î àí äÿðê åäÿð. Àíúàã ìöõòÿëèô ñóáéåêòèâ ñÿ-áÿáëÿðëÿ éåíÿ äÿ áó hÿãèãÿòëÿðè äöøöíìÿéÿ èñòÿìÿéÿ áèëÿð.Ëàêèí áó, ÷îõ àéäûí îëàí áèð hÿãèãÿòäèð.

Ùç.Èáðàhèì èñÿ þç ñóàëëàðû èëÿ ãþâìöíöí èíñàíëàðûíûí ñèòà-éèø åòäèéè âàðëûãëàð öçÿðèíäÿ äöøöíìÿëÿðèíÿ âÿ íÿ äÿðÿúÿäÿñÿhâ áèð éîëäà îëäóãëàðûíû áàøà ñàëìàüà ÷àëûøìûøäûð.

Éåíÿ Ùç.Èáðàhèì ãþâìöíÿ ñèòàéèø åòäèéè áöòëÿðäÿí ÿë ÷ÿê-ìÿê áàðÿäÿ õÿáÿðäàðëûã åòìèø, îíëàðà áöòëÿðèí ÿñëèíäÿ ìöñòÿ-ãèë ýöúëÿðè îëìàéàí “ðÿìçè áèð håéêÿë” âÿ “þçëÿðèíèí äöçÿëò-äèéè ñàõòà òàíðûëàð” îëäóüóíó õàòûðëàòìûøäûð. Ùç.Èáðàhèìèí ãþâ-ìöíÿ ñèòàéèø åòäèéè ñàõòà òàíðûëàðûíäàí ÿë ÷ÿêÿðÿê hÿãèãè Òàí-ðû îëàí Àëëàhà éþíÿëìÿñèíèí âàúèáëèéèíè áèëäèðÿí àéÿëÿðäÿíáÿçèëÿðè áåëÿäèð:

“Èáðàhèì àòàñûíà âÿ òàéôàñûíà: “Ñèçèí òàïûíûá äóðäóüó-íóç áó håéêÿëëÿð íÿäèð?” - äåäèéè çàìàí. Îíëàð: “Áèçàòàëàðûìûçû îíëàðà èáàäÿò åäÿí ýþðäöê!” - äåéÿ úàâàáâåðìèøäèëÿð. Èáðàhèì îíëàðà: “Àíä îëñóí êè, ñèç äÿ, àòà-ëàðûíûç äà à÷ûã-àøêàð àçìûñûíûç!” - äåìèøäè. Îíëàð: “Ñÿíáèçÿ úèääè äåéèðñÿí, éîõñà çàðàôàò åäèðñÿí?” - äåéÿ ñî-ðóøäóãäà áåëÿ úàâàá âåðìèøäè: “Õåéð, Ðÿááèíèç ýþéëÿ-ðèí âÿ éåðèí Ðÿááèäèð êè, îíëàðû éàðàòìûøäûð. Ìÿí äÿáóíà øàhèäëèê åäÿíëÿðäÿíÿì!” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 52-56).“Äåäè: “Ñèç þçöíöç éîíóá äöçÿëòäèéèíèç øåéëÿðÿìè èáà-äÿò åäèðñèíèç? Ùàëáóêè ñèçè äÿ, ñèçèí äöçÿëòäèêëÿðèíèçè äÿÀëëàh éàðàòìûøäûð!”” (“Ñÿôôàò” ñóðÿñè, 95-96).

Ùç.Èáðàhèì áöòöí âàðëûãëàðûí Àëëàhûí íÿçàðÿòèíäÿ îëäóüóíó âÿ áöòöí hàäèñÿëÿðèí Àëëàhûí èçíè èëÿ áàø âåðäèéèíè áèëäèðìèøäèðÉóõàðûäàêû àéÿëÿðäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, áèð ÷îõ èíêàð÷û

42

43

ãþâìëÿð êèìè Ùç.Èáðàhèìèí ãþâìö äÿ ÿñëèíäÿ äîüðó îëäóüó-íó äöøöíäöêëÿðè ö÷öí äåéèë, àòà-áàáàëàðûíäàí áó úöð ýþðäöê-ëÿðè ö÷öí áöòëÿðÿ ñèòàéèø åäèðäèëÿð. Éÿíè áó áàòèë ñèñòåì êå÷-ìèøäÿ éàøàéàí èíñàíëàðäàí îíëàðà ãàëàí ïèñ áèð ìèðàñ èäè.Ùç.Èáðàhèì äÿ îíëàðà äàâàì åòäèêëÿðè áó ñèñòåìèí ñîí äÿðÿúÿéàíëûø âÿ þçëÿðèíÿ çÿðÿð âåðÿí áèð ñèñòåì îëäóüóíó áöòöí òÿ-ôÿððöàòû èëÿ èçàh åòìèøäè. Âÿ îíëàðà ñèòàéèø åòäèêëÿðè áöòëÿðèíhå÷ áèð ýöúöíöí îëìàäûüûíû õàòûðëàòìûø, hÿð øåéèí Àëëàhûí íÿ-çàðÿòèíäÿ îëäóüóíó òÿáëèü åòìèøäè. Ùç.Èáðàhèìèí éóõàðûäàêûàéÿëÿðäÿ áèëäèðèëÿí ñþháÿòèíèí àðäû áåëÿäèð:

“Àëÿìëÿðèí Ðÿááè èñòèñíà îëìàãëà, îíëàð ìÿíèì äöøìÿ-íèìäèð. Ìÿíè éàðàäàí âÿ ìÿíè äîüðó éîëà éþíÿëäÿíÎäóð! Ìÿíè éåäèðäÿí äÿ, è÷èðäÿí äÿ Îäóð! Õÿñòÿëÿíäè-éèì çàìàí ìÿíÿ éàëíûç Î øÿôà âåðèð. Ìÿíè þëäöðÿúÿê,ñîíðà äèðèëäÿúÿê Îäóð. Âÿ ãèéàìÿò ýöíö õÿòàìû áàüûø-ëàéàúàüûíà öìèä åòäèéèì äÿ Îäóð!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 77-82).

Ùç.Èáðàhèì àüûëëû öñóëëàðëà èíñàíëàðûí âèúäàíûíû îéàòìûøäûðÙÿð úöð ÷àüûðûøûíà áàõìàéàðàã ãþâìö áöòëÿðÿ ñèòàéèø ìÿ-

ñÿëÿñèíäÿ èíàäêàðëûã åòäèéè hàëäà Ùç.Èáðàhèì îíëàðû äöøöíìÿ-éÿ ìÿúáóð åäÿúÿê âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ âèúäàíëàðûíû îéàäàúàã éå-íè ñÿéëÿðèíè hÿéàòà êå÷èðìèøäèð. Áóíóí ö÷öí ãþâìöíöí áöòëÿ-ðèí éàíûíäàí óçàãëàøìàñûíû ýþçëÿìèø âÿ îíëàð ýåäÿíäÿí ñîí-ðà áöòöí áöòëÿðè ñûíäûðûá äàüûòìûøäû. Àíúàã áóíó åäÿðêÿí ãþâ-ìöíöí èíñàíëàðûíûí íÿ äÿðÿúÿäÿ áþéöê áèð àüûëñûçëûã åòäèêëÿ-ðèíè îíëàðûí þçöíÿ ýþñòÿðìÿê ö÷öí ÿí áþéöê áöòö ñûíäûðìà-ìûøäûð. Ãþâìö “Òàíðûëàðûìûçû ñÿíìè áó ýöíÿ ñàëäûí?”(“ßíáèéà” ñóðÿñè, 62) äåéÿ ñîðóøäóüó çàìàí èñÿ îíëàðà áåëÿúàâàá âåðìèøäèð:

“Áÿëêÿ, îíëàðûí áó áþéöéö áóíó åòìèøäèð. ßýÿð äàíûøàáèëèðëÿðñÿ, þçëÿðèíäÿí ñîðóøóí!” - äåéÿ úàâàá âåðäè”(“ßíáèéà” ñóðÿñè, 63).Ùç.Èáðàhèìèí ãþâìöíö áàøà ñàëìàã ö÷öí èñòèôàäÿ åòäèéè

òàêòèêàäàí ñîíðà ãþâìöíöí èíñàíëàðû âèúäàíëàðû èëÿ äöøöíöááþéöê áèð õÿòà è÷èíäÿ îëäóãëàðûíû àíëàìûøäûëàð. Àíúàã âèúäàí-ëàðûíûí ãÿáóë åòäèéè hÿãèãÿò ìÿíôÿÿòëÿðè, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðè âÿ èú-òèìàè ãóðóëóøëàðû èëÿ çèääèééÿò òÿøêèë åòäèéè ö÷öí áó èíñàíëàðà÷ûã-àéäûí ýþðäöêëÿðè hÿãèãÿòè èíêàð åòìèøäèëÿð. Áó áàðÿäÿêèàéÿëÿð áåëÿäèð:

“Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ îíëàð þç-þçëÿðèíÿ ìöðàúèÿòëÿ: “Ñèç,äîüðóäàí äà, çàëèìëÿðñèíèç” - äåäèëÿð. Ñîíðà éåíÿ äÿ þçêöôðëÿðèíÿ ãàéûäàðàã: “Àõû ñÿí áèëèðñÿí êè, áóíëàð äà-íûøìûðëàð!” - äåäèëÿð. Èáðàhèì äåäè: “Åëÿ èñÿ Àëëàhû ãî-éóá ñèçÿ hå÷ áèð õåéèð âÿ çÿðÿð âåðÿ áèëìÿéÿí áöòëÿðÿ-ìè èáàäÿò åäèðñèíèç? Òôó ñèçÿ äÿ, Àëëàhäàí áàøãà èáàäÿòåòäèéèíèç áöòëÿðÿ äÿ! ßúàáà, áàøà äöøìöðñöíöç?” Áåëÿäåäèëÿð: “ßýÿð áèð èø ýþðÿúÿêñèíèçñÿ, îíó éàíäûðûí âÿòàíðûëàðûíûçà êþìÿê åäèí!” Áèç äÿ: “Åé àòÿø! Èáðàhèìÿãàðøû ñÿðèí âÿ çÿðÿðñèç îë!” - äåéÿ áóéóðäóã. Îíëàð hèé-ëÿ ãóðìàã èñòÿäèëÿð, ëàêèí Áèç îíëàðû äàhà ÷îõ çèéàíàóüðàòäûã” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 64-70).

Ùç.Èáðàhèì ÿí ÷ÿòèí âÿçèééÿòäÿ áåëÿ Àëëàhà îëàí èíàìû âÿ òÿñëèìèééÿòè èëÿ ìþìèíëÿðÿ þðíÿê îëìóøäóðÙç.Èáðàhèì ãþâìö èëÿ òÿêáàøûíà àïàðäûüû úÿñóð âÿ àüûëëû

ìöáàðèçÿ èëÿ ìþìèíëÿð ö÷öí ýþçÿë áèð þðíÿê îëìóøäóð. Ãþâ-ìö òÿðÿôèíäÿí î äà àòûëìàãëà hÿäÿëÿíäèéè, îíà ìöõòÿëèô òÿëÿ-ëÿð ãóðóëäóüó áåëÿ áèð ÷ÿòèí àíäà äà Àëëàhà îëàí òÿâÿêêöë âÿòÿñëèìèééÿòèíäÿ íþãñàíëàðà éîë âåðìÿéÿí Ùç.Èáðàhèìèí ãþâ-ìöíÿ âåðäèéè úàâàá áåëÿ îëìóøäóð:

44

45

“Äåäè: “Ìÿí Ðÿááèìÿ äîüðó ýåäèðÿì. Î ìÿíÿ äîüðóéîëó ìöòëÿã ýþñòÿðÿúÿêäèð!”” (“Ñàôôàò” ñóðÿñè, 99).Ùç.Èáðàhèìèí áó ñþçëÿðè áöòöí ìþìèíëÿðÿ ìöhöì áèð hÿ-

ãèãÿòè õàòûðëàäûð. Áöòöí èíñàíëàðû éàðàäàí Àëëàhäûð. Âÿ áöòöíèíñàíëàð Îíóí òÿñáèò åòäèéè áèð çàìàíäà þëöá éåíÿ Àëëàhà ãà-éûäàúàãëàð. “Øöáhÿñèç, ìÿí Ðÿááèìÿ ýåäÿúÿéÿì” äåéÿíÙç.Èáðàhèì äÿ áó ñþçö èëÿ þëöìöí Àëëàhà äþíöø îëäóüóíó áö-òöí ãþâìöíÿ õàòûðëàòìûøäûð. Î hàëäà ìöñÿëìàíëàð äà ãàðøûëàø-äûãëàðû hÿð hàäèñÿäÿ Àëëàhà îëàí ñàðñûëìàç èíàìëàðûíû äèëÿ ýÿ-òèðìÿëè âÿ èíñàíëàðû äà áóíà äÿâÿò åòìÿëèäèðëÿð.

Àëëàh Ùç.Èáðàhèìè âÿ éàíûíäàêû ìþìèíëÿðè èíàíàíëàðà ýþçÿë áèð þðíÿê îëàðàã ýþñòÿðìèøäèðÙç.Èáðàhèì hÿì þç ãþâìöíÿ, hÿì äÿ þçöíäÿí ñîíðà ýÿ-

ëÿí ãþâìëÿðÿ öñòöí ÿõëàãû èëÿ þðíÿê îëìóøäóð. Àëëàh èìàíýÿòèðÿíëÿð ö÷öí Îíà “ñÿìèìè áèð ãÿëáëÿ òÿñëèì îëàí” Ùç.Èá-ðàhèìäÿ âÿ îíóíëà áèðëèêäÿ îëàí ìþìèíëÿðäÿ áèð ÷îõ ýþçÿëþðíÿêëÿð îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð:

“Èáðàhèì âÿ îíóíëà áèðëèêäÿ îëàíëàð ñèçèí ö÷öí ýþçÿëþðíÿêäèð. Î çàìàí îíëàð þç ãþâìöíÿ áåëÿ äåìèøäèëÿð:“Øöáhÿñèç êè, áèçèì ñèçèíëÿ âÿ ñèçèí Àëëàhäàí áàøãà èáà-äÿò åòäèêëÿðèíèçëÿ hå÷ áèð ÿëàãÿìèç éîõäóð. Áèç ñèçè èí-êàð åäèðèê. Ñèç áèð îëàí Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿéèíúÿ áè-çèìëÿ ñèçèí àðàíûçäà hÿìèøÿ ÿäàâÿò âÿ íèôðÿò îëàúàã-äûð!” Àíúàã Èáðàhèìèí þç àòàñûíà: “Ìÿí ìöòëÿã ñÿíèíáàüûøëàíìàüûíû äèëÿéÿúÿéÿì. Ìÿí hå÷ âÿúhëÿ ñÿíèÀëëàhäàí ãóðòàðà áèëìÿðÿì!” - äåìÿñè èñòèñíàäûð. “ÅéÐÿááèìèç! Áèç àíúàã Ñÿíÿ òÿâÿêêöë åòäèê, òþâáÿ åäèáàíúàã Ñÿíÿ òÿðÿô ãàéûòäûã. Àõûð äþíöø äÿ àíúàã ñÿíèíhöçóðóíàäûð”” (“Ìóìòÿhèíÿ” ñóðÿñè, 4).

Ãóðàíäà Ùç.Èáðàhèìèí öñòöí ÿõëàãû âÿ ñå÷èëìèø èíñàí îëìàñû hàããûíäà àéÿëÿð“Éàõøû ÿìÿë ñàhèáè îëóá þçöíö Àëëàhà òÿñëèì åäÿí, Èá-ðàhèìèí hÿíèô ìèëëÿòèíÿ òàáå îëàí øÿõñäÿí äèí åòèáàðèëÿäàhà ýþçÿë êèì îëà áèëÿð? Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh Èáðàhèìèäîñò òóòìóøäóð!” (“Íèñà” ñóðÿñè, 125).“...Ùÿãèãÿòÿí, Èáðàhèì éàëâàðûá-éàõàðàí âÿ hÿëèì õà-ñèééÿòëè áèð çàò èäè” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 114).“Èáðàhèì íÿ éÿhóäè, íÿ äÿ õà÷ïÿðÿñò èäè. Î àíúàã hÿ-íèô ìöñÿëìàí èäè âÿ øÿðèê ãîøàíëàðäàí äåéèëäè” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 67).“Ùÿãèãÿòÿí, Èáðàhèì Àëëàhà ìöòè, áàòèëäÿí hàããà òàïû-íàí áèð èìàì èäè. Î hå÷ âàõò ìöøðèêëÿðäÿí îëìàìûøäû.Î, íåìÿòëÿðèíÿ øöêð åäÿí èäè. Àëëàh äà îíó ñå÷äè âÿ äöçéîëà éþíÿëòäè. Áèç îíà äöíéàäà ýþçÿë íåìÿò áÿõø åòäèê.Øöáhÿñèç êè, î, àõèðÿòäÿ äÿ ñàëåhëÿðäÿíäèð!” (“Íÿhë” ñó-ðÿñè, 120-122).“Ùÿãèãÿòÿí, Èáðàhèì äÿ îíóí éîëó èëÿ ýåäÿíëÿðäÿí èäè.Î çàìàí î þç Ðÿááèíèí höçóðóíà òÿðòÿìèç áèð ãÿëáëÿýÿëìèøäè” (“Ñàôôàò” ñóðÿñè, 83-84).“Êèòàáäà Èáðàhèìè äÿ éàä åò. Ùÿãèãÿòÿí, î, áöñáöòöíäîüðóäàíûøàí êèìñÿ - áèð ïåéüÿìáÿð èäè” (“Ìÿðéÿì”ñóðÿñè, 41).“Ùÿãèãÿòÿí, Èáðàhèì hÿëèì õàñèééÿòëè, éàëâàðûá-éàõàðàíâÿ þçöíö òàìàìèëÿ òÿñëèì åòìèø áèð çàò èäè” (“Ùóä” ñó-ðÿñè, 75).“Ñîíðàäàí ýÿëÿíëÿð àðàñûíäà îíóí ö÷öí éàõøû àä ãîé-äóã. “Èáðàhèìÿ ñàëàì îëñóí!” Ùÿãèãÿòÿí, Áèç éàõøûÿìÿë ñàhèáëÿðèíè áåëÿ ìöêàôàòëàíäûðûðûã! Øöáhÿñèç êè, îÁèçèì ìþìèí áÿíäÿëÿðèìèçäÿí èäè!” (“Ñàôôàò” ñóðÿñè,108-111).

46

47

“Þçöíö ñÿôåhëèéÿ ãîéàíëàðäàí áàøãà êèì Èáðàhèìèí äè-íèíäÿí öç ÷åâèðÿð? Ùÿãèãÿòÿí, Áèç îíó äöíéàäà ñå÷äèê.Øöáhÿ éîõäóð êè, î, àõèðÿòäÿ äÿ ÿìÿëèñàëåh îëàíëàðäàí-äûð. Ðÿááè Èáðàhèìÿ: “ßìðèìÿ òÿñëèì îë!” - äåäèêäÿ, î:“Àëÿìëÿðèí Ðÿááèíÿ òÿñëèì îëäóì!” - äåéÿ úàâàá âåð-ìèøäè” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 130-131).“Áèç äàhà þíúÿ Èáðàhèìÿ äÿ äîüðó éîëó íÿñèá åòìèøäèê.Áèç îíó áèëèðäèê” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 51).

ÙÇ.ËÓÒ

“Áèç Ëóòà äà áèð hþêì âÿ åëì âåðäèê, îíó ÷èðêèí èøëÿðýþðÿí áèð ìÿìëÿêÿòäÿí õèëàñ åòäèê. Ùÿãèãÿòÿí, îíëàðïèñ, ôàñèã áèð òàéôà èäèëÿð. Áèç îíó ìÿðhÿìÿòèìèçÿ ãî-âóøäóðäóã, ÷öíêè î, äîüðóäàí äà, ñàëåh êèìñÿëÿðäÿíèäè” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 74-75).Ãóðàíäà áÿhñ åäèëÿí ÿí àçüûí ãþâìëÿðäÿí áèðè Ùç.Ëóòóí

ãþâìöäöð. Áó ãþâì àéÿëÿðäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, áèð ÷îõúèíñè ÿõëàãñûçëûãëàð è÷èíäÿ îëàí, éîë êÿñÿí âÿ òÿúàâöçêàðëûãåäÿí áèð ãþâìäöð.

“Ëóòó äà éàä åò! Áèð çàìàí î þç ãþâìöíÿ äåìèøäè:“Äîüðóäàíìû ñèç þçöíöçäÿí ÿââÿë àëÿìëÿðäÿí hå÷ êÿ-ñèí åòìÿäèéè èéðÿíú áèð èøè ýþðöðñöíöç? Ùÿãèãÿòÿíìè ñèçêèøèëÿðÿ éàõûíëàøûð, éîë êÿñèð âÿ ìÿúëèñëÿðèíèçäÿ ÷èðêèí èøýþðöðñöíöç?” Òàéôàñûíûí úàâàáû àíúàã: “ßýÿð äîüðóäàíûøàíëàðäàíñàíñà, áèçÿ Àëëàhûí ÿçàáûíû ýÿòèð!” - äå-ìÿêäÿí èáàðÿò îëäó” (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 28-29).“Ëóòó äà ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðäèê. Áèð çàìàí î þç òàéôà-ñûíà äåìèøäè: “Ñèçäÿí ÿââÿë áÿøÿð ÿhëèíäÿí hå÷ êÿñèíåòìÿäèéè hÿéàñûçëûüû ñèçìè åäÿúÿêñèíèç? Ñèç ãàäûíëàðûàòûá øÿhâÿòëÿ êèøèëÿðèí öñòöíÿ ýÿëèðñèíèç, Ñèç, äîüðóäàíäà, hÿääè àøìûø áèð òàéôàñûíûç!”” (“ßðàô” ñóðÿñè, 80-81).“Äîüðóäàíìû ñèç áÿøÿð þâëàäûíäàí éàëíûç åðêÿêëÿðëÿéàõûíëûã åäèðñèíèç? Âÿ Ðÿááèíèçèí ñèçèí ö÷öí éàðàòäûüûãàäûíëàðûíûçû òÿðê åäèðñèíèç? Ñèç hÿääè àøàí áèð úàìààò-ñûíûç!”” (“Øöÿðà” ñóðÿñè, 165-166).“Ëóò î çàìàí þç òàéôàñûíà äåìèøäè: “Ýþçöíöç ýþðÿ-ýþ-ðÿ ÷èðêèí èøëÿìè ìÿøüóë îëóðñóíóç? Ñèç ãàäûíëàðû ãîðó-éóá øÿhâÿòëÿ åðêÿêëÿðèí éàíûíàìû ýåäèðñèíèç? Ùÿãèãÿ-òÿí, ñèç úàhèë áèð òàéôàñûíûç!”” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 54-55).

48

49

Ùç.Ëóò hÿð úÿhÿòäÿí áþéöê áèð àçüûíëûã âÿ ÿõëàãñûçëûã ýèð-äàáûíäà îëàí ãþâìöíö Àëëàh ö÷öí éàøàìàüà âÿ ýþçÿë ÿõëàã-ëû îëìàüà ÷àüûðìûøäûð. Öñéàíêàð ðÿôòàðûíäàí âÿ ÷èðêèí ÿìÿëëÿ-ðèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿê èñòÿìÿéÿí ãþâì èñÿ Ùç.Ëóòà èíàäëà ãàðøû÷ûõìûøäû. Àíúàã ãþâìöíöí èñðàðëû èíêàðûíà áàõìàéàðàãÀëëàhûí áöòöí ïåéüÿìáÿðëÿðè êèìè Ùç.Ëóò äà ãþâìöíö hèäà-éÿò éîëóíà éþíÿëòìÿê ö÷öí úèääè ñÿé ýþñòÿðìèø, áó àçüûí èí-ñàíëàðûí höúóìëàðûíäàí âÿ àòäûüû èôòèðàëàðäàí ÷ÿêèíìÿäÿí îí-ëàðû Àëëàhûí éîëóíà ÷àüûðìûøäû.

Àëëàhûí éóõàðûäàêû àéÿëÿðèíäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, Ùç.Ëóòãþâìöíÿ åòäèêëÿðè ÷èðêèíëèêëÿðè èçàh åòìèø âÿ îíëàðû Àëëàhûíáÿéÿíäèéè òÿìèç áèð hÿéàòà ÷àüûðìûøäûð. Àíúàã òàðèõ áîéó áèð÷îõ èíêàð÷û ãþâì êèìè Ùç.Ëóòóí ãþâìö äÿ þç ïåéüÿìáÿðè-íÿ èòàÿò åòìÿìèø âÿ îíó äîüðó éîëäàí àéûðìàã ö÷öí ìöõòÿ-ëèô èôòèðàëàð àòìàüà ÷àëûøìûøäû.

Áþéöê áèð àçüûíëûã è÷èíäÿ îëàí Ëóò ãþâìö Ùç.Ëóòó éóðä-ëàðûíäàí ãîâóá ÷ûõàðìàãëà hÿäÿëÿìèø, ïåéüÿìáÿðèí âÿ éàíûí-äàêû ìþìèíëÿðèí ìàääè âÿ ìÿíÿâè òÿìèçëèéèíÿ èñòåhçà åòìèø-äè. Ùç.Ëóò îíëàðû äÿôÿëÿðëÿ hàãã éîëóíà ÷àüûðäûüû hàëäà îíóíáó ÷àüûðûøûíà úàâàá âåðìÿéÿí âÿ èíàäëà èíêàð åäÿí ãþâìöíÿðåàêñèéàñûíû áåëÿ äèëÿ ýÿòèðìèøäèð:

“Ëóò äåäè: “Ùÿãèãÿòÿí, ìÿí ñèçèí ÿìÿëèíèçÿ íèôðÿòåäÿíëÿðäÿíÿì!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 168).Áó àéÿäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, Ùç.Ëóò þç ãþâìöíöí áö-

òöí èíàäêàðëûüûíà âÿ àçüûíëûüûíà áàõìàéàðàã Àëëàhûí ÿìðëÿðè-íÿ óéìóø, èíñàíëàðû äà áóíà äÿâÿò åòìèø âÿ áóíäà ãÿòè áèðãÿðàðëûëûã ýþñòÿðìèøäèð. Àëëàhûí ðàçû îëìàéàúàüû hÿð úöð äàâ-ðàíûøäàí þçöíöí äÿ ðàçû îëìàäûüûíû âÿ áóíà ìàíå îëìàã ö÷öíñÿé ýþñòÿðÿúÿéèíè äèëÿ ýÿòèðìèøäèð.

Ùç.Ëóò ãþâìöíö Àëëàhäàí ãîðõóá ÷ÿêèíìÿéÿ ÷àüûðìûøäûðÙç.Ëóò äà ãþâìöíÿ þíúÿ Àëëàhûí ýþíäÿðäèéè åòèáàðëû áèð

ïåéüÿìáÿð îëäóüóíó âÿ àïàðäûüû òÿáëèüàòûí ÿâÿçèíäÿ hå÷ áèðøåé èñòÿìÿäèéèíè áèëäèðÿðÿê îíëàðû Àëëàhäàí ãîðõóá ÷ÿêèíìÿ-éÿ äÿâÿò åòìèøäèð:

“Î çàìàí êè, ãàðäàøëàðû Ëóò îíëàðà äåäè: “Ìÿýÿð ãîðõ-ìóðñóíóç? Øöáhÿñèç êè, ìÿí ñèçèí ö÷öí åòèáàð îëóíàñûáèð ïåéüÿìáÿðÿì! Àðòûã Àëëàhäàí ãîðõóí âÿ ìÿíÿ èòà-ÿò åäèí! Ìÿí áóíóí ìöãàáèëèíäÿ ñèçäÿí hå÷ áèð ìóçäèñòÿìèðÿì. Ìÿíèì ìöêàôàòûì àíúàã àëÿìëÿðèí Ðÿááè-íÿ àèääèð!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 161-164).Èíñàíûí Àëëàhûí áÿéÿíäèéè ÿõëàãû òàì éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìÿ-

ñè ö÷öí ñþçöí ÿñë ìÿíàñûíäà áèð Àëëàh ãîðõóñóíà ñàhèá îëìà-ñû ëàçûìäûð. ßýÿð áèð èíñàí Àëëàhäàí ãîðõóðñà, Àëëàhûí áÿéÿí-ìÿäèéè áèð ÿõëàãû áèëÿ-áèëÿ þçöíäÿ ñàõëàìàç. Íèñáÿòÿí åòäèéèñÿhâ áèð äàâðàíûø âàðñà äà äîüðóíó þéðÿíäèéè àíäà õÿòàëû äàâ-ðàíûøûíû äöçÿëäÿð. Àëëàhûí ðàçû îëàúàüû áèð hÿéàò éàøàéàð âÿhÿì äöíéàäà, hÿì äÿ àõèðÿòäÿ ýþçÿë áèð hÿéàò óìà áèëÿð. Áóñÿáÿáëÿ Ùç.Ëóò êèìè áöòöí åë÷èëÿð þç ãþâìëÿðèíÿ Àëëàhäàíãîðõìàëàðûíûí ëàçûìëûëûüû áàðÿäÿ õÿáÿðäàðëûã åòìèøëÿð.

Ùç.Ëóò ãþâìöíö àüëû áàøûíäà äàâðàíìàñû âÿ åòäèéè ÿìÿëëÿðÿ ýþðÿ óòàíìàñû áàðÿäÿ õÿáÿðäàð åòìèøäèðËóò ãþâìöíöí èíêàð÷ûëûãäà èíàä åòìÿñèíèí ÿâÿçèíäÿ Àëëàh

îíëàðà ýþíäÿðÿúÿéè ÿçàáû Ùç.Ëóòà õÿáÿð âåðìÿëÿðè ö÷öí ìÿ-ëÿêëÿð ýþíäÿðìèøäèð. Ýÿëÿí ìÿëÿêëÿðè èíñàí çÿíí åäÿí ãþâìãà÷àðàã Ùç.Ëóòóí éàíûíà ýÿëìèøäèð. Ùç.Ëóòëà ãþâìö àðàñûíäàîëàí ñþháÿò áåëÿäèð:

“Åë÷èëÿðèìèç Ëóòóí éàíûíà ýÿëäèêëÿðè çàìàí ÿíäèøÿéÿäöøäö, öðÿéè ñûõûëäû âÿ: “Áó, ÷îõ ÷ÿòèí áèð ýöíäöð!” -

50

51

äåäè. Òàéôàñû òÿëÿñèê éàíûíà ýÿëäè. Îíëàð ÿââÿë äÿ ïèñ èø-ëÿð ýþðöðäöëÿð. Ëóò îíëàðà äåäè: “Åé ãþâìöì! Áóíëàðìÿíèì ãûçëàðûìäûð. Îíëàð (íèýàh áàõûìûíäàí) ñèçèíö÷öí äàhà òÿìèçäèðëÿð. Àëëàhäàí ãîðõóí âÿ ìÿíè ãî-íàãëàðûí éàíûíäà ðöñâàé åòìÿéèí. Ìÿýÿð àðàíûçäà àüëûáàøûíäà áèð àäàì éîõäóð?” Îíëàð äåäèëÿð: “Ñÿíèí ãûç-ëàðûíà hå÷ áèð ðÿüáÿòèìèç îëìàäûüûíû, øöáhÿñèç, áèëèðñÿí.Íÿ èñòÿäèéèìèçè äÿ, éÿãèí êè, áèëèðñÿí!”” (“Ùóä” ñóðÿñè,77-79).Ýþðöíäöéö êèìè, Àëëàh ãîðõóñóíó áèëìÿéÿí Ëóò ãþâìö þç

àçüûí èñòÿêëÿðèíè à÷ûã øÿêèëäÿ äèëÿ ýÿòèðÿ áèëÿúÿê ãÿäÿð óòàí-úàãëûã hèññèíè èòèðìèø èíñàíëàðäàí èáàðÿò èäè. ßëáÿòòÿ, áó, äèí-ñèçëèéèí òÿáèè áèð íÿòèúÿñèäèð. Áó àçüûí hÿðÿêÿò ìöàñèð äþâðöíäèíäÿí óçàã úÿìèééÿòëÿðèíäÿ äÿ îëäóãúà éàéûëìûø âÿ éàääàí÷ûõàðûëìàìûø áèð íèçàìäûð. ×öíêè ýþçÿë ÿõëàãû, äîüðóíó âÿéàëàíû èíñàíà þéðÿäÿí äèíäèð. Öðÿéèíäÿ Àëëàh ãîðõóñó îëìà-éàí âÿ äèíäÿí óçàã éàøàéàí èíñàíëàðûí âèúäàíû èñÿ êîð îëóð.Áåëÿ èíñàíëàðûí hÿéà âÿ óòàíúàãëûã êèìè öñòöí ÿõëàãè õöñóñèé-éÿòëÿðè éà ÷îõ ìÿhäóääóð, éà äà hå÷ éîõäóð. Ãþâìöíöí åò-äèéè áèð ÷èðêèí òÿêëèôèí äèíñèçëèéèí ýÿòèðäèéè áèð íÿòèúÿ îëäóüó-íó áèëÿí Ùç.Ëóò äà ãþâìöíÿ Àëëàhäàí ãîðõìàüûí âÿ îíóéàäëàðûí éàíûíäà õÿúèë åòìÿìÿéèí ëàçûìëûëûüûíû ñþéëÿìèøäèð.

Ùç.Ëóòà åë÷èëÿð ýÿëäèéè çàìàí ãþâìö èëÿ àðàñûíäà ñþháÿò-ëÿðè áèëäèðÿí àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè áåëÿäèð:

“Øÿhÿð ÿhëè áèð-áèðèíè ìóøòóëóãëàéûá ýÿëäè. Ëóò äåäè:“Áóíëàð ìÿíèì ãîíàãëàðûìäûð. Ìÿíè ðöñâàé åòìÿéèí!Àëëàhäàí ãîðõóí âÿ ìÿíè õàð åòìÿéèí! Îíëàð: “Ìÿýÿðáèç ñÿíÿ àäàìëàðû ãàäàüàí åòìÿäèêìè?” - äåéÿ ñîðóø-äóëàð. Ëóò äåäè: “Áóíëàð ìÿíèì ãûçëàðûìäûð. ßýÿð èñòÿ-äèéèíèçè åäÿúÿêñèíèçñÿ (áóéóðóí, îíëàðëà åâëÿíèí)!” Úà-íûíà àíä îëñóí êè, îíëàð ìÿñòëèêëÿðè è÷èíäÿ ñÿðýÿðäàí

âÿçèééÿòäÿ äóðóá ãàëäûëàð. Øÿôÿã äîüàíäà î äÿhøÿòëè ñÿñîíëàðû áöðöäö. Îíëàðûí àëòûíû-öñòöíó ÷åâèðäèê âÿ áàøëà-ðûíà îääà áèøìèø ýèëäÿí áÿðê äàøëàð éàüäûðäûã. Áóíäàäöøöíöá-äàøûíàíëàð ö÷öí, ñþçñöç êè, íå÷ÿ-íå÷ÿ èáðÿòëÿðâàðäûð! Ùÿãèãÿòÿí, î éîëóí öñòöíäÿ hÿëÿ äÿ äóðìàãäà-äûð! Áóíäà ìþìèíëÿð ö÷öí, ñþçñöç êè, áèð èáðÿò äÿðñèâàðäûð!” (“Ùèúð” ñóðÿñè, 67-77).Ýþðöíäöéö êèìè, Ùç.Ëóòóí ÷àüûðûøëàðûíà ìÿhÿë ãîéìàéàí,

àçüûí ÿõëàãûíäàí ÿë ÷ÿêìÿéÿí áèð ãþâì hÿëÿ äöíéà hÿéàòûí-äà èêÿí øèääÿòëè áèð ÿçàáëà ãàðøûëàøìûøäûð. Áó, îíëàðûí éàëíûçäöíéà hÿéàòûíäà àëäûüû úÿçàäûð, àõèðÿòäÿ ýþðÿúÿêëÿðè ÿçàá èñÿäàhà øèääÿòëè îëàúàãäûð.

52

53

ÙÇ.ÉßÃÓÁ

“Ãöââÿò âÿ áÿñèðÿò ñàhèáè îëàí áÿíäÿëÿðèìèç Èáðàhèìè,Èñhàãû âÿ Éÿãóáó äà éàä åò! Áèç éóðäó àíìàã õèñëÿòèíèîíëàðà ìÿõñóñ åëÿäèê. Øöáhÿñèç êè, îíëàð äÿðýàhûìûçäàñå÷èëìèø ÿí éàõøû êèìñÿëÿðäÿíäèðëÿð!” (“Ñàä” ñóðÿñè, 45-47).Ùç.Éÿãóá Ùç.Èáðàhèìèí ñîéóíäàíäûð. Àëëàh Ùç.Èáðàhèìè

âÿ îüóëëàðûíû ãþâìëÿðèíè õåéèðÿ ÷àüûðàí âÿ hèäàéÿòÿ éþíÿëäÿíáèð áàø÷û åòìèøäèð. Âÿ áóíó Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðìèøäèð:

“Áèç îíëàðû ÿìðèìèçëÿ äîüðó éîëà ýÿòèðÿí èìàìëàð åò-äèê. Áèç îíëàðà õåéèðëè èøëÿð ýþðìÿéè, íàìàç ãûëìàüû âÿçÿêàò âåðìÿéè âÿhé åòäèê. Îíëàð éàëíûç Áèçÿ èáàäÿòåäèðäèëÿð” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 73).

Ùç.Éÿãóá îüóëëàðûíà hàãã äèíÿ èòàÿò åòìÿéè âÿ ñàëåhëÿðäÿí îëìàüû âÿñèééÿò åòìèøäèðÃóðàíäà Ùç.Éÿãóáóí àïàðäûüû òÿáëèüàòäàí áÿhñ åäÿí àéÿ-

ëÿð “Áÿãÿðÿ” ñóðÿñèíäÿ éåð àëûð. Àëëàh Ùç.Éÿãóáóí îüóëëàðû-íà âÿñèééÿòèíè áåëÿ áèëäèðèð:

“Èáðàhèì âÿ Éÿãóá áóíó þç îüëàíëàðûíà âÿñèééÿò åäèá:“Åé îüëàíëàðûì, hÿãèãÿòÿí, Àëëàh ñèçèí ö÷öí äèí ñå÷äè,ñèç äÿ àíúàã ìöñÿëìàí îëàðàã þëìÿëèñèíèç!”” (“Áÿãÿðÿ”ñóðÿñè, 132).Ìöñÿëìàí êèìè úàí âåðìÿê Àëëàhäàí ãîðõàí èíñàíëàðûí ÿí

ìöhöì äóàëàðûíäàí áèðèäèð. ×öíêè áèð èíñàí hÿéàòû áîéó ñàëåhÿìÿëëÿð åòäèéè hàëäà ñîíðàäàí íèééÿòèíè ïîçóá èìàíûíäàí äþ-íÿðñÿ, áöòöí ÿìÿëëÿðè áîøà ýåäÿúÿê âÿ úÿhÿííÿì ÿçàáûíà ëà-éèã îëàúàãäûð. Ùç.Éÿãóá îüóëëàðûíà “ìöñÿëìàí êèìè úàí âå-ðèí” äåéÿðêÿí îíëàðà áó ìþâçóäà õÿáÿðäàðëûã åòìèø âÿ ñÿìè-ìè íèééÿòëÿðèíè âÿ ãÿðàðëàðûíû ÿñëà ïîçìàäàí èìàíëàðûíû ãîðó-

ìàëàðûíû òþâñèéÿ åòìèøäèð. Àòàëàðûíûí âÿñèééÿòèíÿ óéàí îüóëëàðÀëëàhà èáàäÿò åäÿúÿêëÿðèíè âÿ Îíà òÿñëèì îëäóãëàðûíû áåëÿ äè-ëÿ ýÿòèðìèøëÿð:

“Éîõñà Éÿãóáóí þëöìö éåòèøäèêäÿ ñèç îíóí éàíûíäàèäèíèç?! Î: “Ìÿíäÿí ñîíðà íÿéÿ èáàäÿò åäÿúÿêñèíèç?” -äåéÿ îüëàíëàðûíäàí ñîðóøäóüó çàìàí, îíëàð: “ÑÿíèíÀëëàhûíà âÿ àòàëàðûí - Èáðàhèìèí, Èñìàèëèí âÿ ÈñhàãûíÀëëàhû îëàí òÿê Àëëàhà òÿñëèì îëàúàüûã” - äåäèëÿð” (“Áÿ-ãÿðÿ” ñóðÿñè, 133).

Ùç.Éÿãóá îüóëëàðûíà òÿâÿêêöë åòìÿéè íÿñèhÿò åòìèøäèð“Äåäè: “Îüóëëàðûì! Åéíè áèð ãàïûäàí ýèðìÿéèí, àéðû-àé-ðû ãàïûëàðäàí äàõèë îëóí. Áóíóíëà áåëÿ, ìÿí Àëëàhûí ãÿ-çà-ãÿäÿðèíè ñèçäÿí hå÷ áèð øåéëÿ äÿô åäÿ áèëìÿðÿì.Ùþêì éàëíûç Àëëàhûíäûð. Ìÿí àíúàã Îíà òÿâÿêêöë åò-äèì. Ãîé òÿâÿêêöë åäÿíëÿð äÿ àíúàã Îíà òÿâÿêêöë åò-ñèíëÿð!” Îíëàð àòàëàðû ÿìð åòäèéè êèìè äàõèë îëäóãäàÀëëàhûí ãÿçà-ãÿäÿðèíè ÿñëà îíëàðäàí äÿô åäÿ áèëìÿäè,àíúàã Éÿãóáóí öðÿéèíäÿêè áèð äèëÿéè éåðèíÿ éåòèðìèø îë-äó. Øöáhÿñèç êè, Éÿãóá îíó þéðÿòäèéèìèç ö÷öí áèð åëìñàhèáè èäè. Ëàêèí èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç!” (“Éó-ñèô” ñóðÿñè, 67-68).Ùç.Éÿãóá îüóëëàðûíà øÿhÿðÿ ýèðÿðêÿí òÿäáèðëè îëìàüû íÿñè-

hÿò åäÿðêÿí ÷îõ ìöhöì áèð hÿãèãÿòè äÿ õàòûðëàäàðàã òÿäáèðÿäåéèë, Àëëàhà ýöâÿíìÿéèí âàúèáëèéèíè âóðüóëàìûøäûð. ×öíêèÀëëàh èñòÿìÿñÿ, èíñàí þçöíÿ çÿðÿð âÿ éà ôàéäà âåðìÿê ýöúö-íÿ ñàhèá äåéèë. Áàøûíà ýÿëÿí hå÷ áèð øåéèí ãàðøûñûíû àëà áèë-ìÿç, hå÷ áèð õåéèðÿ äÿ ãîâóøà áèëìÿç. Ìþìèí Àëëàh ðèçàñûíûàõòàðäûüû ö÷öí ëàçûì îëàí áöòöí òÿäáèðëÿðè ýþðÿð. Àììà íÿòè-úÿíèí Àëëàhûí èçíè èëÿ îëäóüóíó ãÿòè îëàðàã áèëèð, éàëíûç Îíàýöâÿíèá äóðóð.

54

55

ÙÇ.ÉÓÑÈÔ

“...Î, hÿãèãÿòÿí, Áèçèì ñàäèã áÿíäÿëÿðèìèçäÿíäèð!”(“Éóñèô” ñóðÿñè, 24).“...Îíà ñþçëÿðè éîçìàüû þéðÿòäèê. Àëëàh Þç èøèíäÿ ãàëèá-äèð, ëàêèí èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç! ßí éåòêèí äþâ-ðöíÿ ÷àòäûãäà îíà hèêìÿò âÿ åëì âåðäèê. Áèç éàõøû èøëÿðýþðÿíëÿðè áåëÿ ìöêàôàòëàíäûðûðûã!” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 21-22).Ãóðàíûí 12-úè ñóðÿñè îëàí “Éóñèô” ñóðÿñè 111 àéÿäèð âÿ hà-

ðàäàñà áöòþâëöêäÿ Ùç.Éóñèôäÿí áÿhñ åäèëèð. Ùç.Éóñèô êè÷èêéàøëàðûíäàí åòèáàðÿí Àëëàhûí ìöõòÿëèô hàäèñÿëÿðëÿ èìòàhàí åò-äèéè, ñîí äÿðÿúÿ ñÿáðëè, èõëàñëû, éàíûíäàêû èíñàíëàðà òåç-òåçÀëëàhûí âàðëûüûíû âÿ öñòöíëöéöíö áèëäèðÿí áèð ïåéüÿìáÿðäèð.Òÿâÿêêöëö, Àëëàhà ãÿëáÿí áàüëûëûüû, ñÿäàãÿòè, hàäèñÿëÿð ãàðøû-ñûíäà òÿìêèíëè äàâðàíìàñû áöòöí ìþìèíëÿð ö÷öí ÷îõ ýþçÿëáèð þðíÿêäèð.

Àëëàh Ùç.Éóñèôÿ hÿëÿ óøàã èêÿí ýþñòÿðäèéè áèð éóõó èëÿ ýÿ-ëÿúÿêäÿ îíà áþéöê áèð åëì âÿ íåìÿòëÿð âåðÿúÿéèíè ìöæäÿëÿ-ìèøäèð. Ùç.Éóñèô ýþðäöéö áó éóõóíó àòàñû Ùç.Éÿãóáà äàíûø-ìûø, î äà éóõóíó áåëÿ éîçìóøäóð:

“Áèð çàìàí Éóñèô àòàñûíà äåìèøäè: “Àòàúàí! Ìÿí îí áèðóëäóç âÿ Ýöíÿøëÿ Àéû ýþðäöì. Ýþðäöì êè, îíëàð ìÿíÿñÿúäÿ åäèðëÿð”. Äåäè: “Úàí îüóë! Éóõóíó ãàðäàøëàðûíàäàíûøìà, éîõñà ñÿíÿ áèð hèéëÿ ãóðàðëàð. ×öíêè Øåéòàíèíñàíûí à÷ûã-àøêàð äöøìÿíèäèð. Ðÿááèí ñÿíè ñå÷èá öñòöíòóòàúàã, ñÿíÿ éóõó éîçìàüû þéðÿäÿúÿê, áóíäàí ÿââÿëáàáàëàðûí Èáðàhèìÿ âÿ Èñhàãà íåìÿòèíè òàìàìëàéûáâåðäèéè êèìè, ñÿíÿ âÿ Éÿãóá íÿñëèíÿ äÿ òàìàìëàéûá âå-ðÿúÿê. Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèí áèëÿíäèð, hèêìÿò ñàhèáèäèð!””(“Éóñèô” ñóðÿñè, 4-6).

