1. 1. DN NHP KINH THNH - 3 Dn nhp Sng Th k Nhan : Nhm t th nht trong bn vn Hi-b-lai ca SaSt 1:1 l bereshith (ban u) cng l nhan ca sch (cc sch c thng c t tn theo mt hay hai ch u ca sch). Nhan bng Anh ng, Genesis, bt ngun t ting Hy Lp, v n t ch Geneseos, xut hin trong bn dch ting Hy Lp (bn LXX) ca 2:4; 5:1. Theo lin vn, t ny ngha l s sinh ra, gia ph, hoc lch s ngun gc. Nh vy trong c hnh thc Hi-b-lai ln Hi-vn, nhan Sng th k m t cch thch hip ni dung ca sch, v ch yu l sch ca nhng khi u. Bi cnh: Trong 38 chng u phn nh rt nhiu iu chng ta bit t cc ngun khc v np sng v vn ha M-s-b-ta-mi thu xa. Cuc sng to, cc gia ph, trn hng thy hy dit, a l v vic hnh thnh bn , k thut xy dng, s di tr ca cc dn tc, mua bn t ai, quan thu v th tc php nh, ngh chn by v chn nui gia sc, tt c nhng ch v nhiu ti khc l vn quan tm ch yu ca cc dn tc vng M-s- b-ta-mi thi by gi. 38 on u Sng th k cng lin quan n nhng c nhn, gia nh v cc b lc. Tc gi dng nh nh v vn -en, qu hng u tin ca loi ngi l trong hoc gn x M-s-b-ta-mi, thp Ba-bn c xy ct ti , p-ram sinh ra , Y-sc ci v ngi x , v Gia-cp cng sng ti 20 nm. Du cc tc trng nh c ti x Palestine, nhng qu hng nguyn thu ca h vn l x M-s-b-ta-mi. Nn vn hc c nht tng ng vi 1:1-38:30 cng n t x M-s-b- ta-mi. Enuma elish, cu chuyn thn Marduk dy ln n quyn ti cao trong n th Bch Thn Ba-by-ln, trong mt s phng din (du hon ton theo thn thoi v a thn) cng tng t nh cuc sng to trong 1:1-31. Vi nt c bit ca danh sch cc vua t Sumer rt ging vi gia ph ghi trong 5:1-32. Bng th 11 ca thin Anh hng ca Gilgamesh hon ton ging nh trn Hng thy ghi trong 6:1-8:22. Nhiu bin c quan trng ca 1:1-8:22 c thut li cng th t cc s vic tng t trong thin Anh hng ca Atrahasis. Tht ra, thin s thi ny cng cn bn ch sng to - phn lon - trn Hng thy nh Thnh Kinh ghi chp. Cc bng t st mi tm c ti v tr c (chng 2.500-2.300 TC) Ebla (hin nay l Tell Mardikh), min Bc Sy-ri cng c th cha ng mt s tnh tit tng ng.
2. 2. C hai b ti liu quan trng khc chng minh s phn nh x M-s-b-ta- mi trong 38 chng u Sng th k. T nhng bc th Ma-ri, t thi cc tc trng, chng ta hc bit tn cc tc trng (c bit k c p-ram, Gia- cp v Gip) l tiu biu cho thi . Nhng th cng minh chng s t do i li gia nhng vng khc nhau ca th gii A-m-rt ni cc tc trng c ng. Nhng tm bng Nuzi, du mun hn thi k tc trng my th k, lm sng t nhng phong tc tp qun t thi tc trng trong nhiu th k, hu nh nguyn vn tri qua nhiu th k. Quyn tha hng c nghip ca ngi c thu nhn vo gia nh hoc n l (xem 15:1-4), bn phn ca mt ngi v son s l cung cp cho chng mt con trai qua mt y t gi (16:2-4), s ch trch chng li vic ui y t gi v con trai nng (xem 21:10-11), thm quyn ca li truyn khu trong lut php c vng cn ng, nh li tri trc khi cht (27:1-4,22-23,33) - nhng iu ny cng cc tp qun hp php khc, cc kh c v iu khon x hi c minh ha sinh ng trong cc ti liu x M-s-b-ta-mi Nh 1:1-38:30 c c tnh v bi cnh ngi M-s-b-ta-mi, th cng vy, 39:1-50:26 phn nh nh hng Ai-cp - du khng hon ton