Ùç.Éóñèô Àëëàhûí ðèçàñûíûí hÿð øåéäÿí âàúèá îëäóüóíó áèëäèðìèøäèðÙç.Éóñèô ÷îõ êè÷èê éàøäà îëàðêÿí àòàñû îíó ÷îõ ñåâäèéè

ö÷öí ãàðäàøëàðû îíó ãûñãàíûðäû. Îíäàí ãóðòóëìàã ö÷öí îíó áèðãóéóíóí è÷èíÿ àòìûøäûëàð. Ùç.Éóñèôè ãóéóíóí è÷èíäÿ ñàõëàéàíãàðäàøëàðû àòàëàðûíà “Éóñèôè ãóðä éåäè” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 17)äåéÿðÿê éàëàí ñþéëÿìèøäèëÿð. Ñîíðà áèð êàðâàí Ùç.Éóñèôè òàï-ìûø âÿ îíó ßçèç àäëû áèð ìèñèðëèéÿ ñàòìûøäû. Ùç.Éóñèô óçóí èë-ëÿð áó àäàìûí åâèíäÿ ãàëìûø, àíúàã éåòêèíëèê éàøûíà ÷àòàíäàßçèçèí àðâàäû îíó çèíà åòìÿéÿ ìÿúáóð åòìèøäè. Ôÿãÿò Àëëàh-äàí ãîðõàí Ùç.Éóñèô áåëÿ áèð øåéÿ ãîë ãîéìàìûø âÿ ãàäûíàÀëëàhû õàòûðëàäàðàã áåëÿ úàâàá âåðìèøäè:

“Åâèíäÿ îëäóüó ãàäûí òîâëàéûá éîëäàí ÷ûõàðòìàã èñòÿäèâÿ ãàïûëàðû áàüëàéàðàã: “Äè ýÿëñÿíÿ!” - äåäè. Éóñèô èñÿ:“Ìÿí Àëëàhà ñûüûíûðàì. Àõû î ìÿíèì àüàìäûð. Î ìÿíÿéàõøû áàõûð. Ùÿãèãÿòÿí, çöëì åäÿíëÿð íèúàò òàïìàçëàð!”- äåéÿ úàâàá âåðäè” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 23).Ìÿãñÿäèíÿ íàèë îëìàéàí ãàäûí èñÿ Ùç.Éóñèôÿ èôòèðà àòìûø-

äûð. Øàhèäëÿðèí ñþçëÿðèíÿ âÿ ýÿòèðèëÿí äÿëèëëÿðÿ ýþðÿ, Ùç.Éóñè-ôèí ýöíàhêàð îëìàìàñû òÿñäèãëÿíñÿ äÿ î, áèð ìöääÿò ñîíðàçèíäàíà àòûëìûøäûð. Ùÿð çàìàí Àëëàhûí îíó ñûíàäûüûíû áèëÿðÿêÐÿááèìèçè ÿí ÷îõ ðàçû åäÿúÿéè äàâðàíûøû ñå÷ÿí Ùç.Éóñèô áóhàäèñÿäÿ äÿ çèíäàíäà îëìàüûí þçö ö÷öí äàhà ìöíàñèá îëäó-üóíó áåëÿ äèëÿ ýÿòèðìèøäèð:

“Éóñèô äåäè: “Åé Ðÿááèì! Ìÿíèì ö÷öí çèíäàí áóíëà-ðûí ìÿíè ñþâã åòäèêëÿðè èøè ýþðìÿêäÿí õîøäóð. ßýÿð hèé-ëÿñèíè ìÿíäÿí äÿô åòìÿñÿí, ìÿí îíëàðà ìåéë åäÿð âÿúàhèëëÿðäÿí îëàðàì”” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 33).Áó hàäèñÿäÿí äÿ ýþðäöéöìöç êèìè, Àëëàhà ãÿòèééÿòëÿ

èìàí ýÿòèðÿí áèð àäàì ãàðøûñûíà ÷ûõàí hå÷ áèð hàäèñÿäÿ òÿì-êèíèíè èòèðìÿìÿëè, Àëëàhà òÿâÿêêöë åòìÿëè âÿ ìöòëÿã ýþçÿë áèð

56

57

íÿòèúÿ èëÿ ãàðøûëàøàúàüûíû óíóòìàìàëûäûð. ×öíêè Àëëàh ñÿìèìèãóëëàðûíà äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ éàðäûì åäÿúÿéèíè áèëäèðìèøäèð.Ùÿì÷èíèí Ùç.Éóñèôèí hÿéàòû Ãóðàíäà áó ìþâçó èëÿ áàüëû âå-ðèëÿí ìöhöì áèð þðíÿêäèð.

Ùç.Éóñèô hÿáñõàíà éîëäàøëàðûíà hÿð øåéè âåðÿíèí Àëëàh îëäóüóíó õàòûðëàòìûøäûðÙç.Éóñèôëÿ áèðëèêäÿ çèíäàíà àòûëàí èêè úàâàí îüëàí äà âàð

èäè. Áóíëàð Ùç.Éóñèôÿ ýþðäöêëÿðè éóõóíó äàíûøìûø âÿ áó éó-õóëàðûí íÿ ìÿíà âåðäèéèíè þéðÿíìÿê èñòÿìèøäèëÿð. Ùç.Éóñèôçèíäàí éîëäàøëàðûíà áöòöí ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè þíúÿ Àëëàhûíâàðëûüûíû èçàh åòìèø, ñàhèá îëäóüó åëìèí hÿãèãè ñàhèáèíèíÀëëàh îëäóüóíó ñþéëÿìèøäè:

“Éóñèô áåëÿ úàâàá âåðäè: “Éåéÿúÿéèíèç òÿàì ýÿëìÿìèø-äÿí ÿââÿë ìÿí îíóí ìÿíàñûíû ñèçÿ õÿáÿð âåðÿðÿì. Áó,Ðÿááèìèí ìÿíÿ þéðÿòäèéè åëìëÿðäÿíäèð. Ìÿí Àëëàhàèíàíìàéàí âÿ àõèðÿòè äÿ èíêàð åëÿéÿí áèð òàéôàíûí äèíè-íè òÿðê åòäèì! Ìÿí àòà-áàáàëàðûì Èáðàhèì, Èñhàã âÿÉÿãóáóí äèíèíÿ òàáå îëäóì. Áèçÿ hå÷ áèð øåéè Àëëàhàøÿðèê ãîøìàã éàðàøìàç. Áó Àëëàhûí áèçÿ âÿ èíñàíëàðàáÿõø åòäèéè íåìÿòäèð, ëàêèí èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè øöêðåòìÿç!” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 37-38).Ùç.Éóñèôèí áó õàòûðëàòìàñû äèããÿòè ìþìèíëÿðèí ÿñëà óíóò-

ìàìàëû îëäóüó áèð hÿãèãÿòÿ úÿëá åäèð. Èíñàíûí ñàhèá îëäóüóáöòöí ìàääè âÿ ìÿíÿâè õöñóñèééÿòëÿðè Àëëàh âåðèð. Âÿ Àëëàhèñòÿäèéè àíäà áèð èíñàíà âåðäèêëÿðèíè ýåðè àëìàüà âÿ éàõóä ãàò-ãàò àðòûüûíû âåðìÿéÿ ãàäèðäèð. Î hàëäà èíñàíëàðûí áóíó ÿñëàóíóòìàìàñû, ñàhèá îëäóãëàðû hå÷ áèð õöñóñèééÿòëÿ þéöíìÿìÿ-ñè ñîí äÿðÿúÿ ìöhöìäöð.

Ùç.Éóñèô çèíäàí éîëäàøëàðûíà òÿê Òàíðûíûí Àëëàh îëäóüóíó, éàëíûç Îíà ãóëëóã åòìÿéèí âàúèá îëäóüóíó òÿáëèü åòìèøäèðÙç.Éóñèô äàhà ñîíðà ñþháÿòèíÿ äàâàì åòìèø âÿ Àëëàhäàí

áàøãà òàíðû îëìàäûüûíû áèëäèðèá éîëäàøëàðûíû Àëëàhà ãóëëóã åò-ìÿéÿ ÷àüûðìûøäûð:

“Åé ìÿíèì èêè çèíäàí éîëäàøûì! Àéðû-àéðû òàíðûëàð äà-hà éàõøûäûð, éîõñà áèð îëàí, ãàäèð îëàí Àëëàh?! Àëëàhäàíãåéðè èáàäÿò åòäèêëÿðèíèç ñèçèí âÿ àòàëàðûíûçûí ãîéäóüó-íóç àäëàðäàí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð. Àëëàh èñÿ îíëàðàhå÷ áèð äÿëèë íàçèë åòìÿìèøäèð. Ùþêì àíúàã Àëëàhûíäûð.Î ñèçÿ éàëíûç Îíóí Þçöíÿ èáàäÿò åòìÿíèçè áóéóðìóø-äóð. Äîüðó äèí áóäóð, ëàêèí èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áèë-ìÿç!” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 39-40).Äèããÿò åòñÿê, Ùç.Éóñèô Àëëàhà øÿðèê ãîøàí çèíäàí éîëäàø-

ëàðûíûí ñóàëëàðûíà äÿðhàë úàâàá âåðìÿìèøäè. Þíúÿ îíëàðû èìà-íà ÷àüûðìûø âÿ øèðê ãîøìàìàëàðûíû íÿñèhÿò åòìèøäèð. Èìàí ñà-hèáè îëìàéàí áèð èíñàí äöøäöéö ïèñ âÿçèééÿòèí ôÿðãèíÿ âàðìà-äûüûíäàí þçö ö÷öí íÿéèí áèðèíúè îëäóüóíà ãÿðàð âåðÿ áèëìÿç,èêèíúè äÿðÿúÿëè ìÿñÿëÿëÿðëÿ êèôàéÿòëÿíÿð. Áó hàëäà ãàðøûñûíäà-êû èíñàíû òàíûìàã âÿ îíà ôàéäàëû îëàí þéöäö âåðìÿê ìþìè-íèí áîðúóäóð. Áöòöí èíñàíëàðà ôàéäà ýÿòèðÿí ÿñàñ àìèë èìàí-äûð. Ùç.Éóñèô äÿ èëê þíúÿ èìàíû èçàh åòìèøäèð.

Ùç.Éóñèôèí éàøàäûüû ìöhèò âÿ øÿðòëÿð íÿ ãÿäÿð ÷ÿòèí îëóð-ñà îëñóí î, þç ðÿôòàðûíäà âÿ Àëëàhûí hþêìëÿðèíè éåðèíÿ éåòèð-ìÿêäÿ ÿí êè÷èê áèð äÿéèøèêëèê áåëÿ åòìÿìèøäèð. Ùç.Éóñèôhÿáñõàíà ìöhèòèíäÿ áåëÿ òÿáëèü âÿçèôÿñèíè èúðà åòìÿêäÿ äà-âàì åòìèøäèð. Ùç.Éóñèôèí áó äàâðàíûøû ìöñÿëìàíëàð ö÷öí ÷îõýþçÿë áèð þðíÿêäèð.

58

59

Ùç.Éóñèô íÿôñèí èíñàíà ïèñëèéè ÿìð åòäèéèíèäåìèøäèðÁàø âåðÿí hàäèñÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ çèíäàíà àòûëìàñûíà ñÿáÿá

îëàí ãàäûí þç ÿìÿëèíè åòèðàô åòìèø, Ùç.Éóñèôèí ýöíàhñûçëûüû îð-òàéà ÷ûõìûøäûð. Ùç.Éóñèô èñÿ ýöíàhñûçëûüû îðòàéà ÷ûõäûãäàíñîíðà èëê þíúÿ íÿôñèíè òÿìèçÿ ÷ûõàðìàüà hå÷ áèð çàìàí úÿhäýþñòÿðìÿäèéèíè âóðüóëàìûøäûð:

“Éóñèô äåäè: “Áó îíà ýþðÿäèð êè, î îëìàäûãäà ìÿíèìîíà õÿéàíÿò åòìÿäèéèìè âÿ Àëëàhûí õàèíëÿðèí hèéëÿëÿðè-íÿ éîë âåðìÿäèéèíè áèëñèí!Ìÿí þçöìö òÿìèçÿ ÷ûõàðòìûðàì. Ðÿááèìèí ðÿhì åòäè-éè êèìñÿ èñòèñíà îëìàãëà, íÿôñ ïèñ èøëÿð ýþðìÿéè ÿìðåäÿð. Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèì áàüûøëàéàíäûð, ðÿhì åäÿí-äèð!”” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 52-53).Ùç.Éóñèôèí íÿôñèíè ìöäàôèÿ åòìÿê èñòÿìÿìÿñèíèí ñÿáÿáèíè

àíëàìàã ö÷öí “íÿôñ” ñþçöíöí èçàhû öçÿðèíäÿ äóðìàã ëàçûì-äûð. Íÿôñè èíñàíûí è÷èíäÿ îëàí “ïèñëèéè ÿìð åäÿí ýöú” êèìèèçàh åäÿ áèëÿðèê. Íÿôñèí èñòÿêëÿðè Àëëàhûí ðèçàñûíà óéüóí îëàíäàâðàíûøëà çèääèééÿò òÿøêèë åäèðñÿ, ìþìèíëÿð hå÷ áèð çàìàííÿôñëÿðèíÿ òàáå îëìàç, hÿð hàíñû áèð ìÿñÿëÿäÿ Àëëàhûí ðèçàñû-íû ãàçàíìàüà ÷àëûøàðëàð. Ùç.Éóñèô äÿ íÿôñèí áó úÿhÿòèíè áèë-äèéè ö÷öí îíó ìöäàôèÿ åòìÿéèí õÿòàëû îëàúàüûíû ñþéëÿìèøäèð.

Ùç.Éóñèô îíà âåðäèéè íåìÿòëÿð ö÷öí Àëëàhà øöêð åòìèøäèðÙç.Éóñèô ýöíàhñûçëûüû îðòàéà ÷ûõäûãäàí ñîíðà åòèáàðëû áèð

àäàì êèìè þëêÿíèí õÿçèíÿëÿðèíèí áàø÷ûñû òÿéèí åäèëìèøäèð.Áóíäàí ñîíðà àèëÿñèíè äÿ éàíûíà àïàðìûøäûð. Âÿ îíëàðà äàÀëëàhà îëàí òÿâÿêêöëöíö, åòèáàðûíû, hÿð øåéèí Îíóí íÿçàðÿòèí-äÿ îëäóüóíó hå÷ áèð çàìàí óíóòìàäûüûíû áèëäèðìèøäèð:

“Àòà-àíàñûíû òàõò öñòöíÿ ãàëäûðäû. Îíëàð hàìûñû îíà òÿ-çèì åäèá ÿéèëäèëÿð. Éóñèô äåäè: “Àòàúàí! Áó ÿââÿë ýþð-äöéöì éóõóíóí éîçóìóäóð. Ðÿááèì îíó hÿãèãÿòÿ ÷å-âèðäè. Î ìÿíÿ éàõøûëûã åòäè, ÷öíêè ìÿíè çèíäàíäàí ãóð-òàðäû. Øåéòàí ìÿíèìëÿ ãàðäàøëàðûìûí àðàñûíû âóðäóã-äàí ñîíðà ñèçè ÷þëäÿí ýÿòèðäè. Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèì èñòÿ-äèéèíÿ ãàðøû ëöòôêàðäûð. Î, äîüðóäàí äà, áèëÿíäèð, hèê-ìÿò ñàhèáèäèð!”” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 100).Éàøàäûüû hÿð ñûõûíòûäà Àëëàhà òÿâÿêêöë åäÿí, íåìÿòÿ ãî-

âóøàíäà äà åéíè øÿêèëäÿ Ðÿááèìèçÿ éþíÿëÿí Ùç.Éóñèô Àëëàhàáåëÿ äóà åòìèøäèð:

“Åé Ðÿááèì! Ñÿí ìÿíÿ ñÿëòÿíÿòäÿí áèð ïàé âåðäèí.Ìÿíÿ éóõó éîçìàüû þéðÿòäèí. Åé ýþéëÿðè âÿ éåðè éàðà-äàí! Ñÿí äöíéàäà äà, àõèðÿòäÿ äÿ ìÿíèì èõòèéàð ñàhè-áèìñÿí. Ìÿíèì úàíûìû ìöñÿëìàí îëàðàã àë âÿ ìÿíèÿìÿëèñàëåhëÿðÿ ãîâóøäóð!”” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 101).Ýþðöíäöéö êèìè, Ãóðàíäà Ùç.Éóñèôèí óøàãëûüûíäàí åòèáà-

ðÿí éàøàäûüû ìöõòÿëèô hàäèñÿëÿðäÿêè hÿðÿêÿòëÿðè âÿ äàâðàíûøûhàããûíäà ìÿëóìàòëàð âåðèëìèøäèð. Áó ìÿëóìàòëàð áèçÿ Àëëàhûíáèð ïåéüÿìáÿðè îëàí Ùç.Éóñèôèí öñòöí ÿõëàãûíû, Àëëàhà îëàíèìàíûíû, òÿñëèìèééÿòèíè, ñÿäàãÿòèíè à÷ûã ýþñòÿðèð. Ãàðøûëàøäûüûøÿðòëÿð íÿ îëóðñà îëñóí ïåéüÿìáÿðèí öñòöí ÿõëàãûíäà âÿ òÿñ-ëèìèééÿòèíäÿ ÿí êè÷èê áèð äÿéèøèêëèê äÿ îëìàìûø, áöòöí hÿéà-òû áîéó ÿòðàôûíäàêû èíñàíëàðà Àëëàhûí âàðëûüûíû âÿ ñîíñóç ãöä-ðÿòèíè èçàh åòìèøäèð.

Ùç.Éóñèô ïåéüÿìáÿð îëñà äà îíóí ìöñÿëìàí þëìÿéè âÿñàëåhëÿð àðàñûíäà éåð àëìàüû èñòÿìÿñè äÿ öçÿðèíäÿ úèääè äöøö-íöëìÿñè ëàçûì ýÿëÿí áèð ìþâçóäóð. Ùå÷ êèìèí ìþìèí êèìèþëìÿéÿ âÿ úÿííÿòÿ ýåòìÿéÿ çÿìàíÿòè éîõäóð. Ìþìèíëÿð áó-íó áèëÿðÿê Àëëàhäàí ãîðõàð âÿ Ùç.Éóñèô êèìè ìöñÿëìàí êèìèþëìÿê ö÷öí äóà åäÿðëÿð.

60

61

ÙÇ.ØÓÅÉÁ

Àëëàh Ùç.Øóåéáè Ìÿäéÿíÿ ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðìèøäè. Ãó-ðàíäà áó ãþâìöí äÿ äèýÿð ãþâìëÿð êèìè Àëëàhà èìàíýÿòèðìÿäèéè âÿ éåð öçöíäÿ ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòäèéè áèëäèðèëìèøäèð.Ùç.Øóåéá Àëëàhû èíêàð åòäèêëÿðèíÿ ýþðÿ áþéöê áèð ÿçàáëàìÿhâ îëàí áó ãþâìö ñîí àíà ãÿäÿð òþâáÿ åòìÿéÿ âÿ Àëëàhàãóëëóã åòìÿéÿ ÷àüûðìûøäûð.

Àëëàhäàí ãîðõìàéàí èíñàíëàðûí ñàhèá îëäóüó ïèñ ÿõëàã îí-ëàðûí hÿéàòûíûí hÿð àíûíäà îðòàéà ÷ûõûð. Áóðà ãÿäÿð hàããûíäàáÿhñ åòäèéèìèç ãþâìëÿðÿ äèããÿò åòñÿê ýþðÿðèê êè, Àëëàhäàíãîðõìàéàí áó èíñàíëàð ÷èðêèí àçüûíëûãëàð åäÿí, éîë êÿñÿí,áàøãàëàðûíûí hàããûíà òÿúàâöç åäÿí, óòàíú hèññèíè èòèðìèø, þçìÿíôÿÿòëÿðèíäÿí âÿ äöíéÿâè ìàðàãëàðûíäàí áàøãà hå÷ áèð øå-éè äöøöíìÿéÿí èíñàíëàðäûð. Áó ïèñ ÿõëàãëû äàâðàíûø âÿ õöñó-ñèééÿòëÿðèí hàìûñû áóýöíêö úÿìèééÿòëÿðäÿ ñîí äÿðÿúÿ ýåíèøéàéûëäûüû ö÷öí Àëëàhûí ïåéüÿìáÿðëÿðèíèí þç ãþâìëÿðèíÿ âåð-äèéè þéöäëÿðèí hàìûñû áöòöí äöíéàäà îëàí èíñàíëàðà åéíèëÿ øà-ìèë åäèëÿ áèëÿð. Èíñàíëàðûí áó õàòûðëàòìàëàðäàí þéöä àëìàñû áóýöí äÿ ëàçûìäûð.

Ìÿñÿëÿí, Ùç.Øóåéáèí ãþâìöíöí ÿí ìöhöì õöñóñèééÿòëÿ-ðèíäÿí áèðè îíóí òèúàðÿòäÿ hèéëÿéÿ ÿë àòàí áèð ãþâì îëìàñûäûð.Ùç.Øóåéá þç ãþâìöíö áó áàðÿäÿ õÿáÿðäàð åòìèø âÿ áó ÿìðèéåðèíÿ éåòèðìÿéèí îíëàð ö÷öí äàhà õåéèðëè îëàúàüûíû áåëÿ õà-òûðëàòìûøäûð:

“...Åé úàìààòûì! Àëëàhà èáàäÿò åäèí. Ñèçèí Îíäàí áàø-ãà hå÷ áèð òàíðûíûç éîõäóð. Àðòûã ñèçÿ Ðÿááèíèçäÿí àø-êàð áèð äÿëèë ýÿëäè. Þë÷öäÿ âÿ òÿðÿçèäÿ äöç îëóí. Àäàì-ëàðûí ìàëëàðûíûí äÿéÿðèíè àçàëòìàéûí. Éåð öçö äöçÿëÿí-äÿí ñîíðà îðàäà ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿéèí. ßýÿð ñèç ìþ-ìèíñèíèçñÿ, áó ñèçèí ö÷öí õåéèðëèäèð!” (“ßðàô” ñóðÿñè,85).

Ìÿäéÿí õàëãûíûí áó ïèñ õöñóñèééÿòè áóýöíêö äèíäÿí óçàãúÿìèééÿòëÿðäÿ òåç-òåç ýþðöíÿí, hÿòòà áÿçÿí òÿáèè ãàðøûëàíàíõöñóñèééÿòëÿðäÿíäèð. Áó ñÿáÿáëÿ Ùç.Øóåéáèí þç ãþâìöíÿ åò-äèéè ÷àüûðûøëàðûí hÿð áèðè áó ýöí éàøàéàí èíñàíëàðà äà øàìèëåäèëÿ áèëÿð. Áó ýöí äÿ èíñàíëàð òèúàðÿò åäÿðêÿí hå÷ áèð ÿñêèëò-ìÿ åòìÿìÿëè, äöðöñò áèð äàâðàíûø ýþñòÿðìÿëè, éåð öçöíäÿ íè-çàì-èíòèçàìû ãîðóìàëû, ôèòíÿ-ôÿñàääàí óçàã äóðìàëûäûð. ßêñòÿãäèðäÿ êå÷ìèøäÿ éàøàéàí ãþâìëÿðèí áàøûíà ýÿëÿí ôÿëàêÿòëÿ-ðèí áÿíçÿðè èëÿ ãàðøûëàøìàãäàí ÷ÿêèíìÿëèäèðëÿð. Ìþìèíëÿðèíâÿçèôÿñè äÿ éàøàäûãëàðû úÿìèééÿòëÿðè Àëëàhûí ïåéüÿìáÿðëÿðèí-äÿí íöìóíÿ ýþòöðÿðÿê áó ìþâçóäà õÿáÿðäàð åòìÿêäèð.

Ùç.Øóåéá åòèáàðëû áèð åë÷è îëäóüóíó âÿ Àëëàhäàí ãîðõóá ÷ÿêèíìÿéèí âàúèáëèéèíè òÿáëèü åòìèøäèð“Î çàìàí êè, Øöåéá îíëàðà äåäè: “Ìÿýÿð ãîðõìóðñó-íóç? Øöáhÿñèç êè, ìÿí ñèçèí ö÷öí åòèáàð îëóíàñû áèð ïåé-üÿìáÿðÿì! Àðòûã Àëëàhäàí ãîðõóí âÿ ìÿíÿ èòàÿò åäèí!Ìÿí áóíóí ìöãàáèëèíäÿ ñèçäÿí hå÷ áèð ìóçä èñòÿìè-ðÿì. Ìÿíèì ìöêàôàòûì àíúàã àëÿìëÿðèí Ðÿááèíÿ àèä-äèð!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 177-180).

Ãþâìöíÿ hàëàë ãàçàíúûí hàðàì éîëëà ãàçàíûëàíëàðäàí äàhà ÷îõ õåéèðëè îëäóüóíó òÿáëèü åòìèøäèð

Ùç.Øóåéá þç ãþâìöíÿ áåëÿ ìöðàúèÿò åòìèøäèð:“Åé ãþâìöì! Þë÷öäÿ âÿ ÷ÿêèäÿ äöç îëóí. Èíñàíëàðûíhå÷ áèð øåéäÿ hàããûíû ÿñêèëòìÿéèí. Éåð öçöíäÿ ýÿçèá ôèò-íÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿéèí! ßýÿð ìþìèíñèíèçñÿ, Àëëàhûí âåðäè-éè ìÿíôÿÿò ñèçèí ö÷öí äàhà õåéèðëèäèð. Ìÿí äÿ ñèçÿ íÿ-çàðÿò÷è äåéèëÿì!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 85-86).

62

63

Èíñàí Àëëàhûí hàðàì åòäèéè éîëëàðäàí äöíéàäà áèð âàð-äþâ-ëÿò ÿëäÿ åäÿ áèëÿð. Àíúàã áó éîëëà ãàçàíûëàí ïóë âÿ ìàë ñàhè-áèíÿ hå÷ âàõò ôàéäà âåðìÿç. ßêñèíÿ, áó àäàì ãàçàíäûãëàðû èëÿhå÷ áèð çàìàí õîøáÿõò âÿ ðàhàò îëà áèëìÿç, ÿëèíäÿêèëÿðèí áÿ-ðÿêÿòè ýåäÿð âÿ îíëàðäàí èñòÿäèéè êèìè ôàéäàëàíà áèëìÿç. Àì-ìà áóíäàí äàhà þíÿìëèñè îäóð êè, Àëëàhûí ðèçàñûíà ÿhÿìèé-éÿò âåðìÿäÿí hàðàìà ýèðÿí âÿ áó éîëëà ãàçàíú ÿëäÿ åäÿíàäàì áó ÿìÿëèíè þëÿíÿ ãÿäÿð äàâàì åòäèðäèéè hàëäà ÿìÿëèíèíÿâÿçèíè àõèðÿòäÿ äÿ ÿáÿäè áèð úÿhÿííÿì ÿçàáû èëÿ àëûð.Àëëàhûí hàëàë áèëäèéè éîëëàðëà ÿëäÿ åäèëÿí ãàçàíú èñÿ hÿð çà-ìàí õåéèð ýÿòèðèð. ×öíêè Àëëàhûí èíñàíëàðà ýþñòÿðäèéè éîë ÿíäîüðó âÿ ÿí ôàéäàëû îëàíäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ Àëëàhûí äèíèíÿ óé-üóí øÿêèëäÿ éàøàéàíëàð âÿ ãàçàíúû hàëàë éîëëà ÿëäÿ åäÿíëÿðáóíóí ôàéäàñûíû âÿ áÿðÿêÿòèíè hÿìèøÿ ýþðÿðëÿð. Àëëàh äöíéà-äà âÿ àõèðÿòäÿ èìàí åäÿíëÿðÿ ãîðõóá-÷ÿêèíìÿëÿðèíèí ÿâÿçèí-äÿ ãàò-ãàò àðòûã íåìÿò âåðèð. Àëëàh áèð àéÿñèíäÿ hàëàë ãàçàíú-ëà hàðàì ãàçàíú àðàñûíäàêû ôÿðãè áåëÿ áèëäèðèð:

“Ñÿðâÿòèíèçèí õàëãûí ìàë-äþâëÿòè håñàáûíà àðòìàñû ö÷öíñÿëÿìëÿ âåðäèéèíèç ìàëûí Àëëàh éàíûíäà hå÷ áèð áÿðÿêÿ-òè îëìàç. Àëëàh ðèçàñûíû äèëÿéÿðÿê âåðäèéèíèç ñÿäÿãÿ èñÿáåëÿ äåéèëäèð. Áóíó åäÿíëÿð ãàò-ãàò àðòûðàíëàðäûð!”(“Ðóì” ñóðÿñè, 39).

Îíà èòàÿò åòìÿéÿí ãþâìöíÿ ìÿãñÿäèíèí éàëíûç îíëàðû èñëàh åòìÿê îëäóüóíó ñþéëÿìèøäèð“Îíëàð äåäèëÿð: “Åé Øóåéá! Àòàëàðûìûçûí òàïûíäûüû áöò-ëÿðè òÿðê åòìÿéèìèçè, ìàëëàðûìûçëà èñòÿäèéèìèç êèìè hÿ-ðÿêÿò åòìÿêäÿí âàç êå÷ìÿéèìèçè ñÿíÿ íàìàçûíìû ÿìðåäèð? Ñÿí äîüðóäàí äà, hÿëèì õàñèééÿòëèñÿí, ÷îõ àüûëëû-ñàí!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 87).

Áöòöí ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè âÿçèôÿñèíèí éàëíûç òÿáëèü åòìÿêîëäóüóíó, àíúàã òÿáëèü åòäèéè àäàìëàðà Àëëàhûí hèäàéÿò âåðÿ-úÿéèíè áèëÿí Ùç.Øóåéá áó ñþçëÿð ãàðøûñûíäà ãþâìöíÿ áåëÿ úà-âàá âåðìèøäèð:

“Áåëÿ úàâàá âåðäè: “Åé ãþâìöì! Áèð äåéèí ýþðÿê! ßýÿðìÿí Ðÿááèìäÿí àøêàð áèð ìþúöçÿ èëÿ ýÿëñÿì âÿ Ðÿá-áèì ìÿíÿ Þç äÿðýàhûíäàí ýþçÿë áèð ðóçè âåðñÿ íåúÿ?Ìÿí ñèçÿ éàñàã áóéóðäóüóì øåéèí ÿêñèíÿ ýåäèá îíóþçöì åòìÿê èñòÿìèðÿì. Ìÿí éàëíûç áàúàðäûüûì ãÿäÿðñèçè èñëàh åòìÿê èñòÿéèðÿì. Ìÿíèì ìöâÿôôÿãèééÿòèì éàë-íûç Àëëàhûí êþìÿéèëÿäèð. Ìÿí éàëíûç Îíà òÿâÿêêöë åò-äèì âÿ ìÿhç Îíóí höçóðóíà äþíÿúÿéÿì!” (“Ùóä” ñó-ðÿñè, 88).

Ùç.Øóåéá åë÷èñè îëäóüóíó áèð äàhà õàòûðëàòìûøäûð. Âÿ ýÿòèðäè-éè äèíèí hþêìëÿðèíèí Àëëàhûí hþêìëÿðè îëäóüóíó âóðüóëàéà-ðàã éåýàíÿ ìÿãñÿäèíèí îíëàðû äîüðó éîëà ÷àüûðìàã îëäóüó-íó ñþéëÿìèøäèð. Ùÿì÷èíèí Ùç.Øóåéá þç âÿçèôÿñèíè hàãã èëÿéåðèíÿ éåòèðÿí áèð ïåéüÿìáÿð îëàðàã óüóð ãàçàíìàñûíû äàéàëíûç Àëëàhûí èñòÿéè èëÿ ýåð÷ÿêëÿøÿúÿéèíè áèëèð. Ãþâìöíÿ äÿáóíó õàòûðëàäàðàã hÿð øåéèí Àëëàhûí äèëÿìÿñè èëÿ îëäóüóíóòÿáëèü åòìèøäèð.

Ùç.Øóåéá äÿ ãþâìöíö ÿçàá áàðÿäÿ õÿáÿðäàð åòìèøäèðÙç.Øóåéá hàããûíäà áóðà ãÿäÿð áÿhñ åòäèéèìèç äèýÿð ïåé-

üÿìáÿðëÿð êèìè ãþâìöíÿ îíëàðà âåðèëÿí íåìÿòëÿðè õàòûðëàòìûøâÿ áóíëàð ö÷öí Àëëàhà øöêð åòìÿëÿðèíè ÿìð åòìèøäèð. Áóíäàíáàøãà, ÿýÿð Àëëàhûí ÿìðëÿðèíÿ ãàðøû ÷ûõñàëàð, îíëàðà áàøëàðûíàáèð ÿçàá ýÿëÿúÿéèíÿ äàèð õÿáÿðäàðëûã åòìèøäèð:

“Ìÿäéÿí ÿhëèíÿ äÿ ãàðäàøëàðû Øóåéáè ïåéüÿìáÿð ýþí-äÿðäèê. Î äåäè: “Åé ãþâìöì! Àëëàhà èáàäÿò åäèí. ÑèçèíÎíäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðûíûç éîõäóð. Þë÷öíö âÿ ÷ÿêèíè

64

65

ÿñêèëòìÿéèí. Ìÿí ñèçè õåéèð-áÿðÿêÿò è÷èíäÿ ýþðöðÿì.Áóíóíëà áåëÿ ñèçè áöðöéÿúÿê áèð ýöíöí ÿçàáûíäàí ãîð-õóðàì!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 84).Áóíäàí áàøãà, Ùç.Øóåéá áó èíñàíëàðà êå÷ìèøäÿ éàøàéàí

ãþâìëÿðèí èíêàð÷ûëûãëàðû íÿòèúÿñèíäÿ íåúÿ áèð úÿçà ýþðäöêëÿðè-íè äÿ õàòûðëàòìûøäûð. Î ãþâìëÿðèí äÿ ïåéüÿìáÿðëÿðèíÿ ãàðøû÷ûõäûãëàðû ö÷öí Àëëàhûí ÿçàáû èëÿ ãàðøûëàøäûãëàðûíû âóðüóëàéà-ðàã ãþâìöíöí áåëÿ áèð õÿòàéà äöøìÿìÿñè ö÷öí îíëàðû õÿáÿð-äàð åäèá ãîðõóòìóøäóð:

“Åé ãþâìöì! Ìÿíÿ ãàðøû îëàí ÿäàâÿòèíèç Íóh òàéôàñû-íûí, Ùóä úàìààòûíûí âÿ Ñàëåh ãþâìöíöí áàøûíà ýÿëÿí-ëÿðè ñèçèí äÿ áàøûíûçà ýÿòèðìÿñèí. Ëóò òàéôàñû äà ñèçäÿíóçàã äåéèëäèð! Ðÿááèíèçäÿí áàüûøëàíìàíûçû äèëÿéèí âÿÎíà òþâáÿ åäèí. Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèì ðÿhì åäÿíäèð,ñåâÿíäèð!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 89-90).

Ùç.Øóåéá ãþâìöíöí çöëì âÿ çîðàêûëûüûíû öçöíÿ âóðìóø, Àëëàhà îëàí áàüëûëûüûíû âÿ ãÿòè ãÿðàðëûëûüûíû âóðüóëàìûøäûð“Øóåéá òàéôàñûíûí þçëÿðèíÿ ñûüûøäûðìàéàí ÿéàíëàðû: “ÅéØóåéá! Éà ñÿíè âÿ ñÿíèíëÿ áèðëèêäÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿðèìÿìëÿêÿòèìèçäÿí ìöòëÿã ãîâàúàüûã, éà äà ñèç áèçèì äè-íèìèçÿ äþíÿúÿêñèíèç!” - äåäèëÿð. Øóåéá áåëÿ úàâàá âåð-äè: “Äèíèíèçÿ íèôðÿò åòäèéèì hàëäà áåëÿìè áèçè áó èøÿìÿúáóð åäÿúÿêñèíèç?” (“ßðàô” ñóðÿñè, 88).Òàðèõ áîéóíúà Àëëàhûí áöòöí åë÷èëÿðè èíêàð÷û ãþâìëÿðè òÿ-

ðÿôèíäÿí îõøàð höúóìëàðà ìÿðóç ãàëìûøëàð. Áó ãþâìëÿð ïåé-üÿìáÿðëÿðè âÿ éàíëàðûíäàêû ìþìèíëÿðè Àëëàhûí äèíèíÿ óéäóã-ëàðû ö÷öí ýöíàhëàíäûðìûø, îíëàðûí þç áàòèë äèíëÿðèíÿ äþíìÿñèö÷öí ñÿé ýþñòÿðìèø, hÿòòà îíëàðà çîð òÿòáèã åäÿðÿê áóíó hÿ-éàòà êå÷èðìÿéÿ ÷àëûøìûøäûëàð. Ìÿäéÿí õàëãûíûí ìÿøhóð èíêàð-

÷ûëàðû äà Ùç.Øóåéáè âÿ îíóíëà áèðëèêäÿ îëàíëàðû äèíëÿðèíäÿíäþíäÿðìÿê èñòÿìèø, îíëàðà òàáå îëìàéàúàãëàðû òÿãäèðäÿ îíëà-ðû éóðäëàðûíäàí ÷ûõàðìàãëà hÿäÿëÿìèøäèëÿð. Ùç.Øóåéá áó hÿ-äÿ-ãîðõóéà áåëÿ úàâàá âåðìèøäèð:

“Àëëàh áèçè ñèçèí äèíèíèçäÿí õèëàñ åòäèêäÿí ñîíðà áèç ñè-çèí äèíèíèçÿ äþíñÿê, Àëëàhà ãàðøû éàëàí óéäóðìóø îëà-ðûã. Ðÿááèìèç Àëëàh èñòÿìÿñÿ, áèç ÿñëà ñèçèí äèíèíèçÿ äþ-íÿ áèëìÿðèê. Ðÿááèìèç åëì èëÿ hÿð øåéè åhòèâà åòìèøäèð.Áèç éàëíûç Àëëàhà òÿâÿêêöë åòìèøèê. Åé Ðÿááèìèç! Áè-çèìëÿ òàéôàìûç àðàñûíäà ÿäàëÿòëÿ hþêì åò! Àõû Ñÿíhþêì âåðÿíëÿðèí ÿí éàõøûñûñàí!”” (“ßðàô” ñóðÿñè, 89).Àëëàhûí ðÿñóëóíóí áóðàäàêû ñþçëÿðè ãÿòè ãÿðàðëûëûüûí àøêàð

áèð ýþñòÿðèúèñèäèð. Ùàìûéà íöìóíÿ îëàí áó ãÿðàðëûëûã áöòöíìþìèíëÿðäÿ äÿ îëìàñû âàúèá îëàí õöñóñèééÿòäèð. ×öíêèÀëëàhà èìàí åäÿí èíñàí Ùç.Øóåéáèí ñþéëÿäèéè êèìè, Àëëàhûí“åëì áàõûìûíäàí hÿð øåéè ÿhàòÿ åòäèéè”íè áèëèð. Îíóí èñòÿéèîëìàäàí hå÷ êèìñÿíèí þçöíÿ áèð çÿðÿð âåðÿ áèëìÿéÿúÿéèíÿâÿ éà hå÷ êèìñÿäÿí áèð ôàéäà ýþòöðìÿéÿúÿéèíÿ ãÿòèééÿòëÿèíàíûð. Áóíà ýþðÿ äÿ îíà ãàðøû ñîí äÿðÿúÿ òÿâÿêêöëëö áèð äàâ-ðàíûø ýþñòÿðèð. Âÿ ÿí þíÿìëè îëàíû äà áóäóð êè, ìþìèí èíñàíÀëëàhûí ÿìðëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿêäÿ ÿí êè÷èê áèð ýöçÿøòÿ äÿýåòìÿç.

Ùç.Øóåéá ãþâìöíÿ ÿñë ãîðõóá ÷ÿêèíìÿê ëàçûì ýÿëÿí âàðëûüûí Àëëàh îëäóüóíó òÿáëèü åòìèøäèðÌöøðèê ãþâìëÿðèí ÿí ãàáàðûã õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ

áó èíñàíëàðûí áàøãà èíñàíëàðäàí âÿ éà âàðëûãëàðäàí Àëëàhäàíãîðõäóãëàðûíäàí äà ÷îõ ãîðõìàñû, áóíëàðû Àëëàhäàí äà ÷îõñåâìÿñè âÿ éà áó âàðëûãëàðûí ðèçàñûíû Àëëàhûí ðèçàñûíäàí öñòöíòóòìàñûäûð. Ùç.Øóåéáèí ãþâìö äÿ Àëëàhûí áþéöêëöéöíö ãèé-ìÿòëÿíäèðìÿéÿí èíñàíëàðäàí èáàðÿò èäè. Áó èíñàíëàðûí

66

67

Àëëàhäàí ãîðõóëàðû éîõ èäè, àììà èíñàíëàðäàí ÷ÿêèíèðäèëÿð.Ùÿì÷èíèí Ùç.Øóåéáè þëäöðìÿê èñòÿäèêëÿðèíè, àíúàã îíóí ÿòðà-ôûíäà îëàí éàõûíëàðûíäàí ÷ÿêèíäèêëÿðèíè ñþéëÿìèøäèëÿð:

“Îíëàð äåäèëÿð: “Åé Øóåéá! Äåäèêëÿðèíèí ÷îõóíó áàøàäöøìöð âÿ ñÿíè àðàìûçäà çÿèô ýþðöðöê. ßýÿð ÿøèðÿòèíîëìàñàéäû, ñÿíè äàøãàëàã åäÿðäèê. Éîõñà ñÿí áèçèì ö÷öíÿçèç áèð àäàì äåéèëñÿí!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 91).Ùàëáóêè ìöòëÿã ýöú ñàhèáè îëàí éàëíûç Àëëàhäûð. Ãîðõóëà-

úàã òÿê âàðëûã äà Àëëàhäûð. Ùÿð âàðëûã âÿ hÿð hàäèñÿ Àëëàhûíåëìè âÿ íÿçàðÿòè àëòûíäàäûð. Ùç.Øóåéá äà ãþâìöíöí áó hÿäÿ-ãîðõóñóíà ãàðøû Àëëàhûí hÿð øåéäÿí öñòöí îëäóüóíó áåëÿ õà-òûðëàòìûøäûð:

“Äåäè: “Åé ãþâìöì! Ìÿýÿð ìÿíèì ÿøèðÿòèì ñèçÿÀëëàhäàí äà ÿçèçäèð êè, Îíó óíóäóá ñàéìûðñûíûç? Ùÿãè-ãÿòÿí, Ðÿááèì íÿ åòäèêëÿðèíèçè áèëÿíäèð! Åé ãþâìöì!ßëèíèçäÿí ýÿëÿíè åäèí. Ìÿí äÿ åòäèéèìè åäÿúÿéÿì. Ðöñ-âàéåäèúè ÿçàáûí êèìÿ ýÿëÿúÿéèíè âÿ êèìèí éàëàí÷û îëäó-üóíó áèëÿúÿêñèíèç. Ýþçëÿéèí. Äîüðóñó, ìÿí äÿ ñèçèíëÿáèðëèêäÿ ýþçëÿéèðÿì!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 92-93).Àëëàhûí åë÷èñèíè âÿ àéÿëÿðèíè èíêàð åòìÿêäÿ èñðàðëà äàâàì

åäÿí áöòöí ãþâìëÿð êèìè Ìÿäéÿí õàëãûíûí äà hÿëÿ äöíéàäàèêÿí àëäûüû ÿâÿçè Àëëàh áåëÿ áèëäèðìèøäèð:

“ßìðèíèç ýÿëäèêäÿ Þçöìöçäÿí áèð ìÿðhÿìÿò îëìàãëà,Øóåéáè âÿ îíóíëà áèðëèêäÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿðè õèëàñ åòäèê.Î çöëì åäÿíëÿðè èñÿ, äÿhøÿòëè áèð ñÿñ áöðöäö âÿ îíëàð þçåâëÿðèíäÿ äèç öñòÿ ÷þêöá ãàëäûëàð. Ñàíêè îíëàð hå÷ éàøà-ìàìûøäûëàð. Áèëèí êè, Ìÿäéÿí òàéôàñû äà Ñÿìóä ãþâìöêèìè óçàã îëäó!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 94-95).

ÙÇ. ËÎÜÌÀÍ

“Ùÿãèãÿòÿí, Ëîüìàíà: “Àëëàhà øöêð åò!” - äåéÿ hèêìÿòâåðäèê. Êèì øöêð åòñÿ, þçö ö÷öí øöêð åäÿð. Êèì íàíêîðîëñà, áèëñèí êè Àëëàh îíóí øöêðöíÿ ìþhòàú äåéèëäèð. Øöê-ðÿ ëàéèãäèð!” (“Ëîüìàí” ñóðÿñè, 12).Ãóðàíäà Ùç.Ëîüìàíûí îíà hèêìÿò âåðèëìèø áèð ïåéüÿìáÿð

îëäóüó áèëäèðèëèð. Îíóí îüëóíà âåðäèéè þéöäëÿðèí áèð hèññÿñèÃóðàíäà äà õÿáÿð âåðèëìèøäèð. Áó þéöäëÿð ìþìèíëÿðèí äèããÿòâåðìÿñè âàúèá îëàí ÿñàñ ìÿñÿëÿëÿðè ÿhàòÿ åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿáèçèì ö÷öí ÷îõ ÿhÿìèééÿòëèäèð.

Ùç.Ëîüìàí Àëëàhà øÿðèê ãîøìàãäàí ÷ÿêèíìÿéè òþâñèéÿ åòìèøäèðÀëëàh Îíà øÿðèê ãîøìàüûí ÿñëà áàüûøëàìàéàúàüû áèð ýöíàh

îëäóüóíó “Íèñà” ñóðÿñèíèí 48-úè âÿ 116-úû àéÿëÿðèíäÿ áèëäèð-ìèøäèð. Ùç.Ëîüìàí äà îüëóíà þéöä âåðÿðêÿí þíúÿ øèðêäÿí÷ÿêèíìÿñèíè, øèðêèí ÷îõ áþéöê çöëì îëäóüóíó ñþéëÿìèøäèð:

“Éàäûíäà îëñóí êè, áèð çàìàí Ëîüìàí þç îüëóíà íÿñè-hÿò åäÿðÿê áåëÿ äåìèøäè: “Îüëóì! Àëëàhà øÿðèê ãîøìà.Äîüðóäàí äà, Àëëàhà øÿðèê ãîøìàã áþéöê çöëìäöð!””(“Ëîüìàí” ñóðÿñè, 13).