trc tip nh th. Nhng v d ca nh hng l: vic trng nho ca ngi Ai-cp (40: 9-11), quang cnh b sng (41:1-57), Ai-cp l va la ca Ca-na-an 42:1- 38), Ca-na-an l ngun ca v s sn phm cho Ai-cp tiu th (43:1-34). Tp qun x hi v tn gio Ai-cp ( phn cui 43:1-34; 46:1-33), nhng th tc hnh chnh Ai-cp (47:1-31), nhng tp tc an tng Ai-cp (50:1- 26), nhiu t ng v tn ring theo ting Ai cp dng trong cc chng ny. Nt tng ng vn hc c bit gn nht vi Ai-cp l Truyn k Hai Anh Em, ging ht nh chuyn Gi-sp vi Ph-ti-pha (39:1-23). Nhng chuyn t thut Ai-cp (nh Truyn Sinuhe v Bo co Wenamun) v cc huyn s khc cng hin nhiu nt tng ng vn hc chung. Trc gi v nin hiu chp sch: V mt lch s, ngi Do-thi v C-c ng ch trng Mi-se l trc gi ca nm sch u tin trong Cu c. Nhng sch ny c gi l Ng kinh (ngha l sch nm quyn) c ni n trong truyn khu Do-thi gio l nm phn lut php (ca Mi-se). Chnh Thnh Kinh gi rng Mi- se l trc gi Sng th k, v Cong Cv 15:1 vin dn l ct b nh tp qun do Mi-se dy, mt m ch n SaSt 17:1-27. Tuy nhin c vi su tp tr hn xut hin c ch ra (xem nhng ch thch 14:14; 36:31; 47:11). Thi k lch s m Mi-se sng dng nh sch IVua nh kh chnh xc. Chng ta c bit nm th t i tr v ca Sa-l-mn trn Y-s-ra-n l nm th 480 sau khi dn Y-s-ra-n ra khi x Ai-cp (IVua 1V 6:1). V Sa-l-mn tr v khong 966 TC v nh vy nin hiu ca xut Ai-cp - l khong 1.446 (on nh rng 480 nm trong IVua 1V 6:1 l tnh theo ngha
3. 3. en, xem li gii thiu sch Cc Quan xt: Bi cnh). Thi k 40 nm Y-s- ra-n lu lc trong ng vng, tr nht l t 1.446 n 1.406, rt c th l thi gian Mi-se son b sch ngy nay gi l Ng kinh. Trong hai th k sau cng nhiu hc gi nhn nhn tm thy trong Ng kinh 4 ngun c bn: Nhng ti liu c cho l c t th k th 10 n th k th 5 TC gi l J (tc Jahweh/Yahweh, danh xng ring ca c Cha Tri trong Cu c), E (tc l -l-him, danh xng chung ca c Cha Tri), D (tc Deuteronomic, thuc Phc Truyn Lut L K), v P (tc Priestly, thuc thy t l). Mi ti liu u c nhng c tnh v thn hc ring, v thng mu thun vi cc ti liu kia. Nh vy, Ng kinh Mi-se c m t nh nhng truyn, nhng thi ca v lut l chp v. Tuy nhin, quan im ny khng c bng c kt lun v s tm kim su rng v vn hc cng nh kho c hng ti vic ct b nhiu l l dng thch thc quyn trc tc ca Mi-se. Ch v s ip: Sng th k lun v nhng s khi u. Khi u ca cc tng tri v t, s sng v s ti, cc tng tri v bin c, t ai v cy c, mt tri mt trng v cc ngi sao, nhng c bin, chim tri v ng vt trn t, v loi ngi (dng nn theo hnh nh c Cha Tri , tuyt nh ca hot ng sng to), ti li v s cu chuc, phc lnh v ra s, x hi v vn minh, hn nhn v gia nh, ngh thut, ti kho v cng ngh. Bn lit k c th c tip tc. Ch cha kho Sng th k l chuyn, gc tch, dng di dng chia sch ra lm 10 phn ln (xem Nt c Bit v B Cc Vn Hc), v bao gm nhng quan im nh s sinh ra, gia ph v lch s. Sch Sng th k l nn tng cho s thng hiu phn cn li ca Thnh Kinh. S ip ca sch tht phong ph v phc tp, lit k nhng yu t chnh v phc ha i cng s ip ton b Thnh Kinh. Quan trng hn c l sch ca nhng mi quan h, quan h ni bt gia c Cha Tri v thin nhin, c