Ùç.Ëîüìàí Àëëàhûí hÿð øåéäÿí õÿáÿðäàð îëäóüóíó, ÿí êè÷èê áèð ÿìÿëèí áåëÿ ÿââÿë-àõûð èíñàíûí ãàðøûñûíà ÷ûõàðûëàúàüûíû áèëäèðìèøäèð“Äåäè: “Îüëóì áèð õàðäàë äÿíÿñè àüûðëûüûíäà îëñà äà,áèð ãàéàíûí è÷èíäÿ, éàõóä ýþéëÿðäÿ âÿ éà éåðèí òÿêèíäÿîëñà äà, Àëëàh îíó îðòàéà ýÿòèðÿð. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh áö-òöí èíúÿ èøëÿðè áèëÿíäèð, õÿáÿðäàðäûð!” (“Ëîüìàí” ñóðÿ-ñè, 16).

68

69

Ùç.Ëîüìàí Àëëàhûí ÿìðëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿéè, ñÿáðëè âÿ áóíëàðäà ãÿðàðëû îëìàüû òþâñèéÿ åòìèøäèð“Îüëóì! Íàìàç ãûë, éàõøû èøëÿð ýþðìÿéè ÿìð åò, ïèñ èø-ëÿðè ãàäàüàí åëÿ. Ñÿíÿ öç âåðÿúÿê ìöñèáÿòëÿðÿ äþç. Ùÿ-ãèãÿòÿí, áó âàúèá ÿìÿëëÿðäÿíäèð!” (“Ëîüìàí” ñóðÿñè,17).

Ùç.Ëîüìàí hÿð äàâðàíûøäà òÿêÿááöðëÿíìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿéè òþâñèéÿ åòìèøäèð“Àäàìëàðäàí òÿêÿááöðëÿ öç ÷åâèðìÿ, éåð öçöíäÿ ëîâ-üà-ëîâüà ýÿçèá äîëàíìà. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh hå÷ áèð þçöí-äÿí ðàçûíû, ëîâüàëàíûá ôÿõð åäÿíè ñåâìÿç! Éåðèøèíäÿ ìö-âàçèíÿò ýþçëÿ âÿ ñÿñèíè ãàëäûðìà. ×öíêè ÿí ÷èðêèí ñÿñóçóíãóëàã ñÿñèäèð!” (“Ëîüìàí” ñóðÿñè, 18-19).Ùç.Ëîüìàí îüëóíà þéöä âåðÿðêÿí îíà òÿêÿááöðÿ ãàïûëìà-

ìàã áàðÿäÿ õÿáÿðäàðëûã åòìèøäèð. ×öíêè áöòöí ýöú âÿ ãöââÿòÀëëàhà ìÿõñóñäóð. Àüëûí, åëìèí hÿãèãè ñàhèáè äÿ Îäóð. Ùÿðøåéäÿ Àëëàhà ìþhòàú îëàí èíñàí êèìè àúèç áèð âàðëûüûí - þçöí-äÿ áèð ýöú âÿ öñòöíëöê âàðìûø êèìè - òÿêÿááöð ýþñòÿðìÿñè,éåðèøè èëÿ, äàíûøûüû èëÿ òÿêÿááöðëö áèð äàâðàíûø ñÿðýèëÿìÿñè ñîíäÿðÿúÿ ïèñ áèð ÿõëàãè õöñóñèééÿòäèð. Áåëÿ åäÿí áèð àäàì òÿ-êÿááöð ýþñòÿðäèêúÿ Àëëàh ãàðøûñûíäà äàhà äà ýöíàhêàð îëàúàãâÿ àøàüûäàêû àéÿíèí ÿhàòÿ äàèðÿñèíÿ ýèðÿúÿêäèð:

“Éåð öçöíäÿ hàãñûç éåðÿ òÿêÿááöðëöê åäÿíëÿðè àéÿëÿðè-ìè àíëàìàãäàí éàéûíäûðàúàüàì. Îíëàð íÿ ìþúöçÿ ýþð-ñÿëÿð, îíà èíàíìàçëàð. Îíëàð hàãã éîëó ýþðñÿëÿð, îíóãÿáóë åòìÿç, àçüûíëûã éîëóíó ýþðñÿëÿð îíó þçëÿðèíÿ éîëñå÷ÿðëÿð. Áóíóí ñÿáÿáè èñÿ îíëàðûí àéÿëÿðèìèçè éàëàí hå-ñàá åòìÿëÿðè âÿ îíäàí ãàôèë îëìàëàðûäûð” (“ßðàô” ñóðÿ-ñè, 146).

Òÿêÿááöð ýþñòÿðÿí âÿ ëîâüàëàíàí èíñàíëàð hÿð áèð øåéäÿ þçàüëûíà ýöâÿíèðëÿð. Áó àäàìëàðûí þç ïðèíñèï âÿ ðÿéëÿðè hÿð øå-éèí þíöíäÿ ýÿëèð. Îíëàðà òÿáëèü åäÿí àäàì áèð ïåéüÿìáÿð áå-ëÿ îëñà îíà ãàðøû ÷ûõûð, hþðìÿòñèçëèê åäèðëÿð. Ùÿì÷èíèí Ãóðàí-äà ãþâìëÿðèí ïåéüÿìáÿðëÿðëÿ äàíûøàí áàøáèëÿíëÿðèíèí îðòàãõöñóñèééÿòèíèí òÿêÿááöðëöëöê îëäóüó áèëäèðèëìèøäèð.

Ùç.Ëîüìàí èíñàíëàðà âÿ éà îüëóíà òÿêÿááöðëöëöê áàðÿäÿþéöä âåðÿðêÿí áó èêè úÿhÿòè õöñóñèëÿ âóðüóëàìûøäûð: ñÿñ òîíóâÿ éåðèø ôîðìàñû. Áóðàäà äèããÿòè úÿëá åäÿí ìÿãàì ÀëëàhûíÙç.Ëîüìàíûí àüçûíäàí áèð hþêìöíö áèëäèðìÿñèäèð.

70

71

ÙÇ.ÌÓÑÀ

Ãóðàíäà Ùç.Ìóñàäàí áèð ÷îõ àéÿäÿ áÿhñ åäèëèð. Îíóí ãàð-øûëàøäûüû hàäèñÿëÿð, ãþâìöíÿ åòäèéè òÿáëèü, ñàhèá îëäóüó öñòöíÿõëàã, Àëëàhà îëàí èìàí âÿ òÿñëèìèééÿòè, ñÿìèìèééÿòè áèð ÷îõàéÿäÿ ìþìèíëÿðÿ áèëäèðèëìèøäèð. Ùç.Ìóñà èëÿ áàüëû àéÿëÿðèîõóéàí ìþìèíëÿðèí âÿçèôÿñè äÿ Àëëàhûí áèð ÷îõ úÿhÿòäÿí öñ-òöí åòäèéè áó ðÿñóëóíäàí íöìóíÿ ýþòöðìÿê, îíóí þç äþâðöí-äÿ ÿòðàôûíäàêû èíñàíëàðà òþâñèéÿ åòäèêëÿðèíè hÿéàòà êå÷èðìÿéÿ÷àëûøìàãäûð.

Ùç.Ìóñà Ôèðîíà Àëëàhûí åë÷èñè îëäóüóíó âÿ îíà òàáå îëàðñà, hèäàéÿò òàïàúàüûíû áèëäèðìèøäèðÙç.Ìóñà èëê îëàðàã Àëëàhûí ÿìðè èëÿ ãþâìöíöí áàøûíäà

îëàí Ôèðîíà òÿáëèü åòìèøäèð. Ôèðîí î äþâðäÿ þçöíöí òàíðû îë-äóüóíó åëàí åòìèø ñîí äÿðÿúÿ àçüûí áèð èíñàí èäè. Âÿ õàëãû äàñàhèá îëäóüó ýöúÿ ýþðÿ îíà áöòþâëöêäÿ áîéóí ÿéìèø âÿçèé-éÿòäÿ èäè. Àëëàh Ùç.Ìóñàéà Ôèðîíóí éàíûíà ýåäèá îíó hàããéîëà úàüûðìàñûíû âÿ áåëÿ ñþéëÿìÿñèíè áèëäèðìèøäèð:

“Îíóí éàíûíà ýåäèá äåéèí: “Áèç èêèìèç äÿ ñÿíèí Ðÿááè-íèí ïåéüÿìáÿðèéèê. Èñðàèë îüóëëàðûíû áèçèìëÿ ýþíäÿð âÿîíëàðà èøýÿíúÿ âåðìÿ. Áèç ñÿíèí éàíûíà Ðÿááèíäÿí äÿ-ëèëëÿ ýÿëìèøèê. Ùàãã éîëó òóòóá ýåäÿíëÿðÿ ñàëàì îëñóí!Áèçÿ âÿhé îëóíäó êè, éàëàí håñàá åäÿíëÿðè âÿ öç äþíäÿ-ðÿíëÿðè ÿçàá ýþçëÿéèð!”” (“Òàhà” ñóðÿñè, 47-48).Áàøãà áèð àéÿäÿ Àëëàh Ùç.Ìóñàéà âåðäèéè ÿìðè áåëÿ áèë-

äèðìèøäèð:“Ôèðîíóí éàíûíà ýåò. ×öíêè î, ÷îõ àçìûøäûð. Âÿ äå:“Òÿìèçëÿíìÿê èñòÿéèðñÿíìè? Ñÿíè Ðÿááèíÿ òÿðÿô ýÿòè-ðèììè êè, ãîðõàñàí?”” (“Íàçèàò” ñóðÿñè, 17-19).

Àëëàhûí âÿhéè èëÿ Ùç.Ìóñà ãàðäàøû Ùç.Ùàðóíëà Ôèðîíóí éà-íûíà ýåòìèø, Àëëàhûí ÿìð åòäèêëÿðèíè Ôèðîíà òÿáëèü åòìèø âÿáåëÿ äåìèøäèð:

“Ìóñà äåäè: “Åé Ôèðîí! Ìÿí àëÿìëÿðèí Ðÿááè òÿðÿôèí-äÿí ýþíäÿðèëìèø áèð ïåéüÿìáÿðÿì! Ìÿí Àëëàh áàðÿñèí-äÿ éàëíûç hàããû äåìÿéÿ áîðúëóéàì. Ìÿí ñèçÿ Ðÿááèíèç-äÿí áèð ìþúöçÿ èëÿ ýÿëìèøÿì. Èíäè Èñðàèë îüóëëàðûíû ìÿ-íèìëÿ áÿðàáÿð ýþíäÿð!”” (“ßðàô” ñóðÿñè, 104-105).

Ùç.Ìóñà Ôèðîíà Àëëàhûí hÿð øåéè éàðàòäûüûíû âÿ hÿð øåéèí Îíóí íÿçàðÿòèíäÿ îëäóüóíó áèëäèðìèøäèðÙç.Ìóñà Àëëàhûí ÿìðè èëÿ Ôèðîíóí éàíûíà ýåòäèéè çàìàí

àðàëàðûíäà áåëÿ áèð ñþháÿò îëìóøäóð:“Ôèðîí: “Åëÿäÿ Ðÿááèíèç êèìäèð, éà Ìóñà?” - äåéÿ ñî-ðóøäó. Ìóñà áåëÿ úàâàá âåðäè: “Ðÿááèìèç hÿð øåéÿ þçõèëãÿòèíè âåðÿí, ñîíðà äà îíà äîüðó éîëó ýþñòÿðÿíäèð!”Ôèðîí ñîðóøäó: “Áÿñ ÿââÿëêè íÿñèëëÿðèí hàëû íåúÿäèð?”Ìóñà áåëÿ úàâàá âåðäè: “Îíëàðà äàèð áèëèê éàëíûç Ðÿá-áèìèí äÿðýàhûíäà îëàí áèð êèòàáäàäûð. Ðÿááèì õÿòà åò-ìÿç âÿ óíóòìàç!”” (“Òàhà” ñóðÿñè, 49-52).Éóõàðûäàêû àéÿëÿðäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, Ùç.Ìóñà

Àëëàhûí âàðëûüûíû áèëäèðäèéè ìöääÿòäÿ îíà âåðèëÿí ñóàëëàðà ñîíäÿðÿúÿ hèêìÿòëè úàâàáëàð âåðìèøäèð. Þíúÿ hÿð øåéèí Éàðàäûúû-ñûíûí Àëëàh îëäóüóíó ñþéëÿéÿðÿê, ñîíðà äà Àëëàhûí öñòöí ñè-ôÿòëÿðèíè áèëäèðÿðÿê ãàðøûñûíäàêû àäàìà Àëëàhûí âàðëûüûíû âÿáþéöêëöéöíö òÿáëèü åòìèøäèð.

Ùç.Ìóñà Àëëàhûí hÿð øåéèí Ðÿááè îëäóüóíó òÿáëèü åòìèøäèðÙç.Ìóñà Ôèðîíà ãàðøû Àëëàhûí ñîíñóç ýöúöíö áåëÿ òÿáëèü

åòìèøäèð:

72

73

“Ôèðîí äåäè: “Àëÿìëÿðèí Ðÿááè êèìäèð?” Ìóñà: “ßýÿðéÿãèí èíàíàúàãñûíûçñà, áèëèí êè Î, ýþéëÿðèí, éåðèí âÿ îí-ëàðûí àðàñûíäà îëàíëàðûí Ðÿááèäèð!” - äåéÿ úàâàá âåðäè.Ôèðîí ÿòðàôûíäàêûëàðà: “Åøèòäèíèçìè?” - äåäè. Ìóñà äå-äè: “Î ñèçèí äÿ, óëó áàáàëàðûíûçûí äà Ðÿááèäèð!”” (“Øóÿ-ðà” ñóðÿñè, 23-26).“ßýÿð àüûëëû-áàøëû äöøöíÿ áèëèðñèíèçñÿ, àíëàéûí êè, Î øÿð-ãèí, ãÿðáèí âÿ îíëàðûí èêèñèíèí àðàñûíäà îëàí hÿð øåéèíÐÿááèäèð” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 28).

Ùç.Ìóñà Àëëàhà ãàðøû éàëàí óéäóðàí Ôèðîíà âÿ ñåùðáàçëàðûíà Àëëàhûí ÿçàáûíû õàòûðëàòìûø âÿ îíëàðû

ãîðõóòìóøäóðÙç.Ìóñàíûí îíó hàãã äèíèíÿ äÿâÿò åòìÿñè, Àëëàhûí òÿê

Òàíðû îëäóüóíó áèëäèðìÿñè öçöíäÿí Ôèðîí áöòöí èíêàð÷ûëàð êè-ìè çîðàêûëûüûà ÿë àòìàüà áàøëàìûøäûð. Ôèðîí Ùç.Ìóñàíû hÿäÿ-ëÿéÿðÿê îíäàí áàøãà òàíðû ãÿáóë åäÿúÿéè hàëäà îíó hÿáñ åäÿ-úÿéèíè ñþéëÿìèøäèð. Áó áàðÿäÿ Ùç.Ìóñà èëÿ Ôèðîí àðàñûíäà êå-÷ÿí ñþháÿòëÿð áó øÿêèëäÿäèð:

“Ôèðîí: “ßýÿð ìÿíäÿí áàøãà òàíðû ãÿáóë åòñÿí, ñÿíèìöòëÿã äóñòàã åäÿúÿéÿì!” - äåäè. Ìóñà äåäè: “ßýÿð ñÿ-íÿ áèð øåé ýÿòèðñÿì íåúÿ?” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 29-30).Ùç.Ìóñàíûí ýþñòÿðäèéè ìþúöçÿéÿ ãàðøû Ôèðîí éåíÿ äÿ

èíàäêàðëûãëà èíêàð åòìèø âÿ îíó áó äÿôÿ ñåùðáàçëûãäà ýöíàh-ëàíäûðìûøäûð. Ñîíðà äà ñåùðáàçëàðû ÷àüûðûá ÿýÿð Ùç.Ìóñàéà öñ-òöí ýÿëÿðëÿðñÿ, îíëàðû ìöêàôàòëàíäûðàúàüûíû âÿä åòìèøäèð. Òÿ-éèí îëóíàí âàõòäà Ùç.Ìóñà èëÿ ñåùðáàçëàð ãàðøû-ãàðøûéà ýÿë-ìèøäèëÿð. Ùç.Ìóñà èëê þíúÿ ñåùðáàçëàðëà äàíûøìûø âÿ îíëàðàÿìÿëëÿðè öçöíäÿí Àëëàhûí ÿçàáû èëÿ ãàðøûëàøàúàãëàðû áàðÿäÿõÿáÿðäàðëûã åòìèøäèð:

“Ìóñà îíëàðà äåäè: “Âàé ñèçèí hàëûíûçà! Àëëàhà èôòèðàéàõìàéûí, éîõñà Î ñèçè ÿçàáëà ìÿhâ åäÿð. Èôòèðà éàõàííàöìèä îëàð”” (“Òàhà” ñóðÿñè, 61).

Ùç.Ìóñà ñåhðáàçëàðà Àëëàhûí îíëàðûí ñåhðèíè ïó÷à ÷ûõàðàúàüûíû õÿáÿð âåðìèøäèðÄèýÿð ïåéüÿìáÿðëÿðèí hÿéàòûíäàí äà ýþðöíäöéö êèìè,

Àëëàh èìàí ýÿòèðÿí èíñàíëàðû hÿð çàìàí ãîðóéàúàüûíû, èíêàð-÷ûëàðûí îíëàðà hå÷ áèð çàìàí çÿðÿð âåðÿ áèëìÿéÿúÿéèíè ìöæäÿ-ëÿìèøäèð. Ñåhðáàçëàðëà ýþðöø çàìàíû ýÿëÿíäÿ Ùç.Ìóñà Àëëàhûèíêàð åäÿíëÿðèí ìþìèíëÿðÿ ãàðøû åòäèêëÿðèíèí ñîíóíúóëàðà çÿ-ðÿð âåðìÿéÿúÿéèíè áåëÿ áèëäèðìèøäèð:

“...Ñèçèí åòäèéèíèç hÿð øåé ñåhðäèð. Àëëàh, ñþçñöç êè, îíóáàòèë åäÿúÿêäèð. Àëëàh ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿäÿíëÿðè ñåâìÿç!Ýöíàhêàðëàð èñòÿìÿñÿëÿð äÿ, Àëëàh ñþçëÿðè èëÿ hàããûýåð÷ÿêëÿøäèðÿúÿê!” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 81-82).Áóíà áàõìàéàðàã ñåhðáàçëàð ÿìÿëëÿðèíäÿ èíàäêàðëûã åäÿ-

ðÿê Ùç.Ìóñàéà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðìûø âÿ ÿëëÿðèíäÿí ýÿëÿíèÿñèðýÿìÿìèøäèëÿð. Áó áàðÿäÿ îëàí àéÿëÿð áåëÿäèð:

“Ìóñà îíëàðà äåäè: “Íÿ àòàúàãñûíûç, àòûí!” Îíëàð èïëÿ-ðèíè âÿ ÿñàëàðûíû éåðÿ àòûá: “Ôèðîíóí øàí-øþâêÿòèíÿ àíäîëñóí êè, áèç öñòöí ýÿëÿúÿéèê!” - äåäèëÿð” (“Øóÿðà” ñó-ðÿñè, 43-44).Áóíóí öçÿðèíÿ Àëëàh Ùç.Ìóñàéà áåëÿ âÿhé åòìèøäèð:“Ñàü ÿëèíäÿêè ÿñàíû éåðÿ òóëëà, îíëàðûí äöçöá ãîøäóãëà-ðûíû óäñóí. Îíëàðûí äöçÿëòäèêëÿðè ñåhðáàç hèéëÿñèíäÿíáàøãà áèð øåé äåéèëäèð. Ñåhðáàç èñÿ, hàðà ýåäèðñÿ ýåòñèí,ìÿòëÿáèíÿ ÷àòìàç!”” (“Òàhà” ñóðÿñè, 69).Ùÿãèãÿòÿí äÿ Ùç.Ìóñà ÿñàñûíû áóðàõàíäà Àëëàhûí âÿäè hÿ-

éàòà êå÷ìèøäèð:

74

75

“Áóíäàí ñîíðà Ìóñà äà ÿñàñûíû éåðÿ àòäû. ßñà äÿðhàëîíëàðûí hîããàáàçëûãëà äöçÿëòäèéè øåéëÿðè óääó. Ñåhðáàç-ëàð ñÿúäÿéÿ ãàïàíäûëàð. Âÿ äåäèëÿð: “Áèç èìàí ýÿòèðäèêàëÿìëÿðèí Ðÿááèíÿ!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 45-47).

Ôèðîí Ùç.Ìóñàíû þëöìëÿ hÿäÿëÿéÿðêÿí î, Àëëàhà ýöâÿíäèéèíè ñþéëÿìèøäèðßëáÿòòÿ, ìþâúóä íèçàì-èíòèçàìûí ïîçóëìàñû Ôèðîíóí þç

ìàðàãëàðûíà çèää îëäóüó ö÷öí îíóí õîøóíà ýÿëìÿìèøäèð.Øÿõñè ìÿíôÿÿòëÿðèíè èòèðìÿìÿê ö÷öí Ùç.Ìóñàíû þëäöðìÿê èñ-òÿìèø âÿ “Áóðàõûí ìÿíè Ìóñàíû þëäöðöì, ãîé î äà Ðÿá-áèíè ÷àüûðñûí. Äîüðóñó, ìÿí îíóí ñèçèí äèíèíèçè äÿéèøäèðÿ-úÿéèíäÿí âÿ éåð öçöíäÿ ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿäÿúÿéèíäÿí ãîðõó-ðàì” (“Ìóìèí” ñóðÿñè, 26) äåìèøäèð.

Ôèðîíóí îíó þëöìëÿ hÿäÿëÿìÿñèíÿ ãàðøû Ùç.Ìóñà äèýÿðïåéüÿìáÿðëÿðäÿ äÿ ýþðäöéöìöç êèìè, ãÿòè ãÿðàðëûëûã ýþñòÿð-ìèø âÿ áåëÿ úàâàá âåðìèøäèð:

“Ìóñà äåäè: “Ìÿí hàãã-håñàá ýöíöíÿ èíàíìàéàí hÿðáèð òÿêÿááöð ñàhèáèíäÿí hÿì ìÿíèì Ðÿááèì, hÿì äÿñèçèí Ðÿááèíèç îëàí Àëëàhà ïÿíàh àïàðûðàì!”” (“Ìó-ìèí” ñóðÿñè, 27).

Ùç.Ìóñà Ôèðîíà âÿ ÿòðàôûíäàêûëàðà çöëìêàðëàðûí ÿñëà ãóðòóëà áèëìÿéÿúÿéèíè õÿáÿð âåðìèøäèðÔèðîí âÿ ÿòðàôûíäàêûëàð Àëëàhûí Ùç.Ìóñàéà âåðäèéè ìþúö-

çÿëÿðè áèð ñåhð êèìè ãÿáóë åòìèøäèëÿð. Ùç.Ìóñà îíà ñåhðáàç èô-òèðàñû àòàí âÿ “áèç êå÷ìèø ÿúäàäëàðûìûçäàí áóíó åøèòìÿäèê”äåéÿí áó êÿñëÿðÿ “...Ðÿááèì Þç äÿðýàhûíäàí êèìèí hèäà-éÿòëÿ ýÿëäèéèíè âÿ àõèðÿò éóðäóíóí êèìÿ íÿñèá îëàúàüûíûäàhà éàõøû áèëèð. Ùÿãèãÿòÿí, çàëèìëÿð íèúàò òàïìàçëàð!”(“Ãÿñÿñ” ñóðÿñè, 37) äåéÿðÿê úàâàá âåðìèøäèð.

Àëëàh Ãóðàíäà âèúäàíëàðû ãÿáóë åòäèéè hàëäà ãöðóð âÿ òÿ-êÿááöðëÿðè öçöíäÿí Àëëàhûí àéÿëÿðèíè ýþðìÿìÿçëèéÿ âóðàí èí-ñàíëàðûí âàðëûüûíû áèëäèðìèøäèð. Ôèðîí äà áó èíñàíëàðûí ÿí àç-üûíëàðûíäàí áèðèäèð. Ùç.Ìóñà îíà à÷ûã-àéäûí äÿëèëëÿð ýÿòèðäèéèhàëäà î, áóíëàðû ýþðìÿçëèéÿ âóðìóøäóð.

Ùÿòòà Ôèðîíóí òÿðÿôäàðëàðû áàøëàðûíà ôÿëàêÿò ýÿëÿí çà-ìàí Ùç.Ìóñàäàí þçëÿðè ö÷öí Àëëàhà äóà åòìÿñèíè èñòÿ-ìèø âÿ èñòÿêëÿðè hÿéàòà êå÷ÿðñÿ, èìàí ýÿòèðÿúÿêëÿðèíèñþéëÿìèøäèëÿð (“ßðàô” ñóðÿñè, 130-135).Ùç.Ìóñà áîø áèð ãöðóð âÿ òÿêÿááöð íÿòèúÿñèíäÿ hÿãèãÿòëÿ-

ðè ãóëàãàðäûíà âóðàí Ôèðîíó ÿçàáà ãàðøû áåëÿ õÿáÿðäàð åòìèø-äèð:

“Áèç Ìóñàéà äîããóç àøêàð ìþúöçÿ âåðäèê. Èñðàèë îüóë-ëàðûíäàí ñîðóø: Ìóñà îíëàðûí éàíûíà ýÿëäèêäÿ, Ôèðîíîíà: “Éà Ìóñà! Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, ñÿí îâñóíëàíìûøñàí”- äåìèøäè. Ìóñà äà îíà: “Ñÿí áóíëàðûí ìÿhç ýþéëÿðèíâÿ éåðèí Ðÿááè òÿðÿôèíäÿí à÷ûã-àøêàð ìþúöçÿ îëàðàã åí-äèðèëäèéèíè, ñþçñöç êè, áèëèðñÿí. Ìÿí èñÿ, åé Ôèðîí, ñÿíèàðòûã ìÿhâ îëìóø çÿíí åäèðÿì!” - äåéÿ úàâàá âåðìèø-äè” (“Èñðà” ñóðÿñè, 101-102).

Ùç.Ìóñà ãþâìöíÿ ñÿáðè âÿ òÿâÿêêöë åòìÿéè òþâñèéÿ åòìèøäèðÙç.Ìóñà Ôèðîíóí èôòèðà âÿ höúóìëàðûíà ãàðøû ìþìèíëÿðÿ

ñÿáðëè îëìàüûí âàúèáëèéèíè ñþéëÿìèø âÿ Àëëàhûí èìàíýÿòèðÿíëÿðè èíêàð÷ûëàð ãàðøûñûíäà ìöòëÿã óüóðà ÷àòäûðàúàüûíûìöæäÿëÿìèøäèð:

“Äåäèëÿð: “Ñÿí áèçÿ ïåéüÿìáÿð ýÿëìÿìèøäÿí ÿââÿë äÿ,ñîíðà äà áèç ÿçèééÿò ÷ÿêäèê!” Ìóñà îíëàðà áåëÿ úàâàáâåðäè: “Áÿëêÿ äÿ, Ðÿááèíèç äöøìÿíèíèçè ìÿhâ åäèá ñèçè

76

77

éåð öçöíöí âàðèñëÿðè åäÿúÿê, ñîíðà èñÿ íÿ åòäèéèíèçÿ áà-õàúàã!”” (“ßðàô” ñóðÿñè, 129).Éåíÿ áàøãà áèð àéÿäÿ Ùç.Ìóñàíûí þç ãþâìöíÿ òÿâÿêêöë-

ëö îëìàëàðûíû òþâñèéÿ åòäèéè áåëÿ áèëäèðèëìèøäèð:“Ìóñà äåäè: “Åé ãþâìöì! ßýÿð Àëëàhà èìàí ýÿòèðìèñè-íèçñÿ âÿ òÿñëèì îëìóñóíóçñà, Îíà òÿâÿêêöë åäèí!”” (“Éó-íóñ” ñóðÿñè, 84).

Ùç.Ìóñàíûí òþâñèéÿ åòäèéè øÿêèëäÿ áèð ÷ÿòèíëèêëÿ ãàðøûëàøäû-üû çàìàí ñÿáðëè âÿ òÿâÿêêöëëö äàâðàíìàã, áó åòèáàðëû ðóh hà-ëû ñàéÿñèíäÿ àüûëëû ãÿðàðëàð ãÿáóë åòìÿê, ìöëàéèì äàâðàíûøëàðýþñòÿðìÿê ìþìèíëÿðÿ hÿìèøÿ óüóð ãàçàíäûðûð.

Ùç.Ìóñà þç òÿâÿêêöëö èëÿ ãþâìöíÿ íöìóíÿ îëìóøäóðÙç.Ìóñà îíà òàáå îëàí ìþìèíëÿðëÿ áèðëèêäÿ Àëëàhûí ÿìðè

èëÿ Ôèðîíóí ãþâìöíäÿí àéðûëìûøäûð. Ôèðîí äà îðäóñó èëÿ áèð-ëèêäÿ îíëàðû èçëÿìèøäèð. Äÿíèç êÿíàðûíà ýÿëäèêëÿðè çàìàíÙç.Ìóñàíûí éàíûíäàêûëàð ãà÷àúàã éåðëÿðè îëìàäûüûíû äöøöí-ìöø âÿ áóíà ýþðÿ “...àðòûã éàõàëàíäûã...” (“Øóÿðà” ñóðÿñè,61) äåìèøäèëÿð. Àíúàã Ùç.Ìóñà áó âÿçèééÿòäÿ äÿ òÿâÿêêöëöèëÿ þðíÿê îëìóøäóð. Éàíûíäàêû àäàìëàðëà Àëëàhûí îíëàðà ìöò-ëÿã éàðäûì åäÿúÿéèíè áèëäèðìèøäèð:

“Ìóñà äåäè: “Õåéð, Ðÿááèì ìÿíèìëÿäèð. Î, ìöòëÿãìÿíÿ éîë ýþñòÿðÿúÿêäèð!”” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 62).Ùç.Ìóñàíûí ÷ÿòèíëèê ãàðøûñûíäà ýþñòÿðäèéè áó äàâðàíûø ÿë-

áÿòòÿ êè, áöòöí ìöñÿëìàíëàðà ìöhöì áèð éîë ýþñòÿðèð. Áèð èí-ñàí íÿ ãÿäÿð ÷ÿòèí øÿðòëÿðëÿ ãàðøûëàøñà äà hÿð øåéèí Àëëàhûííÿçàðÿòèíäÿ îëäóüóíó âÿ Îíóí äèëÿäèéè øÿêèëäÿ áàø âåðäèéèíèóíóòìàìàëûäûð.

Ùÿì÷èíèí áó äÿðèí èìàíûí ÿâÿçèíäÿ Àëëàh Ùç.Ìóñàéà ÿñà-ñû èëÿ äÿíèçÿ âóðìàñûíû ÿìð åòìèøäèð. Äÿíèç îðòàäàí èêè éåðÿ

àéðûëàíäà èíñàíëàð ãàðøû òÿðÿôÿ êå÷ìèøäèëÿð. Ôèðîí äà îðäóñóèëÿ áèðëèêäÿ îíëàðû èçëÿìÿê èñòÿìèø, àíúàã îíëàð äÿíèçè êå÷ÿð-êÿí ñó éöêñÿëìèø âÿ hàìûñû áîüóëìóøäóð. ßëáÿòòÿ, áó hàäè-ñÿ Àëëàhûí ìþìèíëÿðÿ îëàí êþìÿéèíèí à÷ûã áèð íöìóíÿñèäèð.Ùç.Ìóñà Àëëàhäàí áàøãà òàíðûéà èáàäÿò åäÿí ãþâìöíÿÀëëàhûí îíëàðà âåðäèéè íåìÿòëÿðè õàòûðëàäàðàã ãþâìöíö úàhèë-ëèê åòìÿìÿñè áàðÿäÿ õÿáÿðäàð åòìèøäèð.

Èñðàèëîüóëëàðû Ùç.Ìóñà èëÿ áèðëèêäÿ äÿíèçè êå÷äèêäÿí ñîíðàáöòëÿðÿ èáàäÿò åäÿí áèð ãþâìëÿ ðàñòëàøìûøäûëàð. Áó ñÿáÿáëÿ äÿãþâìö Ùç.Ìóñàéà “ñÿí äÿ áèçÿ áèð òàíðû äöçÿëò” äåéÿðÿê íÿúöð éàíëûø áèð èìàíà ñàhèá îëäóüóíó ýþñòÿðìèøäèëÿð.

Ùç.Ìóñà ãþâìöíÿ Àëëàhäàí áàøãà òàíðûëàðà ñèòàéèø åäÿí-ëÿðèí äöøäöéö âÿçèééÿòè áèëäèðìèø âÿ íàíêîðëóã åòìÿìÿëÿðèö÷öí Àëëàhûí îíëàðà âåðäèéè íåìÿòëÿðè õàòûðëàòìûøäûð:

“...Ìóñà áåëÿ úàâàá âåðäè: “Ñèç, äîüðóäàí äà, úàhèë áèðòàéôàñûíûç! Øöáhÿñèç êè, áóíëàðûí òàïûíäûãëàðû áöòëÿðìÿhâÿ ìÿhêóìäóð, åòäèêëÿðè ÿìÿëëÿð èñÿ ïó÷äóð!” Ìó-ñà éåíÿ äåäè: “Àëëàh ñèçè áöòöí èíñàíëàðäàí öñòöí òóò-äóüó hàëäà, hå÷ ìÿí ñèçèí ö÷öí Àëëàhäàí áàøãà áèð òàí-ðû èñòÿðÿììè?!” Éàäûíûçà ñàëûí êè, ñèçè Ôèðîí ÿhëèíèíÿëèíäÿí ãóðòàðäûã. Îíëàð ñèçÿ øèääÿòëè ÿçàá âåðèð, îüóë-ëàðûíûçû þëäöðöð, ãàäûíëàðûíûçû èñÿ äèðè ñàõëàéûðäûëàð. Áóñèçèí ö÷öí Ðÿááèíèç òÿðÿôèíäÿí áþéöê áèð ñûíàã èäè”(“ßðàô” ñóðÿñè, 138-141).Àëëàh èíñàíëàðà ñàéìàãëà áèòìÿéÿúÿê ãÿäÿð ÷îõ íåìÿò

âåðìèøäèð. Èíñàíûí äöøöíÿ áèëìÿñè, äàíûøà áèëìÿñè, ýþðÿ áèë-ìÿñè, ÿòðàôûíäàêû ýþçÿëëèêëÿð, äöíéàíûí òàì îíóí åhòèéàúûíàóéüóí îëàðàã éàðàäûëìàñû âÿ ñàéìàãëà ãóðòàðìàéàí ìèíëÿðëÿ,ìèëéîíëàðëà íåìÿò... Áó íåìÿòëÿðÿ øöêð åòìÿê ìþìèíëÿð ö÷öíáèð èáàäÿòäèð. Áóíëàðû äöøöíöá Àëëàhûí þç öçÿðèíäÿêè ðÿhìÿ-òèíè ýþðÿ áèëÿí èíñàíûí Ðÿááèìèçÿ îëàí áàüëûëûüû àðòàð. Áåëÿ áèð

78

79

àäàì îíà áó íåìÿòëÿðè áÿõø åäÿí Àëëàhà ãàðøû ÿñëà íàíêîð-ëóã åäÿ áèëìÿç. Áóíà ýþðÿ äÿ ïåéüÿìáÿðëÿð þç ãþâìëÿðèíÿÀëëàhûí íåìÿòëÿðèíè õàòûðëàòìûø âÿ Àëëàhûí ÿìð åòäèéè êèìè, áóíåìÿòëÿðè éàäà ñàëìàñûíûí âàúèáëèéèíè áèëäèðìèøäèð. Ùç.Ìóñàäà ãþâìöíÿ Àëëàhûí îíëàðà âåðäèéè íåìÿòëÿðè õàòûðëàìàñûíûíâàúèáëèéèíè ñþéëÿìèøäèð:

“Áèð çàìàí Ìóñà þç úàìààòûíà áåëÿ äåìèøäè: “Åé úà-ìààòûì, Àëëàhûí ñèçÿ îëàí íåìÿòèíè õàòûðëàéûí êè, ñèçäÿíïåéüÿìáÿðëÿð ýþíäÿðäè, ïàäøàhëàð òÿéèí åòäè âÿ àëÿì-ëÿðäÿí hå÷ áèðèíÿ âåðìÿäèéèíè ñèçÿ âåðäè” (“Ìàèäÿ” ñó-ðÿñè, 20).

Ùç.Ìóñà Àëëàhûí âåðäèéè íåìÿòëÿðÿ íàíêîðëóã åäÿí ãþâìöíö õÿáÿðäàð åòìèøäèðÀëëàh Èñðàèëîüóëëàðûíû Ôèðîíóí çöëìöíäÿí ãóðòàðäûãäàí ñîí-

ðà îíëàðà ìàääè âÿ ìÿíÿâè éþíäÿí áèð ÷îõ íåìÿòëÿð âåðìèø-äèð. Ãóðàíäà îíëàðà âåðèëÿí íåìÿòëÿð áåëÿ áèëäèðèëìèøäèð:

“Öñòöíöçÿ áóëóäëà êþëýÿ ñàëäûã âÿ: “Ðóçè îëàðàã âåðäè-éèìèç hàëàë øåéëÿðäÿí éåéèí!” - äåéÿðÿê ñèçÿ ãöäðÿò hàë-âàñû âÿ áèëäèð÷èí ýþíäÿðäèê. Îíëàð èñÿ Áèçÿ äåéèë, àíúàãþçëÿðèíÿ çöëì åòìèø îëäóëàð. Õàòûðëàéûí êè, ñèçÿ: “Áóêÿíäÿ ýèðèí, áÿéÿíäèéèíèç éåðäÿ, èñòÿäèéèíèç øåéëÿðè ðà-hàòëûãëà éåéèí âÿ áóðàíûí ãàïûñûíäàí ñÿúäÿ åäÿí hàëäà“hèòòÿ!” (“áèçè áàüûøëà!”) ñþéëÿéÿðÿê äàõèë îëóí. Áèç äÿýöíàhëàðûíûçû áàüûøëàðûã. Áèç éàõøû ÿìÿë åäÿíëÿðèí ñàâà-áûíû àðòûðàúàüûã”, - äåìèøèê” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 57-58).“Éàäûíûçà ñàëûí êè, Ìóñà þç ãþâìö ö÷öí ñó èñòÿäèêäÿ,Áèç îíà: “ßñàíû äàøà âóð!” - äåäèê. Îíäàí îí èêè ÷åø-ìÿ ôûøãûðäû, hÿð êÿñ þç ÷åøìÿñèíè òàíûäû. Ñîíðà îíëàðà:“Àëëàhûí âåðäèéè ðóçèäÿí éåéèí-è÷èí, ôÿãÿò éåð öçöíäÿ þç

hÿääèíèçè àøàðàã ôÿñàä òþðÿòìÿéèí!” - ñþéëÿäèê” (“Áÿ-ãÿðÿ” ñóðÿñè, 60).Àíúàã ãþâìö íàíêîðëóã åòìèø, Ùç.Ìóñàéà áèð íþâ éåìÿ-

éÿ ãàíå îëìàéàúàãëàðûíû, áóíà ýþðÿ Ùç.Ìóñàíûí Àëëàhà éàë-âàðàðàã îíëàð ö÷öí ïàõëà, ñàðûìñàã, ìÿðúè âÿ ñîüàí èñòÿìÿñè-íè ñþéëÿìèøäèð. Ùç.Ìóñà ãþâìöíöí áó íàíêîð äàâðàíûøûíàãàðøû áåëÿ äåìèøäèð:

“...Ìóñà äà úàâàáûíäà: “Ñèç õåéèðëè îëàí øåéëÿðè áó úöðàë÷àã øåéëÿðëÿ äÿéèøäèðìÿê èñòÿéèðñèíèç? Î hàëäà øÿhÿð-ëÿðäÿí áèðèíÿ ýåäèí, èñòÿäèéèíèçè îðàäà òàïàðñûíûç!” - äå-ìèøäè. Îíëàðà çÿëèëëèê, ìèñêèíëèê äàìüàñû âóðóëäó âÿÀëëàhûí ãÿçÿáèíÿ äö÷àð îëäóëàð. Áó îíëàðûí Àëëàhûí àéÿ-ëÿðèíè èíêàð åòäèêëÿðèíÿ âÿ ïåéüÿìáÿðëÿðè hàãñûç éåðÿþëäöðäöêëÿðèíÿ ýþðÿ èäè. Áó îíëàðûí àñè îëäóãëàðûíà âÿhÿääè àøäûãëàðûíà ýþðÿ èäè” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 61).Ùç.Ìóñà èëÿ áàüëû îëàí áó àéÿäÿí äÿ ýþðäöéöìöç êèìè,

Àëëàhûí åë÷èëÿðè èíñàíëàðà äàèì ÿëëÿðèíäÿêè íåìÿòëÿðÿ øöêð åò-ìÿëÿðèíè, íàíêîðëóã åäÿðëÿðñÿ, áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ ÿçàáëà ãàð-øûëàøàúàãëàðûíû õàòûðëàòìûøäûð. ßëáÿòòÿ, îíëàðûí áó õÿáÿðäàðëûüûhÿð äþâðÿ àèääèð. Àëëàh Ðÿççàãäûð (ðóçè âåðÿíäèð), èíñàíëàðàñàéñûç íåìÿòëÿð âåðÿðÿê áóíëàðûí ÿâÿçèíäÿ äÿ îíëàðûí øöêð åò-ìÿñèíè ÿìð åäèð. ßêñ hÿðÿêÿò åäÿíëÿð èñÿ êå÷ìèøäÿ îëàí íàí-êîð ãþâìëÿðèí áàøûíà ýÿëÿíëÿðèí áèð áÿíçÿðè èëÿ ãàðøûëàøìàã-äàí ÷ÿêèíìÿëèäèð. Ùç.Ìóñà äîüðó éîëäàí àçàí ãþâìöíÿÀëëàhûí âÿä âÿ ÿçàáûíû õàòûðëàòìûø, îíëàðû äÿðhàë òþâáÿ åòìÿ-éÿ ÷àüûðìûøäûð.

Ùç.Ìóñà Àëëàhûí ÿìðè èëÿ Òóð äàüûíà ýåòìÿê ö÷öí ãþâ-ìöíäÿí áèð ìöääÿò àéðûëìûø, áó çàìàí éåðèíÿ Ùç.Ùàðóíóãîéìóøäóð. Àíúàã Ùç.Ìóñàíûí éîõëóüó çàìàíû çÿèôëèê ýþñ-òÿðÿí õàëãû þç àðàëàðûíäàêû Ñàìèðè àäëàíàí áèð àäàìà óéìóøâÿ þçöíÿ áèð áóçîâ håéêÿëè äöçÿëäÿðÿê îíà ñèòàéèø åòìÿéÿ

80

81

áàøëàìûøäû. Áó ñÿáÿáäÿí Ùç.Ìóñà ãþâìöíÿ ãàéûòìûø âÿ áóí-ëàðû õàòûðëàòìûøäûð:

“...Äåäè: “Åé öììÿòèì! Ìÿýÿð Ðÿááèíèç ñèçÿ ýþçÿë áèðâÿä âåðìÿìèøäèìè? Éîõñà óçóí áèð ìöääÿò êå÷äè? Éà-õóä Ðÿááèíèçäÿí ñèçÿ áèð ãÿçÿá ýÿëìÿñèíè èñòÿéèá ìÿíÿâåðäèéèíèç âÿäÿ õèëàô ÷ûõäûíûç?”” (“Òàhà” ñóðÿñè, 86).Ùç.Ìóñà áó õàòûðëàòìàëàðäàí ñîíðà ãþâìöíö òÿêðàðÿí òþâ-

áÿ åòìÿéÿ äÿâÿò åòìèøäèð. Åòäèêëÿðè õÿòàíû îíëàðà èçàh åòìèø,òþâáÿ åäÿðëÿðñÿ, áóíóí îíëàðà äàhà ÷îõ õåéèðëè îëàúàüûíû áèë-äèðìèøäèð:

“Î âàõòû äà õàòûðëàéûí êè, Ìóñà þç ãþâìöíÿ: “Åé ãþâ-ìöì, ñèç áóçîâà ñèòàéèø åòìÿêëÿ, hÿãèãÿòÿí, þçöíöçÿçöëì åòäèíèç. Áóíà ýþðÿ äÿ éàðàäàíûíûçà òÿðÿô öç òóòà-ðàã òþâáÿ åäèí, þçöíöçö þëäöðöí! Áåëÿ åòìÿíèç éàðàäû-íûíûçûí éàíûíäà ñèçèí ö÷öí õåéèðëèäèð!” - äåìèøäè âÿÀëëàh äà òþâáÿíèçè ãÿáóë åòìèøäè. ßëáÿòòÿ, Î, òþâáÿëÿðèãÿáóë åäÿíäèð, áàüûøëàéàíäûð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 54).

Ùç.Ìóñà ãþâìöíö øèðê àçüûíëûüûíà äöøìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí Ñàìèðèíè âÿ îíóí áöòöíö àë÷àëäûá ðÿçèë åòìèø, Àëëàhû óúàëòìûøäûð“Ìóñà äåäè: “×ûõ ýåò áóðäàí. Ùÿéàòûí áîéó: “Áèð êÿñìÿíÿ òîõóíìàñûí!” - äåìÿëè îëàúàãñàí. Ùÿëÿ ñÿíè ÿñëàãà÷ûá úàíûíû ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿéèí äàhà áèð âàõò ýþçëÿ-éèð. Èíäè òàïûíûá äóðäóüóí òàíðûíà áàõ. Áèç îíó éàíäû-ðàúàã, ñîíðà äà äÿíèçÿ àòàúàüûã!” (“Òàhà” ñóðÿñè, 97).Éóõàðûäàêû àéÿäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, Ùç.Ìóñà èíñàíëàðû

àçäûðìàüà ÷àëûøàí áèð àäàìà ãàðøû êÿñêèí áèð òÿäáèð ýþðìöø-äöð. Ñàìèðèíèí áèð äàhà áàøãà èíñàíëàðû àçäûðìàñûíà èçí âåð-ìÿéÿðÿê îíó éàøàäûüû éåðäÿí óçàãëàøäûðìûøäûð. Âÿ äöçÿëòäè-éè áöòö éàíäûðûá ìÿhâ åòìèø, ñîíðà äà äÿíèçÿ àòìûøäûð.

Ùç.Ìóñàíûí áó ðÿôòàðû áó òèïëè ìÿñÿëÿëÿðäÿ íåúÿ òÿäáèð ýþð-ìÿê ëàçûì îëäóüóíà äà èøàðÿ åäèð. Áóíäàí áàøãà, îíà äöíéà-äà âÿ àõèðÿòäÿ ãàðøûëàøàúàüû ÿçàáû äà õÿáÿð âåðìèøäèð. Áóí-äàí ñîíðà Ùç.Ìóñà Àëëàhûí òÿê Òàíðû îëäóüóíó õàòûðëàòìûøäûð:

“Ñèçèí òàíðûíûç àíúàã Î Àëëàhäûð êè, Îíäàí áàøãà hå÷áèð òàíðû éîõäóð. Î, åëì èëÿ hÿð øåéè åhòèâà åòìèøäèð!”(“Òàhà” ñóðÿñè, 98).