Cha Tri v loi ngi, v ngi vi ngi. Sut c sch l thuyt c thn, tha nhn rng ch c mt c Cha Tri vi Danh Xng xng ng, chng li tt c nhng nim v a thn hoc v thn, hoc vn vt hu thn (Pantheism, thuyt phim thn). Sng th k dy r rng mt Chn Thn ti cao hn c vn vt hin hu tc ton b cuc sng to ca Ngi, v bi s la chn thin thng Cha thng vn dng t do v hn ca Ngi lt nhng tp qun truyn khu, v k hoch ca loi ngi. Sch gii thiu cho chng ta ng li c Cha Tri khi xng v thit lp cc giao c vi tuyn dn Ngi, cam kt t tnh thng v thnh tn ca Ngi vi h, ku gi h ha nguyn knh mn v trung thnh vi Ngi. Sch thit lp sinh t nh l s thay th mng n mng (SaSt 22:1-24). Sch cho chng ta gi u tin v vic c Cha Tri chun b cu chuc chng ta
4. 4. khi quyn lc ca Ma qu (so 3:15 vi RoRm 16:17-20) v bao hm nh ngha c tin y v su nhim nht (SaSt 15:6). Hn phn na HeDt 11:1-40 - danh sch cc anh hng c tin m Tn c ni n - l cc nhn vt trong Sng th k. Nhng nt vn hc c sc: S ip sch thng c cao bi cu trc v nhng c sc vn hc. Sng th k c chia lm 10 phn chnh. Mi phn khi s vi t chuyn, gc tch (xem SaSt 2:4; 5:1; 6:9; 10:1; 11:10; 11:27; 25:12; 25:19;36:1 - c lp li nhn mnh 36:9 - v 37:2). Nm phn u c th gom chung li v vi li gii thiu sch nh mt tng th (1:1-2:3), c th gi cch thch hp l lch s ban u (1:1-11:26), phc ha thi k t A-am n p-ra-ham. Nm phn sau kt hp li lm mt cu chuyn di hn (nhng cng hip nht nh cc phn u), thut li cu chuyn c Cha Tri i vi p-ra-ham, Y-sc, Gia-cp, v Gi-sp cng gia nh h - mt phn thng gi l lch s cc t ph (11:27-50:26). Phn ny ln lt gm ba chu k k-thut (p-ra-ham - Y-sc, 11:27-25:11; Y-sc - Gia-cp, 25:19-35:29; 37:1; Gia-cp - Gi-sp, 37:2-50:26), ri rc c nhng gia ph ca ch-ma-n (25:12-28) v -sau (36:1-43). Cu chuyn thng tp trung vo i sng ca con th thay v con trng: St hn l Ca-in, Sem hn l Gia-pht, Y-sc hn l ch-ma-n, Gia-cp hn l -sau, Giu-a v Gi-sp hn l cc anh ca h, p-ra-im hn l Ma-na- se. S nhn mnh nh vy trn nhng ngi v gia nh c Cha chn c l l thn hc v vn hc ni r rng nht ca ton b Sng th k, sch nhn mnh tht s dn Cha khng phi l sn phm ca nhng pht trin t nhin ca con ngi, bn l kt qu ca s can thip ti cao y n hu vo lch s nhn loi. Cha em mt chng tc mi bit ring cho chnh Ngi ra khi dng ging sa o, c gi v d nh tr nn dn ca vong quc Ngi v lm ngun phc cho c th gii. Nhng con s c ngha hnh bng cng y dy trong Sng th k. Ngoi s 10 phn c chia ra, s 10 cng l s tn xut hin trong cc gia-ph on 5 v 11 (xem ghi ch 5:5. S 7 cng thng xut hin. Nguyn bn ting H-b-r ca 1:1 gm ng 7 ch, v 1:2 ng 14 ch (2x7). C by ngy sng to, 7 tn trong gia ph ca chng 4 (xem ghi ch 4:17-18; cng xem 4:15,24; 5:31), cc s 7 khc trong truyn hng thy, 70 hu t ca cc con N- (10:1-32), li Cha ha cho p-ram gm 7 phn (12:2-3), 7 nm c ma v 7 nm i km ti Ai-cp ( 41:1-57), v 70 hu t ca Gia-cp (46:1-34). Nhng con s ngha khc nh 12 v 40, cng thng c dng nh th. Sch Sng th k c bn l vn xui, ngt qung y bng nhng vn th ngn (bi di nht c gi l Li chc phc ca Gia-cp trong 49:2-27).