82

83

ÙÇ.ÙÀÐÓÍ

Àëëàh Ùç.Ìóñàéà Ôèðîíóí éàíûí ýåäèá îíó òÿáëèü åòìÿñèíèñþéëÿäèéè çàìàí Ùç.Ìóñà Àëëàhäàí áèð êþìÿê÷è èñòÿìèøäèð.Àëëàh îíà Ùç.Ùàðóíó êþìÿê÷è ýþíäÿðìèøäèð. Ùç.ÙàðóíÙç.Ìóñàíûí þç ãþâìöíÿ ãàðøû àïàðäûüû ìöáàðèçÿ çàìàíû îíàäÿñòÿê îëìóøäóð. Àëëàh Ùç.Ìóñàíû îíà òàáå îëàíëàðëà áèðëèê-äÿ Ôèðîíóí àäàìëàðûíäàí õèëàñ åòäèêäÿí ñîíðà Ùç.Ìóñà áèðìöääÿò ãþâìöíäÿí àéðûëìûø âÿ àéðûëàðêÿí äÿ éåðèíÿ ãàðäàøûÙç.Ùàðóíó ãîéìóøäóð. Àíúàã Ùç.Ìóñà îíëàðäàí àéðûëäûãäàíñîíðà ãþâìö Ñàìèðè àäëû àäàìûí ðÿháÿðëèéè èëÿ áèð áóçîâ håé-êÿëè äöçÿëäèá îíà ñèòàéèø åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð.

Ãþâìöíö àçüûíëûãäàí õèëàñ åòìÿê ö÷öí Ùç.Ùàðóí ãþâìöíÿ hÿãèãè Òàíðûíûí Àëëàh îëäóüóíó õàòûðëàòìûøäûð“Ùàðóí èñÿ áóíäàí ÿââÿë îíëàðà áåëÿ äåìèøäè: “Åé öì-ìÿòèì! Ñèç áóíóíëà éàëíûç èìòàhàíà ÷ÿêèëäèíèç. ÑèçèíÐÿááèíèç, øöáhÿñèç êè, Ðÿhìàíäûð. Ìÿíÿ òàáå îëóá ÿì-ðèìÿ èòàÿò åäèí!”” (“Òàhà” ñóðÿñè, 90).Àíúàã ãþâìö Ùç.Ìóñà ýÿëÿíÿ ãÿäÿð áóçîâà ñèòàéèø åäÿ-

úÿêëÿðèíè ñþéëÿéÿðÿê èíàäëà èíêàð åòìèøäè:“Îíëàð: “Ìóñà ãàéûäûá éàíûìûçà ýÿëÿíÿ ãÿäÿð áó áó-çîâà ñèòàéèø åòìÿêäÿí ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿéèê!” - äåéÿ úàâàáâåðìèøäèëÿð” (“Òàhà” ñóðÿñè, 91).Ùç.Ìóñà Òóð äàüûíäà îëàðêÿí Àëëàh îíà ãþâìöíöí hàëûíû

õÿáÿð âåðìèøäèð. Áó ñÿáÿáäÿí ãþâìöíÿ ýåðè ãàéûäàí Ùç.Ìó-ñà èëÿ Ùç.Ùàðóí àðàñûíäàêû ñþháÿòëÿð áó øÿêèëäÿäèð:

“Ìóñà ãÿçÿáëè âÿ êÿäÿðëè hàëäà òàéôàñûíûí éàíûíà äþ-íÿðêÿí îíëàðà äåäè: “Ìÿíäÿí ñîíðà ìÿíÿ íÿ ïèñ õÿëÿôîëäóíóç! Ðÿááèíèçèí ÿìðèíè òåçëÿøäèðìÿêìè èñòÿäèíèç?”

Ìóñà ãÿçÿáèíäÿí ëþâhÿëÿðèíè éåðÿ àòäû, ãàðäàøûíûí áà-øûíäàí éàïûøûá þçöíÿ òÿðÿô ÷ÿêìÿéÿ áàøëàäû. Ùàðóí äå-äè: “Åé àíàì îüëó! Áó òàéôà ìÿíè çÿèô áèëèá àç ãàëäû êè,þëäöðÿ. Ìÿíèìëÿ áåëÿ ðÿôòàð åòìÿêëÿ äöøìÿíëÿðè ñåâèí-äèðìÿ! Ìÿíè çàëèìëÿðëÿ áÿðàáÿð òóòìà!” Ìóñà äåäè:“Åé Ðÿááèì! Ìÿíè äÿ, ãàðäàøûìû äà áàüûøëà. Áèçè Þçìÿðhÿìÿòèí àëòûíà àë. Ñÿí ðÿhì åäÿíëÿðèí ÿí ðÿhìëèñè-ñÿí!”” (“ßðàô” ñóðÿñè, 150-151).

84

85

ÙÇ. ÄÀÂÓÄ

Àëëàhûí êèòàá âåðäèéè ïåéüÿìáÿðëÿðäÿí áèðè äÿ Ùç.Äàâóä-äóð. Ùç.Äàâóä hÿéàòûíûí hÿð àíûíäà, ãàðøûëàøäûüû áöòöí hàäè-ñÿëÿðäÿ Àëëàhû çèêð åäÿí, Îíäàí èñòÿéÿí, êþìÿê äèëÿéÿí, áèðàéÿäÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, “hÿð ðÿôòàð âÿ äàâðàíûøûíäà Àëëàhà éþ-íÿëÿí” áèð ïåéüÿìáÿð èäè. Ùç.Äàâóä Àëëàhûí ìöëê, hèêìÿò âÿíàòèãëèê ìÿhàðÿòè âåðÿðÿê èíñàíëàðûí ÷îõóíäàí öñòöí åòäèéè áèðãóë èäè. Àëëàh Ãóðàíäà Ùç.Äàâóäà hÿì ìàääè, hÿì äÿ ìÿ-íÿâè úÿhÿòäÿí áþéöê áèð ýöú âåðäèéèíè áèëäèðìèøäèð. Áåëÿ êè,Ùç.Äàâóäëà áèðëèêäÿ çèêð åòìÿëÿðè ö÷öí äàüëàðû âÿ äàøëàðû îíàáîéóí ÿéäèðìèøäèð (“ßíáèéÿ” ñóðÿñè, 79). Áóíëàðäàí àéäûíîëóð êè, Ùç.Äàâóä ÷îõ àç èíñàíûí ñàhèá îëà áèëÿúÿéè åëìëÿðÿñàhèá èäè.

Àëëàh áèð ÷îõ úÿhÿòäÿí öñòöíëöê âåðäèéè Ùç.Äàâóäó éåðöçÿðèíäÿ áèð õÿëèôÿ åòäèéèíè áèð àéÿäÿ áåëÿ áèëäèðìèøäèð:

“Éà Äàâóä! Áèç ñÿíè éåð öçöíäÿ õÿëèôÿ åòäèê. Áóíà ýþ-ðÿ äÿ èíñàíëàð àðàñûíäà ÿäàëÿòëÿ hþêì åò, íÿôñäÿí ýÿëÿíèñòÿêëÿðÿ óéìà, éîõñà îíëàð ñÿíè Àëëàh éîëóíäàí ñàïäû-ðàð. Øöáhÿñèç êè, Àëëàh éîëóíäàí ñàïàíëàðû hàãã-håñàáýöíöíö óíóòäóãëàðû ö÷öí øèääÿòëè áèð ÿçàá ýþçëÿéèð!”(“Ñàä” ñóðÿñè, 26).

Ùç.Äàâóä èíñàíëàðà áèð-áèðèíèí hàããûíà òÿúàâöç åòìÿìÿéè ÿìð åòìèøäèðÀëëàhûí ýöú âÿ áÿñèðÿò âåðäèéè Ùç.Äàâóä áöòöí ïåéüÿì-

áÿðëÿð êèìè ãþâìöíö Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿéÿ äÿâÿò åòìèøäèð.Àëëàh Ùç.Äàâóäóí ÿäàëÿòèíè, hÿãèãÿòè ÿñàñ òóòàðàã hþêì åò-ìÿñèíè ìþìèíëÿðÿ íöìóíÿ ýþñòÿðìèøäèð. Ùç.Äàâóäóí àðàëà-ðûíäàí hþêì åòìÿéÿ úÿhä åäÿí èêè èääèà÷û hàããûíäàêû ÿäàëÿò-ëè hÿðÿêÿòè ìþìèíëÿðÿ áèð íöìóíÿäèð:

“Ñÿíÿ äàâà åäÿíëÿðèí õÿáÿðè ýÿëèá ÷àòäûìû? Î çàìàíîíëàð ìÿáÿäÿ äèâàðäàí àøûá ýÿëìèøäèëÿð. Îíëàð Äàâó-äóí éàíûíà ýÿëäèêäÿ îíëàðäàí ãîðõäó. Îíëàð äåäèëÿð:“Ãîðõìà, áèç áèð-áèðèìèçÿ hàãñûçëûã åòìèø èêè èääèà÷ûéûã.Àðàìûçäà ÿäàëÿòëÿ hþêì åò, hàããû òàïäàëàìà âÿ áèçÿäîüðó éîëó ýþñòÿð!” “Áó ìÿíèì ãàðäàøûìäûð. Îíóíäîõñàí äîããóç äèøè ãîéóíó, ìÿíèì èñÿ áèðúÿ äèøè ãîéó-íóì âàðäûð. Áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ: “Îíó ìÿíÿ âåð!” - äå-äè âÿ ìöáàhèñÿäÿ ìÿíè ìÿüëóá åòäè”” (“Ñàä” ñóðÿñè,21-23).Ùç.Äàâóäóí éàíûíà ýÿëÿí áó èääèà÷ûëàðà úàâàáû áåëÿ îë-

ìóøäóð:“Äåäè: “Î ñÿíèí áèðúÿ ãîéóíóíó þç ãîéóíëàðûíà ãàò-ìàã èñòÿìÿêëÿ, øöáhÿñèç êè, ñÿíÿ çöëì åòìèøäèð. Äîüðó-äàí äà, øÿðèêëÿðèí ÷îõó áèð-áèðèíÿ hàãñûçëûã åäÿð. Éàëíûçèìàí ýÿòèðèá éàõøû èøëÿð ýþðÿíëÿðäÿí ñàâàéû! Îíëàð äà÷îõ àçäûðëàð... “” (“Ñàä” ñóðÿñè, 24).Ùç.Äàâóä äà äèýÿð ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè èíñàíëàðû Àëëàhûí

ÿìðè èëÿ éàøàìàüà ÷àüûðìûøäûð. Éóõàðûäàêû àéÿ áóíóí áèð íö-ìóíÿñèäèð. Ùç.Äàâóä éàíûíà ýÿëÿí èääèà÷ûëàðà áèð-áèðèíèí hàã-ãûíà òÿúàâöç åòìÿìÿéè òþâñèéÿ åòäèêäÿí ñîíðà îíëàðà áóíóíàíúàã hÿãèãÿòÿí èìàí ýÿòèðÿí áÿíäÿëÿðèíèí éàøàäûüû áèð ÿõëàãîëäóüóíó õàòûðëàòìûøäûð.

Åéíè àéÿíèí äàâàìûíäà hÿð äàâðàíûøûíäà Àëëàhà éþíÿëÿíÙç.Äàâóäóí áóðàäà âåðäèéè ãÿðàðäàí ñîíðà äà Àëëàhà éþíÿë-äèéè áó øÿêèëäÿ áèëäèðèëìèøäèð:

“...Äàâóä Áèçèì îíó èìòàhàíà ÷ÿêäèéèìèçè ýöìàí åòäè.Î äÿðhàë Ðÿááèíäÿí þç áàüûøëàíìàñûíû äèëÿäè âÿ äèçè öñ-òÿ äöøöá ñÿúäÿéÿ ãàïàíàðàã òþâáÿ åòäè. Áèç áóíó îíàáàüûøëàäûã. Ùÿãèãÿòÿí, î, äÿðýàhûìûçà éàõûí îëàúàã âÿ

86

87

îíóí ãàéûäûá ýÿëÿúÿéè éåð äÿ ýþçÿë îëàúàãäûð” (“Ñàä”ñóðÿñè, 24-25).Àëëàhûí îíó hÿð hàäèñÿäÿ ñûíàäûüûíû, åòäèéè hÿð èøäÿ Îíóí

ðèçàñûíû ãàçàíìàã ëàçûì îëäóüóíó áèëÿí âÿ öñòöí ÿõëàã ñàhè-áè îëàí Ùç.Äàâóäóí áó äàâðàíûøû ìþìèíëÿð ö÷öí ýþçÿë áèð þð-íÿêäèð. Èìàí ýÿòèðÿí hÿð èíñàí Ãóðàíäà ýþñòÿðèëìèø áó íöìó-íÿâè äàâðàíûøäàí èáðÿò àëìàëû, åòäèéè hÿð øåéÿ Àëëàhûí øàhèäîëäóüóíó, håñàá ýöíö èñÿ áöòöí ÿìÿëëÿðèíÿ ýþðÿ ñîðüóéà ÷ÿ-êèëÿúÿéèíè óíóòìàìàëûäûð.

Ãóðàíûí Ùç.Äàâóäëà áàüëû äèýÿð àéÿëÿðè“Îíëàðûí äåäèêëÿðèíÿ ñÿáð åò âÿ ãöââÿòëè áÿíäÿìèç Äà-âóäó éàäûíà ñàë! ×öíêè î, äàèì Àëëàhà ñûüûíàí áèð êèì-ñÿ èäè” (“Ñàä” ñóðÿñè, 17).“Áèç îíóí ìöëêöíö ìþhêÿìëÿíäèðìèø, îíà hèêìÿò âÿäöçýöí hþêì âåðìÿê ãàáèëèééÿòè áÿõø åòìèøäèê” (“Ñàä”ñóðÿñè, 20).“Áèç áóíó îíà áàüûøëàäûã. Ùÿãèãÿòÿí, î, äÿðýàhûìûçàéàõûí îëàúàã âÿ îíóí ãàéûäûá ýÿëÿúÿéè éåð äÿ ýþçÿë îëà-úàãäûð” (“Ñàä” ñóðÿñè, 25).“Áèç Äàâóäà âÿ Ñöëåéìàíà åëì âåðäèê. Îíëàð äåäèëÿð:“Áèçè Þç ìþìèí áÿíäÿëÿðèíèí ÷îõóíäàí öñòöí òóòàíÀëëàhà hÿìä îëñóí!”” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 15).“Ùÿãèãÿòÿí, Áèç Äàâóäà Þç äÿðýàhûìûçäàí áèð ëöòôáÿõø åäèá: “Ñèç åé äàüëàð, ñèç åé ãóøëàð! Îíóíëà áèðëèê-äÿ Àëëàhû òÿãäèñ åäèá øÿíèíÿ òÿðèôëÿð äåéèí!” - äåéÿ áó-éóðäóã âÿ äÿìèðè îíóí ö÷öí éóìøàëòäûã” (“Ñÿáà” ñó-ðÿñè, 10).

ÙÇ.ÑÖËÅÉÌÀÍ

“Áèç Äàâóäà Ñöëåéìàíû áÿõø åòäèê. Íÿ ýþçÿë áÿíäÿ! Îäàèì Àëëàhà ñûüûíàí áèð êèìñÿ èäè. Îíóí ðèçàñûíû ãàçàí-ìàã äèëÿéÿðäè” (“Ñàä” ñóðÿñè, 30).“Ùÿãèãÿòÿí, î, äÿðýàhûìûçà éàõûí îëàúàã âÿ îíóí ãàéû-äûá ýÿëÿúÿéè éåð äÿ ýþçÿë îëàúàãäûð” (“Ñàä” ñóðÿñè, 40).“Áèç îíó äÿðhàë Ñöëåéìàíà àíëàòäûã. Âÿ îíëàðûí hÿð áè-ðèíÿ hþêì âÿ åëì âåðäèê...” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 79).Ùç.Ñöëåéìàí âàðèñè îëäóüó Ùç.Äàâóä êèìè Àëëàhûí îíà

âåðäèéè ìàääè âÿ ìÿíÿâè íåìÿòëÿðëÿ öñòöí åäèëìèø áèð ïåé-üÿìáÿðäèð. Àëëàh éîëóíäà ñÿðô åòìÿê ö÷öí äöíéàäà hå÷ êèì-ñÿéÿ íÿñèá îëìàéàí áèð âàð-äþâëÿòÿ ñàhèá îëìàüû èñòÿìèø âÿÀëëàh îíóí áó äóàñûíû ãÿáóë åòìèøäèð. Ôûðòûíà øÿêëèíäÿ ÿñÿíêöëÿê, ÿðèìèø ìèñ ìÿäÿíè, úèíëÿð îíóí ÿìðèíÿ âåðèëìèøäèð.Àëëàhûí Ùç.Ñöëåéìàíà âåðäèéè íåìÿòëÿðè áèëäèðäèéè àéÿëÿðäÿíáÿçèëÿðè áåëÿäèð:

“Ñöëåéìàíà äà êöëÿéè ðàì åòäèê. Î ñÿhÿðäÿí ýöíîðòà-éà ãÿäÿð áèð àéëûã éîë, ýöíîðòàäàí àõøàìà ãÿäÿð äÿ áèðàéëûã éîë ýåäèðäè. Îíóí ö÷öí ìèñ ìÿäÿíèíè ñåë êèìè ÿðè-äèá àõûòäûã. Úèíëÿðèí áèð ãèñìè Ðÿááèíèí èçíè èëÿ îíóíéàíûíäà èøëÿéèðäè. Îíëàðäàí hÿð êÿñ ÿìðèìèçäÿí ÷ûõûð-äûñà, îíà úÿhÿííÿì îäóíóí ÿçàáûíäàí äàääûðàðäûã.Îíóí ö÷öí íÿ èñòÿñÿ - ìÿáÿäëÿð, håéêÿëëÿð, áþéöê hî-âóçëàðà áÿíçÿð ÷àíàãëàð âÿ éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿéÿí èðèãàçàíëàð äöçÿëäèðäèëÿð. Ñèç åé Äàâóä àèëÿñè! Àëëàhà øöê-ðàíëûãëà èòàÿò åäèí! Áÿíäÿëÿðèìäÿí øöêð åäÿíè àçäûð!”(“Ñÿáà” ñóðÿñè, 12-13).Ñàhèá îëäóüó hÿð øåéèí Àëëàhûí îíà âåðäèéè áèð íåìÿò îë-

äóüóíó áèëÿí Ùç.Ñöëåéìàí áóíëàðû Àëëàhûí ðèçàñûíû ãàçàíìàãìÿãñÿäè èëÿ èñòÿäèéèíè áåëÿ èôàäÿ åòìèøäèð:

88

89

“Àõøàìöñòö îíà úèíñ, ÷àïàð àòëàð ýþñòÿðèëäèéè çàìàí îäåäè: “Ìÿí ýþçÿëëèéè Ðÿááèìèí çèêðèíäÿí äîëàéû ñåâè-ðÿì. Íÿhàéÿò, ãåéá îëóá ýèçëÿíäè. Äåäè: “Îíëàðû ìÿíÿãàéòàðûí!” Îíëàðûí ãû÷ëàðûíû âÿ áîéóíëàðûíû ñûüàëëàìàüàáàøëàäû” (“Ñàä” ñóðÿñè, 31-33).Ùç.Ñöëåéìàíûí áó ñþçëÿðè áöòöí ìöñÿëìàíëàð ö÷öí áèð þð-

íÿêäèð. Èìàí ýÿòèðÿí hÿð èíñàí éåð öçöíäÿêè hÿð øåéèí òÿê ñà-hèáèíèí Àëëàh îëäóüóíó âÿ ñàhèá îëäóãëàðûíû îíà Àëëàhûí áèðíåìÿò îëàðàã âåðäèéèíè áèëèð. Áóíà ýþðÿ ýþðäöéö hÿð ýþçÿëëèêãàðøûñûíäà Ùç.Ñöëåéìàí êèìè Àëëàhû çèêð åäèð, Îíà øöêð åäèð.Àììà äöíéàäà ýþðäöêëÿðèíèí ìöâÿããÿòè áèð íåìÿò îëäóüó-íó, áóíëàðûí ÿí éàõøûñûíûí îíà ÿáÿäè äàâàì åäÿúÿê àõèðÿò hÿ-éàòûíäà âåðèëÿúÿéèíè äÿ ÿñëà óíóòìóð.

Ùç.Ñöëåéìàí Ñÿáà ãþâìöíö Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿéÿ äÿâÿò åòìèøäèðÃóðàíäà Ùç.Ñöëåéìàíûí ýöíÿøÿ ñèòàéèø åäÿí Ñÿáà ãþâìö-

íöí ãàäûí hþêìäàðûíà òÿáëèü åäÿðêÿí èñòèôàäÿ åòäèéè ìåòîäëàðáèëäèðèëìèøäèð. Ùç.Ñöëåéìàíà òàáå îëàí Ùöähöä ãóøó áó ãþâìhàããûíäà õÿáÿð ýÿòèðäèéè çàìàí Ùç.Ñöëåéìàí èëê þíúÿ áèðìÿêòóá ýþíäÿðÿðÿê îíëàðû hàãã äèíÿ ÷àüûðìûøäûð.

Ùç.Ñöëåéìàí ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáäà áó ãþâìö Àëëàhà èìàíýÿòèðìÿéÿ âÿ îíà òÿñëèì îëìàüà äÿâÿò åòìèøäèð. Ìÿêòóáóàëàí Ñÿáà ìÿëèêÿñè Àëëàhà ÷àüûðàí ìÿêòóáóí ìÿçìóíóíóãþâìöíöí áàøáèëÿíëÿðèíÿ áó øÿêèëäÿ à÷ûãëàìûøäûð:

“Äåäè: “Åé ÿéàíëàð! Ìÿíÿ ÷îõ hþðìÿòëè áèð ìÿêòóáýþíäÿðèëäè. Î ìÿêòóá Ñöëåéìàíäàíäûð âÿ î “áèñìèëëà-hèð-ðÿhìàíèð-ðÿhèì”ëÿäèð. “Ìÿíÿ ãàðøû òÿêÿááöð ýþñ-òÿðìÿéèí âÿ éàíûìà ìöòè îëàðàã ýÿëèí! (Áÿëãèñ) äåäè:“Åé ÿéàíëàð! Áó èø áàðÿñèíäÿ ìÿíÿ ðÿéèíèçè áèëäèðèí.Ìÿí ñèçèíëÿ ìÿñëÿhÿòëÿøìÿìèø hå÷ áèð èø ýþðÿí äåéè-ëÿì!” Îíëàð äåäèëÿð: “Áèç áþéöê áèð ãöââÿò âÿ ãöäðÿò

ñàhèáèéèê. Ùþêì ñÿíèíäèð. Íÿ ÿìð åäÿúÿéèíè þçöíáàõ!”” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 29-33).Ùç.Ñöëåéìàíûí ýöúö âÿ ãÿòèééÿòè ìÿêòóáäà èøëÿäèëÿí èôà-

äÿäÿí äÿ àñàíëûãëà áàøà äöøöëöð. Ñÿáà ãþâìöíöí áàø÷ûëàðûäÿðê åòäèëÿð êè, ÿýÿð Ùç.Ñöëåéìàíûí ÿìðèíÿ ãàðøû ÷ûõñàëàð,áþéöê çèéàíà óüðàéàúàãëàð. Àíúàã þíúÿ îíà áèð hÿäèééÿ ýþí-äÿðÿðÿê Ùç.Ñöëåéìàíû ñûíàìàã èñòÿìèøäèëÿð.

Ùç.Ñöëåéìàí Àëëàhûí îíà âåðäèêëÿðèíèí îíëàðäàí ýÿëÿí hÿð øåéäÿí äàhà õåéèðëè îëäóüóíó áèëäèðìèøäèðÝöú âÿ øÿðÿô ñàhèáè îëàí Ùç.Ñöëåéìàí Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí

ýþíäÿðäèéè hÿäèééÿëÿðè ãÿáóë åòìÿìèø, áó ìÿñÿëÿäÿ ñîí äÿ-ðÿúÿ ãÿòèééÿòëè áèð äàâðàíûø ýþñòÿðìèøäèð:

“...Ñèç ìÿíÿ ìàë-äþâëÿòëÿìè éàðäûì åäèðñèíèç? Àëëàhûíìÿíÿ âåðäèéè ñèçÿ âåðäèéèíäÿí äàhà éàõøûäûð. Àììà ñèçþç hÿäèééÿëÿðèíèçëÿ ñåâèíèðñèíèç” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 36).Ùç.Ñöëåéìàí áó ñþçëÿðè èëÿ Àëëàhûí ðèçàñûíû hå÷ áèð äöíéÿ-

âè ìÿíôÿÿòÿ äÿéèøìÿäèéèíè ýþñòÿðìèøäèð. Ùç.Ñöëåéìàíûí hå÷áèð øåéÿ òàìàh ñàëìàéàí áó äàâðàíûøû ìöhöì áèð öñòöíëöê-äöð. Âÿ ìþìèíëÿðèí íöìóíÿ ýþòöðÿúÿéè ýþçÿë áèð èìàí õöñó-ñèééÿòèäèð.

Ùç.Ñöëåéìàí èíñàíëàðû Àëëàhûí äèíèíÿ éþíÿëòìÿê ö÷öí ôÿðãëè ìåòîäëàðäàí èñòèôàäÿ åòìèøäèðÙç.Ñöëåéìàí Ñÿáà õàëãûíûí ìöñÿëìàí îëìàñûíû èñòÿìèøäèð.

Ñàðàéûíà ýÿëÿúÿê ãàäûí hþêìäàðà Àëëàhûí îíà âåðäèéè ýöúöýþñòÿðìÿê âÿ áóíóíëà Ñÿáà ãþâìöíöí hèäàéÿò éîëóíà ýÿë-ìÿñèíÿ âàñèòÿ îëìàã ö÷öí ôÿðãëè áèð öñóëäàí èñòèôàäÿ åòìèøäèð.Ùç.Ñöëåéìàí êþìÿê÷èëÿðèíäÿí Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí òàõòûíû îíàýÿòèðìÿëÿðèíè èñòÿìèøäèð:

“Äåäè: “Åé ÿéàíëàð! Îíëàð ìöòè âÿçèééÿòäÿ éàíûìà ýÿë-ìÿìèø hàíñûíûç îíóí òàõòûíû ìÿíÿ ýÿòèðÿ áèëÿð?””(“Íÿìë” ñóðÿñè, 38).

90

91

Áó áàðÿäÿ Ùç.Ñöëåéìàíà âåðèëÿí úàâàá áåëÿ îëìóøäóð:“Êèòàáäàí áèð ãÿäÿð õÿáÿðè îëàí áèðèñè äåäè: “Ìÿí îíóñÿíÿ áèð ýþç ãûðïûìûíäà ýÿòèðÿðÿì!...” (“Íÿìë” ñóðÿñè,40).Âÿ Ùç.Ñöëåéìàí áèð àíäà òàõòû éàíûíäà ýþðìöøäöð. Ñàhèá

îëäóüó hÿð øåéè Àëëàhûí îíó ñûíàìàã ö÷öí âåðäèéèíè áèëÿíÙç.Ñöëåéìàí òàõòû ýþðÿíäÿ áóíóí Àëëàhäàí áèð ñûíàã îëàðàãéàðàäûëäûüûíû áåëÿ áèëäèðìèøäèð:

“...Áó, Ðÿááèìèí ëöòôöíäÿíäèð. Ìÿíè èìòàhàíà ÷ÿêìÿ-éè ö÷öíäöð êè, ýþðÿê øöêð åäÿúÿéÿì, éîõñà íàíêîð îëà-úàüàì! Êèì øöêð åòñÿ, éàëíûç þçö ö÷öí øöêð åäÿð; êèìíàíêîð îëñà, áèëñèí êè hÿãèãÿòÿí, Ðÿááèì ìþhòàú äåéèë-äèð, êÿðÿì ñàhèáèäèð!” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 40).Ñÿáà ìÿëèêÿñè îðà ýÿëÿðêÿí ýþðäöéö ìþúöçÿäÿí âÿ

Ùç.Ñöëåéìàíûí ñàðàéûíûí ÿçÿìÿòèíäÿí òÿñèðëÿíÿðÿê òþâáÿ åò-ìèø âÿ èìàíà ýÿëìèøäèð. Ùç.Ñöëåéìàíëà îíóí àðàñûíäàêû ñþh-áÿòëÿð Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèëèð:

“Äåäè: “Òàõòûíû òàíûíìàç hàëà ñàëûí, ýþðÿê îíó òàíûéà-úàã, éà éîõ?!” (Áÿëãèñ) ýÿëäèêäÿ îíà: “Òàõòûí áó úöð-äöðìö?” -äåéèëäè. Î äà: “Ñàíêè îäóð!” - äåéÿ úàâàáâåðäè. “Áèçÿ îíäàí äàhà þíúÿ åëì âåðèëìèø âÿ áèç ìöòèîëìóøóã!” Îíà Àëëàhäàí áàøãàñûíà èáàäÿò åòìÿéè ãàäà-üàí åòäè. Îíà áåëÿ äåéèëäè: “Ñàðàéà äàõèë îë!” Ñàðàéûýþðäöêäÿ îíó äÿðèí áèð ýþëìÿ÷ÿ håñàá åòäè âÿ ÿòÿéèíèãàëäûðäû. Î: “Áó áöëëóðäàí òèêèëìèø áèð ñàðàéäûð!” - äå-äè. (Áÿëãèñ) äåäè: “Åé Ðÿááèì! Ìÿí þçöìÿ çöëì åòìèø-äèì. Ìÿí àðòûã Ñöëåéìàí ñàéÿñèíäÿ àëÿìëÿðèí Ðÿááèîëàí Àëëàhà òÿñëèì îëäóì!”” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 41-44).Ùç.Ñöëåéìàíûí Ñÿáà ãþâìöíÿ åòäèéè òÿáëèüäÿí áàøà äöøöë-

äöéö êèìè, ïåéüÿìáÿðëÿð ñàhèá îëäóãëàðû áöòöí ýöú âÿ èì-êàíëàðûíäàí èíñàíëàðûí áèð îëàí Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿñèíÿ âàñè-òÿ îëìàã ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ åòìèøëÿð.

ÙÇ.ÈÑÀ

“Îíëàðûí àðäûíúà Ìÿðéÿì îüëó Èñàíû þçöíäÿí ãàáàãêûÒþâðàòû òÿñäèã åäÿí êèìè ýþíäÿðäèê. Îíà è÷èíäÿ hàããéîë âÿ íóð îëàí, þçöíäÿí ÿââÿëêè Òþâðàòû òÿñäèã åäÿí,ìöòòÿãèëÿð ö÷öí äîüðó éîë âÿ íÿñèhÿò îëàí Èíúèëè âåðäèê”(“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 46).Ùç.Èñà Àëëàhûí êèòàá âåðäèéè ïåéüÿìáÿðëÿðäÿí áèðèäèð.

Ùç.Èñà àòàñûç äöíéàéà ýÿëìèøäèð. Áó, îíóí hÿéàòûíäàêû ìþúö-çÿëÿðäÿí áèðèäèð. Äîüóìóíäàí åòèáàðÿí áöòöí hÿéàòû áîéó áèð÷îõ ìþúöçÿëÿð âåðèëÿí Ùç.Èñàíûí éàðàäûëûøû Ãóðàíäà áó øÿêèë-äÿ áèëäèðèëèð:

“Àëëàh éàíûíäà Èñà äà Àäÿì êèìèäèð. Àëëàh îíó òîðïàã-äàí éàðàòäû. Ñîíðà îíà: “Îë!” - äåäè, î äà îëäó. Øöáhÿ-ñèç êè, ñÿíèí Ðÿááèí òÿðÿôèíäÿí îëàí hÿãèãÿòäèð. Îíà ýþ-ðÿ äÿ øöáhÿ åäÿíëÿðäÿí îëìà!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 59-60).

Ùç.Èñà hÿëÿ áåøèêäÿ èêÿí Àëëàhûí ãóëó âÿ åë÷èñè îëäóüóíó áèëäèðìèø âÿ èíñàíëàðà Àëëàhûí îíà âåðäèéè íåìÿòëÿðè ñàéìûøäûðÙç.Èñà hÿëÿ áåøèêäÿ èêÿí Àëëàhûí òÿãäèðè èëÿ áþéöê áèð ìþ-

úöçÿ ýþñòÿðìèø âÿ äàíûøìàüà áàøëàìûøäûð. Ùç.Èñà ïåéüÿìáÿð-ëèê âÿçèôÿñèíè èíñàíëàðà áó øÿêèëäÿ òÿáëèü åòìèøäèð:

“Äåäè: “Ìÿí, hÿãèãÿòÿí, Àëëàhûí ãóëóéàì. Î ìÿíÿ êè-òàá âåðäè, þçöìö äÿ ïåéüÿìáÿð åòäè. Î, hàðàäà îëóðàì-ñà îëóì, ìÿíè ìöáàðÿê åòäè âÿ ìÿíÿ äèðè îëäóãúà íà-ìàç ãûëûá çÿêàò âåðìÿéè òþâñèéÿ áóéóðäó. Î, hÿì÷èíèíìÿíè àíàìà ãàðøû îëäóãúà èòàÿòêàð åòäè, çöëìêàð, àñèåëÿìÿäè! Äîüóëäóüóì ýöí äÿ, þëÿ÷ÿéèì ýöí äÿ, äèðèëÿ-úÿéèì ýöí äÿ ìÿíÿ ñàëàì îëñóí!” Áó, èõòèëàôäà îëäóã-

92

93

ëàðû Ìÿðéÿì îüëó Èñà hàããûíäà hàãã ñþçäöð!” (“Ìÿð-éÿì” ñóðÿñè, 30-34).

Ùç.Èñà ýÿëèøèíèí ìÿãñÿäèíè äÿ ãþâìöíÿ õÿáÿð âåðìèøäèðÀëëàhäàí óçàã éàøàéàí úÿìèééÿòëÿðèí ìöhöì áèð õöñóñèé-

éÿòè äÿ îíëàðûí áèð-áèðè èëÿ éîëà ýåòìÿìÿñè, îðòàã áèð íþãòÿäÿáèðëÿøìÿìÿñè âÿ òåç-òåç èõòèëàô åòìÿñèäèð. Éàøàäûãëàðû ÿõëàãûíòÿìÿëè Àëëàh ãîðõóñóíà ÿñàñëàíìàäûüû ö÷öí áó çèääèééÿò hÿðìþâçóéà àèääèð. Àëëàh åë÷èëÿðèíè áó ãþâìëÿðÿ àðàëàðûíäàêû èõ-òèëàôû hÿëë åòìÿê âÿ îíëàðû àëòåðíàòèâñèç âÿ éåýàíÿ äîüðó îëàíhàãã äèíÿ ÷àüûðìàã ö÷öí ýþíäÿðìèøäèð. Ùç.Èñà äà ãþâìöíÿýÿëèøèíèí ìÿãñÿäèíèí àðàëàðûíäàêû èõòèëàôû àðàäàí ãàëäûðìàã îë-äóüóíó áåëÿ áèëäèðìèøäèð:

“Èñà àøêàð ìþúöçÿëÿðëÿ ýÿëäèéè çàìàí äåäè: “Ùÿãèãÿ-òÿí, ìÿí ñèçÿ hèêìÿòëÿ, hÿì äÿ èõòèëàôäà îëäóüóíóç áÿ-çè øåéëÿðè èçàh åòìÿê ö÷öí ýÿëìèøÿì. Àëëàhäàí ãîðõóíâÿ ìÿíÿ èòàÿò åäèí!” (“Çóõðóô” ñóðÿñè, 63).

Ùç.Èñà éàíûíäà îëàí hÿâàðèëÿðèíÿ Àëëàhäàí ãîðõóá ÷ÿêèíìÿéè òþâñèéÿ åòìèøäèðÙç.Èñàíûí hÿâàðèëÿðè Àëëàhà èìàí ýÿòèðäèêëÿðèíè ñþéëÿéÿí,

ïåéüÿìáÿðëÿðèíèí éàíûíäà îëàí àäàìëàð èäè. Àíúàã äàhà ñîí-ðà Ùç.Èñàäàí îíëàðà áèð ìþúöçÿ ýþñòÿðìÿñèíè èñòÿìèøäèëÿð. Âÿ“Éà Ìÿðéÿì îüëó Èñà! Ðÿááèí áèçÿ ýþéäÿí áèð ñöôðÿ ýþí-äÿðÿ áèëÿðìè?” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 112) äåìèøäèëÿð. ßëáÿòòÿ,áèð èíñàíûí Àëëàhà èìàí åòìÿñè ö÷öí ìþúöçÿ ýþðìÿñèíÿ ëö-çóì éîõäóð. ×öíêè Îíóí âàðëûüû à÷ûã-àéäûí îëàí áèð hÿãèãÿò-äèð. Áóíà ýþðÿ äÿ Ùç.Èñà hÿâàðèëÿðèí áó èñòÿéèíÿ áåëÿ úàâàáâåðìèøäèð:

“...Î: “ßýÿð ìþìèíñèíèçñÿ, Àëëàhäàí ãîðõóí!” - äåìèø-äè” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 112).Àíúàã hÿâàðèëÿð Àëëàhäàí ýÿëÿúÿê áó ìþúöçÿíè ãÿëáëÿðè-

íèí ÿìèí îëìàñû ö÷öí èñòÿäèêëÿðèíè ñþéëÿéèíúÿ Ùç.Èñà äàÀëëàhà äóà åäÿðÿê îíëàðà ýþéäÿí áèð ñöôðÿ åíäèðèëìÿñèíè èñòÿ-ìèøäè. Áó áàðÿäÿ îëàí àéÿëÿð áó øÿêèëäÿäèð:

“Ùÿâàðèëÿð äåìèøäèëÿð: “Áèç èñòÿéèðèê êè, îíäàí éåéÿê,öðÿêëÿðèìèç ñàêèò îëñóí, ñÿíèí áèçÿ äîüðó äåäèéèíè áèëÿêâÿ îíà øàhèäëèê åäÿíëÿðäÿí îëàã. Ìÿðéÿì îüëó Èñà äå-äè: “Éà Àëëàh, åé áèçèì Ðÿááèìèç! Áèçÿ ýþéäÿí áèð ñöô-ðÿ íàçèë åò êè, î áèçèì hÿì áèðèíúèìèç, hÿì äÿ àõûðûíúû-ìûç ö÷öí áèð áàéðàì âÿ Ñÿíäÿí áèð ìþúöçÿ îëñóí. Áè-çÿ ðóçè âåð êè, Ñÿí ðóçè âåðÿíëÿðèí ÿí éàõøûñûñàí!””(“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 113-114).

Ìÿðéÿì îüëó Èñà þçöíäÿí ñîíðà ýÿëÿúÿê åë÷èíè ãþâìöíÿ ìöæäÿëÿìèøäèðÁèëäèéèìèç êèìè, Ùç.Èñàäàí ñîíðà ýÿëÿí ïåéüÿìáÿð

Ùç.Ìÿhÿììÿääèð (ñ.ÿ.â.). Ùç.Ìÿhÿììÿäèí (ñ.ÿ.â.) äèýÿðàäû ßhìÿääèð. Ùç.Èñà Èñðàèëîüóëëàðûíà þçöíäÿí ñîíðà ýÿëÿúÿêïåéüÿìáÿðè áåëÿ õÿáÿð âåðìèøäèð:

“Îíó äà õàòûðëà êè, áèð âàõò Ìÿðéÿì îüëó Èñà áåëÿ äå-ìèøäè: “Åé Èñðàèë îüóëëàðû! Ùÿãèãÿòÿí, ìÿí þçöìäÿí ÿâ-âÿë íàçèë îëìóø Òþâðàòû òÿñäèã åäÿí âÿ ìÿíäÿí ñîíðàýÿëÿúÿê ßhìÿä àäëû áèð ïåéüÿìáÿðëÿ ìöæäÿ âåðÿíÀëëàhûí åë÷èñèéÿì!” Ñîíðà îíëàðà àøêàð ìþúöçÿëÿðëÿ ýÿë-äèêäÿ îíëàð: “Áó, à÷ûã-àéäûí ñåhðäèð!” - äåäèëÿð” (“Ñàô”ñóðÿñè, 6).

94

95

Ùç.Èñà ãþâìöíö Àëëàhäàí ãîðõóá ÷ÿêèíìÿéÿ âÿ Îíà ãóëëóã åòìÿéÿ ÷àüûðìûøäûðÙç.Èñà äà Àëëàhûí áöòöí ïåéüÿìáÿðëÿðè êèìè ãþâìöíÿ

Àëëàhûí âàðëûüûíû, Îíóí hÿð øåéèí Éàðàäûúûñû îëäóüóíó, hÿðíþâ ãöñóðäàí ìöíÿççÿh (õàëè) âÿ ÿí ýþçÿë ñèôÿòëÿðèí ñàhèáèîëäóüóíó, ñîíñóç ãöäðÿò âÿ ÿäàëÿò ñàhèáè îëäóüóíó òÿáëèü åò-ìèøäèð. Âÿ äèýÿð ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè ãþâìöíö Àëëàhäàí ãîð-õóá ÷ÿêèíìÿéÿ, Îíà èáàäÿò åòìÿéÿ äÿâÿò åòìèøäèð:

“Ìÿíäÿí ÿââÿë ýþíäÿðèëìèø Òþâðàòû òÿñäèã åäÿðÿê ñèçÿhàðàì åäèëìèø áÿçè øåéëÿðè hàëàë åòìÿê ö÷öí ýÿëäèì âÿñèçÿ Ðÿááèíèç òÿðÿôèíäÿí áèð ìþúöçÿ ýÿòèðäèì. ÈíäèÀëëàhäàí ãîðõóí âÿ ìÿíÿ èòàÿò åäèí! Øöáhÿ éîõäóð êè,Àëëàh ìÿíèì äÿ Ðÿááèì, ñèçèí äÿ Ðÿááèíèçäèð. Åëÿ èñÿÎíà èáàäÿò åäèí! “Áóäóð äîüðó éîë!!”” (“Àëè-Èìðàí”ñóðÿñè, 50-51). ”Øöáhÿñèç êè, Àëëàh ìÿíèì äÿ Ðÿááèì, ñèçèí äÿ Ðÿááè-íèçäèð. Éàëíûç Îíà èáàäÿò åäèí. Áó, äîüðó éîëäóð””(“Çóõðóô” ñóðÿñè, 64).

ÙÇ.ÌßÙßÌÌßÄ

“Ìóhÿììÿä àðàíûçäàêû êèøèëÿðäÿí hå÷ áèðèíèí àòàñû äå-

éèëäèð. Ëàêèí î, Àëëàhûí Ðÿñóëó âÿ ïåéüÿìáÿðëÿðèí ñî-

íóíúóñóäóð. Àëëàh hÿð øåéè áèëÿíäèð!” (“ßhçàá” ñóðÿñè,

40).

Àëëàhûí éóõàðûäàêû àéÿñèíäÿ áèëäèðäèéè êèìè, Ùç.Ìÿhÿì-

ìÿä (ñ.ÿ.â.) ñîíóíúó ïåéüÿìáÿðäèð. Ãóðàíäàêû “äå, äå êè” èëÿ

áàøëàéàí àéÿëÿðëÿ Àëëàh Ïåéüÿìáÿðèíÿ (ñ.ÿ.â.) ñþéëÿíìÿñè ëà-

çûì îëàí ñþçëÿðè áèëäèðìèø, Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) áó àéÿëÿð-

ëÿ òÿáëèü åòìèøäèð.

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) Àëëàhäàí ãîðõàí âÿ áàüûøëàíìàüû

èñòÿéÿíëÿðèí îíà óéìàñûíûí âàúèáëèéèíè áåëÿ òÿáëèü åòìèøäèð:

“Äå: “ßýÿð ñèç Àëëàhû ñåâèðñèíèçñÿ, ìÿíèì àðäûìúà ýÿ-

ëèí êè, Àëëàh äà ñèçè ñåâñèí âÿ ýöíàhëàðûíûçû áàüûøëàñûí.

Àëëàh áàüûøëàéàíäûð, ìÿðhÿìÿòëèäèð!”” (“Àëè-Èìðàí” ñó-

ðÿñè, 31).

Ùç.Ìÿhÿììÿäèí (ñ.ÿ.â.) áó ÷àüûðûøû áó ýöí éàøàéàí áöòöí

èíñàíëàðà äà àèääèð. Àëëàh äèíèíè òÿáëèü åòìÿëÿðè ö÷öí ýþíäÿð-

äèéè åë÷èëÿðèíÿ òàì èòàÿòè ÿìð åòìèø, áèð ÷îõ àéÿäÿ åë÷èéÿ èòàÿ-

òèí ÿñëèíäÿ Àëëàhà èòàÿò îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð. Áó ñÿáÿáäÿí

ïåéüÿìáÿðÿ èòàÿò äèíèí ÿí ìöhöì âÿ hÿéàòè ìÿñÿëÿëÿðèíäÿí

áèðèäèð. Âÿ áó èòàÿòèí ýþñòÿðèëìÿñè äÿ ÿëáÿòòÿ, ïåéüÿìáÿðèí

òÿáëèü åòäèéè ìÿñÿëÿëÿðè òàì áèð òÿñëèìèééÿòëÿ òÿòáèã åòìÿêëÿ

îëóð.

Ùç.Ìÿhÿììÿä áöòöí ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè hå÷ áèð ÿâÿç èñòÿìÿäèéèíè áèëäèðìèøäèðÙç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) äèýÿð ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè ãþâìöíÿ

96

97

þíúÿ åòäèéè òÿáëèüèí ÿâÿçèíäÿ hå÷ áèð öúðÿò èñòÿìÿäèéèíè, hÿð

ÿìÿëèíè Àëëàh ðèçàñû ö÷öí åòäèéèíè âÿ ÿâÿçèíè Àëëàhäàí ýþçëÿ-

äèéèíè áèëäèðìèøäèð. Àëëàhûí Ùç.Ìÿhÿììÿäÿ (ñ.ÿ.â.) èíñàíëàð-

äàí hå÷ áèð ÿâÿç ýþçëÿìÿäèéèíè ñþéëÿìÿñèíè ÿìð åòäèéè àéÿ-

ëÿðäÿí áÿçèëÿðè áó øÿêèëäÿäèð:

“Îíëàð Àëëàhûí äîüðó éîëà éþíÿëòäèéè êèìñÿëÿðäèð. Ñÿí

äÿ îíëàðûí hàãã éîëóíó òóòóá ýåò. Äå: “Ìÿí áóíóí ìö-

ãàáèëèíäÿ ñèçäÿí áèð ÿâÿç èñòÿìèðÿì. Áó àëÿìëÿð ö÷öí

éàëíûç áèð þéöä-íÿñèhÿòäèð”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 90).