5. 5. Phn ln vn xui c phm cht tr tnh v dng mi hnh thi tu t v cc -t khc biu th c im thin anh hng ca p nht th gii. Nt song song hng dc v hng ngang gia hai nhm ba ngy trong cuc sng to (xem ghi ch 1:11), s suy bi v lan trn ti li cng nh s on pht 3:1-24 (rn v ngi n cng ngi nam k tip nhau phm ti. K , c Cha Tri cht vn h theo th t ngc li, ri Cha on pht h theo trt t nguyn thy). S ng iu y uy quyn ca nhm t: ri qua i cui nhng phn on trong 5:1-32; hiu qu ca cu nhng c Cha Tri nh n N- (8:1) gia chng trn hng thy, cu chuyn xy dng d trng ca Thp Ba-bn trong 11:1-9 (tng thut trong cu 1-2, 8-9; ngh lun trong cu 3-4, 6-7; cu 5 l hnh ng chuyn tip). Vic chi ch ng s trong 40:19 (xem 40:13), s xen k gia nhng mu chuyn ngn v cc con trai u lng v nhng chuyn di v cc con trai th - nhng cu ny v nhiu -t vn hc khc thm s thch th cho cu chuyn v cung ng nhng du hiu gii thch m cc c gi nn ch nhiu hn. Nhiu ti v ch ca ba chng u Sng th k phn nh ba chng cui ca sch Khi th khng phi trng hp ngu nhin. Chng ta ch c th ngc nhin v nh hng quan phng ca chnh Cha, l ng bo m vi chng ta c Thnh Kinh u c c Cha Tri cm ng (IITi 2Tm 3:16) v chnh Thnh Linh cm ng h ni ra li ca c Cha Tri (IIPhi 2Pr 1:21). B cc: B cc vn hc: I. Gii thiu (SaSt 1:1-2:3) II. Thn sch (2:4-50:26) A. Gc tch tri v t (2:4-4:26) B. Dng di ca A-am (5:1-6:8) C. Dng di ca N- (6:9-9:29) D. Dng di ca Sem, Cham v Gia-pht (10:1-11:9) E. Dng di ca Sem (11:10-26) F. Dng di ca Tha-r (11:27-25:11) G. Dng di ca ch-ma-n, con p-ra-ham (25:12-18) H. Dng di Y-sc, con p-ra-ham (25:19-35:29) I. Dng di ca -sau (36:1-37:1) J. Dng di ca Gia-cp (37:2-50:26) B Cc Theo Ch : I. Lch s ban u (1:1-11:26) A. Cuc sng to (1:1-2:3) 1. Li gii thiu (1:1-2) 2. Phn chnh (1:3-31)
6. 6. 3. Kt lun (2:1-3) B. A-am v va trong vn -en (2:4-25) C. S sa ng v nhng hu qu ca n (3:1-24) D. S pht trin nhanh chng ca ti li (4:1-16) E. Hai dng di (4:17-5:32) 1. Dng di ca kiu ngo (4:17-24) 2. Dng di ca s cht (4:25-5:32) F. S lan rng ca ti trc nc lt (6:1-8) G. i hng thy (6:9-9:29) 1. Chun b cho nc lt (6:9-7:10) 2. S phn xt v s cu chuc (7:11-8:19) a. Nc dng ln (7:11-24) b. Nc rt xung (8:1-19) 3. Hu qu ca nc lt (8:20-9:29) a. Li ha mi (8:20-22) b. Nhng sc lnh mi (9:1-7) c. Mi lin h mi (9:8-17) d. S cm d mi (9:18-23) e. Li sau cng (9:24-29) H. S lan rng ca cc quc gia (10:1-11:26) 1. S tn mc ca cc quc gia (10:1-32) 2. S ln xn ting ni (11:1-9) 3. Dng di th nht ca Sem (11:10-26) II. Lch s cc t ph (11:27-50:26) A. i sng p-ra-ham (11:27-25:11) 1. Bi cnh ca p-ra-ham ([dc 11:27-32;) [mtc 2. t ca p-ra-ham (12:1-14:24) 3. Dn tc ca p-ra-ham (15:1-24:67) 4. Nhng ngy cui i ca p-ra-ham (25:1-11) B. Dng di ca ch-ma-n (25:12-18) C. Cuc i ca Gia-cp (25:19-35:29) 1. Gia-cp ti qu hng (25:19-27:46) 2. Gia-cp tha hng (28:1-30:43) 3. Gia-cp hi hng (31:1-35:29) D. Dng di ca -sau (36:1-37:1) E. Cuc i ca Gi-sp (37:2-50:26) 1. S nghip ca Gi-sp (37:2-41:57) 2. S di c ca Gia-cp (42:1-47:31) 3. Nhng ngy cui ca Gia-cp (48:1-50:14) 4. Nhng ngy cui ca Gi-sp (50:15-26)
7. 7. Dn nhp Xut -dp-t k Nhan : Xut -dp-t k l mt t ng La-tinh (Exodus) ly t ting Hy Lp (Exodos) c nhng ngi dch sch ny ra ting Hy Lp t cho cun sch. T ny c ngha l li ra, xut hnh (Xem LuLc 9:31; HeDt 11:22). Tn ny c gi li bi bn Vulgate, bi Philo vn s Do-thi (sng ng thi vi Cha Cu Th), v bi bn Syriac. Trong ting H-b-r, sch c t tn theo hai ch u, weelleh shemonth, (y l nhng tn ca...). Nhm t xut hin SaSt 46:8, ti gii thiu cng mt danh sch nhng tn ngi Y-s-ra-n i vi Gia-cp n x Ai Cp (XuXh 1:1). Nh vy, Xut -dp-t k khng ring r nh hin c, nhng c hiu rng l cu chuyn lin tc khi s t Sng th k v c hon tt trong L-vi k, Dn-s k v Phc-truyn-lut-l k. Nm sch u tin ca Thnh Kinh hip nhau li thnh Ng Kinh (xem phn gii thiu Sng-th-k : Trc gi v Nin i Chp Sch). Trc gi v nin i chp sch: My li pht biu trong Xut -dp-t k t ra rng Mi-se vit my phn sch (17:14; 24:4; 34:27). Thm na, Gios Gs 8:31 vin dn mng lnh ca XuXh 20:25 nh c chp trong sch Lut php Mi-se. Tn c cng xng nhn Mi-se l trc gi ca my phn on trong Xut -dp-t k (xem th d, Mac Mc 7:10; 12:26 cng xem LuLc 2:22-23). Xt chung, nhng cu vin dn ny r rng gi rng Mi-se chu phn ln trch nhim vit sch Xut -dp-t k - c quan im theo truyn thuyt cho rng Ng Kinh Mi-se ton b cha ng 4 ngun cn bn, nhng khng c g chc chn (xem phn gii thiu Sng-th-k: Trc gi v Nin i Chp Sch). Bng nin i: Theo IVua 1V 6:1, cuc Xut -dp-t xy ra 480 nm trc nm th t i tr v ca Sa-l-mn. V nm l khong 966 TC, nn truyn thuyt cho rng cuc Xut -dp-t xy ra vo nm 1.446. Ba trm nm ca Cac Tl 11:26 thch hip thun li cho khong thi gian ny (xem phn dn nhp sch Cc Quan-xt: Bi Cnh). Thm na, du lch s Ai Cp lin h n Triu i th 18 cn khng chc chn, cuc kho st mi y c khuynh hng ng h quan im truyn thuyt cho rng hai triu i Pha-ra-n ny, Thutmose III v con trai l Amunhotep II, l nhng Pha-ra-n h hip Y-s- ra-n v tng ng cuc xut hnh khi Ai Cp (xem ch thch XuXh 2:15,23; 3:10). Mt khc, s xut hin tn Ram-se trong 1:11 a nhiu ngi n kt lun rng triu i th 19 Pha-ra-n Seti I v con trai l Ram-se II chnh l