“Äå: “Ìÿí ñèçäÿí hå÷ áèð ìóçä èñòÿìèðÿì, î ñèçèí îë-

ñóí. Ìÿíèì ìöêàôàòûì àíúàã Àëëàhà àèääèð. Î, hÿð øå-

éÿ øàhèääèð!”” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 47).

Áàøãà áèð àéÿäÿ èñÿ ãþâìöíÿ hå÷ áèð ìÿíôÿÿò ýþçëÿìÿäè-

éèíè áèëäèðÿí Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) îíëàðà ÿñë ìÿãñÿäèíè áå-

ëÿ áèëäèðìèøäèð:

“Äå: “Ìÿí ñèçäÿí áóíà ýþðÿ hå÷ áèð ìóçä (ÿâÿç) èñòÿ-

ìèðÿì, àíúàã Ðÿááèíÿ òÿðÿô äîüðó éîë òàïìàã äèëÿéÿí

êèìñÿëÿð èñòÿéèðÿì...” (“Ôóðãàí” ñóðÿñè, 57).

Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿê ö÷öí ìþúöçÿëÿð ýþðìÿê èñòÿéÿíëÿðèí ìþúöçÿ ýþðñÿëÿð äÿ èìàí ýÿòèðìÿéÿúÿêëÿðèíè à÷ûãëàìûøäûðÀëëàhûí âàðëûüûíûí äÿëëèëÿðè à÷ûã-àéäûí îëäóüó hàëäà èíêàð-

÷ûëàð èìàí ýÿòèðìÿìÿê ö÷öí áÿhàíÿëÿð àõòàðûð âÿ Àëëàhûí îí-

ëàðà ìþúöçÿëÿð ýþíäÿðìÿñèíè èñòÿéèð. Ùç.Ìÿhÿììÿäèí

(ñ.ÿ.â.) ãþâìö äÿ îíà òàáå îëìàìàã ö÷öí îíëàðà áèð äÿëèë

ýþñòÿðìÿñèíè èñòÿìèøäèëÿð. Àíúàã áó èíñàíëàðûí Àëëàhäàí ìþ-

úöçÿëÿð èñòÿìÿñèíèí ñÿáÿáè îíëàðû ýþðäöêëÿðè çàìàí èìàí åò-

ìÿê âÿ èìàíëàðûíû ñàüëàìëàøäûðìàã äåéèë. Ñþéëÿäèêëÿðè ñàäÿ-

úÿ îëàðàã îíà òÿñëèì îëìàìàã ö÷öí èðÿëè ñöðäöêëÿðè áèð áÿhà-

íÿäèð. Àëëàh Ùç.Ìÿhÿììÿäÿ (ñ.ÿ.â.) áó èíñàíëàðà áåëÿ ñþé-

ëÿìÿñèíè ÿìð åòìèøäèð:

“Àëëàhà öðÿêäÿí àíä è÷äèëÿð êè, ÿýÿð îíëàðà áèð àéÿ ýÿë-

ñÿ, îíà ìöòëÿã èíàíàúàãëàð. Äå: “Àéÿëÿð àíúàã Àëëàhûí

éàíûíäàäûð. Ñèç íÿäÿí áèëèðñèíèç êè, îíëàðà àéÿ ýÿëäèêäÿ

éåíÿ äÿ èìàí ýÿòèðìÿéÿúÿêëÿð?”” (“ßíàì” ñóðÿñè,

109).

Ùÿð èíñàíûí Àëëàh äÿðýàhûíäà ìöÿééÿí îëàí áèð þëöì âàõ-

òû âàð. Î àí éåòèøÿíäÿ Àëëàhûí ìÿëÿêëÿðè èíñàíûí úàíûíû àëìà-

üà ýÿëèðëÿð. ßýÿð èìàíëû áèð èíñàíûí þëöìöäöðñÿ, ìÿëÿêëÿð îíà

ñàëàì âåðèá îíó úÿííÿòëÿ ìöæäÿëÿéèð, úàíûíû àñàíëûãëà àëûðëàð.

Èíêàð÷ûëàðûí úàíû èñÿ öçëÿðèíÿ âÿ àðõàëàðûíà âóðóëàðàã àëûíûð.

Ìÿëÿêëÿð îíëàðà òÿhãèðàìèç áèð ÿçàáà ìÿðóç ãàëàúàãëàðûíû áèë-

äèðèðëÿð. Èìàí ýÿòèðìÿéÿí èíñàíëàð ýþðäöêëÿðè à÷ûã-àéäûí hÿ-

ãèãÿòÿ î àí òÿñëèì îëóðëàð. Àíúàã áó àíäàí ñîíðà èíñàíûí

èìàí ýÿòèðìÿñè îíà áèð ôàéäà âåðìÿç, ÷öíêè àðòûã îíà âåðèëÿí

âàõò ñîíà ÷àòìûøäûð. Àëëàh áó hÿãèãÿòè èìàí ýÿòèðìÿìÿê ö÷öí

áÿhàíÿ àõòàðàí èíñàíëàðà áèëäèðìèø âÿ Ùç.Ìÿhÿììÿäÿ

(ñ.ÿ.â.) èíñàíëàðà áåëÿ äåìÿñèíè ÿìð åòìèøäèð:

“Þçëÿðèíÿ éàëíûç ìÿëÿêëÿðèí, éîõñà Ðÿááèíèí, éàõóä äà

Ðÿááèíèí áÿçè ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðèíèí ýÿëìÿñèíèìè ýþç-

ëÿéèðëÿð? Ðÿááèíèí áÿçè ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè ýÿëÿúÿéè ýöí

ÿââÿëúÿ èìàí ýÿòèðìÿìèø âÿ éà èìàíûíäà áèð õåéèð ãà-

çàíìàìûø øÿõñÿ èìàíû hå÷ áèð ôàéäà âåðìÿç. Äå: “Ýþç-

ëÿéèí, äîüðóñó, áèç äÿ ýþçëÿéèðèê!”” (“ßíàì” ñóðÿñè,

158).

98

99

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ þçöíöí éàëíûç áèð èíñàí îëäóüóíó õàòûðëàòìûøäûðÀëëàhäàí ãîðõìàéàí èíñàíëàð ñàhèá îëäóãëàðû ãöðóðà ýþðÿ

âèúäàíëàðû ãÿáóë åòñÿ áåëÿ áèð èíñàíà òàáå îëìàã, îíóí þçëÿ-ðèíäÿí öñòöí îëäóüóíó ãÿáóë åòìÿê èñòÿìÿçëÿð. Äàhà ÿââÿë-êè ïåéüÿìáÿðëÿðèí ãþâìëÿðèíäÿ äÿ ýþðäöéöìöç êèìè, áó òèïèíñàíëàð ïåéüÿìáÿðëÿðèí ãåéðè-èíñàíè õöñóñèééÿò äàøûìàñûíûíâàúèáëèéèíè èääèà åäèðëÿð. Ùç.Ìÿhÿììÿäèí (ñ.ÿ.â.) ãþâìö äÿîíà òàáå îëìàìàã ö÷öí áóíëàð êèìè áèð ÷îõ áÿhàíÿëÿðè îðòà-éà àòìûø, îíóí áàçàðëàðäà ýÿçÿí àäè áèð èíñàí îëäóüóíó ñþé-ëÿéÿðÿê ïåéüÿìáÿð îëìàäûüûíû èääèà åòìèøäèëÿð.

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) äÿ áåëÿ éàíëûø ôèêèðëÿðè îëàí ãþâ-ìöíÿ þçöíöí éàëíûç áèð èíñàí îëäóüóíó âÿ íèúàò òàïìàã èñòÿ-éÿíèí àíúàã Àëëàhà éþíÿëìÿñèíèí âàúèáëèéèíè òÿáëèü åòìèøäèð:

“Äå: “Ìÿí äÿ ñèçèí êèìè àíúàã áèð èíñàíàì. Ìÿíÿ âÿhéîëóíóð êè, ñèçèí òàíðûíûç éàëíûç áèð îëàí Àëëàhäûð. ÊèìÐÿááè èëÿ ãàðøûëàøàúàüûíà öìèä áÿñëÿéèðñÿ, éàõøû èø ýþð-ñöí âÿ Ðÿááèíÿ åòäèéè èáàäÿòÿ hå÷ êÿñè øÿðèê ãîøìà-ñûí!”” (“Êÿhô” ñóðÿñè, 110).“Äå: “ßýÿð éåð öçöíäÿ àðõàéûí ýÿçèá äîëàøàíëàð ìÿ-ëÿêëÿð îëñàéäû, ñþçñöç êè, îíëàðà áèð ìÿëÿê ïåéüÿìáÿðýþíäÿðÿðäèê!” Äå: “Ìÿíèìëÿ ñèçèí àðàíûçäà òÿêúÿÀëëàhûí øàhèä îëìàñû êèôàéÿò åäèð. Øöáhÿñèç êè, Î, áÿí-äÿëÿðèíäÿí õÿáÿðäàðäûð, ýþðÿíäèð!”” (“Èñðà” ñóðÿñè, 95-96).Éåíÿ ãþâìöíöí áó ôèêèðëÿðèíèí ìöãàáèëèíäÿ Ùç.Ìÿhÿì-

ìÿä (ñ.ÿ.â.) îíëàðà éàëíûç áèð õÿáÿðäàðåäèúè îëäóüóíó, ñàäÿ-úÿ îëàðàã Àëëàhûí ÿìðëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðäèéèíè, îíà òàáå îëàí-ëàðûí èñÿ hèäàéÿò òàïàúàüûíû áèëäèðìèøäè:

“Äå: “Àëëàhà èòàÿò åäèí, Ïåéüÿìáÿðÿ èòàÿò åäèí. ßýÿðöç äþíäÿðñÿíèç, áèëèí êè îíóí âÿçèôÿñè àíúàã îíà òàïøû-

ðûëàíû, ñèçèí äÿ âÿçèôÿíèç àíúàã ñèçÿ òàïøûðûëàíû éåðèíÿ éå-òèðìÿêäèð. ßýÿð Îíà èòàÿò åòñÿíèç, äîüðó éîëó òàïìûøîëàðñûíûç. Ïåéüÿìáÿðèí þhäÿñèíÿ äöøÿí èñÿ éàëíûç à÷ûã-àøêàð òÿáëèü åòìÿêäèð” (“Íóð” ñóðÿñè, 54).“Ìÿíÿ àíúàã áó øÿhÿðèí Ðÿááèíÿ èáàäÿò åòìÿê ÿìðîëóíìóøäóð. Åëÿ áèð øÿhÿð êè, îíó ìöãÿääÿñ òóòìóø-äóð. Ùÿð øåé éàëíûç Îíóíäóð. Ìÿíÿ ìöñÿëìàí îëìàãÿìð åäèëìèøäèð! Âÿ ìÿíÿ Ãóðàí îõóìàã áóéóðóëìóø-äóð!” Ùÿð êÿñ äîüðó éîëäà îëñà, éàëíûç þçö ö÷öí äîüðóéîëäà îëìóø îëàð. Ùÿð êÿñ äîüðó éîëäàí ÷ûõñà, äå: “Ìÿíéàëíûç ãîðõóäàí ïåéüÿìáÿðëÿðäÿíÿì!” Âÿ äå: “Ùÿìäîëñóí Àëëàhà! Î Þç àéÿëÿðèíè ñèçÿ ýþñòÿðÿúÿê, ñèç äÿ îí-ëàðû ýþðöá òàíûéàúàãñûíûç. Ðÿááèí åòäèéèíèç ÿìÿëëÿðäÿíÿñëà õÿáÿðñèç äåéèëäèð!”” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 91-93).

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ þçöíöí Àëëàhà òÿñëèì îëäóüóíó áèëäèðìèøäèðÙÿð èíêàð÷û ãþâì êèìè Ùç.Ìÿhÿììÿäèí (ñ.ÿ.â.) ãþâìö

äÿ îíóíëà Àëëàh áàðÿäÿ ìöáàhèñÿ åòìèøäè. Ùç.Ìÿhÿììÿä(ñ.ÿ.â.) áó úöð ÷èðêèí áèð äàâðàíûø ýþñòÿðÿí ãþâìöíÿ þçöíöíÀëëàhà òÿñëèì îëäóüóíó òÿáëèü åòìèøäèð:

“Ñèç Àëëàh áàðÿñèíäÿ áèçèìëÿ ìöáàhèñÿìè åäèðñèíèç?Ùàëáóêè, Î hÿì áèçèì, hÿì äÿ ñèçèí Ðÿááèíèçäèð. Áèçèìÿìÿëëÿðèìèç áèçÿ, ñèçèí ÿìÿëëÿðèíèç èñÿ ñèçÿ àèääèð. Îíàñàäèã îëàí áèçèê!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 139).“ßýÿð îíëàð ñÿíèíëÿ ìöáàhèñÿ åäÿðëÿðñÿ, áåëÿ äå: “Ìÿíþçöìö àðäûìúà ýÿëÿíëÿðëÿ áèðëèêäÿ Àëëàhà òÿñëèì åòìè-øÿì”. Êèòàá âåðèëìèø øÿõñëÿðÿ âÿ ñàâàäñûçëàðà äå: “Ñèçäÿ òÿñëèì îëäóíóçìó?” ßýÿð òÿñëèì îëàðëàðñà, äîüðóéîëà éþíÿëìèø îëàðëàð, éîõ, ÿýÿð öç äþíäÿðÿðëÿðñÿ, ñÿíèí

100

101

âÿçèôÿí àíúàã òÿáëèü åòìÿêäèð. Àëëàh, øöáhÿñèç êè, áÿí-äÿëÿðèíè ýþðÿíäèð!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 20).

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ éàëíûç Àëëàhà èìàí ýÿòèðäèéèíè âÿ Îíà hå÷ êèìè øÿðèê ãîøìàéàúàüûíû ñþéëÿìèøäèðÙç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ Àëëàhûí òÿê Òàíðû îëäó-

üóíóí äÿëèëëÿðèíè èçàh åòìèø âÿ îíëàðû èìàí ýÿòèðìÿéÿ äÿâÿòåòìèø, ÿêñ òÿãäèðäÿ ÿçàáëà ãàðøûëàøàúàãëàðûíû õÿáÿð âåðìèøäèð.Áó áàðÿäÿ àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè áåëÿäèð:

“Äå: “Áó ìÿíèì éîëóìäóð. Ìÿí âÿ ìÿíÿ òàáå îëàíà÷ûã-àøêàð áèð äÿëèëëÿ Àëëàhà ÷àüûðûðûã. Àëëàh ïàê âÿ ìö-ãÿääÿñäèð. Ìÿí èñÿ ìöøðèêëÿðäÿí äåéèëÿì!”” (“Éóñèô”ñóðÿñè, 108).“Äå: “Ìÿí àíúàã þç Ðÿááèìÿ èáàäÿò åäèðÿì âÿ hå÷ êÿ-ñè Îíà øÿðèê ãîøìóðàì!” Äå: “Ìÿí ñèçÿ íÿ áèð çÿðÿð,íÿ äÿ áèð õåéèð âåðìÿê ãöäðÿòèíÿ ìàëèê äåéèëÿì!” Äå:“Ìÿíè Àëëàhäàí hå÷ êÿñ ãóðòàðà áèëìÿç âÿ ìÿí äÿ Îí-äàí áàøãà hå÷ áèð ñûüûíàúàã òàïà áèëìÿðÿì! Àëëàh äÿð-ýàhûíäàí îëàíû âÿ Îíóí ýþíäÿðäèêëÿðèíè òÿáëèü åòìÿê-äÿí áàøãà hå÷ áèð øåé ýÿëìÿç. Àëëàhà âÿ Îíóí Ïåéüÿì-áÿðèíÿ àñè îëàíëàðû úÿhÿííÿì îäó ýþçëÿéèð. Îíëàð îðà-äà hÿìèøÿëèê ãàëàúàãëàð!”” (“Úèí” ñóðÿñè, 20-23).“Äå: “Ìÿíÿ äèíè ìÿhç Àëëàhà ìÿõñóñ åäÿðÿê éàëíûçÎíà èáàäÿò åòìÿê ÿìð îëóíìóøäóð! Ìÿíÿ èëê ìöñÿë-ìàí îëìàã áóéóðóëìóøäóð!” Äå: “ßýÿð Ðÿááèìÿ àñèîëñàì, äîüðóñó, ìöähèø ýöíöí ÿçàáûíäàí ãîðõóðàì!”Äå: “Ìÿí Àëëàhà äèíèìè éàëíûç Îíà ìÿõñóñ åäÿðÿê òà-ïûíûðàì! Ñèç äÿ Îíäàí áàøãà èñòÿäèéèíèçÿ èáàäÿò åäèí!”Äå: “ßñë çèéàí ÷ÿêÿíëÿð ãèéàìÿò ýöíö þçëÿðèíè âÿ àèëÿ-

ëÿðèíè çèéàíà óüðàäàíëàðäûð. Áàõ, à÷ûã-àøêàð çèéàí áó-äóð!”” (“Çóìÿð” ñóðÿñè, 11-15).“Éàõóä þíúÿ éàðàäàí ñîíðà îíó éåíèäÿí äèðèëäÿí, ñèçÿýþéäÿí, éåðäÿí ðóçè âåðÿí êèìñÿ?! Ìÿýÿð Àëëàhëà éà-íàøû áàøãà òàíðûìû âàð?” Äå: “ßýÿð äîüðó äåéèðñèíèçñÿ,äÿëèëèíèçè ýÿòèðèí!”” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 64).

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) èíêàð÷ûëàðà óéìàéàúàüûíû áèëäèðìèøäèðÙç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) îíó äîüðó éîëäàí äþíäÿðìÿéÿ ÷à-

ëûøàí, îíà èôòèðàëàð àòàðàã þëäöðìÿêëÿ âÿ éóðäóíäàí ãîâìàã-ëà hÿäÿëÿéÿí ãþâìöíÿ îíëàðûí èñòÿéèíÿ óéìàéàúàüûíû áåëÿòÿáëèü åòìèøäèð:

“Äå: “Ñèçèí Àëëàhäàí ãåéðè òàïûíäûüûíûç áöòëÿðÿ èáàäÿòåòìÿê ìÿíÿ ãàäàüàí åäèëìèøäèð”. Äå: “Ìÿí ñèçèí íÿô-ñèíèçèí èñòÿêëÿðèíÿ ÿñëà óéìàðàì. Áåëÿ îëà áèëÿúÿéè òÿã-äèðäÿ ìÿí àçàð âÿ äîüðó éîëà éþíÿëìèøëÿðäÿí îëìà-ðàì!” Äå: “Ìÿí Ðÿááèìäÿí à÷ûã-àéäûí áèð äÿëèëÿ èñòè-íàä åäèðÿì. Ñèç èñÿ îíó éàëàí håñàá åòäèíèç. Ñèçèí òÿ-ëÿì-òÿëÿñèê èñòÿäèéèíèç ìÿíäÿ äåéèëäèð. Ùþêì àíúàãÀëëàhûíäûð. Ùàããû éàëíûç Î áÿéàí åäÿð. Î àéûðä åäÿíëÿ-ðèí ÿí éàõøûñûäûð!”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 56-57).

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ Àëëàhà øÿðèê ãîøäóãëàðû øåéëÿðèí hå÷ áèð ýöúÿ ìàëèê îëìàäûüûíû áèëäèðìèøäèðÃþâìöíÿ Àëëàhûí éåýàíÿ Òàíðû îëäóüóíó õàòûðëàäàí

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) åéíè çàìàíäà ãþâìöíöí Àëëàhà øÿðèêãîøäóãëàðûíûí hå÷ áèð øåéè éàðàäà áèëìÿéÿúÿéèíè, êèìñÿéÿ çÿ-ðÿð éàõóä ôàéäà âåðìÿéÿ ýöúëÿðèíèí ÷àòìàéàúàüûíû äà ìöõ-òÿëèô øÿêèëëÿðäÿ òÿáëèü åòìèøäèð. Áó áàðÿäÿ îëàí àéÿëÿðäÿí áÿ-çèëÿðè áåëÿäèð:

102

103

“Äå: “Àëëàhäàí áàøãà òàíðû ýöìàí åòäèêëÿðèíèçè ÷àüûðûí.Îíëàð ñèçè íÿ ìþhíÿòäÿí ãîðóìàüà, íÿ äÿ îíó äÿéèø-ìÿéÿ ãàäèð äåéèëëÿð!”” (“Èñðà” ñóðÿñè, 56).“Äå: “Ìÿíÿ áèð õÿáÿð âåðèí ýþðöì, ñèçèí Àëëàhäàí áàø-ãà èáàäÿò åòäèêëÿðèíèç éåð öçöíäÿ íÿ éàðàòìûøëàð?! Éîõ-ñà îíëàðûí ýþéëÿðäÿ áèð øÿðèêëèéè âàð?! ßýÿð äîüðó äå-éèðñèíèçñÿ, ìÿíÿ áóíäàí ÿââÿë áèð êèòàá, éàõóä åëìäÿíãàëàí áèð øåé ýÿòèðèí!” (“ßhãàô” ñóðÿñè, 4).“Äå: “Àëëàhäàí áàøãà òàíðû çÿíí åòäèêëÿðèíèçè ÷àüûðûí”.Îíëàð ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ çÿððÿ ãÿäÿð áèð øåéÿ ñàhèá äå-éèëëÿð. Íÿ îíëàðûí áóíëàðäà áèð øÿðèêëèéè âàð, íÿ äÿ îí-ëàðäàí áèð êþìÿê÷èñè âàð!” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 22).“Äå: “Îíà ãîøäóüóíóç øÿðèêëÿðè áèð ìÿíÿ ýþñòÿðèí.Õåéð. Éåíèëìÿç ãöââÿò, hèêìÿò ñàhèáè àíúàã Î Àëëàh-äûð!”” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 27).“Äå: “Ìÿíÿ áèð ýþñòÿðèí ýþðöì, Àëëàhäàí áàøãà èáàäÿòåòäèêëÿðèíèç éåð öçöíäÿ íÿéè éàðàäûáëàð? Éîõñà îíëàðûíýþéëÿðäÿ áèð øÿðèêëèéè âàð? Éàõóä îíëàðà áèð êèòàá âåð-ìèøèê âÿ îðàäàêû áèð äÿëèëÿ èñòèíàä åäèðëÿð?! Õåéð, î çà-ëèìëÿð áèð-áèðèíÿ àíúàã éàëàí âÿä âåðèðëÿð” (“Ôàòèð” ñó-ðÿñè, 40).

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) Àëëàhûí éàçäûüû òàëåéÿ òÿâÿêêöë åòìÿéè õàòûðëàòìûøäûðÀëëàh hÿð øåéè áèð òàëå öçÿðèíäÿ éàðàòìûøäûð. Èíñàí áöòöí

hÿéàòû áîéóíúà Àëëàhûí ìöÿééÿí åòäèéè áó òàëåéè éàøàéûð.Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ Àëëàhûí îíëàð ö÷öí éàçäû-üûíäàí êÿíàð hå÷ áèð øåéëÿ ãàðøûëàøìàéàúàüûíû, áó ñÿáÿáëÿhÿð àí éàøàäûãëàðû hàäèñÿëÿðäÿ Àëëàhà òÿâÿêêöë åäÿðÿê ÿúèð(ñàâàá) ãàçàíìàëàðûíû ñþéëÿìèøäèð:

“Äå: “Àëëàhûí áèçèì ö÷öí éàçäûüûíäàí áàøãà áèçÿ hå÷áèð øåé öç âåðìÿç. Î áèçèì èõòèéàð ñàhèáèìèçäèð. Áóíàýþðÿ äÿ ìþìèíëÿð éàëíûç Àëëàhà òÿâÿêêöë åòñèíëÿð!””(“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 51).

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãåéáèí áèëýèñèíèí àíúàã Àëëàhäÿðýàhûíäà îëäóüóíó áèëäèðìèøäèðÃóðàíäà “ãåéá” êÿëìÿñè èíñàí àüëûíûí âÿ åëìèíèí äÿðê åò-

ìÿäèéè, ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí hÿð øåéè èôàäÿ åäèð. ÃóðàíäàÀëëàhûí âàðëûãëàðûíäàí õÿáÿð âåðäèéè, àììà ìàhèééÿòèíè hÿãè-ãè ìÿíàäà áèëìÿäèéèìèç éåðëÿð, âàðëûãëàð, êå÷ìèøÿ àèä ìÿëó-ìàò âÿ õÿáÿðëÿð ãåéá àíëàéûøûíà äàõèëäèð. Ãåéá àëÿìè hàããûí-äà àíúàã Àëëàh áèëèð âÿ Àëëàh àíúàã èñòÿäèéè èíñàíà áó áàðÿ-äÿ ìÿëóìàòû âåðÿúÿéèíè áèëäèðìèøäèð. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.)ãåéáè éàëíûç Àëëàhûí áèëäèéèíè áó øÿêèëäÿ òÿáëèü åòìèøäèð:

“Äå: “Îíëàðûí íÿ ãÿäÿð ãàëäûãëàðûíû Àëëàh äàhà éàõøûáèëèð. Ýþéëÿðèí âÿ éåðèí ãåéáèíè áèëìÿê àíúàã Îíà ìÿõ-ñóñäóð. Î, hÿð øåéè íåúÿ ýþçÿë ýþðöð, íåúÿ äÿ éàõøû åøè-äèð! Îíëàðûí Àëëàhäàí áàøãà hå÷ áèð hàìèñè éîõäóð. Î,hå÷ êÿñè Þç hþêìöíÿ øÿðèê åòìÿç!”” (“Êÿhô” ñóðÿñè,26).“Äå: “Àëëàhäàí áàøãà ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ îëàí hå÷ êÿñãåéáè áèëìÿç! Îíëàð éåíèäÿí íÿ âàõò äèðèëÿúÿêëÿðèíè äÿáèëìÿçëÿð!” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 65).“Äå: “Ðÿááèì hàããû íàçèë åäÿð. Î, ãåéáè ÿí éàõøû áè-ëÿíäèð!”” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 48).

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ Àëëàhûí ñîíñóç ýöúöíö òÿáëèü åòìèøäèðÈíñàíûí éåð öçöíäÿ éàøàéà áèëìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí hÿð

øÿðòè éàðàäàí Àëëàhäûð. Éåðèí Ýöíÿø ñèñòåìèíäÿêè éåðè, hÿéàò

104

105

ö÷öí ëàçûìëû ìöhèòè òÿìèí åäÿí àòìîñôåð, Éåð êöðÿñèíèí áþ-éöê áèð hèññÿñèíè ÿhàòÿ åäÿí âÿ hÿéàò ö÷öí çÿðóðè îëàí ñó,Éåðèí hÿðÿêÿòè èëÿ hÿð ñÿhÿð ýöíÿøèí äîüìàñû, hÿð àõøàì òÿê-ðàð áàòìàñû âÿ áóíëàð êèìè áèð ÷îõ hàäèñÿ Àëëàhûí èçíè èëÿ áàøâåðèð.

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ Àëëàhäàí ãîðõìàëàðûö÷öí Îíóí öñòöí ãöäðÿòèíè õàòûðëàòìûøäûð:

“Äå: “Áèð äåéèí ýþðÿê, ÿýÿð Àëëàh ýåúÿíè ãèéàìÿòÿ ãÿ-äÿð öñòöíöçÿ óçàòñàéäû, Àëëàhäàí áàøãà hàíñû òàíðû ñè-çÿ áèð èøûã ýÿòèðÿ áèëÿðäè?! Ìÿýÿð åøèòìèðñèíèçìè?” Äå:“Áèð äåéèí ýþðÿê, ÿýÿð Àëëàh ýöíäöçö ãèéàìÿòÿ ãÿäÿðöñòöíöçÿ óçàòñàéäû, Àëëàhäàí áàøãà hàíñû òàíðû èñòèðà-hÿò åòäèéèíèç ýåúÿíè ñèçÿ ýÿòèðÿ áèëÿðäè?! Ìÿýÿð ýþðìöð-ñöíöçìö?”” (“Ãÿñÿñ” ñóðÿñè, 71-72).Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) àõèðÿòÿ èíàíìàéàíëàðà Àëëàhûí

äöíéàäàêû éàðàäûëûø äÿëèëëÿðèíÿ áàõàðàã þéöä àëìàëàðûíûí âà-úèáëèéèíè áèëäèðìèøäèð. Áó ãöñóðñóç éàðàäûëûø äÿëèëëÿðèíè ýþðÿíèíñàíëàðûí ìöhöì áèð hÿãèãÿòè äÿ äÿðê åòìÿñè ëàçûì ýÿëèð.Áöòöí áóíëàðû éàðàòìàüà ãàäèð îëàí Àëëàh ÿëáÿòòÿ êè, àõèðÿòäÿáóíëàðûí îõøàðëàðûíû äà éàðàäàúàãäûð. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.)áó ìöhöì hÿãèãÿòè ãþâìöíÿ áåëÿ áèëäèðìèøäèð:

“Äå: “Éåð öçöíö ýÿçèá ìÿõëóãàòû íÿ úöð éàðàòäûüûíàáàõûí. Ñîíðà äà Àëëàh àõèðÿò hÿéàòûíû éàðàäàúàãäûð”(“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 20).Àëëàhûí hÿð úöð ãöñóð âÿ ÷àòûøìàçëûãäàí ìöíÿççÿh (õàëè)

âÿ hÿð øåéèí Éàðàäûúûñû îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð.Èíñàí ÷àòûøìàçëûã âÿ çÿèôëèêëÿðÿ ñàhèá îëàí àúèç áèð âàðëûã-

äûð. Î, þç hÿéàòûíû éàëíûç Àëëàhûí èçíè èëÿ äàâàì åòäèðèð. Ùàë-áóêè hÿð øåéèí Éàðàäûúûñû îëàí Àëëàh áöòöí íþãñàíëàðäàíóçàã, áöòöí ãöñóðëàðäàí ìöíÿççÿhäèð. Î, hå÷ áèð øåéÿ åhòèéà-úû îëìàéàíäûð. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ áóíó òÿáëèü

åòìèøäèð:“Äå: “Ìÿí ýþéëÿðè âÿ éåðè éàðàäàí, hàìûíû áÿñëÿéèáÞçö áÿñëÿíìÿéÿí Àëëàhäàí áàøãàñûíû þçöìÿ Ðÿááìèåäÿðÿì?!” Äå: “Ìÿíÿ èëê ìöñÿëìàí îëìàã ÿìð åäèëäèâÿ ìöøðèêëÿðäÿí îëìà!” -äåéÿ áóéóðóëäó. Äå: “ßýÿðìÿí Ðÿááèìÿ àñè îëñàì, áþéöê ýöíöí ÿçàáûíäàí ãîð-õàðàì”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 14-15).Éåíÿ Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ Àëëàhûí øÿðèêèíèí,

áÿíçÿðèíèí âÿ òàéûíûí-áÿðàáÿðèíèí îëìàäûüûíû, Îíóí hÿð øåéèíòÿê ñàhèáè îëäóüóíó áåëÿ áèëäèðìèøäèð:

“Äå: “Ýþéëÿðèí âÿ éåðèí Ðÿááè êèìäèð?” Äå:“Àëëàhäûð!” Äå: “Áåëÿ îëäóãäà, Îíó ãîéóá þçëÿðèíÿ íÿáèð õåéèð, íÿ äÿ áèð çÿðÿð âåðÿ áèëÿíëÿðèìè þçöíöçÿ äîñòåäèðñèíèç?!” Äå: “Ùå÷ êîðëà ýþðÿí âÿ éà çöëìÿòëÿ íóðåéíè îëà áèëÿðìè?! Éîõñà îíëàð Àëëàhà Îíóí éàðàòäûüûêèìè éàðàäàí øÿðèêëÿð ãÿðàð âåðäèëÿð âÿ îíëàðûí íÿçÿ-ðèíúÿ áó éàðàòìà áèð-áèðèíÿ áÿíçÿð ýþðöíäö?!” Äå:“Àëëàh hÿð øåéèí õàëèãèäèð. Î, áèðäèð, ãÿhð åäÿíäèð!””(“Ðÿä” ñóðÿñè, 16).

Àëëàh èñòÿìÿäèêäÿí ñîíðà êèìñÿíèí êèìñÿéÿ áèð ôàéäà âÿ éà çÿðÿð âåðìÿéÿ ýöúöíöí ÷àòìàäûüûíû òÿáëèü åòìèøäèðÚàhèë úÿìèééÿòëÿðèí ìöhöì õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè áó èí-

ñàíëàðûí áèð ÷îõóíóí Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿñè, àíúàã Îíóí áþ-éöêëöéöíö âÿ ýöúöíö ãèéìÿòëÿíäèðÿ áèëìÿìÿñèäèð. Ùç.Ìÿ-hÿììÿä (ñ.ÿ.â.) îíëàðà “ñèçè êèì éàðàòäû” äåéÿ ñîðóøàíäà“Àëëàh” äåéÿ úàâàá âåðÿí, àíúàã Îíó òàíûìàéàí ãþâìöíÿhÿð øåéèí Àëëàhûí íÿçàðÿòèíäÿ îëäóüóíó âÿ Àëëàhà øÿðèê ãîø-ìàëàðûíûí îíëàðà hå÷ áèð ôàéäà âåðìÿéÿúÿéèíè áèëäèðìèøäèð:

“Ùÿãèãÿòÿí, ÿýÿð îíëàðäàí: “Ýþéëÿðè âÿ éåðè êèì éàðàò-

106

107

ìûøäûð?!” - äåéÿ ñîðóøñàí, ìöòëÿã: “Àëëàh!” - äåéÿ úà-âàá âåðÿúÿêëÿð. Äå: “Åëÿ èñÿ áèð ñþéëÿéèí ýþðÿê, ÿýÿðÀëëàh ìÿíÿ áèð çÿðÿð òîõóíäóðìàã èñòÿñÿ, ñèçèíÀëëàhäàí ãåéðè èáàäÿò åòäèêëÿðèíèç Îíóí çÿðÿðèíè àðà-äàí ãàëäûðà áèëÿðëÿðìè?! Éàõóä: “ßýÿð Àëëàh ìÿíÿ áèðìÿðhÿìÿò ÿòà åòìÿê èñòÿñÿ, îíëàð Îíóí ìÿðhÿìÿòèíÿìàíå îëà áèëÿðëÿðìè?!” Äå: “Ìÿíÿ òÿêúÿ Àëëàh êèôàéÿòåäÿð. Òÿâÿêêöë åäÿíëÿð éàëíûç Îíà òÿâÿêêöë åäÿðëÿð!””(“Çóìÿð” ñóðÿñè, 38).“Äå: “ßýÿð Àëëàh ñèçÿ áèð ïèñëèê, éàõóä áèð éàõøûëûã äè-ëÿñÿ, Àëëàhûí ñèçèí hàããûíûçäà ýþðÿúÿéè áó èøÿ êèì ìà-íå îëà áèëÿð?! Îíëàð þçëÿðè ö÷öí Àëëàhäàí áàøãà íÿ áèðhàìè, íÿ äÿ áèð ìÿäÿäêàð òàïà áèëÿðëÿð” (“ßhçàá” ñó-ðÿñè, 17).

Àëëàhûí áþéöêëöéöíö âÿ Îíóí hÿð øåéèí ñàhèáè îëäóüóíó áèëäèêëÿðè hàëäà íåúÿ ãÿôëÿò è÷èíäÿ îëäóãëàðûíû ñîðóøìóøäóðÙç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) Àëëàhûí âàðëûüûíû áèëäèêëÿðè hàëäà

Îíóí öñòöí ãöäðÿòèíè äöøöíìÿéÿí, áóíà ýþðÿ äÿ Îíóí áþ-éöêëöéöíö ãèéìÿòëÿíäèðÿ áèëìÿéÿí ãþâìöíÿ Àëëàhûí âàðëûüû-íû âÿ áþéöêëöéöíö ãÿáóë åòäèðìèøäèð. Âÿ áóíäàí ñîíðà îíëà-ðû þéöä àëìàüà âÿ ãîðõóá ÷ÿêèíìÿéÿ äÿâÿò åòìèøäèð:

“Äå: “ßýÿð áèëèðñèíèçñÿ, áó éåð âÿ éåð öçöíäÿ îëàíëàðêèìèíäèð?” Îíëàð ìöòëÿã: “Àëëàhûíäûð!” - äåéÿ úàâàáâåðÿúÿêëÿð. Ñÿí äÿ äå: “Áÿñ åëÿ èñÿ äöøöíìöðñöíöç?”Äå: “Éåääè ýþéöí Ðÿááè, î ÿçÿìÿòëè ÿðøèí Ðÿááè êèì-äèð?” Ìöòëÿã: “Àëëàhûíäûð!” - äåéÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð.Îíäà ñÿí äÿ äå: “Áÿñ åëÿ èñÿ ãîðõìóðñóíóç?” Äå:“ßýÿð áèëèðñèíèçñÿ, hÿð øåéèí hþêìö ÿëèíäÿ îëàí, hèìà-éÿ åäÿí, àììà Þçöíöí hèìàéÿéÿ åhòèéàúû îëìàéàí

êèìäèð?” Îíëàð ìöòëÿã: “Àëëàhûíäûð!” - äåéÿ úàâàá âå-ðÿúÿêëÿð. Ñÿí äÿ äå: “Áÿñ åëÿ èñÿ íÿ úöð äþíäÿðèëèðñè-íèç?”” (“Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 84-89).

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) Àëëàhûí òþâáÿ ýÿòèðÿíëÿðèí ýöíàhëàðûíû áàüûøëàéàúàüûíû ìöæäÿëÿìèøäèðÀëëàh ìÿðhÿìÿòëèëÿðèí ÿí ìÿðhÿìÿòëèñèäèð. Àëëàhûí ñÿìèìè

áÿíäÿëÿðè áèð õÿòà åòäèêëÿðè çàìàí áÿäáèíëèéÿ ãàïûëìàçëàð.×öíêè èíñàíëàð õÿòà åäÿðêÿí êÿäÿðëÿíìÿìÿëè, äÿðhàë Àëëàhàéþíÿëÿðÿê Îíäàí áàüûøëàíìà äèëÿìÿëèäèðëÿð. Àëëàh Ùç.Ìÿ-hÿììÿäÿ (ñ.ÿ.â.) áó áàðÿäÿ ãþâìöíÿ áåëÿ ñþéëÿìÿñèíè ÿìðåòìèøäèð:

“Äå: “Åé Ìÿíèì þçëÿðèíÿ çöëì åòìÿêäÿ hÿääè àøìûøáÿíäÿëÿðèì! Àëëàhûí ðÿhìèíäÿí öìèäñèç îëìàéûí. Àëëàháöòöí ýöíàhëàðû áàüûøëàéàð. Ùÿãèãÿòÿí, Î áàüûøëàéàí-äûð, ðÿhì åäÿíäèð!” (“Çóìÿð” ñóðÿñè, 53).

Àëëàhûí éîëóíóí éåýàíÿ äîüðó éîë îëäóüóíó áèëäèðìèøäèðÈíñàíûí øÿðÿôëè âÿ ýþçÿë áèð hÿéàò éàøàéà áèëÿúÿéè éåýàíÿ

éîë Àëëàhûí ÷àüûðäûüû éîëäóð. Áàøãà âàðëûãëàðûí ðèçàñûíû àõòàðà-ðàã Àëëàhà øÿðèê ãîøàíëàð hÿì äöíéàäàêû hÿéàòûíäà, hÿì äÿþëöìäÿí ñîíðàêû àõèðÿò hÿéàòûíäà áþéöê áèð òÿhãèðëÿ ãàðøûëà-øàúàãëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ äöí-éà âÿ àõèðÿò íèúàòûíû âåðÿí ÿñë éîëóí Àëëàhûí éîëó îëäóüóíóòÿáëèü åòìèøäèð:

“Äå: “Áèç Àëëàhû ãîéóá áèçÿ íÿ áèð õåéèð, íÿ äÿ áèð çÿ-ðÿð âåðÿ áèëìÿéÿí áöòëÿðÿìè òàïûíàúàã âÿ Àëëàh áèçèäöçýöí éîëà éþíÿëòäèêäÿí ñîíðà éåð öçöíäÿ øàøãûí äî-ëàøàðêÿí øåéòàíëàðûí àçäûðäûüû àäàì êèìè ýåðèéÿìè äþí-äÿðèëÿúÿéèê? Ùàëáóêè äîñòëàðû îíó: “Áèçÿ òÿðÿô ýÿë!” -

108

109

äåéÿðÿê hàãã éîëà ÷àüûðûðäûëàð!. Äå: “Àëëàhûí hèäàéÿòèäîüðó éîëäóð. Áèçÿ àëÿìëÿðèí Ðÿááèíÿ òÿñëèì îëìàãÿìð åäèëìèøäèð” (“ßíàì” ñóðÿñè, 71).

Àëëàhûí ýèçëèíëÿðèí ýèçëèñèíè áèëäèéèíè õÿáÿð âåðìèøäèðÁÿçè èíñàíëàð ýèçëè áèð ïèñëèê åäÿðêÿí áóíó hå÷ êèìèí ýþð-

ìÿäèéèíè äöøöíÿðÿê ñåâèíèðëÿð. Ëàêèí Àëëàh ýþéëÿðäÿ âÿ éåð-äÿ îëàí hÿð øåéè áèëèð. Î, èíñàíûí hÿð àí åòäèéè hÿð øåéÿ øà-hèääèð. Èíñàíëàð äöíéàäà åòäèêëÿðè hÿð øåéèí håñàáûíû hÿð êÿ-ñèí òîïëàøäûüû äèí (ãèéàìÿò) ýöíöíäÿ Àëëàhûí höçóðóíà ÷ûõà-ðàã âåðÿúÿêëÿð. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) áó ìöhöì hÿãèãÿòÿäèããÿò åòìèø, ãþâìöíÿ Àëëàhûí hÿð øåéè áèëäèéèíè, áèð øåéè ýèç-ëÿñÿëÿð äÿ, à÷ûãëàñàëàð äà Àëëàhûí áóíäàí îíñóç äà õÿáÿðäàðîëäóüóíó õàòûðëàòìûøäûð. Áó áàðÿäÿ îëàí àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðèáåëÿäèð:

“Äå: “Öðÿêëÿðèíèçäÿêèíè ýèçëè äÿ ñàõëàñàíûç, àøêàðà äà÷ûõàðòñàíûç, Àëëàh îíó áèëèð. ×öíêè Î, ýþéëÿðäÿ âÿ éåð-äÿ íÿ âàðñà áèëèð. Àëëàh hÿð øåéÿ ãàäèðäèð!” (“Àëè-Èì-ðàí” ñóðÿñè, 29).“Äå: “Ìÿíèìëÿ ñèçèí àðàíûçäà òÿêúÿ Àëëàhûí øàhèä îë-ìàñû êèôàéÿò åäèð. Øöáhÿñèç êè, Î, áÿíäÿëÿðèíäÿí õÿáÿð-äàðäûð, ýþðÿíäèð!”” (“Èñðà” ñóðÿñè, 96).“ßýÿð îíëàð öç äþíäÿðñÿëÿð, äå: “Ñèçÿ îëäóüó êèìè áèë-äèðäèì. Ñèçÿ âÿä îëóíàí øåéèí éàõûíìû, óçàãìû îëäóüó-íó áèëìèðÿì. Øöáhÿñèç êè, àøêàð äåéèëÿí ñþçö äÿ, ñèçèíýèçëÿòäèêëÿðèíèçè äÿ áèëèð!” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 109-110).“Äå: “Ìÿíèìëÿ ñèçèí àðàíûçäà Àëëàhûí øàhèä îëìàñû êè-ôàéÿò åäÿð. Î, ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ íÿ îëäóüóíó áèëèð. Áà-òèëÿ èíàíûá Àëëàhû èíêàð åäÿíëÿð, øöáhÿñèç êè, çèéàíà óü-ðàéàíëàðäûð!”” (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 52).“Äå: “Ñèç äèíèíèçè Àëëàhàìû þéðÿäèðñèíèç?” ÙàëáóêèÀëëàh ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ íÿ âàðñà, áèëèð. Àëëàh hÿð øåéè

áèëÿíäèð!” (“Ùóúóðàò” ñóðÿñè, 16).Àëëàhäàí áàøãà áèð ãîðóéóúóíóí îëìàäûüûíû ìöõòÿëèô íöìóíÿëÿðëÿ à÷ûãëàìûøäûðÈíñàíûí òÿê äîñòó âÿ ãîðóéóúóñó îíó Éàðàäàí Àëëàhäûð.

Àíúàã Àëëàhäàí ãîðõìàéàí èíñàíëàð áóíó ãÿáóë åòìÿê èñòÿ-ìèðëÿð. Îíëàð Àëëàhûí âàðëûüûíà âÿ öñòöí ãöäðÿòèíÿ ÿhÿìèééÿòâåðìÿìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Àíúàã åëÿ àíëàð âàðäûð êè, èíñàí Àëëàh-äàí áàøãà hå÷ áèð âàðëûüûí îíà ÿñëà êþìÿê åòìÿéÿúÿéè hÿãè-ãÿòèíè ÷îõ éàõøû àíëàéûð.

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) äÿ èíñàíëàðà áó hÿãèãÿòè õàòûðëàò-ìûøäûð. Ìÿñÿëÿí, èíñàí áèð ñûõûíòûéà, áèð çÿðÿðÿ óüðàäûüû çà-ìàí îíóí Àëëàhäàí áàøãà ÷àüûðàúàüû hå÷ áèð êþìÿê÷è éîõäóð.Èíñàí áåëÿ áèð hàäèñÿ èëÿ ãàðøûëàøàðêÿí Àëëàhà øÿðèê ãîøäóüóâàðëûãëàðûí îíà hå÷ áèð ôàéäàñûíûí îëìàéàúàüûíû àíëàéûð. Î hàë-äà èíñàíûí hÿëÿ ôöðñÿò âàðêÿí îíà õàòûðëàäûëàí áó hÿãèãÿò öçÿ-ðèíäÿ äöøöíìÿñè, Ðÿááèìèçäÿí áàøãà hå÷ áèð êèìñÿäÿí êþ-ìÿê ýþðìÿéÿúÿéèíè óíóòìàìàñû ëàçûìäûð. Áó áàðÿäÿ Ùç.Ìÿ-hÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ áó õàòûðëàòìàíû åòìèøäèð:

“Äå: “Ìÿíÿ äåéÿ áèëÿðñèíèçìè? Ñèçÿ Àëëàhûí ÿçàáû ýÿë-ñÿ âÿ éà ãèéàìÿò áàøûíûçûí öñòöíö àëñà, Àëëàhäàí áàøãà-ñûíà äóà åäèá éàëâàðàúàãñûíûçìû? ßýÿð äîüðó äàíûøàí-ëàðñûíûçñà äåéèí ýþðÿê!” Õåéð, éàëíûç Îíà äóà åäèá éàë-âàðàúàãñûíûç. Î ÿýÿð èñòÿñÿ, éàëâàðäûüûíûç áÿëàíû àðàäàíãàëäûðàð, ñèç äÿ Îíà øÿðèê ãîøäóüóíóç áöòëÿðèíèçè óíó-äàðñûíûç” (“ßíàì” ñóðÿñè, 40-41).

Ìöñÿëìàíëàðà ãÿëáëÿðèíÿ èìàí âåðäèéè ö÷öí Àëëàhà øöêð åòìÿëÿðèíè õàòûðëàòìûøäûðÀëëàh éåð öçöíäÿ èìàí åäÿíëÿðèí ñàéûíûí hÿìèøÿ àç îëàúà-

üûíû, àíúàã áó àçëûüûí ÿáÿäè îëàðàã úÿííÿòÿ ãîâóøàúàüûíû áèë-äèðìèøäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ èìàí áèð èíñàíà hÿéàòûíäà âåðèëÿí ÿí

110

111

áþéöê ëöòôëÿðäÿí (íåìÿòëÿðäÿí) áèðèäèð. Àíúàã Ïåéüÿìáÿðè-ìèçèí (ñ.ÿ.â.) äþâðöíäÿ áÿçè èíñàíëàð èìàí ýÿòèðäèêäÿí ñîíðàñàíêè Ùç.Ìÿhÿììÿäÿ (ñ.ÿ.â.) áèð éàõøûëûã åäèáìèøëÿð êèìèîíà ìèííÿò ãîéìàüà áàøëàìûøëàð. Ñîí äÿðÿúÿ éàíëûø îëàí áóìÿíòèãè à÷ûãëàìàã ö÷öí Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) þç ãþâìöíÿáåëÿ õàòûðëàòìà åòìèøäèð:

“Îíëàð èñëàìû ãÿáóë åòäèêëÿðèíÿ ýþðÿ ñÿíÿ ìèííÿò ãî-éóðëàð. Äå: “Ìöñÿëìàí îëäóüóíóçëà ìÿíÿ ìèííÿò ãîé-ìàéûí! Õåéð, ÿýÿð äîüðó äåéèðñèíèçñÿ, áèëèí êè ñèçè èìà-íà ìöâÿôôÿã åòìÿêëÿ ÿñëèíäÿ Àëëàh ñèçèí áîéíóíóçàìèííÿò ãîéìóø îëóð!”” (“Ùóúóðàò” ñóðÿñè, 17).

Ãóðàíû Àëëàhûí ýþíäÿðäèéèíè òÿáëèü åòìèøäèðÙç.Ìÿhÿììÿäÿ (ñ.ÿ.â.) òàáå îëìàã èñòÿìÿéÿí èíêàð÷ûëàð

Ãóðàíû èíêàð åòìÿê ö÷öí áèð ÷îõ áÿhàíÿëÿð èðÿëè ñöðìöøäöëÿð.Áó èääèàëàðäàí ÿí áþéöéö Ãóðàíûí Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) òÿ-ðÿôèíäÿí éàçûëìàñû èääèàñûäûð. Ùàëáóêè Ãóðàíûí è÷èíäÿ îíóíèíñàí éàçûñû îëìàäûüûíû òÿñäèã åäÿí ñàéñûç ìþúöçÿëÿð âàðäûð.Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ áó hÿãèãÿòè õàòûðëàòìûø âÿÃóðàíû Àëëàhûí ýþíäÿðäèéèíè áèëäèðìèøäèð. Áó áàðÿäÿ îëàíàéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè áåëÿäèð:

“Äå: “Îíó ýþéëÿðèí âÿ éåðèí ñèððèíè áèëÿí íàçèë åòìèøäèð.Ùÿãèãÿòÿí, Î, áàüûøëàéàíäûð, ðÿhì åäÿíäèð!”” (“Ôóð-ãàí” ñóðÿñè, 6).“Äå: “Áèð ñþéëÿéèí ýþðÿê, ÿýÿð Àëëàh äÿðýàhûíäàíäûðñàâÿ ñîíðà ñèç äÿ îíó èíêàð åäèáñèíèçñÿ, óçàã áèð íèôàãè÷èíäÿ îëàí êÿñäÿí äàhà ÷îõ àçìûø êèì îëà áèëÿð?!”(“Ôóññèëÿò” ñóðÿñè, 52).Ãóðàí Àëëàhûí þç áÿíäÿëÿðèíäÿí èñòÿäèêëÿðèíè, îíëàðûí éà-

ðàäûëûø ìÿãñÿäèíè, äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ íåúÿ äàâðàíìàëàðûíûíëàçûì ýÿëäèéèíè âÿ èíñàíûí þéðÿíìÿëè îëäóüó äàhà áèð ÷îõ øå-

éè áèëäèðÿí áèð êèòàáäûð. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) þç ãþâìöíÿÀëëàhûí êÿëàìû îëàí Ãóðàí áàðÿäÿ áåëÿ ñþéëÿìèøäèð:

“Äå: “Î ÷îõ áþéöê õÿáÿðäèð! Ñèç èñÿ îíäàí öç äþíäÿ-ðèðñèíèç!” (“Ñàä” ñóðÿñè, 67-68).

Àëëàhäàí áàøãà hå÷ áèð âàðëûüûí Ãóðàíû íàçèë åòìÿéÿ ýöúöíöí ÷àòìàäûüûíû áèëäèðìèøäèðÃóðàíûí èíñàí òÿðÿôèíäÿí éàçûëäûüûíû èääèà åäÿíëÿð îíóí ñà-

hèá îëäóüó ìþúöçÿëÿðäÿí, Àëëàhûí þçöíäÿ ñîíñóç hèêìÿòè åh-òèâà åäÿí ñþçëÿðèíäÿí õÿáÿðñèçäèðëÿð. Ùàëáóêè Ãóðàí èíñàíûí,hÿòòà áöòöí èíñàíëàðûí âÿ úèíëÿðèí äÿ áèðëèêäÿ éàçà áèëìÿéÿ-úÿêëÿðè áèð êèòàáäûð. Âÿ Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) áó áàðÿäÿãþâìöíÿ áåëÿ áèëäèðìèøäèð:

“Äå: “ßýÿð èíñàíëàð âÿ úèíëÿð áèð éåðÿ éûüûøûá áó Ãóðà-íà áÿíçÿð áèð øåé ýÿòèðìÿê ö÷öí áèð-áèðèíÿ êþìÿê åò-ñÿëÿð, éåíÿ äÿ îíà áÿíçÿðèíè ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð”” (“Èñðà”ñóðÿñè, 88).“Éîõñà: “Îíó þçöíäÿí óéäóðäó!” - äåéèðëÿð. Äå:“ßýÿð äîüðó äåéèðñèíèçñÿ, îíà áÿíçÿð áèð ñóðÿ ýÿòèðèíâÿ Àëëàhäàí áàøãà, êèìÿ ýöúöíöç ÷àòûðñà, îíó äà ÷àüû-ðûí!”” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 38).

Ãóðàíûí ìöñÿëìàíëàð ö÷öí áèð ìöæäÿ âÿ hèäàéÿò ðÿháÿðè îëäóüóíó áèëäèðìèøäèðÁó ìþâçóäàêû áèð àéÿ áåëÿäèð:“Äå: “Ðóhöëãöäñ îíó ñÿíèí Ðÿááèíäÿí èìàí ýÿòèðÿíëÿ-ðÿ ñÿáàò âåðìÿê, ìöñÿëìàíëàðû èñÿ äîüðó éîëà éþíÿëò-ìÿê âÿ ìöæäÿ âåðìÿê ö÷öí hàãã îëàðàã íàçèë åòìèø-äèð!”” (“Íÿhë” ñóðÿñè, 102).Éåíÿ Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) Ãóðàíûí èíñàíû hèäàéÿòÿ éþ-

íÿëòäèéèíè áó øÿêèëäÿ òÿáëèü åòìèøäèð:

112

113

“Äå: “ßýÿð ìÿí àçñàì, áóíóí çÿðÿðè àíúàã ìÿíÿ îëàð.Éîõ, ÿýÿð äîüðó éîëëà ýåòñÿì, áó äà Ðÿááèìèí ìÿíÿâÿhé åòäèéè ñàéÿñèíäÿäèð. Ùÿãèãÿòÿí, Î åøèäÿíäèð, éà-õûíäûð” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 50).

Ãþâìöíÿ äóàíûí ÿhÿìèééÿòèíè áèëäèðìèø âÿ îíëàðû Àëëàhà äóà åòìÿéÿ ÷àüûðìûøäûðÈíñàíûí Àëëàhà éàõûíëûüûíûí àðòìàñûíà ñÿáÿá îëàí ÿí ìö-

höì èáàäÿòëÿðäÿí áèðè äóàäûð. Èíñàí èñòÿäèéè hÿð øåé ö÷öíÀëëàhà äóà åòìÿëèäèð. Âÿ Àëëàh ãóëëàðûíûí áöòöí äóàëàðûíàÿâÿç âåðÿúÿéèíè õÿáÿð âåðìèøäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ Àëëàhäàí áà-üûøëàíìàüû óìàí, äöíéàäà ñÿìèìè áèð ìþìèí êèìè éàøàìàã,àõèðÿòäÿ äÿ ÿáÿäè áèð ãóðòóëóø éóðäó îëàí úÿííÿòè ãàçàíìàãèñòÿéÿí hÿð ìþìèí äóà èáàäÿòèíè éåðèíÿ éåòèðèð, Ãóðàíäà ÿìðåäèëäèéè êèìè, Àëëàhà òåç-òåç äóà åäèð. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.)äóàíûí Àëëàh äÿðýàhûíäàêû ãèéìÿòèíè ìöñÿëìàíëàðà áåëÿ òÿá-ëèü åòìèøäèð:

“Äå: “ßýÿð èáàäÿòèíèç îëìàñà, Ðÿááèìèí éàíûíäà íÿãÿäèð-ãèéìÿòèíèç îëàð? Ñèç òÿêçèá åòäèíèç. Áóíà ýþðÿ äÿéàõàíûçäàí ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿêäèð!”” (“Ôóðãàí” ñóðÿñè, 77).

Ùåñàá ýöíö hå÷ êèìèí áàøãàñûíûí ýöíàhëàðûíà ýþðÿ úàâàá âåðìÿéÿúÿéèíè õÿáÿð âåðìèøäèðÄèíè éàøàìàã èñòÿéÿí áèð ÷îõ èíñàí éàõûí ÿòðàôûíäàí åòäè-

éè èáàäÿòëÿð ö÷öí “áóíëàðû åòìÿéÿ åhòèéàú éîõäóð, ìÿí ñÿíèíýöíàhëàðûíû þç öçÿðèìÿ ýþòöðöðÿì” êèìè ñþçëÿð åøèäèð. Ëàêèíhåñàá ýöíöíäÿ hÿð êÿñ Àëëàhûí ãàðøûñûíäà äàéàíûá òÿêáàøûíàhåñàá âåðÿúÿê. Î ýöí hÿð êÿñ éàëíûç þç ÿìÿëèíÿ ýþðÿ ìÿñó-ëèééÿò äàøûéàúàã. Ùå÷ êèìäÿí áàøãàëàðûíûí ýöíàhëàðû ñîðóøóë-ìàéàúàã, hå÷ êèì äÿ hå÷ êèìèí ýöíàhûíû þç öçÿðèíÿ ýþòöð-ìÿéÿúÿê. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) áó ìÿñÿëÿíè áåëÿ òÿáëèü åò-ìèøäèð:

“Äå: “Àëëàh hÿð øåéèí Ðÿááè îëäóüó hàëäà, hå÷ ìÿí Îí-äàí áàøãà Ðÿááìè èñòÿðÿì? “Ùÿð êÿñèí ãàçàíäûüû ýö-íàh àíúàã þçöíÿ àèääèð. Ùå÷ áèð ýöíàhêàð áàøãàñûíûíýöíàhûíû äàøûìàç. Àõûð äþíöøöíöç Ðÿááèíèçÿäèð. Î çà-ìàí ñèçÿ àðàíûçäà èõòèëàô äîüóðàí ìÿñÿëÿëÿð áàðÿñèíäÿõÿáÿð âåðÿúÿêäèð” (“ßíàì” ñóðÿñè, 164).

Ãþâìöíÿ äöíéà hÿéàòûíûí ôàéäàñûíûí àõèðÿòëÿ ìöãàéèñÿäÿ ÷îõ àç îëäóüóíó áèëäèðìèøäèðÀëëàhûí Ùç.Ìÿhÿììÿäèí (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíö ñûíàäûüû èìòà-

hàíëàðäàí áèðè ìöhàðèáÿ îëìóøäóð. Áó èíñàíëàðûí áèð ãèñìè ñà-âàøà ÷ûõìàã ëàçûì îëàíäà èíñàíëàðûí îíëàðà áèð çÿðÿð âåðìÿ-ñèíäÿí ãîðõìóø âÿ àðõàäà ãàëìàã èñòÿìèøëÿð. ßëáÿòòÿ, áóíóíàëòûíäà þëöì ãîðõóñó âÿ äöíéà ñåâýèñè âàð. Ùàëáóêè äöíéàhÿéàòû ÷îõ ãûñàäûð. Èíñàí ìöhàðèáÿäÿ âÿ éà áàøãà áèð éåðäÿìöòëÿã Àëëàhûí îíóí ö÷öí ìöÿééÿí åòäèéè âàõòäà þëÿúÿê. Áóñÿáÿáëÿ þëìÿêäÿí âÿ éà áàøãà áèð øåéäÿí ãîðõàðàã Àëëàhûíðèçàñûíû ãóëàãàðäûíà âóðìàã èíñàíûí àõèðÿòè ö÷öí ÷îõ áþéöêáèð èòêèäèð. Áó ñÿáÿáëÿ Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) þç ãþâìöíÿäöíéà hÿéàòûíûí ôàéäàñûíûí àç îëäóüóíó òÿáëèü åäÿðÿê ÿñëéóðäëàðû îëàí àõèðÿò ö÷öí ÷àëûøìàëàðûíû ÿìð åòìèøäèð:

“Î øÿõñëÿðè ýþðìöðñÿíìè êè, îíëàðà: “ßë ÷ÿêèí, íàìàçãûëûí, çÿêàò âåðèí!” - äåéèëìèøäè. Îíëàðà úèhàä åòìÿê âà-úèá îëäóãäà èñÿ, è÷ÿðèëÿðèíäÿí áèð ãèñìè Àëëàhäàí ãîð-õàí êèìè âÿ éà äàhà àðòûã èíñàíëàðäàí ãîðõóéà äöøÿ-ðÿê: “Åé Ðÿááèìèç! Úèhàä åòìÿéè íÿ ö÷öí áèçÿ âàúèáåòäèí, íÿ îëàðäû êè, áèçè éàõûí çàìàíà ãÿäÿð éóáàíäû-ðàéäûí!” - äåäèëÿð. Îíëàðà ñþéëÿ: “Äöíéàíûí ëÿççÿòè âÿôàéäàñû àçäûð, ëàêèí ìöòòÿãè ö÷öí àõèðÿò äàhà õåéèðëèäèð.Ñèçÿ õóðìà ÷ÿðäÿéèíäÿ îëàí íàçèê òåë ãÿäÿð áåëÿ çöëìîëóíìàéàúàã!”” (“Íèñà” ñóðÿñè, 77).

114

115

Åéíè øåé Àëëàhûí ÿìðè îëàí hÿð áèð ìÿñÿëÿéÿ äÿ àèääèð.Àëëàhûí áÿéÿíäèéè ÿõëàãû èíñàíëàðà èçàh åòìÿê, ìöñÿëìàíëàðàôàéäà âåðìÿê, äèíÿ õèäìÿò åòìÿê áÿçÿí èíñàíûí íÿôñèíÿ áÿë-êÿ äÿ çèää îëà áèëÿð. Ìöñÿëìàíûí éåðèíäÿ ôÿäàêàðëûã åòìÿñèëàçûì îëà áèëÿð. Àììà Àëëàhûí ðèçàñûíû ãàçàíìàã ìÿãñÿäèëÿéàøàéàí hÿãèãè áèð ìþìèí ö÷öí áåëÿ àíëàð áþéöê áèð ôöðñÿò-äèð. ×öíêè ÷îõ ãûñà îëàí äöíéà hÿéàòûíäà øåéòàíûí èòêè êèìèýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøäûüû ôÿäàêàðëûã àõèðÿòäÿ èíñàíà áþéöê áèðôàéäà ýÿòèðÿúÿêäèð.

Äöíéàäà ñàhèá îëäóãëàðûíà Àëëàhûí ðèçàñûíäàí äàhà ÷îõ äÿéÿð âåðÿí èíñàíëàðà Àëëàhûí ÿçàáûíû õàòûðëàòìûøäûðÄöíéà Àëëàhûí èíñàíëàðû èìòàhàí åòäèéè áèð éåðäèð âÿ Àëëàh

èíñàíûí ñàhèá îëäóüó hÿð øåéè èíñàíà îíó ñûíàìàã ö÷öí âåð-ìèøäèð. Èíñàíûí áó hÿãèãÿòè áèëÿðÿê øöêð åòìÿñè âÿ ñàhèá îë-äóüó øåéëÿðëÿ éàëíûç Àëëàhûí ðèçàñûíû ãàçàíìàüà ÷àëûøìàñû ëà-çûìäûð. Ùàëáóêè áèð ÷îõ èíñàíëàð ñàhèá îëäóãëàðûíû Àëëàhà øÿ-ðèê ãîøóð. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) áó èíñàíëàðà Àëëàhûí ÿçàáûáàðÿäÿ õÿáÿðäàðëûã åòìèøäèð:

“Äå: “ßýÿð àòàëàðûíûç, îüóëëàðûíûç, ãàðäàøëàðûíûç, þâðÿò-ëÿðèíèç, ãÿáèëÿíèç, ãàçàíäûüûíûç ìàëëàð, êàñàä îëìàñûí-äàí ãîðõäóüóíóç òèúàðÿò, õîøóíóçà ýÿëÿí ìÿñêÿíëÿð ñè-çÿ Àëëàhäàí, Îíóí Ïåéüÿìáÿðèíäÿí âÿ Àëëàh éîëóíäàúèhàääàí äàhà ÿçèçäèðñÿ, Àëëàhûí ÿìðè ýÿëèíúÿéÿ ãÿäÿðýþçëÿéèí. Àëëàh ôàñèãëÿðè äîüðó éîëà éþíÿëòìÿç!” (“Òþâ-áÿ” ñóðÿñè, 24).

Èíêàð÷ûëàðûí ìöòëÿã ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàéàúàüûíû áèëäèðìèøäèðÒàðèõ áîéó èíêàð÷ûëàð èìàí ýÿòèðÿíëÿðÿ ãàðøû íÿòèúÿñè îëìà-

éàí áèð ìöáàðèçÿ àïàðìûøëàð. Áó ìöáàðèçÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿðèíÀëëàhà îëàí èìàíûíû âÿ Àëëàh äÿðýàhûíäàêû äÿðÿúÿñèíè àðòûðäû-üû hàëäà èíêàð÷ûëàð ö÷öí áþéöê áèð èòêèéÿ ÷åâðèëìèøäèð. Àëëàhhå÷ áèð èíêàð÷û úÿìèééÿòèí ìþìèíëÿðÿ çÿðÿð âåðìÿñèíÿ èçíâåðìÿìèøäèð. ßýÿð èíêàð÷ûëàð áèð óüóð ãàçàíìûø êèìè ýþðöí-ñÿ äÿ Àëëàh áóíó ìöòëÿã ìþìèíëÿðèí õåéèðèíÿ ÷åâèðìèøäèð.Àëëàhûí áèð ÷îõ àéÿäÿ äÿ áèëäèðäèéè êèìè, hÿð çàìàí öñòöí ýÿ-ëÿíëÿð “Ìàèäÿ” ñóðÿñèíäÿ áèëäèðèëÿí “Àëëàhûí òÿðÿôäàðëàðû”äûð.Áó, èíêàð÷ûëàðûí äöíéàäà ãàðøûëàøàúàüû áèð ìÿüëóáèééÿòäèð.Àõèðÿòäÿ èñÿ áó èíñàíëàð åòäèêëÿðèíèí ÿâÿçèíè è÷èíäÿ ÿáÿäè ãà-ëàúàãëàðû úÿhÿííÿìèí ÿçàáû èëÿ àëàúàãëàð. Àëëàh Ùç.Ìÿhÿì-ìÿäÿ (ñ.ÿ.â.) èíêàð÷ûëàðà áåëÿ äåìÿñèíè ÿìð åòìèøäèð:

“Êàôèð îëàíëàðà äå: “Ñèç ìÿüëóá îëàúàã âÿ úÿhÿííÿìÿñöðöêëÿíÿúÿêñèíèç!” Íåúÿ äÿ ïèñ éåðäèð!” (“Àëè-Èìðàí”ñóðÿñè, 12).

Õàòûðëàéûá þéöä àëìàëàðû ö÷öí ãþâìöíÿ îíëàðäàí þíúÿ èíêàð åäÿí ãþâìëÿðèí óüðàäûüû àãèáÿòè õàòûðëàòìûøäûðÄàhà þíúÿ áÿhñ åäèëÿí ïåéüÿìáÿðëÿðèí hÿéàòûíäàí äà ýþ-

ðöíäöéö êèìè, òàðèõ áîéó Àëëàhûí åë÷èñèíÿ ìöãàâèìÿò ýþñòÿð-ìèø áöòöí ãþâìëÿð òþâáÿ åäèá ñÿhâëÿðèíè äöçÿëòìÿäèêëÿðè òÿã-äèðäÿ áþéöê áèð ÿçàáëà ãàðøûëàøìûøëàð. ßëáÿòòÿ, äèýÿðëÿðèíèíáóíäàí äöøöíöá þéöä àëìàñû âÿ îíëàðûí áàøûíà ýÿëÿíèí þçáàøëàðûíà äà ýÿëìÿìÿñè ö÷öí ãîðõóá ÷ÿêèíìÿñè ëàçûìäûð. Áóñÿáÿáëÿ Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) þç ãþâìöíö êå÷ìèø ãþâìëÿ-ðèí áàøûíà ýÿëÿíëÿðè äöøöíìÿéÿ âÿ áóíäàí þéöä àëìàüà äÿ-âÿò åòìèøäèð:

“Äå: “Éåð öçöíö ýÿçèá äîëàøûí, ýöíàhêàðëàðûí àõûðûíûííåúÿ îëäóüóíà áèð áàõûí!”” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 69).“Äå: “éåð öçöíö äîëàøûí âÿ ñîíðà ýþðöí êè, éàëàí÷û äå-

116

117

éÿíëÿðèí àãèáÿòè íåúÿ îëäó?”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 11).“Äå: “Éåð öçöíö ýÿçèá äîëàøûí âÿ ÿââÿëêèëÿðèí àõûðûíûííåúÿ îëäóüóíà áàõûí. Îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè ìöøðèê èäè”(“Ðóì” ñóðÿñè, 42).

Ãþâìöíÿ þëöìäÿí ãà÷ûøûí ãÿòèééÿí ìöìêöí îëìàäûüûíû õàòûðëàòìûøäûðÀõèðÿòÿ èíàíìàéàí èíñàíëàðûí ÿí áþéöê ãîðõóëàðûíäàí áèðè

þëöì ãîðõóñóäóð. Áó èíñàíëàð þëöìö þçëÿðèíäÿí óçàãëàøäûð-ìàã ö÷öí hÿð øåéäÿí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Ùàëáóêè hÿð èíñàí ö÷öíÀëëàh äÿðýàhûíäà ìöÿééÿí îëóíìóø áèð þëöì âàõòû âàðäûð âÿî àí ýÿëäèéè çàìàí èíñàí áóíó hå÷ úöðÿ òÿõèðÿ ñàëà áèëìÿç.Áó ñÿáÿáëÿ Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ íÿ ãÿäÿð ÷àëû-øûðñà ÷àëûøñûí, hàðàäà îëóðñà îëñóí, ìöòëÿã þëÿúÿêëÿðèíè õàòûð-ëàòìûøäûð:

“Äå: “ßýÿð þëìÿêäÿí, éàõóä þëäöðöëìÿêäÿí ãà÷àðñû-íûçñà, ãà÷ìàã ñèçÿ hå÷ áèð ôàéäà âåðìÿç. Àíúàã àç áèðìöääÿò äîëàíûá-êå÷èíÿðñèíèç” (“ßhçàá” ñóðÿñè, 16).“Îíëàðà áåëÿ äå: “Ñèçÿ âÿä îëóíìóø áèð ýöí âàðäûð êè,îíäàí áèðúÿ ñààò áåëÿ íÿ ýåðè ãàëàð, íÿ äÿ èðÿëè êå÷ÿ áè-ëÿðñèíèç!”” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 30).

Ãþâìöíÿ þëöìöí áèð ñîí îëìàäûüûíû, ÿêñèíÿ, Àëëàhà äþíöø îëäóüóíó òÿáëèü åòìèøäèðÚàhèë úÿìèééÿòëÿðäÿ áèð ÷îõ èíñàí þëöìëÿ hÿð øåéèí áèòÿ-

úÿéèíè çÿíí åäèð. Ùàëáóêè þëöì èíñàíûí hÿãèãè hÿéàòûíûí áàø-ëàíäûüû àíäûð. Çÿíí åäèëÿíëÿðèí ÿêñèíÿ îëàðàã áèð ñîí äåéèë, áèðáàøëàíüûúäûð. Èíñàíëàð þëÿíäÿí ñîíðà Àëëàhûí ãàðøûñûíäà håñàáâåðÿúÿê âÿ áó håñàá àíûíäàí ñîíðà ÿáÿäè ãàëàúàãëàðû ìÿêà-íà ýåäÿúÿêëÿð. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ áó hÿãèãÿòèáåëÿ õàòûðëàòìûøäûð:

“Äå: “Ñèçÿ ìöâÿêêèë îëàí þëöì ìÿëÿéè úàíûíûçû àëàúàã-äûð, ñîíðà äà Ðÿááèíèçèí höçóðóíà ãàéòàðûëàúàãñûíûç!””(“Ñÿúäÿ” ñóðÿñè, 11).

Ãèéàìÿòèí íÿ çàìàí ãîïàúàüûíû Àëëàhäàí áàøãà êèìñÿíèí áèëìÿäèéèíè ñþéëÿìèøäèðÈíñàíëàðû äöøöíäöðÿí ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðè äÿ ãèéàìÿò ñààòû-

íûí íÿ çàìàí ýÿëÿúÿéè èëÿ áàüëûäûð. Ëàêèí Àëëàh ãèéàìÿò ñàà-òûíû Þçöíäÿí áàøãà hå÷ êèìèí áèëìÿäèéèíè áèëäèðìèø âÿÙç.Ìÿhÿììÿäÿ (ñ.ÿ.â.) áó ìþâçóäà âåðèëÿí ñóàëëàðà áåëÿ úà-âàá âåðìÿñèíè ÿìð åòìèøäèð:

“Úàìààò ñÿíäÿí î ñààò áàðÿäÿ ñîðóøàð. Äå: “Îíó àí-úàã Àëëàh áèëÿð!” Íÿ áèëèðñÿí, áÿëêÿ äÿ, î ñààò éàõûíäûð”(“ßhçàá” ñóðÿñè, 63).“Äå: “Ìÿíè ñèçèí ãîðõóäóëäóüóíóç ÿçàáûí éàõûí îëäó-üóíó, éàõóä Ðÿááèìèí îíóí ö÷öí óçóí áèð ìöääÿò òÿ-éèí åäÿúÿéèíè áèëìèðÿì!” (“Úèí” ñóðÿñè, 25).“ßýÿð îíëàð öç äþíäÿðñÿëÿð, äå: “Ñèçÿ îëäóüó êèìè áèë-äèðäèì. Ñèçÿ âÿä îëóíàí øåéèí éàõûíìû, óçàãìû îëäóüó-íó áèëìèðÿì” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 109).

Èíêàð÷ûëàðà éåíèäÿí äèðèëÿúÿêëÿðèíè òÿáëèü åòìèøäèðßñë hÿéàòûí äöíéàäà éàøàäûãëàðû hÿéàò îëäóüóíó äöøöíÿí

èíêàð÷ûëàð Ùç.Ìÿhÿììÿäÿ (ñ.ÿ.â.) òÿêðàð äèðèëÿúÿêëÿðèíÿèíàíìàäûãëàðûíû ñþéëÿìèøäèëÿð. Áó ñÿáÿáäÿí Àëëàh Ùç.Ìÿ-hÿììÿäÿ (ñ.ÿ.â.) îíëàðà áó øÿêèëäÿ úàâàá âåðìÿñèíè ÿìð åò-ìèøäèð:

“Îíëàð: “Áèç ñöð-ñöìöê, ÷öðöéöá îâõàëàíìûø òîðïàãîëäóüóìóç hàëäà, äèðèëäèëèá éåíè ìÿõëóãìó îëàúàüûã?”-äåéèðëÿð. Äå: “Èñòÿð äàø îëóí, éàõóä äÿìèð! Âÿ éà öðÿ-éèíèçäÿ áþéöê áèð ìÿõëóã áèëèí!”. Îíëàð äåéÿúÿêëÿð: “Î

118

119

hàëäà áèçè êèì ãàéòàðàúàãäûð?” Äå: “Èëê äÿôÿ ñèçè éîõ-äàí éàðàäàí Àëëàh!” Îíëàð ñÿíÿ áàøëàðûíû áóëàéûá: “Áóíÿ âàõò îëàúàãäûð?” - äåéÿ ñîðóøàúàãëàð. Äå: “Áÿëêÿ äÿ,áó éàõûí çàìàíäà!”” (“Èñðà” ñóðÿñè, 49-51).

Àëëàhà âÿ Ïåéüÿìáÿðèíÿ (ñ.ÿ.â.) ãàðøû òÿêÿááöð ýþñòÿðèá àõèðÿòè èíêàð åäÿíëÿðèí ãèéàìÿò ýöíöíäÿ Àëëàhà áîéóí ÿéÿðÿê äèðèëÿúÿêëÿðèíè áèëäèðìèøäèðÈíêàð÷ûëàð þçëÿðèíäÿí áàøãà áèð âàðëûüà áîéóí ÿéìÿê ãö-

ðóðëàðûíà àüûð ýÿëäèéè ö÷öí Àëëàhûí âàðëûüûíû èíêàð åäÿð âÿïåéüÿìáÿðÿ òàáå îëìàçëàð. Ùàëáóêè îíëàð ãèéàìÿò ýöíöíäÿäèðèëÿúÿê, Àëëàhûí áþéöêëöéöíö, ýöúöíö âÿ îíëàðà âåðÿúÿéèÿçàáû ýþðÿúÿêëÿð. Áó ñÿáÿáëÿ Àëëàh Ùç.Ìÿhÿììÿäÿ (ñ.ÿ.â.)“òÿêðàð äèðèëÿúÿéèêìè” äåéÿ ñîðóøàí èíêàð÷ûëàðà áó øÿêèëäÿ úà-âàá âåðìÿéè áóéóðìóøäóð:

“Ìÿýÿð áèç þëäöêäÿí, òîðïàã âÿ ñöð-ñöìöê îëäóãäàíñîíðà äèðèëäèëÿúÿéèêìè?! Åëÿúÿ äÿ ÿââÿëêè àòàëàðûìûç?!”Äå: “Áÿëè, þçö äÿ çÿëèë îëàðàã” (“Ñàôôàò” ñóðÿñè, 16-18).

Àëëàhûí àéÿëÿðèíÿ èìàí ýÿòèðìÿéÿíëÿðÿ úÿhÿííÿìÿ ýåäÿúÿêëÿðèíè ñþéëÿéÿðÿê îíëàðà õÿáÿðäàðëûã åòìèøäèðÈíêàð÷ûëàð Ãóðàí ÿõëàãûíûí îíëàðà òÿáëèü åäèëìÿñèíÿ ýþðÿ

ñîí äÿðÿúÿ áþéöê áèð êèí âÿ ãÿçÿá hèññ åòìèøëÿð. Ãóðàíäà áóèíñàíëàðûí è÷ëÿðèíäÿ èìàí åäÿíëÿðÿ ãàðøû íÿ ãÿäÿð áþéöê áèðêèí áÿñëÿäèêëÿðè õÿáÿð âåðèëèð. Àëëàh Ùç.Ìÿhÿììÿäÿ (ñ.ÿ.â.)áó èíñàíëàðà áåëÿ ñþéëÿìÿñèíè ÿìð åòìèøäèð:

“Àéÿëÿðèìèç îíëàðà à÷ûã-àøêàð ñóðÿòäÿ îõóíäóüó çà-ìàí êàôèð îëàíëàðûí ÷þhðÿñèíäÿ áèð èêðàh ñåçÿðñÿí. Îí-ëàð àéÿëÿðèìèçè îõóéàíëàðûí öñòöíÿ àç ãàëà höúóì ÷ÿê-ñèíëÿð. Äå: “Ñèçÿ áóíäàí äàhà ïèñèíè õÿáÿð âåðèììè?Úÿhÿííÿì! Àëëàh îíó êàôèðëÿðÿ âÿä åòìèøäèð. Î íÿ ïèñìÿñêÿíäèð!”” (“Ùÿúú” ñóðÿñè, 72).

Àéÿäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) èíêàð-÷ûëàðûí áó êèíèí ìöãàáèëèíäÿ hå÷ áèð íÿòèúÿ àëà áèëìÿéÿúÿêëÿ-ðèíè, ÿêñèíÿ, ÿáÿäè áèð ÿçàáëà öçëÿøÿúÿêëÿðèíè áèëäèðìèøäèð.Áóíäàí áàøãà, Àëëàhà âÿ Ïåéüÿìáÿðèíÿ (ñ.ÿ.â.) ãàðøû ÷ûõàí-ëàðûí úÿhÿííÿìäÿ ÿáÿäè ãàëàúàãëàðûíû äà áàøãà áèð àéÿäÿ áå-ëÿ õÿáÿð âåðìèøäèð:

“Àëëàh äÿðýàhûíäàí îëàíû âÿ Îíóí ýþíäÿðäèêëÿðèíè òÿá-ëèü åòìÿêäÿí áàøãà hå÷ áèð øåé ýÿëìÿç. Àëëàhà âÿ ÎíóíÏåéüÿìáÿðèíÿ àñè îëàíëàðû úÿhÿííÿì îäó ýþçëÿéèð. Îí-ëàð îðàäà hÿìèøÿëèê ãàëàúàãëàð!”” (“Úèí” ñóðÿñè, 23).

Úÿhÿííÿìèí ÿáÿäè áèð ÿçàá éåðè îëäóüóíó áèëäèðìèøäèðÃþâìöí èíêàð÷ûëàðû áèð ìöääÿò úÿhÿííÿìäÿ ãàëñàëàð áåëÿ

ñîíðà úÿííÿòÿ ýåäÿúÿêëÿðèíè èääèà åòìèøäèëÿð. Ùç.Ìÿhÿììÿä(ñ.ÿ.â.) èñÿ úÿhÿííÿìÿ ëàéèã îëàí èíêàð÷ûëàðûí îðàäà ÿáÿäè ãà-ëàúàãëàðûíû áåëÿ òÿáëèü åòìèøäèð:

“Îíëàð: “Úÿhÿííÿì îäó áèçÿ áèð íå÷ÿ ýöíäÿí àðòûãÿçàá âåðìÿç” - äåéÿðëÿð. Îíëàðà ñþéëÿ: “Ñèç Àëëàhäàíáåëÿ áèð âÿä àëìûñûíûçìû? Àëëàh hå÷ âàõò Þç ÿhäèíäÿíäþíìÿç. Éîõñà Àëëàhà ãàðøû áèëìÿäèéèíèçè ñþéëÿéèðñè-íèç?” Áÿëè, ýöíàh ãàçàíàí âÿ ãàçàíäûüû ýöíàhëàðëà ÿhà-òÿ îëóíàí øÿõñëÿð úÿhÿííÿìëèêäèðëÿð âÿ îðàäà hÿìèøÿ-ëèê ãàëàúàãëàð. Èìàí ýÿòèðÿíëÿð âÿ éàõøû èøëÿð ýþðÿíëÿðèñÿ áåhèøòëèêäèðëÿð âÿ îðàäà ÿáÿäè îëàúàãëàð” (“Áÿãÿðÿ”ñóðÿñè, 80-82).

Àëëàhäàí ãîðõóá ÷ÿêèíÿíëÿðèí úÿííÿòÿ ýåäÿúÿêëÿðèíè õÿáÿð âåðìèøäèð“Ñþéëÿ: “Ñèçÿ áóíëàðäàí äàhà éàõøûñûíû õÿáÿð âåðèììè?Àëëàhäàí ãîðõóá ïèñ ÿìÿëäÿí ÷ÿêèíÿíëÿð ö÷öí Ðÿááè

120

121

éàíûíäà àëòûíäàí ÷àéëàð àõàí úÿííÿòëÿð âàðäûð êè, îðà-äà ÿáÿäè ãàëàúàãëàð. Îíëàðäàí þòðö îðàäà ïàê îëàí çþâ-úÿëÿð âÿ Àëëàh ðèçàñû âàðäûð. Àëëàh, hÿãèãÿòÿí, áÿíäÿëÿ-ðèíè ýþðÿíäèð!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 15).

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ ÿäàëÿòëè îëìàüû ÿìð åòìèøäèð“Äå: “Ðÿááèì ÿäàëÿòè ÿìð åòäè. Ùÿð ñÿúäÿäÿ öçöíöçöÎíà òÿðÿô òóòóí. Äèíè éàëíûç Îíà ìÿõñóñ åäÿðÿê èáàäÿòåäèí. Ñèçè éàðàòäûüû êèìè, éåíÿ Îíóí höçóðóíà ãàéûäà-úàãñûíûç!” (“ßðàô” ñóðÿñè, 29).

Èíñàíû hÿð úöð ñûõûíòûäàí ãóðòàðàíûí Àëëàh îëäóüóíó òÿáëèü åòìèøäèð“Äå: “Ýèçëèíäÿ äóà åäèá: “ßýÿð áèçè ñóéóí âÿ ãóðóíóíçöëìÿòèíäÿí ãóðòàðñàí, ÿëáÿòòÿ, øöêð åäÿíëÿðäÿí îëà-ðûã” -äåéÿ éàëâàðäûüûíûç çàìàí ñèçëÿðè áóíëàðäàí õèëàñåäÿí êèìäèð?” Äå: “Ñèçè îíäàí õèëàñ åäÿí âÿ hÿð áèðãÿìäÿí ãóðòàðàí Àëëàhäûð. Áöòöí áóíëàðäàí ñîíðà ñèçéåíÿ äÿ øÿðèê ãîøóðñóíóç?”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 63-64).

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) Êèòàá ÿhëèíè äÿ øèðê ãîøìàäàí éàëíûç Àëëàhà èáàäÿò åòìÿéÿ ÷àüûðìûøäûð“Ñþéëÿ: “Åé êèòàá ÿhëè, ñèçèíëÿ áèçèì àðàìûçäà åéíè îëàíáèð êÿëìÿéÿ òÿðÿô ýÿëèí! “Àëëàhäàí áàøãàñûíà èáàäÿò åò-ìÿéÿê. Îíà øÿðèê ãîøìàéàã âÿ Àëëàhû ãîéóá áèð-áèðè-ìèçè Ðÿáá ãÿáóë åòìÿéÿê!” ßýÿð îíëàð éåíÿ äÿ öç äþí-äÿðÿðëÿðñÿ, î çàìàí äåéèí: “Èíäè øàhèä îëóí êè, áèç, hÿ-ãèãÿòÿí, ìöñÿëìàíëàðûã!”” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 64).

ßí ýþçÿë àäëàðûí Àëëàhûí îëäóüóíó âÿ Àëëàhû áó àäëàðû èëÿ òÿñáèh åòìÿéèìèçè ÿìð åòìèøäèð“Äå: “Èñòÿð Àëëàh, èñòÿðñÿ äÿ Ðÿhìàí äåéèá ÷àüûðûí.Ùàíñûíû äåñÿíèç, ÷öíêè ÿí ýþçÿë àäëàð éàëíûç Îíà ìÿõ-ñóñäóð. Íàìàç ãûëàðêÿí ñÿñèíè íÿ ÷îõ ãàëäûð, íÿ äÿ ÷îõàë÷àëò. Áóíóí àðàñûíäà îðòà áèð éîë òóò! Âÿ äå: “Þçöíÿhå÷ áèð þâëàä ýþòöðìÿéÿí, ìöëêöíäÿ hå÷ áèð øÿðèêè îë-ìàéàí, çÿèô îëìàäûüû ö÷öí hå÷ áèð äîñòà åhòèéàúû îëìà-éàí Àëëàhà hÿìä îëñóí!” Âÿ Àëëàhû óúà òóò!” (“Èñðà” ñó-ðÿñè, 110-111).

122

123

ÍßÒÈÚß

Áó êèòàáäà Àëëàhûí ïåéüÿìáÿðëÿðèíäÿí áèð hèññÿñèíèí ýþí-äÿðèëäèêëÿðè úÿìèééÿòëÿðäÿ àïàðäûüû òÿáëèüàòû ýþñòÿðìÿéÿ÷àëûøäûã. Áóðàäà ìÿãñÿä èñÿ hÿì Àëëàhûí áó øÿðÿôëè ïåéüÿì-áÿðëÿðèíèí öñòöí ÿõëàãè õöñóñèééÿòëÿðèíè âÿ äèíè òÿáëèü åòìÿêìÿñÿëÿñèíäÿ ýþñòÿðäèêëÿðè ñÿìèìèééÿò, ñÿé âÿ ãÿòèééÿòè õàòûð-ëàäàðàã îíëàðà îëàí hþðìÿò âÿ ñåâýèìèçè òÿçÿëÿìÿê, hÿì äÿòÿáëèü åòäèêëÿðè ìþâçóëàðûí ÿhÿìèééÿòèíÿ äèããÿò úÿëá åòìÿê-äèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ áó ïåéüÿìáÿðëÿðèí ýþíäÿðèëäèêëÿðè úÿ-ìèééÿòëÿðÿ áèëäèðäèêëÿðèíè áèð äàhà õàòûðëàéàðàã þçöìöçäÿêè÷àòûøìàçëûã âÿ ñÿhâëÿðè ýþçäÿí êå÷èðèá äöçÿëòìÿêäèð. ×öíêèÃóðàíäà îëàí áöòöí ãèññÿ âÿ ìÿëóìàòëàð hÿð øåéäÿí þíúÿìþìèíëÿðèí þéöä àëûá äöøöíìÿñè âÿ äîüðó éîëó òàïìàñû ö÷öíáèëäèðèëìèøäèð.

Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí ïåéüÿìáÿð ãèññÿëÿðè âÿ ïåéüÿìáÿðëÿðèíãþâìëÿðèíÿ îëàí òÿáëèüëÿðè î äþâðäÿ éàøàéàí èíñàíëàð ö÷öí íÿãÿäÿð éîëýþñòÿðÿí îëäóñà, áó ýöí áèçëÿð ö÷öí äÿ áèð î ãÿäÿðhèäàéÿò ãàéíàüûäûð. Áó ãèññÿëÿð ýÿëÿúÿêäÿ éàøàéàí èíñàíëàðö÷öí äÿ åéíèëÿ éîëýþñòÿðÿí îëìàüà äàâàì åäÿúÿêäèð. ÀëëàhÃóðàíûí áó õöñóñèééÿòèíè èíñàíëàðà “Ùÿãèãÿòÿí, áó Ãóðàíÿí äîüðó éîëà éþíÿëäèð...” (“Èñðà” ñóðÿñè, 9) àéÿñè èëÿ õàòûð-ëàòìûøäûð. Áó ñÿáÿáëÿ Ãóðàíûí hÿð àéÿñè êèìè ïåéüÿìáÿðëÿðè-ìèçèí òÿáëèüëÿðèíèí áèëäèðèëäèéè hÿð ãèññÿäÿ äÿ ìþìèíëÿð ö÷öí“ÿí äîüðó éîëà éþíÿëäÿí” õÿáÿðëÿð âàðäûð. ×öíêè ÀëëàhûíÌÿhÿììÿä Ïåéüÿìáÿðÿ (ñ.ÿ.â.) îëàí “...Àëëàh ñÿíÿ Ãóðàíûâÿ hèêìÿòè íàçèë åäÿðÿê áèëìÿäèêëÿðèíè þéðÿòäè. Àëëàhûí ñÿ-íÿ ëöòôö áþéöêäöð!” (“Íèñà” ñóðÿñè, 113) õèòàáûíäàí äà áà-øà äöøöëäöéö êèìè, Ãóðàíûí hÿð àéÿñèíäÿ ìþìèíëÿðÿ “áèëìÿ-äèêëÿðèíè þéðÿäÿí”, îíëàðà “éîëýþñòÿðÿí” hèêìÿòëÿðè âàð.

Áàõ, áó êèòàá äà ïåéüÿìáÿðëÿðèí ãèññÿëÿðèíäÿ áèëäèðèëÿíhèêìÿòëÿðè ýþðìÿéÿ, äöøöíìÿéÿ âÿ hÿéàòà êå÷èðìÿéÿ áèð äÿ-âÿòäèð.

ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ

Äàðâèíèçì, éÿíè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûø hÿãèãÿòèíèèíêàð åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ îðòàéà àòûëìûø, àíúàã hå÷ áèð ìöâÿô-ôÿãèééÿò ãàçàíà áèëìÿìèø åëìäÿí óçàã áèð ñàéûãëàìàäàí áàø-ãà áèð øåé äåéèë. Úàíëû àëÿìèí úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí òÿñàäöôÿíÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäÿí áó íÿçÿðèééÿ åëìèí êàèíàòäà âÿúàíëûëàðäà ÷îõ à÷ûã áèð “íèçàì” îëìàñûíû ñöáóò åòìÿñè èëÿ ÷ö-ðöìöøäöð. Áåëÿëèêëÿ, áöòöí êàèíàòûí âÿ úàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿ-ôèíäÿí éàðàäûëìàñû hÿãèãÿòè åëì òÿðÿôèíäÿí äÿ ñöáóò îëóíìóø-äóð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè àéàãäà ñàõëàéà áèëìÿê ö÷öí áóýöí áöòöí äöíéàäà àïàðûëàí òÿáëèüàò éàëíûç åëìè hÿãèãÿòëÿðèíòÿhðèô åäèëìÿñèíÿ, áó hÿãèãÿòëÿðèí áèðòÿðÿôëè øÿêèëäÿ èçàh îëóí-ìàñûíà, åëì ýþðöíòöñö àëòûíäà ñþéëÿíÿí éàëàíëàðà âÿ éîë âå-ðèëÿí ñàõòàêàðëûãëàðà ÿñàñëàíûð.