8. 8. Pha-ra-n h hip Y-s-ra-n v nhn tng ng cuc xut hnh khi Ai Cp. Hn na, bng chng kho c hc v s hy dit nhiu thnh trong Ca- na-an vo th k th 13 TC c gii thch nh bng chng o qun Gi-su chim hu t ha trong th k . Nhng iu ny vi cc l l tng t dn n nin i nh cho cuc xut hnh khi Ai Cp l 1.290 TC (xem phn gii thiu sch Gi-su: S B Tr Lch S). Tuy nhin s nhn din nhng ngi tn cng cc thnh khng c tch cc xc nh. Nhng cuc t kch c th khi xng sau ny bi qun Y- s-ra-n, hoc bi ngi Phi-li-tin hoc bi ngi nc khc. Thm na, chnh bng chng kho c hc tr nn ngy cng m h, cc lng nh mi y c khuynh hng ghi li nin biu vo triu i th 18. Tn Ram-se xut hin trong XuXh 1:11 cng c th l kt qu ca s cp nht ho ch bin ca ngi sng cc th k sau Mi-se, phng thc c l gii thch cho s xut hin cng mt t Ram-se trong SaSt 47:11 (xem ch thch y). Tm li, chng c l do no bt buc thay i nin i truyn thuyt nh cho cuc xut hnh ca ngi Y-s-ra-n ra khi nh n l Ai Cp l 1.446 TC. Tuyn ng Xut -dp-t: t nht cng c ba ng o thot t Phi-thom v Ram-se (XuXh 1:11) c ra : (1) Tuyn ng pha Bc i ngang qua t Phi-li-tin (nhng xem 13:17) (2) Tuyn ng gia dn v hng ng bng qua Si-nai n B-e-s-ba v (3) Tuyn ng hng nam dc theo duyn hi pha ty ca Si-nai n cc im ng nam ca bn o. Tuyn ng hng nam hp l hn c, v nhiu v tr trong hnh trnh Y-s-ra-n vt qua sa-mc c nhn bit dc theo . Tuy nhin, ch chnh xc m dn Y-s-ra-n vt qua Bin khng r (hy xem ch thch XuXh 13:18; 14:2). Nhng ch v thn hc: Xut -dp-t k t mt nn tng Thn hc trong c Cha Tri by t danh Ngi, cc thuc tnh Ngi, lut php Ngi v cch th phng Ngi. Sch cng thut li v s ch nh v cng tc ngi trung bo (Mi-se) ca giao c u tin, m t nhng s khi u ca chc T l, nh ngha vai tr ca tin tri v mi lin h ca giao c c gia c Cha Tri v tuyn dn Ngi t c di nn qun tr mi nh th no (giao c Si-nai). Nhng s hiu bit su sc v bn tnh ca c Cha Tri c thy trong cc chng 3,6,33 v 34. Tiu im cc bn vn ny l nhm vo s kin v tm quan trng s hin din ca Cha (nh ngha ca danh Yahweh v vinh hin ca Ngi), nhng cng nhn mnh trn cc thuc tnh cng bnh, chn tht, thng xt, thnh tn v thnh khit ca Ngi. Nh th, bit danh c Cha Tri tc l bit Ngi v bit c tnh Ngi (xem XuXh 3:13-15; 6:3).