Àíúàã áó òÿáëèüàò äà hÿãèãÿòè þðò-áàñäûð åäèá ýèçëÿäÿ áèë-ìèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëì òàðèõèíäÿêè ÿí áþéöê éàëàíîëìàñû ôàêòû ñîí 20-30 èëäÿ åëì äöíéàñûíäà ýåòäèêúÿ äàhàéöêñÿê ñÿñëÿ äèëÿ ýÿòèðèëèð. Õöñóñèëÿ 1980-úè èëëÿðäÿí ñîíðààïàðûëàí òÿäãèãàòëàð äàðâèíèñòëÿðèí èääèàëàðûíûí òàìàìèëÿ éàíëûøîëäóüóíó îðòàéà ãîéìóø âÿ áó hÿãèãÿò áèð õåéëè àëèì òÿðÿôèí-äÿí ãåéä åäèëìèøäèð. ßëÿëõöñóñ äà ÀÁØ-äà áèîëîýèéà, áèîêèì-éà, ïàëåîíòîëîýèéà êèìè ìöõòÿëèô åëì ñàhÿëÿðèíäÿ ÷àëûøàíàëèìëÿð äàðâèíèçìèí àðòûã þç ãöââÿñèíè èòèðäèéèíè ýþðöð, úàíëû-ëàðûí ìÿíøÿéèíè àðòûã “èäðàêè íèçàì” (intelligent design) ãàâ-ðàìû ÿñàñûíäà à÷ûãëàéûðëàð. Áÿhñ åäèëÿí “èäðàêè íèçàì” áöòöíúàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñûíûí åëìè úÿhÿòäÿí ñö-áóò îëóíìóø áèð äÿëèëèäèð.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ñöãóòóíó âÿ éàðàäûëûøûí äÿëèëëÿðèíèáàøãà ÿêñÿð ÷àëûøìàëàðûìûçäà áöòöí åëìè òÿôÿððöàòëàðû èëÿ ãåéäåòäèê âÿ ãåéä åòìÿéÿ äàâàì åäèðèê. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ ÷îõ

124

125

ÿhÿìèééÿòëè îëäóüó ö÷öí áóðàäà äà áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿðè õöëà-ñÿ åòìÿê çÿðóðè âÿ ôàéäàëûäûð.

Äàðâèíè éûõàí ÷ÿòèíëèêëÿðÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè òàðèõè êþêëÿðè ãÿäèì Éóíàíûñòàíà ãÿ-

äÿð ýåäèá ÷ûõàí áèð òÿëèì îëñà äà î, éàëíûç XIX ÿñðäÿ ÿhàòÿ-ëè øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõäû. Íÿçÿðèééÿíè åëì äöíéàñûíûí ýöíäÿìè-íÿ ñàëàí ÿí ìöhöì hàäèñÿ ×àðëç Äàðâèíèí 1859-úó èëäÿ íÿøðåäèëÿí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáû îëäó. Äàðâèí áó êèòàá-äà úàíëûëàðûí ìöõòÿëèô íþâëÿðèíèí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí àéðû-àéðû-ëûãäà éàðàäûëìàñû ýåð÷ÿéèíÿ ãàðøû ÷ûõûðäû. Äàðâèíÿ ýþðÿ, áöòöíúèíñëÿð ìöøòÿðÿê áèð àòàäàí ýÿëèðäè âÿ îíëàð çàìàí þòäöêúÿêè÷èê äÿéèøèêëèêëÿð ñàéÿñèíäÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíìèøäèëÿð.

Äàðâèíèí íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ áèð ìàääè äÿëèëè éîõ èäè. Î,þçö äÿ áóíó ãÿáóë åäèðäè êè, áó íÿçÿðèééÿ éàëíûç “îðòàéà àòû-ëàí ìÿíòèã ôèêèð” èäè. Ùÿòòà Äàðâèíèí þç êèòàáûíäàêû “Íÿçÿðèé-éÿíèí ÷ÿòèíëèêëÿðè” áàøëûãëû ýåíèø hèññÿäÿ äÿ åòèðàô åòäèéè êèìè,áó íÿçÿðèééÿ áèð ÷îõ ìöhöì ñóàë ãàðøûñûíäà àúèç ãàëûðäû.

Äàðâèí áåëÿ çÿíí åäèðäè êè, îíóí íÿçÿðèééÿñèíèí ãàðøûñûí-äà äàéàíàí ÷ÿòèíëèêëÿð åëìèí èíêèøàôû èëÿ àðàäàí ãàëäûðûëàúàã,éÿíè åëìè êÿøôëÿð áó íÿçÿðèééÿíèí åëìè ÿñàñëàðûíû ýöúëÿíäèðÿ-úÿê. Î, áóíó êèòàáûíûí ÷îõ éåðèíäÿ áèëäèðìèøäè. Àíúàã äóðìà-äàí èíêèøàô åäÿí åëì Äàðâèíèí áó öìèäëÿðèíèí òàì ÿêñèíÿ îëà-ðàã hÿìèí íÿçÿðèééÿíèí áàøëûúà ìöääÿàëàðûíû áèð-áèðèíèí àð-äûíúà ñàðñûäûðäû.

Äàðâèíèçìèí åëì ãàðøûñûíäàêû ìÿüëóáèééÿòè ö÷ ÿñàñ áàøëûã-äà èíúÿëÿíÿ áèëÿð:

1. Áó íÿçÿðèééÿ hÿéàòûí Éåð öçöíäÿ èëê äÿôÿ íåúÿ îðòàéà÷ûõäûüûíû hå÷ úöð à÷ûãëàéà áèëìèð.

2. Äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí îðòàéà àòäûüû “òÿêàìöë ìåõà-íèçìëÿðè”íèí hÿãèãÿòäÿ òÿêìèëëÿøäèðèúè òÿñèðÿ ìàëèê îëäóüóíóýþñòÿðÿí hå÷ áèð åëìè ñöáóò éîõäóð.

3. Äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðû âÿ òîðô ãàòëàðû òÿêàìöë íÿçÿðèé-éÿñèíèí èðÿëè ñöðäöéö ïðîãíîçëàðûí òàì ÿêñèíè îðòàéà ÷ûõàðûð.

Áó áþëöìäÿ áó ÿñàñ ìöääÿàëàðû îíëàðûí ìàhèééÿòè áàõû-ìûíäàí èíúÿëÿéÿúÿéèê.

Êå÷èëÿ áèëìÿéÿí èëê ïèëëÿ: hÿéàòûí ìÿíøÿéèÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áöòöí úàíëû íþâëÿðèíèí èáòèäàè äöíéà-

äà òÿõìèíÿí 3,8 ìèëéàðä èë ÿââÿë ìåéäàíà ÷ûõàí éåýàíÿ áèðúàíëû höúåéðÿäÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Òÿê höúåéðÿíèíìèëéîíëàðëà êîìïëåêñ úàíëû íþâöíö íåúÿ ìåéäàíà ýÿòèðìÿñèâÿ áåëÿ áèð òÿêàìöë ÿýÿð hÿãèãÿòÿí äÿ îëóáñà, áóíóí èçëÿðè-íèí äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðûíäà, òîðô ãàòëàðûíäà íèéÿ òàïûëìà-ìàñû äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí úàâàáëàíäûðà áèëìÿäèéè ñóàë-ëàðäûð. Àíúàã áöòöí áóíëàðäàí ÿââÿë èääèà åäèëÿí òÿêàìöëìÿðhÿëÿñèíèí èëê ïèëëÿñèíäÿ äàéàíìàã ëàçûìäûð: áÿhñ åäèëÿí î“èëê höúåéðÿ” íåúÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð?

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûøû ðÿää åòäèéè âÿ hå÷ áèð ôþâ-ãÿëòÿáèè ìöäàõèëÿíè ãÿáóë åòìÿäèéè ö÷öí “èëê höúåéðÿ”íèí hå÷áèð ïëàí âÿ íèçàì-èíòèçàì îëìàäàí, òÿáèÿò ãàíóíëàðû ÷ÿð÷èâÿ-ñèíäÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Éÿíè áó íÿçÿ-ðèééÿéÿ ýþðÿ, úàíñûç ìàääÿ òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ îðòàéàúàíëû áèð höúåéðÿ ÷ûõàðìàëûäûð. Àíúàã áó, ìÿëóì îëàí ÿí ÿñàñáèîëîæè ãàíóíëàðà çèää èääèàäûð.

“Ùÿéàò hÿéàòäàí ýÿëèð”Äàðâèí þç êèòàáûíäà hÿéàòûí ìÿíáÿéè áàðÿäÿ hå÷ íÿ ãåéä

åòìÿéèá. ×öíêè îíóí äþâðöíäÿêè èáòèäàè åëì úàíëûëàðûí ÷îõñàäÿ áèð ãóðóëóøà ìàëèê îëäóüóíó ýöìàí âÿ èääèà åäèðäè. Îð-òà ÿñðëÿðäÿí áÿðè áþéöê åòèìàä áÿñëÿíÿí âÿ “ñïîíòàí ýåíåðà-ñèéà” àäëàíàí íÿçÿðèééÿíèí òÿðÿôäàðëàðû úàíñûç ìàääÿëÿðèí òÿ-ñàäöôÿí áèð éåðÿ éûüûøûá úàíëû áèð âàðëûã ìåéäàíà ýÿòèðìÿñèíÿ

126

127

èíàíûðäû. Áó äþâðäÿ áþúÿêëÿðèí éåìÿê ãàëûãëàðûíäàí, ñè÷àíëà-ðûí èñÿ áóüäàäàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíÿ øöáhÿ åòìèðäèëÿð. Áóíó èñ-áàò åòìÿê ö÷öí hÿòòà ãÿðèáÿ òÿúðöáÿëÿð äÿ àïàðìûøäûëàð. ×èðê-ëè áèð ïàð÷àíûí öñòöíÿ áèð àç áóüäà ãîéóëìóø, áèð ãÿäÿð ýþç-ëÿéÿðëÿðñÿ, áó ÷óëüàøìàäàí ñè÷àíëàðûí ìåéäàíà ýÿëÿúÿéè çÿííåäèëìèøäè.

×èé ÿòèí ãóðä ñàëìàñû äà hÿéàòûí úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí ìåé-äàíà ýÿëìÿñèíÿ äÿëèë ñàéûëûðäû. Ùàëáóêè äàhà ñîíðàëàð ìÿëóìîëàúàãäû êè, ÿòèí öñòöíäÿ éàðàíàí ãóðäëàð þç-þçöíÿ ìåéäàíàýÿëìèð, ìèë÷ÿêëÿðèí ýÿòèðèá îðà ãîéäóüó ýþçëÿ ýþðöíìÿéÿíñöðôÿëÿðäÿí ÷ûõûðëàð.

Äàðâèí þçöíöí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáûíû éàçäûüûäþâðäÿ èñÿ åëì äöíéàñû áåëÿ håñàá åäèðäè êè, áàêòåðèéàëàð úàí-ñûç ìàääÿäÿí ìåéäàíà ýÿëèð. Ùàëáóêè ìÿøhóð ôðàíñûç áèîëî-ãó Ëóèñ Ïàñòåð òÿêàìöëöí ÿñàñû îëàí áó èíàíúû Äàðâèíèí êèòà-áûíûí íÿøð åäèëìÿñèíäÿí áåø èë ñîíðà ãÿòè îëàðàã ðÿää åòäè.Ïàñòåð àïàðäûüû ÷àëûøìà âÿ òÿúðöáÿëÿðäÿí ñîíðà ýÿëäèéè íÿòè-úÿíè áåëÿ õöëàñÿ åäèðäè: “Úàíñûç ìàääÿëÿðèí hÿéàò ÿìÿëÿ ýÿ-òèðìÿñèíÿ äàèð èääèà äàhà ãÿòè îëàðàã òàðèõèí àðõèâèíÿ âåðèëìèø-äèð” (Sidney Fox, Klaus Dose, Molecular Evolution and TheOrigin of Life, Marcel Dekker, New Öork, 1977, ñÿh. 2).

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí òÿðÿôäàðëàðû Ïàñòåðèí ýÿëäèéè íÿòè-úÿëÿðÿ ãàðøû óçóí ìöääÿò ìöáàðèçÿ àïàðäûëàð. Àíúàã èíêèøàôåäÿí åëì úàíëû höúåéðÿíèí ìöðÿêêÿá ãóðóëóøóíó îðòàéà ÷ûõà-ðàíäàí ñîíðà hÿéàòûí þç-þçöíÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñè èääèàñûíûí÷öðöêëöéö áèð äàhà âÿ ãÿòè øÿêèëäÿ àéäûí îëäó.

XX ÿñðäÿêè íÿòèúÿñèç ñÿéëÿðXX ÿñðäÿ hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñó èëÿ áàüëû ïðîñåñëÿðèí

þíöíäÿ ýåäÿí èëê òÿêàìöë÷ö ìÿøhóð ðóñ áèîëîãó ÀëåêñàíäðÎïàðèí îëäó. Îïàðèí 1930-úó èëëÿðäÿ îðòàéà àòäûüû áÿçè òåçèñ-

ëÿðëÿ úàíëû höúåéðÿíèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëÿúÿéèíè èñ-áàò åòìÿéÿ ÷àëûøäû. Àíúàã îíóí áó àõòàðûøëàðûí íÿòèúÿñèç ãàë-äû. Îïàðèí áóíó åòèðàô åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó: “Òÿÿññöô êè, hö-úåéðÿíèí ìÿíøÿéè ïðîáëåìè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè áöòþâëöê-äÿ ÿhàòÿ åäÿí ÿí ãàðàíëûã ìÿñÿëÿíè òÿøêèë åäèð” (Alexander I.Oðarin, Origin of Life, Dover Publications, New Öork,(1936), 1953 (reðrint), ñÿh. 196).

Îïàðèíèí àðõàñûíúà ýåäÿí òÿêàìöë÷öëÿð hÿéàòûí ìÿíøÿéèìþâçóñóíó áèð éåðÿ ÷ûõàðà áèëìÿê ö÷öí òÿúðöáÿëÿð àïàðìàüàñÿé ýþñòÿðäèëÿð. Áó òÿúðöáÿëÿðèí ÿí ìÿøhóðó àìåðèêàëû êèì-éàýÿð Ñòåíëè Ìèëëåð òÿðÿôèíäÿí 1953-úö èëäÿ àïàðûëäû. Ñ.Ìèëëåðèáòèäàè äöíéàíûí àòìîñôåðèíäÿ îëäóüóíó èääèà åòäèéè ãàçëàðûáèð òÿúðöáÿ âàñèòÿñèëÿ áèðëÿøäèðÿðÿê âÿ áó ðåàêñèéàéà åíåðæèÿëàâÿ åäÿðÿê ïðîòåèíëÿðèí òÿðêèáèíäÿêè áèð íå÷ÿ öçâè ìîëåêó-ëó (àìèíîàñèò) ñèíòåç åòäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ÿhÿìèééÿòëè áèð ìÿð-hÿëÿ êèìè òÿãäèì îëóíàí áó òÿúðöáÿíèí íÿòèúÿñèç ãàëìàñû âÿòÿúðöáÿäÿ èòèôàäÿ åäèëÿí àòìîñôåðèí ýåð÷ÿê äöíéà àòìîñôåðèí-äÿí ÷îõ ôÿðãëè îëìàñû ýÿëÿúÿê èëëÿðäÿ îðòàéà ÷ûõàúàãäû (“NewEvidence on Evolution of Early Atmosðhere and Life”,Bulletin of the American Meteorological Society, c. 63,Kasým 1982, ss. 1328-1330).

Óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí áó ñÿññèçëèêäÿí ñîíðà Ìèëëåðèíþçö äÿ èñòèôàäÿ åëÿäèéè àòìîñôåðèí hÿãèãè îëìàäûüûíû åòèðàô åò-äè (Stanley Miller, Molecular Evolution of Life: CurrentStatus of the Prebiotic Synthesis of Small Molecules, 1986,ñÿh. 7).

Ùÿéàòûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèíè à÷ûãëàìàã ö÷öí òÿêàìöë÷öëÿ-ðèí XX ÿñðäÿ àïàðäûüû áöòöí ñÿéëÿð íÿòèúÿñèç ãàëäû. Ñàí Äèå-ãî Ñêðèïïñ Èíñòèòóòóíäàí îëàí òàíûíìûø ýåîêèìéà÷û Úåôôðè Áà-äà òÿêàìöë÷ö “Eàrth” æóðíàëûíäà 1998-úè èëäÿ íÿøð åäèëÿí áèðìÿãàëÿäÿ áó hÿãèãÿòè áåëÿ ãÿáóë åäèð: “Áó ýöí XX ÿñðè àð-

128

129

õàäà ãîéàðêÿí hÿëÿ XX ÿñðÿ äàõèë îëàíäà ìàëèê îëäóüóìóçÿí áþéöê hÿëëèíè òàïìàìûø ïðîáëåìëÿ ãàðøû-ãàðøûéàéûã: hÿéàòÉåð öçöíäÿ íåúÿ áàøëàäû?” (Éeffrey Bada, Earth, Úubat 1998,ñÿh. 40).

Ùÿéàòûí êîìïëåêñ ãóðóëóøóÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñóíäà ÷îõ

úèääè ÷ÿòèíëèéÿ äöøìÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè ÿí ñàäÿ håñàá åäèëÿíúàíëû îðãàíèçìëÿðèí èíàíûëìàéàúàã äÿðÿúÿäÿ ãàðìàãàðûøûã ãó-ðóëóøà ìàëèê îëìàñûäûð. Úàíëû âàðëûüûí höúåéðÿñè èíñàí þâëàäû-íûí äöçÿëòäèéè òåõíèêè ìÿhñóëëàðäàí äàhà ìöðÿêêÿáäèð. Áåëÿêè, áó ýöí äöíéàíûí ÿí èíêèøàô åòìèø ëàáîðàòîðèéàëàðûíäà äàúàíñûç ìàääÿëÿðè áèð éåðÿ éûüàðàã úàíëû höúåéðÿ ÿëäÿ åòìÿêìöìêöí äåéèë.

Áèð höúåéðÿíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí øÿðòëÿðhå÷ âàõò òÿñàäöôëÿðëÿ èçàh åäèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð ÷îõäóð. Ùöúåé-ðÿíèí ÿñàñëàðûíäàí áèðè îëàí ïðîòåèíëÿðèí òÿñàäöôè îëàðàã ñèí-òåçëÿøìÿ åhòèìàëû èñÿ 500 àìèíîàñèòëèê éóâàðëàã áèð ïðîòåèíö÷öí 10.950-äÿ 1-äèð. Àíúàã ðèéàçèééàòäà 10.50-äÿ 1-äÿíàøàüû îëàíëàð “èìêàíñûç” ñàéûëûð. Ùöúåéðÿíèí íöâÿñèíäÿ éåðëÿ-øÿí âÿ þçöíäÿ ýåíåòèê áèëýèíè ýèçëÿäÿí ÄÍÒ ìîëåêóëó èñÿèíàíûëìàç áèð ìÿëóìàò áàíêûäûð. Èíñàí ÄÍÒ-ñèíèí åhòèâà åòäè-éè ìÿëóìàòûí ÿýÿð êàüûçà êþ÷öðöëìÿéÿ ÷àëûøûëñà, 500 ñÿhèôÿ-äÿí èáàðÿò îëàí 900 úèëäëèê áèð êèòàáõàíàíûí ìåéäàíà ýÿëÿúÿ-éè håñàáëàíûð. Áó íþãòÿäÿ ÷îõ ìàðàãëû áèð äèëåììà äà âàð:ÄÍÒ àíúàã áÿçè õöñóñèëÿøìèø ïðîòåèíëÿðèí êþìÿéè èëÿ úöòëÿ-øÿ áèëèð. Àíúàã áó ïðîòåèíëÿðèí ñèíòåçè äÿ àíúàã ÄÍÒ-äÿêèìÿëóìàòëàðà óéüóí îëàðàã hÿéàòà êå÷èð. Áèð-áèðèíÿ áàüëû îë-äóãëàðûíà ýþðÿ úöòëÿøìÿíèí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëìÿñè ö÷öí îíëà-ðûí èêèñèíèí äÿ åéíè àíäà ìþâúóä îëìàñû ëàçûìäûð. Áó èñÿ hÿ-éàòûí þçö-þçöíäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿñè áàðÿäÿêè ññåíàðèíè ÷ÿòèí-

ëèéÿ ñàëûð. Ñàí Äèåãî Êàëèôîðíèéà Óíèâåðñèòåòèíäÿí ìÿøhóð òÿ-êàìöë÷ö àëèì, ïðîôåññîð Ëåñëè Îðýåë (Leslie Orgel) “ScientificAmerican” æóðíàëûíûí 1994-úö èëèí îêòéàáð àéûíäàêû ñàéûíäàáó hÿãèãÿòè áåëÿ åòèðàô åäèð:

“Ñîí äÿðÿúÿ êîìïëåêñ ãóðóëóøëàðà ñàhèá îëàí ïðîòåèíëÿðèíâÿ íóêëåèí òóðøóëàðûíûí (ÐÍÒ âÿ ÄÍÒ) åéíè éåðäÿ âÿ åéíèâàõòäà òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè hÿòòà åhòèìàëäàíäà hÿääèíäÿí àðòûã óçàãäûð. Àíúàã áóíëàðûí áèðè îëìàäàí äè-ýÿðèíè ÿëäÿ åòìÿê äÿ ìöìêöí äåéèë. Äîëàéûñû èëÿ èíñàí hÿéà-òûí êèìéÿâè éîëëàðëà îðòàéà ÷ûõìàñûíûí hå÷ âàõò ìöìêöí îë-ìàìàñû íÿòèúÿñèíÿ ýÿëìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëûð” (Leslie E.Orgel, “The Origin of Life on Earth”, Scientific American, c.271, Ekim 1994, ñÿh. 78).

Øöáhÿñèç êè, ÿýÿð hÿéàòûí òÿñàäöôëÿðëÿ îðòàéà ÷ûõìàñûíûíãåéðè-ìöìêöíëöéö òÿñäèãëÿíèðñÿ, áó âÿçèééÿòäÿ îíóí ôþâãÿë-òÿáèè øÿêèëäÿ éàðàäûëäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð. Áó hÿãèãÿòèñÿ ÿñàñ ìÿãñÿäè éàðàäûëûøû ðÿää åòìÿê îëàí òÿêàìöë íÿçÿðèé-éÿñèíèí à÷ûã-àøêàð ìÿíàñûçëûüûíû îðòàéà ÷ûõàðûð.

Òÿêàìöëöí õÿéàëè ìåõàíèçìëÿðèÄàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíè ïó÷ åäÿí áàøãà èêèíúè áþéöê ìÿ-

ñÿëÿ áó íÿçÿðèééÿíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðè” êèìè îðòàéà àò-äûüû èêè àíëàéûøûí äà ÿñë hÿãèãÿòäÿ hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè ýö-úÿ ìàëèê îëìàìàñûíûí ñöáóòà éåòèðèëìÿñèäèð. Äàðâèí îðòàéà àò-äûüû òÿêàìöë èääèàñûíû òàì øÿêèëäÿ “òÿáèè ñåëåêñèéà” ìåõàíèç-ìèíÿ áàüëàìûøäû. Îíóí áó ìåõàíèçìÿ âåðäèéè ÿhÿìèééÿò êè-òàáûíûí àäûíäàí äà ýþðöíöðäö: “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè òÿáèè ñåëåê-ñèéà éîëó èëÿ”.

Òÿáèè ñåëåêñèéà òÿáèè ñå÷ìÿ äåìÿêäèð âÿ òÿáèÿòäÿêè hÿéàòìöáàðèçÿñèíäÿ òÿáèè øÿðòëÿðÿ óéüóí îëàí ýöúëö úàíëûëàðûí hÿ-éàòäà ãàëàúàüû äöøöíúÿñèíÿ ÿñàñëàíûð. Ìÿñÿëÿí, éûðòûúû håé-

130

131

âàíëàð òÿðÿôèíäÿí höðêöäöëÿí áèð ìàðàë ñöðöñöíäÿ äàhà ñöðÿò-ëè ãà÷à áèëÿíëÿð hÿéàòäà ãàëàúàãëàð. Áåëÿëèêëÿ, ìàðàë ñöðöñöñöðÿòëèëÿðäÿí âÿ ýöúëöëÿðäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿëèäèð. Àíúàã áóìåõàíèçì ìàðàëëëàðû ÿëáÿòòÿ, òÿêìèëëÿøäèðìÿç, îíëàðû áàøãàáèð úàíëû íþâöíÿ, ìÿñÿëÿí, àòëàðà ÷åâèðìÿç.

Äîëàéûñû èëÿ òÿáèè ñåëåêñèéà ìåõàíèçìè hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäè-ðèúè ýöúÿ ìàëèê äåéèë. Äàðâèí äÿ áó hÿãèãÿòèí ôÿðãèíäÿ èäè âÿ“Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð ìåéäàíàýÿëìÿäèéè âàõòäà òÿáèè ñåëåêñèéà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç” äåìÿêìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëìûøäû (Charles Darwin, The Origin ofSðecies: A Facsimile of the First Edition, Íarvard UniversityPress, 1964, ñÿh. 189).

Ëàìàðêûí òÿñèðèÉàõøû, áÿñ áó “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð” íåúÿ ìåéäàíà ýÿëäè?

Äàðâèí þç äþâðöíöí èáòèäàè åëì àíëàéûøû äàõèëèíäÿ áó ñóàëàËàìàðêà ÿñàñëàíàðàã úàâàá âåðìÿéÿ ÷àëûøìûøäû. Äàðâèíäÿíÿââÿë éàøàìûø ôðàíñûç áèîëîãó Ëàìàðêà ýþðÿ, úàíëûëàð hÿéàò-ëàðû áîéó ìÿðóç ãàëäûãëàðû ôèçèêè äÿéèøèêëèêëÿðè ñîíðàêû íÿñëÿþòöðöðëÿð, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöëÿðÿê éûüûëàí áó õöñóñèééÿòëÿðíÿòèúÿñèíäÿ èñÿ éåíè úèíñëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð. Ìÿñÿëÿí, Ëàìàðêäåéèðäè êè, çöðàôÿëÿð úåéðàíëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿð. Áåëÿ êè,höíäöð àüàúëàðûí éàðïàãëàðûíû éåìÿê ö÷öí ñÿé ýþñòÿðÿðêÿíîíëàðûí íÿñèëäÿí-íÿñëÿ áîéëàðû óçàíûá.

Äàðâèí äÿ áóíà îõøàð ìèñàëëàð ýÿòèðìèø, ìÿñÿëÿí, “Úèíñëÿ-ðèí ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà ãèäà òàïìàã ö÷öí ñóéà ýèðÿí áÿçè àéû-ëàðûí áèð ìöääÿò ñîíðà áàëèíàëàðà ÷åâðèëäèéèíè èääèà åòìèøäè(Charles Darwin, The Origin of Sðecies: A Facsimile of the

First Edition, Íarvard University Press, 1964, ñÿh. 184).Àììà Ìåíäåë òÿðÿôèíäÿí êÿøô îëóíìóø âÿ XX ÿñðäÿ èí-

êèøàô åäÿí ýåíåòèêà åëìè èëÿ þç ãÿòè òÿñäèãèíè òàïìûø àòàâèçì

ãàíóíëàðû ãàçàíûëìûø õöñóñèééÿòëÿðèí ñîíðàêû íÿñèëëÿðÿ þòöðöë-ìÿñè ÿôñàíÿñèíè ãÿòè îëàðàã äàðìàäàüûí åòäè. Áåëÿëèêëÿ, òÿáèèñåëåêñèéà áöòöíëöêëÿ òÿñèðñèç áèð ìåõàíèçì îëàðàã ãàëäû.

Íåîäàðâèíèçì âÿ ìóòàñèéàëàðÄàðâèíèñòëÿð èñÿ áó âÿçèééÿòÿ áèð ÷þçöì òàïà áèëìÿê ö÷öí

1930-úó èëëÿðèí àõûðëàðûíäà “Ìöàñèð ñèíòåòèê íÿçÿðèééÿ”íè, äà-hà ìÿøhóð àäû èëÿ äåñÿê, íåîäàðâèíèçìè îðòàéà àòäûëàð. Íåî-äàðâèíèçì òÿáèè ñåëåêñèéà êîíñåïñèéàñûíà “ôàéäàëû äÿéèøèêëèê-ëÿðèí ñÿáÿáè” êèìè ìóòàñèéàëàðû,_éÿíè úàíëûëàðûí ýåíëÿðèíÿ ðà-äèàñèéà êèìè õàðèúè òÿñèðëÿðèí, éà äà êþ÷öðìÿ ñÿhâëÿðè íÿòèúÿ-ñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ïîçóíòóëàðû ÿëàâÿ åòäè.

Áó ýöí äöíéàäà òÿêàìöë àäûíà hÿëÿ äÿ ãÿáóë åäèëÿí ìî-äåë íåîäàðâèíèçìäèð. Íÿçÿðèééÿ Éåð öçöíäÿ îëàí ìèëéîíëàðëàúàíëû íþâöíöí, áó úàíëûëàðûí ãóëàã, ýþç, àüúèéÿð, ãàíàä êèìèñàéñûç êîìïëåêñ îðãàíëàðûíûí “ìóòàñèéàëàðà”, éÿíè ýåíåòèê ïî-çóíòóëàðà ÿñàñëàíàí áèð ìÿðhÿëÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíèèääèà åäèð. Àíúàã íÿçÿðèééÿíè êÿñÿðñèç åäÿí à÷ûã áèð åëìè hÿ-ãèãÿò âàð: ìóòàñèéàëàð úàíëûëàðû èíêèøàô åòäèðìÿç, ÿêñèíÿ, îíëà-ðà hÿìèøÿ çÿðÿð âåðÿðëÿð.

Áóíóí ñÿáÿáè ÷àõ ñàäÿäèð: ÄÍÒ ÷îõ êîìïëåêñ áèð ãóðóëó-øà ìàëèêäèð. Áó ìîëåêóë öçÿðèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí hÿð hàíñûòÿñàäöôè òÿñèð àíúàã çÿðÿð âåðèð. Àìåðèêàëû ýåíåòèê Á.Ý.Ðàí-ýàíàòhàí áóíó áåëÿ à÷ûãëàéûð:

“Ìóòàñèéàëàð êè÷èê, òÿñàäöôè âÿ çÿðÿðëèäèðëÿð. ×îõ íàäèð hàë-ëàðäà ìåéäàíà ýÿëèðëÿð âÿ ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèðñèçäèðëÿð. Áóö÷ õöñóñèééÿò ìóòàñèéàëàðûí òÿêàìöë÷ö áèð èíêèøàôà ñÿáÿá îëàáèëìÿéÿúÿéèíè ýþñòÿðèð. Îíñóç äà éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ ÿëàhèääÿ-ëÿøìèø áèð îðãàíèçìäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí òÿñàäöôè áèð hàë éà òÿ-ñèðñèç îëàúàã, éà äà çÿðÿðëè. Áèð ãîë ñààòûíäà ìåéäàíà ýÿëÿúÿêòÿñàäöôè äÿéèøèêëèê îíó èíêèøàô åòäèðìÿéÿúÿêäèð. Áþéöê åhòè-

132

133

ìàëëà îíà çÿðÿð âåðÿúÿê âÿ éà ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèðñèç ãà-ëàúàã. Áèð çÿëçÿëÿ áèð øÿhÿðè èíêèøàô åòäèðìÿç, ÿêñèíÿ, îíó äà-üûäàð” (B.G. Ranganathan, Origins?, The Banner Of TruthTrust, Pennsylvania, 1988).

Áó ýöíÿ ãÿäÿð hå÷ áèð ôàéäàëû ìóòàñèéà íöìóíÿñè îëìà-éûá. Áöòöí ìóòàñèéàëàðûí çÿðÿðëè îëäóüó ìöÿééÿíëÿøäè. Àéäûíîëäó êè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” êèìèýþñòÿðäèéè ìóòàñèéàëàð hÿãèãÿòäÿ úàíëûëàðà àíúàã çèéàí âåðÿí,îíëàðû øèêÿñò åäÿí áèð ýåíåòèê hàäèñÿäèð. (Èíñàíëàðäà ìóòàñèéà-íûí ÿí ÷îõ ýþðöíÿí òÿñèðè õÿð÷ÿíý õÿñòÿëèéèäèð). ßëáÿòòÿ, çÿ-ðÿðâåðèúè áèð ìåõàíèçì “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” îëà áèëìÿç. Òÿ-áèè ñåëåêñèéà èñÿ Äàðâèíèí äÿ ãÿáóë åòäèéè êèìè, “þçáàøûíà hå÷íÿ åäÿ áèëìÿç”. Áó hÿãèãÿò áèçëÿðÿ òÿáèÿòäÿ hå÷ áèð “òÿêàìöëìåõàíèçìè”íèí îëìàäûüûíû ýþñòÿðèð. Òÿêàìöë ìåõàíèçìè îë-ìàäûüûíà ýþðÿ èñÿ òÿêàìöë äåéèëÿí õÿéàëè ìÿðhÿëÿ äÿ îëà áèë-ìÿç.

Äàøëàøìûø ãàëûãëàðäà êå÷èä ôîðìàëàðûíûí èçè éîõäóðÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èääèà åòäèéè ññåíàðèíèí áàø âåðìÿ-

ìÿñèíèí ÿí à÷ûã ñöáóòó èñÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûüû ãàòëàðû, òîðôëàéëàðûäûð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ýþðÿ, áöòöí úàíëûëàð áèð-áè-ðèíäÿí òþðÿìèøäèð. Èëê úàíëû íþâö âàõò êå÷ÿíäÿí ñîíðà áàøãàôîðìàéà ÷åâðèëìèøè âÿ áöòöí úèíñëÿð áó øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõìûø-äûð. Íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, áó äÿéèøèêëèê éöç ìèëéîí èëëÿð áîéóñöðÿðÿê ìÿðhÿëÿ-ìÿðhÿëÿ äàâàì åòìèøäèð.

Áó âÿçèééÿòäÿ èääèà åäèëÿí óçóí äÿéèøèêëèê ìöääÿòè áî-éóíúà ñàéñûç-håñàáñûç “àðà úèíñëÿð”èí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè âÿéàøàäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, êå÷ìèøäÿ þçöíäÿáàëûã õöñóñèééÿòëÿðèíèí îëìàñûíà áàõìàéàðàã áèð éàíäàí äàáÿçè ñöðöíÿíëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíè ãàçàíìûø éàðû áàëûã-éàðûñöðöíÿí úàíëûëàð éàøàìûø îëìàëû èäè. Éàõóä äà ñöðöíÿíëÿðèí

õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ìàëèê îëàðêÿí áèð éàíäàí äà áÿçè ãóø õöñó-ñèééÿòëÿðè ãàçàíìûø ñöðöíÿí-ãóøëàð îðòàéà ÷ûõìàëû èäè. Àíúàãîíëàð êå÷èä ìÿðhÿëÿñèíäÿ îëäóãëàðû ö÷öí øèêÿñò, íþãñàíëû âÿãöñóðëó úàíëûëàð îëìàëû èäèëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿð êå÷ìèøäÿ éàøà-äûãëàðûíà èíàíäûãëàðû áó íÿçÿðè ìÿõëóãëàðà “àðà êå÷èä ôîðìà-ñû” àäûíû âåðèðëÿð.

ßýÿð hÿãèãÿòÿí êå÷ìèøäÿ áó úöð úàíëûëàð éàøàéûáñà, îíäàîíëàðûí ñàéëàðû âÿ íþâëÿðè ìèëéîíëàðëà, hÿòòà ìèëéàðäëàðëà îë-ìàëû èäè. Âÿ áó ãÿðèáÿ úàíëûëàðûí ãàëûãëàðûíà ìöòëÿã äàøëàøìûøãàëûãëàðäà, òîðô ëàéëàðûíäà ðàñò ýÿëèíìÿëè èäè. Äàðâèí “Úèíñëÿ-ðèí ìÿíøÿéè”íäÿ áóíó áåëÿ à÷ûãëàìûøäûð: “ßýÿð íÿçÿðèééÿäöçäöðñÿ, úèíñëÿðè áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí ñàéñûç àðà êå÷èä íþâëÿ-ðè ìöòëÿã éàøàìàëûäûð... Áóíëàðûí éàøàìàñûíà äàèð ñöáóòëàð äàòÿêúÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðû ãàòëàðû àðàñûíäà òàïûëà áèëÿð(Charles Darwin, The Origin of Sðecies: A Facsimile of theFirst Edition, Íarvard University Press, 1964, ñÿh. 179.).

Äàðâèíèí ïó÷ îëàí öìèäëÿðèÀíúàã XIX ÿñðèí îðòàëàðûíäàí áó éàíà äöíéàíûí äþðä áèð

òÿðÿôèíäÿ äàøëàøìûø ãàëûãëàð òÿäãèã åäèëñÿ äÿ hÿìèí ëàéëàðäàáó àðà êå÷èä ôîðìàëàðûíà hå÷ âàõò ðàñò ýÿëèíìÿéèá. Àïàðûëìûøãàçûíòû âÿ àðàøäûðìàëàð çàìàíû ÿëäÿ åäèëÿí áöòöí òàïûíòûëàð òÿ-êàìöë÷öëÿðèí ýþçëÿäèêëÿðèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã ýþñòÿðäè êè, úàíëû-ëàð Éåð öçöíäÿ áèðäÿí-áèðÿ, íþãñàíñûç âÿ ãöñóðñóç áèð øÿêèë-äÿ îðòàéà ÷ûõûáëàð.

Òàíûíìûø èíýèëèñ ïàëåîíòîëîãó Äåðåê Ó.Åýåð þçö òÿêàìöë-÷ö îëñà äà áó ýåð÷ÿéè áåëÿ åòèðàô åäèð:

“Ïðîáëåìèìèç áóäóð êè, ýåîëîæè ëàéëàðû, äàøëàøìûø ãàòëàðûáöòöí òÿôÿððöàòû èëÿ àðàøäûðàíäà, èñòÿð úèíñëÿð, èñòÿðñÿ äÿ ñèíèô-ëÿð ñÿâèééÿñèíäÿ îëñóí, äàâàìëû îëàðàã hÿìèøÿ åéíè hÿãèãÿò-ëÿ ãàðøûëàøûðûã: ìÿðhÿëÿëè òÿêàìöëëÿ èíêèøàô åäÿí éîõ, Éåð êö-

134

135

ðÿñèíäÿ áèðäÿí-áèðÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ãðóïëàð ýþðöðöê (Derek A.Ager, “The Nature of the Fossil Record”, Proceedings of theBritish Geological Association, c. 87, 1976, ñÿh. 133)

Éÿíè áöòöí úàíëû íþâëÿðè äàøëàøìûø ëàéëàðäà àðàëàðûíäà hå÷áèð êå÷èä ôîðìàñû îëìàäàí, íþãñàíñûç øÿêèëäÿ àíè îëàðàã îðòà-éà ÷ûõûðëàð. Áó èñÿ Äàðâèíèí äöøöíúöëÿðèíèí òàì ÿêñè âÿ úàí-ëû íþâëÿðèíèí éàðàäûëäûüûíû ýþñòÿðÿí ÷îõ ýöúëö äÿëèëäèð. ×öíêèáèð úàíëû íþâöíöí þçö-þçöíäÿí òÿêìèëëÿøìÿñèíèí, hå÷ áèð àòàîëìàäàí áèð àíäà âÿ ãöñóðñóç îëàðàã îðòàéà ÷ûõìàñûíûí éåýà-íÿ èçàhû î úèíñèí éàðàäûëìàñûäûð. Áó hÿãèãÿò ìÿøhóð òÿêàìöë-÷ö áèîëîã Äóãëàñ Ôóòóéìà òÿðÿôèíäÿí äÿ ãÿáóë åäèëèð:

“Éàðàäûëûø âÿ òÿêàìöë hàçûðäà éàøàéàí úàíëûëàðûí ìÿíøÿéèhàããûíäà èêè ìöìêöí à÷ûãëàìàëàðäûð. Úàíëûëàð äöíéà öçÿðèí-äÿ éà òàìàìèëÿ ìöêÿììÿë âÿ íþãñàíñûç áèð øÿêèëäÿ îðòàéà÷ûõìûøäûð, éà äà áåëÿ îëìàìûøäûð. ßýÿð áåëÿ îëìàéûáñà, îíäàáèð äÿéèøèêëèê ìÿðhÿëÿñè ñàéÿñèíäÿ þçëÿðèíäÿí ÿââÿë ìþâúóäîëàí áÿçè úàíëû íþâëÿðèíèí òÿêàìöëö éîëó èëÿ ìåéäàíà ýÿëìÿ-ëèäèðëÿð. Àììà îíëàð ÿýÿð ãöñóðñóç âÿ ìöêÿììÿë áèð øÿêèë-äÿ îðòàéà ÷ûõûáëàðñà, î hàëäà ñîíñóç ýöú ñàhèáè áèð àüûë òÿðÿ-ôèíäÿí éàðàäûëìàëûäûðëàð (Douglas É. Futuyma, Science onTrial, Pantheon Books, New Öork, 1983, ñÿh. 197).

Äàøëàøìûø ãàëûãëàð äà úàíëûëàðûí Éåð öçöíäÿ ãöñóðñóç âÿìöêÿììÿë øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû ýþñòÿðèð. Éÿíè úèíñëÿðèíìÿíøÿéè Äàðâèíèí èääèàñûíûí ÿêñèíÿ îëàðàã òÿêàìöë äåéèë, éà-ðàäûëûøäûð.

Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëûÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿíëÿðèí ÿí ÷îõ ýöíäÿ-

ìÿ ýÿòèðäèéè ìÿñÿëÿ èíñàíûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèäèð. Áó ìÿñÿ-ëÿäÿêè äàðâèíèñò èääèà áó ýöí éàøàéàí ìöàñèð èíñàíûí ìåéìó-íàáÿíçÿð áÿçè ìÿõëóãëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè áèëäèðèð. 4-5 ìèë-

éîí èë áóíäàí ÿââÿë áàøëàíäûüû ãÿáóë åäèëÿí áó ìÿðhÿëÿäÿìöàñèð èíñàíëà îíóí ÿúäàäëàðû àðàñûíäà áÿçè “àðà ôîðìà”ëàðûíéàøàäûüû èääèà îëóíóð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áöòöíëöêëÿ õÿéàëè îëàíáó ññåíàðèäÿ äþðä ÿñàñ “êàòåãîðèéà” ñàäàëàíûð:

1. Australopithecus2. Homo habilis3. Homo erectus4. Homo sapiens.Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàíëàðûí ýóéà èëê ìåéìóíàáÿíçÿð ÿúäàä-

ëàðûíà “úÿíóá ìåéìóíó” ìÿíàñûíà ýÿëÿí “australoðithecus”àäûíû âåðèðëÿð. Áó úàíëûëàð hÿãèãÿòäÿ íÿñëè òöêÿíìèø áèð ìåé-ìóí úèíñèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë. Èíýèëòÿðÿ âÿ ÀÁØ-äàí îëàíëîðä Ñîëè Çàêåðìàí (Lord Solly Zuckerman) âÿ ïðîô. ×àðëçÎêñíåðä (Charles Oxnard) êèìè äöíéàíûí èêè ìÿøhóð àíàòî-ìèñòèíèí australoðithecus íöìóíÿëÿðè öçÿðèíäÿ àïàðäûãëàðû ÷îõÿhàòÿëè ÷àëûøìàëàð áó úàíëûëàðûí éàëíûç íÿñëè êÿñèëìèø áèð ìåé-ìóí úèíñèíÿ àèä îëìàñûíû âÿ îíëàðûí èíñàíëàðëà hå÷ áèð îõøàð-ëûüà ìàëèê îëìàäûüûíû ýþñòÿðìèøäèð (Solly Zuckerman, BeyondThe Ivory Tower, Toðlinger Publications, New Öork, 1970,ss. 75-94; Charles E. Oxnard,

“The Place of Australoðithecines in Human Evolution:Grounds for Doubt”, Nature, c. 258, ñÿh. 389).

Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàí òÿêàìöëöíöí ñîíðàêû ìÿðhÿëÿñèíè äÿ“hîìî”, éÿíè èíñàí îëàðàã òÿñíèô åäèðëÿð. Èääèàëàðà ýþðÿ, hî-ìî ñûðàñûíäàêû úàíëûëàð australoðithecus-ëàðäàí äàhà ÷îõ èíêè-øàô åòìèøäèëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿð áó ôÿðãëè úàíëûëàðà àèä ôÿñèëëÿðèàðä-àðäà äöçÿðÿê õÿéàëè áèð òÿêàìöë úÿäâÿëè òÿøêèë åäèðäè. Áóúÿäâÿë õÿéàëèäèð, ÷öíêè hÿãèãÿòäÿ áó ìöõòÿëèô ñèíèôëÿð àðàñûí-äà òÿêàìöë ÿëàãÿñèíèí îëäóüó hå÷ âàõò ñöáóò åäèëìÿìèøäèð.Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí XX ÿñðäÿêè ÿí ìöhöì ìöäàôèÿ÷èëÿ-ðèíäÿí áèðè îëàí Åðíñò Ìåéð (Ernst Mayr) “Ùîìî ñàïèåíñÿ

136

137

óçàíàí çÿíúèð hÿãèãÿòäÿ èòêèíäèð” äåéÿðÿê áóíó ãÿáóë åäèð (J.Rennie, “Darwin’s Current Bulldog: Ernst Mayr”, ScientificAmerican, äåêàáð 1992).

Òÿêàìöë÷öëÿð australoðithecus-homo habilis-homo erectus-homo sapiens ñûðàëàìàñûíû òÿðòèáëÿéÿðêÿí áóíëàðûí hÿð áèðèíèíîíäàí ñîíðà ýÿëÿíèí àòàñû îëìàñû òÿñâèðèíè éàðàòìàüà ÷àëûøûð-ëàð. Ùàëáóêè ïàëåîàíòðîïîëîãëàðûí ñîí òàïûíòûëàðû australoðithe-cus, homo habilis âÿ homo erectus-óí äöíéàíûí ìöõòÿëèô áþë-ýÿëÿðèíäÿ åéíè äþâðëÿðäÿ éàøàäûãëàðûíû ñöáóò åòìèøäèð (AlanWalker, Science, c. 207, 1980, ñÿh. 1103; A.J.Kelso, PhysicalAntroðology, 1. íÿøð, J.B.Liðincott Co., New Öork, 1970, ñÿh.221; M.D. Leakey, Olduvai Gorge, c. 3, CambridgeUniversity Press, Cambridge, 1971, ñÿh. 272).

Homo erectus ñèíèôèíÿ äàõèë åäèëÿí èíñàíëàðûí áèð hèññÿñèìöàñèð äþâðëÿðÿ ãÿäÿð, homo sapiens íåàíäåðòàë âÿ homosapiens èñÿ ñàïèåíñ (ìöàñèð) èíñàíëà åéíè øÿðàèòäÿ éàí-éàíàéàøàìûøëàð (Time, íîéàáð 1996).

Áó èñÿ ÿëáÿòòÿ, áó ñèíèôëÿðèí áèð-áèðèíèí ÿúäàäû îëìàñû èä-äèàñûíûí ãöââÿäÿ ãàëìàäûüûíû àéäûí øÿêèëäÿ îðòàéà ãîéóð.Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòè (ÀÁØ) ïàëåîíòîëîãëàðûíäàí Ñòåôàí ÚåéÃóëä (Stephen Jay Gould) þçö áèð òÿêàìöë÷ö îëñà äà äàðâè-íèçì íÿçÿðèééÿñèíèí áó ÷ÿòèíëèéèíè áåëÿ èçàh åäèð:

ßýÿð áèð-áèðè èëÿ ïàðàëåë îëàðàã éàøàéàí ö÷ ìöõòÿëèô hîìè-íèä (èíñàíàáÿíçÿð) úèçýèñè âàðñà, åëÿ èñÿ áèçèì íÿñèë àüàúûìû-çà íÿ îëäó? Àéäûíäûð êè, áóíëàðûí áèðè äèýÿðèíäÿí ìåéäàíà÷ûõìûø îëà áèëìÿç. Áóíëàðûí áèðè äèýÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëÿíäÿòÿêàìöë íÿòèúÿñèíäÿ áèð èíêèøàô àðäûúûëëûüû ýþñòÿðÿ áèëìèðëÿð(S.J. Gould, Natural History, c. 85, 1976, ñÿh. 30).

Ãûñàñû, ìÿòáóàòäà âÿ éà äÿðñ êèòàáëàðûíäà ãåéä åäèëÿí âÿõÿéàëëàðûí ìÿhñóëó îëàí áÿçè “éàðûìåéìóí, éàðûèíñàí” úàíëû-ëàðûí øÿêèëëÿðè èëÿ, éÿíè àíúàã òÿáëèüàò éîëó èëÿ ýöúëÿ ñàõëàí-

ìàüà ÷àëûøûëàí èíñàíûí òÿêàìöëö ññåíàðèñè hå÷ áèð åëìè ÿñàñûîëìàéàí íàüûëäàí èáàðÿòäèð.

Áó ìþâçóíó óçóí èëëÿð àðàøäûðàí, õöñóñèëÿ australoðithecusôÿñèëëÿðè öçÿðèíäÿ 15 èë òÿäãèãàò àïàðàí Èíýèëòÿðÿíèí ÿí ìÿø-hóð âÿ ìþòÿáÿð àëèìëÿðèíäÿí áèðè ëîðä Ñîëè Çàêåðìàí þçö áèðòÿêàìöë÷ö èäè, àììà î äà îðòàäà ìåéìóíàáÿíçÿð úàíëûëàðäàíèíñàíà ýÿëèá ÷ûõàí hÿãèãè áèð íÿñèë àüàúûíûí îëìàäûüû íÿòèúÿ-ñèíÿ ýÿëìèøäèð.

Ëîðä Ñ.Çàêåðìàí áèð äÿ ìàðàãëû áèð “åëì øêàëàñû” hàçûðëà-ìûøäû. Î, åëìè îëàðàã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿðèíäÿí åëìäÿíóçàã îëàðàã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿðèíÿ ãÿäÿð áèð úÿäâÿë òÿø-êèë åòìèøäè. Ëîðä Ñ.Çàêåðìàíûí áó úÿäâÿëèíÿ ýþðÿ, åëìè, éÿ-íè êîíêðåò ôàêòëàðà ÿñàñëàíàí åëì ñàhÿëÿðè êèìéà âÿ ôèçèêàäûð.Úÿäâÿëäÿ áóíëàðäàí ñîíðà áèîëîýèéà åëìëÿðè, ñîíðà äà ñîñèàëåëìëÿð éåðëÿøèð. Úÿäâÿëèí ñîíóíäà, éÿíè ÿí åëìäÿí êÿíàð hå-ñàá åäèëÿí hèññÿäÿ èñÿ òåëåïàòèéà, “àëòûíúû hèññ” êèìè “hèññäÿí-êÿíàð äÿðê åòìÿê” àíëàéûøû, áèð äÿ “èíñàíûí òÿêàìöëö” âàðäûð!Ëîðä Çàêåðìàí úÿäâÿëèí áó hèññÿñèíè áåëÿ èçàh åäèð:

Îáéåêòèâ ýåð÷ÿêëèéèí ñàhÿñèíäÿí ÷ûõûá äà áèîëîæè åëì îëà-ðàã ãÿáóë åäèëÿí áó ñàhÿëÿðÿ, éÿíè hèññäÿíêÿíàð èäðàêà âÿ èí-ñàíûí äàøëàøìûø òàðèõèíèí èçàh åäèëìÿñèíÿ äàõèë îëàíäà òÿêà-ìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ èíàíàí áèð àäàì ö÷öí hÿð øåéèí ìöìêöíîëäóüóíó ýþðöðöê. Áåëÿ êè, þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ ãÿòè îëàðàãèíàíàí áó àäàìëàðûí hÿòòà áÿçè çèääèééÿòëè ãÿðàðëàðû åéíè àí-äà ãÿáóë åòìÿñè äÿ ìöìêöíäöð (Solly Zuckerman, BeyondThe Ivory Tower, Toðlinger Publications, New York, 1970,ñÿh. 19).

Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû äà þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ êîð-êîðàíÿèíàíàí áÿçè èíñàíëàðûí òàïäûãëàðû áÿçè äàøëàøìûø ãàëûãëàðû ÿâ-âÿëúÿäÿí ãÿáóë åòäèêëÿðè ôèêèðëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã èçàh åòìÿê-äÿí èáàðÿòäèð.

138

139

Äàðâèí äöñòóðó!Áóðà ãÿäÿð ãåéä åòäèéèìèç áöòöí òåõíèêè ñöáóòëàðëà éàíàøû

òÿêàìöë÷öëÿðèí íåúÿ úÿôÿíý áèð èíàíúà ìàëèê îëìàñûíû áèð äÿóøàãëàðûí äà áàøà äöøÿúÿéè ãÿäÿð àéäûí áèð ìèñàëëà õöëàñÿåäÿê.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè úàíëû àëÿìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿë-äèéèíè èääèà åäèð. Äîëàéûñû èëÿ áó èääèàéà ýþðÿ, úàíñûç âÿ øö-óðñóç àòîìëàð áèð éåðÿ éûüûëàðàã ÿââÿëúÿ höúåéðÿíè, ñîíðà äàåéíè àòîìëàð hÿð hàíñûñà áèð øÿêèëäÿ äèýÿð úàíëûëàðû âÿ èíñàíûìåéäàíà ýÿòèðìèøäèð. Èíäè ôèêèðëÿøÿê. Úàíëû àëÿìèí ÿñàñëàðûîëàí êàðáîí, ôîñôîð, àçîò, ïîòàñèóì áèðúÿ úàíëû äà ìåéäàíàýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Èñòÿñÿíèç áó ìÿñÿëÿäÿ áèð “òÿúðöáÿ” àïàðàãâÿ òÿêàìöë÷öëÿðèí ÿñëèíäÿ ìöäàôèÿ åòäèêëÿðè, àíúàã óúà ñÿñëÿäåéÿ áèëìÿäèêëÿðè èääèàíû îíëàðûí àäûíäàí “Äàðâèí äöñòóðó”èëÿ èíúÿëÿéÿê.

Òÿêàìöë÷öëÿð úàíëû àëÿìèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí ôîñôîð, àçîò,êàðáîí, îêñèýåí, äÿìèð, ìàãíåçèóì êèìè åëåìåíòëÿðäÿí ÷îõ-ëó ñàéäà áþéöê ÷ÿíèí è÷èíÿ áîë ìèãäàðäà ãîéñóíëàð. Ùÿòòà àäèhàëëàðäà îëìàéàí, àíúàã áó ãàðûøûüûí è÷èíäÿ îëìàëûäûð äåäèê-ëÿðè áÿçè ëÿâàçèìàòëàðû äà áó ÷ÿíÿ ÿëàâÿ åòñèíëÿð. Ãàðûøûãëàðûíè÷èíÿ èñòÿäèêëÿðè ãÿäÿð (òÿáèè øÿðàèòäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ìöìêöíîëìàéàí) àìèíîñèò, èñòÿäèêëÿðè ìèãäàðäà äà (áèðèíèí äÿ òÿñà-äöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿ åhòèìàëû 10-950 îëàí) ïðîòåèí äîëäóð-ñóíëàð. Áó ãàðûøûüà èñòÿäèêëÿðè êèìè èñòèëèê âÿ ðöòóáÿò âåðñèí-ëÿð. Áóíëàðû èñòÿäèêëÿðè èíêèøàô åòìèø úèhàçëàðëà ãàðûøäûðñûíëàð.×ÿíëÿðèí éàíûíà äà áó äöíéàíûí ÿí ìÿøhóð àëèìëÿðèíè äÿâÿòåòñèíëÿð. Áó ìöòÿõÿññèñëÿð àòàäàí îüóëà, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòö-ðöëÿðÿê íþâáÿ èëÿ ìèëéàðäëàðëà, hÿòòà òðèëéîíëàðëà èë äàâàìëûîëàðàã ÷ÿíëÿðèí éàíûíäà ýþçëÿñèíëÿð. Áèð úàíëûíûí ìåéäàíàýÿëìÿñè ö÷öí hàíñû øÿðòëÿðè ìþâúóä îëìàñûíà èíàíûðëàðñà, hà-ìûñûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ñÿðáÿñò îëñóí. Àíúàã íÿ åäèðëÿðñÿ-åò-

ñèíëÿð, î ÷ÿíëÿðäÿí ãÿòèééÿí áèð úàíëû ÷ûõàðà áèëìÿéÿúÿêëÿð.Çöðàôÿëÿðè, øèðëÿðè, àðûëàðû, áöëáöëëÿðè, òóòóãóøóëàðû, àòëàðû, äåë-ôèíëÿðè, ýöëëÿðè, çàíáàãëàðû, ãÿðÿíôèëëÿðè, áàíàíëàðû, ïîðòàüàëëà-ðû, àëìàëàðû, õóðìàëàðû, ïîìèäîðëàðû, éåìèøëÿðè, ãàðïûçëàðû, ÿí-úèðëÿðè, çåéòóíëàðû, öçöìëÿðè, øàôòàëûëàðû, òîâóçãóøóëàðûíû, ãûðãî-âóëëàðû, ìöõòÿëèô ðÿíýëè êÿïÿíÿêëÿðè âÿ áóíëàð êèìè ìèëéîíëàð-ëà úàíëû íþâöíäÿí hå÷ áèðèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Áóðàäààäûíû ãåéä åòäèéèìèç áó úàíëû âàðëûãëàðûí òÿê áèð höúåéðÿñèíèäÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿçëÿð.

Ãûñàñû, øöóðñóç àòîìëàð áèð éåðÿ éûüûëàðàã höúåéðÿíè ÿìÿ-ëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Ñîíðà éåíè áèð ãÿðàð âåðÿðÿê áèð höúåéðÿ-íè èêè éåðÿ àéûðàí, äàhà ñîíðà áèð-áèðèíèí àðäûíúà ôÿðãëè ãÿðàð-ëàð âåðÿí, åëåêòðîí ìèêðîñêîïóíó êÿøô åäÿí, ñîíðà þç höúåé-ðÿ ãóðóëóøóíó áó ìèêðîñêîïóí àëòûíäà èíúÿëÿéÿí ïðîôåññîðëà-ðû äà ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð.

Ìàääÿ àíúàã Àëëàhûí öñòöí éàðàòìàñû èëÿ úàíëû îëà, hÿéàòòàïà áèëÿð. Áóíóí ÿêñèíè èääèà åäÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè èñÿòÿôÿêêöð âÿ èäðàêà òàìàìèëÿ çèää îëàí áèð úÿôÿíýèééàòäûð. Òÿ-êàìöë÷öëÿðèí îðòàéà àòäûüû èääèàëàð ÿòðàôûíäà áèð àç äöøöíìÿêhàããûíäà éóõàðûäà äàíûøûëàí íöìóíÿäÿ îëäóüó êèìè áó hÿãè-ãÿòè äÿ àéäûí øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð.

Ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêû òåõíîëîýèéàÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ âàõò èçàh åäÿ áèëìÿéÿúÿéè

áàøãà áèð ìÿñÿëÿ èñÿ ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêû ìöêÿììÿë hèññåò-ìÿ (ëàìèñÿ) êåéôèééÿòèäèð.

Ýþçëÿ áàüëû ìþâçóéà êå÷ìÿçäÿí ÿââÿë “íåúÿ ýþðöðöê?”ñóàëûíà ãûñà äà îëñà úàâàá âåðÿê. Áèð úèñèìäÿí ýÿëÿí øöàëàðýþçÿ òÿðñ îëàðàã äöøöðëÿð. Áó øöàëàð áóðàäàêû höúåéðÿëÿð òÿ-ðÿôèíäÿí åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíà ÷åâðèëèð âÿ áåéèíèí àðõà òÿðÿôèí-äÿêè ýþðìÿ ìÿðêÿçè äåéèëÿí êè÷èê áèð íþãòÿéÿ þòöðöëöð. Áó

140

141

åëåêòðèê ñèãíàëëàðû ñûðà èëÿ äàâàì åäÿí èúðààòëàðäàí ñîíðà áå-éèíäÿêè áó ìÿðêÿçäÿ ýþðöíòö îëàðàã hèññ åäèëèð âÿ ýþðöëöð.

Áó ìÿëóìàòäàí ñîíðà èíäè áèð àç ôèêèðëÿøÿê. Áåéèí èøûãö÷öí ãàïàëûäûð. Éÿíè áåéíèí è÷è ãàïãàðàíëûãäûð, èøûã áåéíèí îë-äóüó éåðÿ ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõà áèëìÿç. Ýþðöíòö ìÿðêÿçè äåéèëÿíéåð çöëìÿò ãàðàíëûã, èøûüûí hå÷ âàõò ÷àòà áèëìÿäèéè, áÿëêÿ äÿhå÷ âàõò ðàñò ýÿëìÿäèéèíèç ãÿäÿð ãàðàíëûã áèð éåðäèð. Àíúàãñèç áó çöëìÿò ãàðàíëûüûíäà èøûãëû, ïàðëàã áèð äöíéàíû ñåéð åäèð-ñèíèç. Ùÿì äÿ áó î ãÿäÿð àéäûí âÿ êåéôèééÿòëè áèð ýþðöíòö-äöð êè, XXI ÿñðèí òåõíîëîýèéàñû äà hÿð úöð èìêàí ñàhèáè îë-ìàñûíà áàõìàéàðàã áó ýþðöíòöíö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿìèøäèð. Ìÿ-ñÿëÿí, hàçûðäà îõóäóüóíóç êèòàáà, êèòàáû òóòàí ÿëëÿðèíèçÿ áà-õûí. Ñîíðà áàøûíûçû ãàëäûðûí âÿ ÿòðàôûíûçà íÿçÿð ñàëûí. Èíäè ýþð-äöéöíöç àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿòäÿêè áó ýþðöíòöíö áàøãà áèðéåðäÿ ýþðìöñöíöçìö? Áó ãÿäÿð àéäûí áèð ýþðöíòöíö ñèçÿäöíéàíûí áèð íþìðÿëè òåëåâèçîð øèðêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿíìöêÿììÿë òåëåâèçîð åêðàíû äà âåðÿ áèëìÿç. 100 èëäèð ìèíëÿð-ëÿ ìöhÿíäèñ áó àéäûíëûüû ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûð. Áóíóí ö÷öíôàáðèêëÿð, íÿhÿíý òÿñèñàòëàð ãóðóëóð, òÿäãèãàòëàð àïàðûëûð, ïëàí-ëàð âÿ ëàéèhÿëÿð hàçûðëàíûð. Éåíÿ äÿ áèð òåëåâèçèéà åêðàíûíà áà-õûí, áèð äÿ ÿëèíèçäÿ òóòäóüóíóç áó êèòàáà. Àðàäà áþéöê àé-äûíëûã âÿ êåéôèééÿò ôÿðãè îëäóüóíó ýþðÿúÿêñèíèç. Ùÿì äÿ òå-ëåâèçîð åêðàíû ñèçÿ èêèþë÷öëö áèð ýþðöíòö ýþñòÿðèð, hàëáóêè ñèçö÷þë÷öëö, äÿðèí áèð ïåðñïåêòèâè ýþðöðñöíöç.

Óçóí èëëÿðäèð îí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñ ö÷þë÷öëö òåëåâèçîð hà-çûðëàìàüà, ýþçöí ýþðìÿ êåéôèééÿòèíÿ éèéÿëÿíìÿéÿ ñÿé ýþñ-òÿðèð. Áÿëè, ö÷þë÷öëö òåëåâèçîð ñèñòåìèíè hàçûðëàéà áèëäèëÿð, àí-úàã îíó äà åéíÿêñèç ýþðìÿê ìöìêöí äåéèë. Áó åéíè çàìàí-äà ñöíè áèð ö÷þë÷öëö ñèñòåìäèð. Àðõà òÿðÿô äàhà áóëàíûã, ãàðøûòÿðÿô èñÿ êàüûçäàí hàçûðëàíìûø äåêîðàñèéà êèìè ýþðöíöð. Ùå÷âàõò ýþçöí ýþðäöéö ãÿäÿð äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèð ýþðöíòö

îëà áèëìÿç. Êàìåðàäà äà, òåëåâèçîðäà äà ìöòëÿã ýþðöíòö èòêè-ñè áàø âåðèð.

Òÿêàìöë÷öëÿð áó êåéôèééÿòëè âÿ äÿãèã ýþðöíòöíö òÿøêèëåäÿí ìåõàíèçìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèðëÿð.Èíäè áèð àäàì ñèçÿ îòàüûíûçûí áèð êöíúöíäÿêè òåëåâèçîðóí òÿ-ñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëäèéèíè, “àòîìëàð áèð éåðÿòîïëàíäû âÿ áó ýþñòÿðÿí úèhàçû ìåéäàíà ýÿòèðäè” äåñÿ, íÿ ôè-êèðëÿøÿðñèíèç? Ìèíëÿðëÿ àäàìûí áèð éåðÿ éûüûøàðàã äöçÿëäÿ áèë-ìÿäèéèíè øöóðñóç àòîìëàð íåúÿ åäÿ áèëÿð?

Ýþçöí ýþðäöéöíäÿí äàhà èáòèäàè îëàí áó ýþðöíòöíö ìåé-äàíà ýÿòèðÿí úèhàç òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìèðñÿ, ýþçöí âÿýþçöí ýþðäöéö ýþðöíòöíöí äÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿéÿ-úÿéè àéäûí ìÿñÿëÿäèð.

Áó ìÿñÿëÿ ãóëàã ö÷öí äÿ åéíèäèð. Õàðèúè ãóëàã ÿòðàôäàêûñÿñëÿðè ãóëàã ÷þì÷ÿñè âàñèòÿñèëÿ éûüûá îðòà ãóëàüà þòöðöð. Îð-òà ãóëàã àëäûüû ñÿñ òèðòÿéèøëÿðèíè ýöúëÿíäèðÿðÿê äàõèëè ãóëàüàþòöðöð. Äàõèëè ãóëàã äà áó òèòðÿéèøëÿðè åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíàäþíäÿðÿðÿê áåéèíÿ ýþíäÿðèð. Åéíèëÿ ýþðìÿ ìÿñÿëÿñèíäÿ îëäó-üó êèìè åøèòìÿê èúðààòëàðû äà áåéèíäÿêè åøèòìÿ ìÿðêÿçèíäÿhÿéàòà êå÷èð.

Ýþçäÿêè âÿçèééÿò ãóëàã ö÷öí äÿ ãöââÿäÿ ãàëûð, éÿíè áå-éèí èøûüà îëäóüó êèìè ñÿñÿ äÿ ãàïàëûäûð, ñÿñè êå÷èðìèð. Äîëà-éûñû èëÿ ÿòðàô íÿ ãÿäÿð ýóðóëòóëó äà îëñà áåéíèí è÷è òàìàìèëÿñÿññèçäèð. Áóíà áàõìàéàðàã ÿí äÿãèã ñÿñëÿð áåéèíäÿ hèññ åäè-ëèð. Ñÿñ êå÷èðìÿéÿí áåéíèìèçäÿ áèð îðêåñòðèí ñèìôîíèéàëàðûíûåøèäÿðñèíèç, èçäèhàìëû áèð ìÿêàíûí áöòöí ýóðóëòóñóíó åøèäÿð-ñèíèç. Àíúàã hÿìèí àíäà hÿññàñ áèð úèhàçëà áåéíèìèçèí è÷èí-äÿêè ñÿñ ñÿâèééÿñè þë÷öëñÿ, áóðàäà ìöòëÿã áèð ñÿññèçëèéèí hà-êèì îëäóüó ýþðöíÿúÿê.

Äÿãèã áèð ýþðöíòö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿê ö÷öí èíäèéÿ ãÿäÿð òåõ-íîëîýèéàäàí íåúÿ èñòèôàäÿ åäèëèðñÿ, ñÿñ ö÷öí äÿ åéíè ñÿéëÿð

142

143

îíëàðëà èëäèð êè, äàâàì åäèð. Ñÿñè ãåéä åòìÿê úèhàçëàðû, ÷îõëóåëåêòðèê àëÿòè, ñÿñè ãåéä åäÿí ìóñèãè ñèñòåìëÿðè áó ñÿéëÿðèíáÿçèëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðèäèð. Àíúàã áöòöí òåõíîëîýèéàéà, áó òåõ-íîëîýèéàäà èøëÿéÿí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñÿ âÿ ìöòÿõÿññèñÿ áàõ-ìàéàðàã ãóëàãäàêû äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèð ñÿñ ÿëäÿ åäèëìÿ-ìèøäèð. ßí áþéöê ìóñèãè ñèñòåìè øèðêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿíêåéôèééÿòëè ìóñèãè àëÿòèíè ôèêèðëÿøèí. Ñÿñè ãåéä åäÿíäÿ ìöòëÿãñÿñèí áèð hèññÿñè èòèð âÿ éà àç äà îëñà ìöòëÿã õûøûëòû ÿìÿëÿ ýÿ-ëèð. Ìóñèãè úèhàçûíû à÷àíäà ìóñèãè áàøëàìàìûøäàí ÿââÿë áèðõûðûëòûëû ñÿñè ìöòëÿã åøèäÿúÿêñèíèç. Àíúàã èíñàí áÿäÿíèíäÿêèòåõíîëîýèéàíûí ìÿhñóëó îëàí ñÿñëÿð ÷îõ äÿãèã âÿ ãöñóðñóç-äóð. Áèð èíñàí ãóëàüû hå÷ âàõò ìóñèãè ìÿðêÿçèíäÿ îëäóüó êè-ìè õûðûëòûëû âÿ éà ïîçóíòóëó ñÿñ hèññ åòìÿç, ñÿñ íåúÿäèðñÿ, îíóòàì âÿ äÿãèã îëàðàã åøèäèð. Áó âÿçèééÿò èíñàí éàðàäûëäûüû ýöí-äÿí èíäèéÿ ãÿäÿð áó úöðäöð.

Áó ýöíÿ ãÿäÿð èíñàí îüëóíóí èñòåhñàë åòäèéè, hàçûðëàäûüûhå÷ áèð ýþðöíòö âÿ ñÿñ úèhàçû ýþç âÿ ãóëàã ãÿäÿð hÿññàñ âÿóüóðëó áèð ëàìèñÿ ñèñòåìè îëà áèëìÿìèøäèð.

Àíúàã ýþðìÿ âÿ åøèòìÿ hàäèñÿñèíäÿ áöòöí áóíëàðäàí áàø-ãà ÷îõ áþéöê hÿãèãÿò âàð.

Áåéíèí è÷èíäÿêè ýþðÿí âÿ åøèäÿí øöóð êèìÿ àèääèð?Áåéíèí è÷èíäÿ úöðáÿúöð ðÿíýëè áèð äöíéàíû ñåéð åäÿí, ñèì-

ôîíèéàëàðû, ãóøëàðûí ñÿñèíè åøèäÿí, ÷è÷ÿêëÿðè èéëÿéÿí êèìäèð?Èíñàíûí ýþçëÿðèíäÿí, ãóëàãëàðûíäàí, áóðíóíäàí ýÿëÿí õÿ-

áÿðäàðëûãëàð åëåêòðèê ñèãíàëû îëàðàã áåéèíÿ þòöðöëöð. Áèîëîýèéà,ôèçèîëîýèéà âÿ éà áèîêèìéà êèòàáëàðûíäà áó ýþðöíòöíöí áåéèí-äÿ íåúÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ äàèð ÷îõëó òÿôÿððöàòëàð îõóéà áè-ëÿðñèíèç. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ hàããûíäàêû hÿãèãÿòÿ hå÷ áèð éåðäÿðàñò ýÿëÿ áèëìÿçñèíèç êè, áåéèíäÿ áó åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíû ýþ-ðöíòö, ñÿñ, èé âÿ hèññ îëàðàã ãàâðàéàí êèìäèð? Áåéèíèí è÷èíäÿ

ýþçÿ, ãóëàüà, áóðóíà åhòèéàú hèññ åòìÿäÿí áöòöí áóíëàðû ãàâ-ðàéàí áèð øöóð âàð. Áó øöóð êèìÿ àèääèð?

ßëáÿòòÿ, áó øöóð áåéíè òÿøêèë åäÿí ñèíèðëÿðÿ, éàü òÿáÿãÿñè-íÿ âÿ ñèíèð höúåéðÿëÿðèíÿ àèä äåéèë. Áóíà ýþðÿ äÿ hÿð øåéèíìàääÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó çÿíí åäÿí äàðâèíèñò ìàòåðèàëèñòëÿðáó ñóàëëàðà hå÷ âàõò úàâàá âåðÿ áèëìèð. ×öíêè áó øöóð Àëëà-hûí éàðàòäûüû ðóhäóð. Ðóh ýþðöíòöíö ñåéð åòìÿê ö÷öí ýþçÿ,ñÿñè åøèòìÿê ö÷öí ãóëàüà åhòèéàú hèññ åòìÿç. Áóíëàðäàí äàáàøãà ôèêèðëÿøìÿê ö÷öí áåéèíÿ äÿ åhòèéàúû îëìàç.

Áó àéäûí âÿ åëìè hÿãèãÿòëÿðè îõóéàí hÿð áèð èíñàíûí áåé-íèí äàõèëèíäÿêè áèð íå÷ÿ ñàíòèìåòðëèê, ãàïãàðàíëûã ìÿêàíà áö-òöí êàèíàòû ö÷þë÷öëö, ðÿíýëè, êþëýÿëè âÿ èøûãëû îëàðàã ñûüûøäûðàíÀëëàhû ôèêèðëÿøèá, Îíäàí ãîðõóá Îíà ñûüûíìàñû ëàçûìäûð.

Ìàòåðèàëèñò èíàíúÁóðà ãÿäÿð àðàøäûðäûãëàðûìûç òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëìè

êÿøôëÿðëÿ à÷ûã øÿêèëäÿ çèääèééÿò òÿøêèë åäÿí áèð èääèà îëäóüó-íó ýþñòÿðèð. Íÿçÿðèééÿíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè hàããûíäàêû èääèà-ñû åëìÿ çèääèð, îðòàéà àòäûüû òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðèíèí hå÷ áèðòÿêìèëëÿøäèðèúè òÿñèðè éîõäóð âÿ äöíéàíûí äàøëàøìûø ãàòëàðûäàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí âàúèá ñàéäûüû êå÷èä ôîðìàëàðûíûí éà-øàìàäûãëàðûíû ýþñòÿðèð. Áåëÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ÿëáÿò-òÿ êè, åëìÿ çèää áèð ôèêèð êèìè êÿíàðà àòûëìàñû ëàçûìäûð.

Òàðèõ áîéó òÿêàìöë ìîäåëè êèìè áèð ÷îõ äöøöíúÿ ñèñòåìèåëìèí ýöíäÿìèíäÿí ÷ûõàðûëìûøäûð. Àììà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿ-ñèíè òÿêèäëÿ åëìè ýöíäÿìÿ ýÿòèðìÿê èñòÿéèðëÿð. Ùÿòòà áÿçèàäàìëàð áó íÿçÿðèééÿíèí òÿíãèäèíè “åëìÿ höúóì” êèìè ãÿëÿ-ìÿ âåðìÿéÿ ÷àëûøûð. Ýþðÿñÿí íÿéÿ ýþðÿ?

Áóíóí ñÿáÿáè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí áÿçè ìöhèòëÿð ö÷öíhå÷ úöð ÿëäÿí áóðàõûëìàéàúàã åhêàì÷û áèð èíàíú îëìàñûäûð.Áó àäàìëàð ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ êîð-êîðàíÿ áàüëûäûðëàð âÿ

144

145

äàðâèíèçìè äÿ òÿáèÿòÿ âåðèëÿ áèëÿúÿê éåýàíÿ ìàòåðèàëèñò èçàhîëäóüó ö÷öí ìÿíèìñÿéèðëÿð.

Áÿçÿí áóíó à÷ûã øÿêèëäÿ åòèðàô äà åäèðëÿð. Ùàðâàðä Óíèâåð-ñèòåòèíäÿí ìÿøhóð ýåíåòèê âÿ òàíûíìûø òÿêàìöë÷ö îëàí Ðè÷àðäËåâîíòèí “ÿââÿëúÿ ìàòåðèàëèñò, ñîíðà àëèì” îëäóüóíó áåëÿ åòè-ðàô åäèð:

Áèçèì ìàòåðèàëèçìÿ áèð åòèãàäûìûç âàð, àïðèîð (ÿââÿëúÿäÿíãÿáóë åäèëìèø, äîüðó ñàéûëàí, òÿúðöáÿäÿí àñûëû îëìàéàí, òÿú-ðöáÿäÿí ãàáàã ìþâúóä îëàí) áèð èíàíúäûð áó. Áèçè äöíéàéàìàòåðèàëèñò áèð à÷ûãëàìà ýÿòèðìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí øåé åëìèí èñ-òèãàìÿò âÿ ãàéäàëàðû äåéèë. ßêñèíÿ, ìàòåðèàëèçìÿ îëàí àïðèîðáàüëûëûüûìûç öçöíäÿí äöíéàéà ìàòåðèàëèñò à÷ûãëàìà ýÿòèðÿíàðàøäûðìà öñóëëàðûíû âÿ ãàâðàìëàðû òÿãäèð åäèðèê. Ìàòåðèàëèçììöòëÿã äîüðó îëäóüóíà ýþðÿ äÿ èëàhè áèð à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿ-éÿ äàõèë îëìàñûíà èúàçÿ âåðÿ áèëìÿðèê (Richard Lewontin,“The Demon-Íaunted World”, The New York Review ofBooks, 9 éàíâàð 1997, ñÿh. 28).

Áó ñþçëÿð äàðâèíèçìèí ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ áàüëûëûã óúáà-òûíäàí éàøàäûëàí áèð åhêàì îëìàñûíûí à÷ûã èôàäÿñèäèð. Áó åh-êàì ìàääÿäÿí áàøãà hå÷ áèð âàðëûã îëìàäûüûíû ãÿáóë åäèð.Áóíà ýþðÿ äÿ úàíñûç, ìÿíòèãñèç ìàääÿíèí hÿéàòû éàðàòäûüûíàèíàíûð. Ìèëéîíëàðëà ìöõòÿëèô úàíëû íþâöíöí, ìÿñÿëÿí, ãóøëà-ðûí, áàëûãëàðûí, çöðàôÿëÿðèí, ãàïëàíëàðûí, áþúÿêëÿðèí, àüàúëàðûí,÷è÷ÿêëÿðèí, áàëèíàëàðûí âÿ èíñàíëàðûí úàíñûç ìàääÿíèí þç è÷èí-äÿêè äÿéèøèêëèêëÿðÿ, éÿíè éàüàí éàüûøëà, ÷àõàí øèìøÿêëÿ îíóíè÷èíäÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè ãÿáóë åäèð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áó, hÿìàüëà, hÿì äÿ åëìè ýåð÷ÿêëèêëÿðÿ çèää ãÿíàÿòäèð. Àììà äàð-âèíèñòëÿð “èëàhè áèð à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ ýèðìÿìÿñè” ö÷öí áóãÿíàÿòè ìöäàôèÿ åòìÿêäÿ äàâàì åäèðëÿð.

Úàíëûëàðûí ìÿíøÿéèíÿ ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø ìàòåðèàëèñòäöøöíúÿ èëÿ áàõìàéàí hÿð êÿñ èñÿ áó à÷ûã ýåð÷ÿéè ýþðÿúÿê-

äèð: “Áöòöí úàíëûëàð öñòöí áèð ýöúÿ, ìÿëóìàòà âÿ àüëà ñàhèáîëàí áèð Éàðàäàíûí ÿñÿðëÿðèäèð. Î Éàðàäàí áöòöí êàèíàòû éîõ-äàí âàð åäÿí, úàíëûëàðû äà éàðàäûá øÿêèëëÿíäèðÿí Àëëàhäûð”.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áÿøÿðòàðèõèíèí ÿí òÿñèðëè ñåhðèäèðÁóðàäà áóíó äà áèëäèðìÿê ëàçûìäûð êè, ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë

åäèëìèø ìÿíôè ôèêèðëÿðè îëìàéàí, hå÷ áèð èäåîëîýèéàíûí òÿñèðèàëòûíäà ãàëìàéàí, àíúàã àüëûíû âÿ ìÿíòèãèíè èøëÿäÿí hÿð áèðèíñàí åëìäÿí âÿ ìÿäÿíèééÿòäÿí óçàã îëàí úÿìèééÿòëÿðèí õó-ðàôàòëàðûíû ÿêñ åòäèðÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èíàíûëìàñûìöìêöí îëìàéàí áèð èääèà îëäóüóíó àñàíëûãëà áàøà äöøÿúÿê-äèð.

Éóõàðûäà äà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿèíàíàíëàð áþéöê áèð ÷ÿíèí è÷èíÿ ÷îõëó àòîìó, ìîëåêóëó, úàí-ñûç ìàääÿíè äîëäóðàí âÿ áóíëàðûí ãàðûøìàñûíäàí âàõò ÿðçèí-äÿ ôèêèðëÿøÿí, äÿðê åäÿí, êÿøôëÿð åäÿí ïðîôåññîðëàðûí, òÿëÿáÿ-ëÿðèí, Åéíøòåéí, Ùóááë êèìè åëì àäàìëàðûíûí, Ôðåíê Ñèíàòðà,×àðëòîí Ùåñòîí êèìè ñÿíÿò÷èëÿðèí, áóíóíëà éàíàøû úåéðàíëàðûí,ëèìîí àüàúëàðûíûí, ãÿðÿíôèëëÿðèí ÷ûõàúàüûíà èíàíûðëàð. Ùÿì äÿáó úÿôÿíý èääèàéà èíàíàíëàð åëì àäàìëàðû, ïðîôåññîðëàð, ìÿ-äÿíè, òÿhñèëëè èíñàíëàðäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèö÷öí “äöíéà òàðèõèíèí ÿí áþéöê âÿ ÿí òÿñèðëè ñåhðè” èôàäÿñèíèèøëÿòìÿê äàhà ìöíàñèá îëàúàã. ×öíêè áÿøÿð òàðèõèíäÿ èíñàí-ëàðûí àüëûíû áàøûíäàí áó äÿðÿúÿäÿ àëàí, àüûë âÿ ìÿíòèãëÿ ôè-êèðëÿøìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿéÿí, ýþçëÿðèíèí ãàðøûñûíà ñàíêè áèðïÿðäÿ ÷ÿêèá ÷îõ à÷ûã îëàí hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿëÿðèíÿ ìàíå îëàíáèð áàøãà èíàíú âÿ éà èääèà äà éîõäóð. Áó, ãÿäèì ìèñèðëèëÿ-ðèí ýöíÿø òàíðûñû Ðàéà, áÿçè àôðèêàëû ãÿáèëÿëÿðèí òîòåìëÿðÿ, Ñÿ-áà õàëãûíûí ýöíÿøÿ ñèòàéèø åòìÿñèíäÿí, Ùç.Èáðàhèìèí òàéôàñû-íûí þç ÿëëÿðè èëÿ äöçÿëòäèéè áöòëÿðÿ, Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí ãû-

146

147

çûëäàí äöçÿëòäèéè áóçîâà ñèòàéèø åòìÿñèíäÿí äàhà äÿhøÿòëè âÿãÿáóëåäèëìÿç áèð êîðëóãäóð. Ùÿãèãÿòäÿ áó âÿçèééÿò ÀëëàhûíÃóðàíäà èøàðÿ åòäèéè áèð àüûëñûçëûãäûð. Àëëàh áÿçè èíñàíëàðûí èä-ðàê ãàáèëèééÿòèíèí ãàïàíàúàüûíû âÿ hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿêäÿíàúèç âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿéèíè ÿêñÿð àéÿëÿðèíäÿ áèëäèðèð. Áó àéÿ-ëÿðäÿí áÿçèëÿðè áóíëàðäûð:

“Ùÿãèãÿòÿí, èíêàð åäÿíëÿðè ÿçàáëà ãîðõóòñàí äà, ãîðõóòìà-ñàí äà îíëàð ö÷öí áèðäèð, èìàí ýÿòèðìÿçëÿð. Àëëàh îíëàðûí öðÿ-éèíÿ âÿ ãóëàüûíà ìþhöð âóðìóøäóð. Ýþçëÿðèíäÿ äÿ ïÿðäÿ âàð-äûð. Îíëàðû áþéöê áèð ÿçàá ýþçëÿéèð!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 26-7).

“...Îíëàðûí ãÿëáëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà àíëàìàçëàð.Îíëàðûí ýþçëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà åøèòìÿçëÿð. Îíëàðhåéâàí êèìèäèðëÿð, áÿëêÿ äÿ äàhà ÷îõ çÿëàëÿòäÿäèðëÿð.Ãàôèë îëàíëàð äà ìÿhç îíëàðäûð!” (“ßðàô” ñóðÿñè, 7/179).Àëëàh áàøãà àéÿëÿðäÿ èñÿ áó èíñàíëàðûí ìþúöçÿëÿð ýþðñÿëÿð

äÿ èíàíìàéàúàã ãÿäÿð ñåhðëÿíäèêëÿðèíè áåëÿ áèëäèðèð:“ßýÿð îíëàðà ýþéäÿí áèð ãàïû à÷ñàã âÿ îíóíëà äóðìà-äàí éóõàðû äûðìàøñàëàð, éåíÿ äÿ “Ýþçöìöç áàüëàíìûø,áèç ñåhðëÿíìèøèê” äåéÿðëÿð” (“Ùèúð” ñóðÿñè, 15/14-15).Áó ãÿäÿð ýåíèø áèð êöòëÿíèí öçÿðèíäÿ áó ñåhðèí òÿñèðëè îë-

ìàñû, èíñàíëàðûí hÿãèãÿòëÿðäÿí áó ãÿäÿð óçàã ñàõëàíìàñû âÿ150 èëäèð áó ñåhðèí ïîçóëìàìàñû èñÿ ñþçëÿðëÿ äåéèëÿ áèëìÿéÿ-úÿê ãÿäÿð håéðÿòàìèç áèð âÿçèééÿòäèð. ×öíêè áèð âÿ éà áèð íå-÷ÿ èíñàíûí èìêàí õàðèúèíäÿ îëàí ññåíàðèëÿðÿ, úÿôÿíýèééàò âÿìÿíòèãñèçëèêëÿðëÿ äîëó èääèàëàðà èíàíìàñû àéäûí îëà áèëèð. Àí-úàã äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿêè èíñàíëàðûí øöóðñóç âÿ úàí-ñûç àòîìëàðûí àíè áèð ãÿðàðëà áèð éåðÿ éûüûëûá, ôþâãÿëàäÿ áèðòÿøêèëàòëàíìà, íèçàì-èíòèçàì, àüûë âÿ øöóð ýþñòÿðèá ãöñóðñóçáèð ñèñòåìëÿ èøëÿéÿí êàèíàòû, úàíëû àëÿì ö÷öí óéüóí îëàí hÿðúöð õöñóñèééÿòÿ ñàhèá îëàí Éåð ïëàíåòèíè âÿ ñàéñûç êîìïëåêññèñòåìëÿ òÿúhèç åäèëìèø úàíëûëàðû ìåéäàíà ýÿòèðäèéèíÿ èíàíìà-ñûíûí ñåhðäÿí áàøãà áèð èçàhû âÿ àäû éîõäóð.

Ùÿì÷èíèí Àëëàh Ãóðàíäà èíêàð÷û ôÿëñÿôÿíèí òÿðÿôäàðû îëàíáÿçè àäàìëàðûí åòäèéè ñåhðëÿðëÿ èíñàíëàðû òÿñèð àëòûíà àëäûãëàðû-íû Ùç.Ìóñà âÿ ôèðîí àðàñûíäà áàø âåðÿí áèð hàäèñÿ èëÿ áèçÿáèëäèðèð. Ùç.Ìóñà ôèðîíà hàãã äèíè áàøà ñàëàíäà ôèðîí Ùç.Ìó-ñàéà þç “åëìëè ñåhðáàçëàðû” èëÿ èíñàíëàðûí éûüûøäûãëàðû áèð éåð-äÿ ãàðøûëàøìàëàðûíû èñòÿéèð. Ùç.Ìóñà ñåhðáàçëàðëà ãàðøûëàøàíäàÿââÿëúÿ ñåhðáàçëàðà îíëàðûí ìÿðèôÿòëÿðèíè ýþñòÿðìÿñèíè ÿìðåäèð:

“(Ìóñà:) “Ñèç àòûí!” äåäè. Îíëàð (ÿëëÿðèíäÿêèíè éåðÿ) àò-äûãäà àäàìëàðûí ýþçëÿðèíè áàüëàéûá îíëàðû ãîðõóòäóëàðâÿ áþéöê áèð ñåhð ýþñòÿðäèëÿð” (“ßðàô” ñóðÿñè, 7/116).Ýþðöíäöéö êèìè, ôèðîíóí ñåhðáàçëàðû ýþçáàüëàìàëàðëà -

Ùç.Ìóñà âÿ îíà èíàíàíëàð èñòèñíà îëìàãëà - èíñàíëàðûí hàìû-ñûíû ñåhðëÿéÿ áèëìèøäèëÿð. Àíúàã îíëàðûí àòäûãëàðûíûí ÿâÿçèíäÿÙç.Ìóñàíûí ýþñòÿðäèéè äÿëèë îíëàðûí áó ñåhðèíè, àéÿëÿðèí èôà-äÿñè èëÿ äåñÿê, “óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè áöòöí øåéëÿðè óäìóø”,éÿíè òÿñèðñèç hàëà ýÿòèðìèøäèð:

“Áèç äÿ Ìóñàéà: “ßñàíû òóëëà!” äåéÿ âÿhé åòäèê. Áèð äÿáàõûá ýþðäöëÿð êè, ÿñà îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðèáöòöí øåéëÿðè óäóð. Àðòûã hàãã çàhèð, îíëàðûí óéäóðóáäöçÿëòäèêëÿðè éàëàíëàð èñÿ áàòèë îëäó. Ñåhðáàçëàð îðàäàìÿüëóá åäèëäèëÿð âÿ õàð îëàðàã ýåðè äþíäöëÿð” (“ßðàô”ñóðÿñè, 7/117-119).Àéÿäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, ÿââÿë èíñàíëàðû ñåhðëÿéÿðÿê þç

òÿñèðè àëòûíà áó àäàìëàðûí åòäèêëÿðèíèí áèð ñàõòàêàðëûã îëìàñû-íûí öçÿ ÷ûõûá òÿñäèãëÿíìÿñèíäÿí ñîíðà ãåéä åäèëÿí àäàìëàðïèñ âÿçèééÿòÿ äöøìöøäöëÿð. Ýöíöìöçäÿ äÿ áèð ñåhðèí òÿñèðèèëÿ åëì ïÿðäÿñè àëòûíäà ÷îõ úÿôÿíý èääèàëàðà èíàíàíëàð âÿ áóí-ëàðû ìöäàôèÿ åòìÿéÿ hÿéàòëàðûíû hÿñð åäÿíëÿð ÿýÿð áó èääèà-ëàðäàí ÿë ÷ÿêìÿñÿëÿð, hÿãèãÿòëÿð òàì ìÿíàñû èëÿ à÷ûüà ÷ûõàí-äà âÿ “ñåhð ïîçóëàíäà” îíëàð äà ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿêëÿð.

148

149

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿí âÿ àòåèñò áèð ôèëîñîôîëàí Ìàëêîëì Ìàããðèú (Malcolm Muggeridge) áåëÿ áèð âÿ-çèééÿòäÿí ãîðõäóüóíó áåëÿ åòèðàô åäèð:

Ìÿí þçöì òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí õöñóñèëÿ òÿòáèã åäèëäèéèñàhÿëÿðèí ýÿëÿúÿéèí òàðèõ êèòàáëàðûíäàêû ÿí áþéöê ýöëöíú âÿ-çèééÿòëÿðäÿí áèðè îëàúàüûíà èíàíäûì. Ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿð áó ãÿ-äÿð ÷öðöê âÿ ãåéðè-ìöÿééÿí îëàí áèð hèïîòåçèí èíàíûëìàç áèðñàäÿëþâhëöêëÿ ãÿáóë åäèëìÿñèíè håéðÿò è÷èíäÿ ãàðøûëàéàúàãëàð(Malcolm Muggeridge, The End of Christendom, GrandRaðids: Eerdmans, 1980, ñÿh. 43).

Áó ýÿëÿúÿê óçàãäà äåéèë, ÿêñèíÿ, ÷îõ éàõûí áèð ýÿëÿúÿêäÿèíñàíëàð “òÿñàäöôëÿð”èí òàíðû îëà áèëìÿéÿúÿéèíè áàøà äöøÿúÿê-ëÿð âÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áÿøÿð òàðèõèíèí ÿí áþéöê éàëàíû âÿÿí øèääÿòëè ñåhðè îëàðàã òàíûäûëàúàã. Áó øèääÿòëè ñåhð áþéöê ñö-ðÿòëÿ äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ þçöíöí èíñàíëàð öçÿðèíäÿêèòÿñèðèíè àçàëòìàüà áàøëàìûøäûð. Òÿêàìöë éàëàíûíûí ñèððèíè þé-ðÿíÿí ÿêñÿð èíñàíëàð áó éàëàíà íåúÿ èíàíäûãëàðûíû håéðÿò âÿòÿÿúúöá è÷èíäÿ ýþòöð-ãîé åäèðëÿð.

“Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí! Ñÿíèí áèçÿ þéðÿòäèêëÿðèíäÿí áàøãà áèç hå÷ áèð øåé áèëìèðèê. Ùÿð øåéè áèëÿí,

hþêì âÿ hèêìÿò ñàhèáè Ñÿíñÿí”(“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 232).