9. 9. c Cha Tri cng l Cha ca lch s, v chng c ai ging nh Ngi trong s thnh khit, ai c vinh hin nh Ngi, ng s, ng khen, hay lm cc php l (15:11). Chng h c s khn kh no ca dn Y-s-ra-n, cng khng c tai v no ging trn Ai Cp ngoi tm kim sot ca Cha. Pha-ra-n, ngi Ai Cp v dn Y-s-ra-n u thy quyn nng ca c Cha Tri . Tht vng lng khi bit c Cha Tri nh v quan tm n dn s ca Ngi (xem 2:24). iu Ngi ha hng my th k trc vi p-ra-ham, Y-sc v Gia-cp by gi Ngi khi s em li kt qu nh Y-s-ra-n c gii phng khi s n l Ai Cp v ln ng vo t ha. Giao c ti Si- nai l mt bc khc trong s ng nghim li c Cha Tri ha cng cc t ph (3:15-17; 6:2-8; 19:3-8). Cng mt l y, thn hc v s cu ri l im nhn mnh trong c sch. ng t cu chuc c dng trong 6:6; 15:13. Nhng trung tm ca thn hc cu chuc c thy r nht trong chuyn l Vt Qua 12:1-51 v s nim n giao c trong 24:1-18. S Phao-l nhn thy s cht ca chin con l Vt Qua c ng nghim trong Cha Cu th (ICo1Cr 5:7). Tht th, Ging Bp Tt gi Cha Gi-xu l Chin con ca c Cha Tri, Ngi ty sch ti li nhn loi (GiGa 1:29). Nn tng lun l v o c Thnh Kinh c trnh by trc ht trong bn tnh nhn t ca c Cha Tri nh by t trong chnh cuc xut hnh v k trong Mi iu Rn (XuXh 20:1-17) cng nh cc sc lnh ca sch Giao c (XuXh 20:22-23:33), dy dn Y-s-ra-n cch p dng thc tin nhng nguyn tc ca cc mng lnh. Sch kt thc vi s tho lun k lng v thn hc th phng. Du tn th gi, cng sc v gi tr tin bc, n tm, trong ngha v chc nng, ch r cu cnh ch yu ca con ngi l: Lm sng danh c Cha Tri v vui hng trong Ngi mi mi (Gio l Westminster tm tt). Nh n tm, c Cha Tri ton nng, bt bin v siu nghim ca c v tr n v ng tri tm thi gia dn Ngi, do cng by t r rng s thn cn y n in ca Cha. c Cha Tri khng ch ton nng v c dn Y-s- ra-n, m Ngi cng hin din gia h na. Tuy nhin, nhng yu t thn hc khng phi ch cnh nhau trong cu chuyn xut hnh. Nhng yu t cn nhn ngha phong ph v y nht t s kin c gn lin vo cu chuyn c Cha Tri dy ln ti t Ngi l Mi-se (1) gii phng tuyn dn Ngi khi vng n l Ai Cp, (2) m u vng quc trn t ca Ngi gia vng h bng cch em h vo giao c quc gia c bit vi Ngi v (3) dng Vng tri ca c Cha Tri trong Y-s-ra-n. Cu chuyn cu chuc khi vng n l ny dn n Vng tri ca c Cha Tri trn t. Tt c sut qua chc v ca v
10. 10. Trung bo c chn, tit l mc ch ca c Cha Tri trong lch s - mc ch m Ngi s lm ng nghim qua dn Y-s-ra-n, v cui cng qua Cha Cu Th Gi-xu, ng Trung bo ti cao vy. B cc: I. S Cu chuc Thin thng (XuXh 1:1-18:27) A. S sinh si thm nhiu c ng nghim (1:1-22) 1. S tng thm nh ha (1:1-7) 2. Cuc tn st th nht (1:8-14) 3. Cuc tn st th hai (1:15-21) 4. Cuc tn st th ba (1:22) B. Chun b cho s gii phng (2:1-4:26) 1. Chun b mt nh lnh o (2:1-10) 2. Tng thm thi gian chun b (2:11-22) 3. Chun b dn chng (2:23-25) 4. Ku gi Ngi gii phng (3:1-10) 5. Tr li nhng phn i khng thch ng (3:11-4:17) 6. Chun b mt gia nh Nh lnh o (4:18-26) C. Nhng vic u tin trong vic lnh o (4:27-7:5) 1. c tng cng bi anh em (4:27-31) 2. C tuyt bi cc k th nghch (5:1-14) 3. C tuyt bi nhng ngi ng cnh ng n l (5:15-21) 4. Nhng phn i c li n (5:22-23) 5. c tng cng bi danh c Cha Tri (6:1-8) 6. c nhc nh v nhng cn nguyn hn h (6:9-7:5) D. on pht v cu ri qua cc tai v (7:6-11:10) 1. Gii thiu cc du ch thm quyn thin thng (7:6-13) 2. Tai v th nht : nc bin thnh mu (7:14-24) 3. Tai v th hai: ch nhi (7:25-8:15) 4. Tai v th ba: Mui (8:16-19) 5. Tai v th t : Rui mng (8:20-32) 6. Tai v th nm: Dch sc vt (9:1-7) 7. Tai v th su: Gh chc (9:8-12) 8. Tai v th by: Ma (9:13-35) 9. Tai v th tm: Chu chu (10:1-20) 10. Tai v th chn: Ti tm (10:21-29) 11.Bo trc tai v th mi: S cht ca con u lng (11:1-10) E. L Vt Qua (12:1-28) 1. Chun b cho l Vt Qua (12:1-13) 2. Chun b l Bnh khng men (12:14-20) 3. C hnh l Vt-qua (12:21-28)
11. 11. F. S xut hnh t Ai Cp (12:29-51) 1. S cht lc na m (12:29-32) 2. Trc xut khi Ai Cp (12:33-42) 3. Nhng iu lut v l Vt Qua (12:43-51) G. S dng hin con u lng (13:1-16) H. Vt qua Bin (13:17-15:21) 1. Vo ng vng (13:17-22) 2. Ti Bin (14:1-14) 3. Vt qua Bin (14:15-31) 4. Bi ca ti bin (15:1-21) I. Hnh trnh ti Si-nai (15:22-18:27) 1. Nc ti Ma-ra (15:22-27) 2. Ma-na v chim ct (16:1-36) 3. Nc ti M-ri-ba (17:1-7) 4. Chin trn vi A-ma-lc (17:8-16) 5. S khn ngoan ca Gi-tr (18:1-27) II. Giao c ti Si-nai (19:1-24:18) A. Giao c c xut (19:1-25) B. Mi iu rn (20:1-17) C. Phn ng ca dn chng i vi s hin din bng la ca c Cha Tri (20:18-21) D. Sch ca Giao c (20:22-23:33) 1. Li m u (20:22-26) 2. Lut v ti mi (21:1-11) 3. Lut v ti st nhn (21:12-17) 4. Lut v gy thng tch thn xc (21:18-32) 5. Lut v thit hi ca ci ring (21:33-22:15) 6. Lut v x hi (22:16-31) 7. Lut v s cng bnh v lng ging (23:1-9) 8. Lut v cc ma l thnh (23:10-19) 9. Li kt thc (23:20-33) E. S ph chun giao c (24:1-18) III. S th phng Thin thng (25:1-40:38) A. Nhng hun th v n tm (25:1-31:18) 1. S quyn gp vt liu (25:1-9) 2. Rng giao c v np thi n (25:10-22) 3. Bn bnh Trn thit (25:23-30) 4. Chn n (25:31-40) 5. Mn chn v khung (26:1-37) 6. Bn th Ca l thiu (27:1-8)
12. 12. 7. Hnh lang (27:9-19) 8. Chc v t l (27:20-28:5) 9. o thy t l (28:6-43) 10. L tn phong thy t l (29:1-46) 11. Bn th xng hng (30:1-10) 12. Thu inh (30:11-16) 13. Thng bng ng (30:17-21) 14. Du xc v hng liu (30:22-38) 15. Ch nh nhng th kho (31:1-11) 16. Ngh ngy Sa-bt (31:12-18) B. S th phng sai lc (32:1-34:35) 1. B con vng (32:1-29) 2. S ha gii ca Mi-se (32:30-35) 3. S hm da ly khai v li cu thay ca Mi-se (33:1-23) 4. S ti lp giao c (34:1-35) C. Xy dng n tm (35:1-40:38) 1. Ku gi xy dng (35:1-19) 2. Nhng ca dng tnh nguyn (35:20-29) 3. Bt-sa-l-n v cc cng nhn ca ngi (35:30-36:7) 4. Cng tc tin trin (36:8-39:31) 5. Li chc phc ca Mi-se (39:32-43) 6. Dng n tm (40:1-33) 7. L Khnh thnh n Tm (40:34-38) Dn nhp L-vi k Trc gi v nin hiu: Xem ch thch LeLv 1:1 v Phn dn nhp Sng-th-k: Trc Gi v Nin Hiu Chp Sch. Nhan : Sch L-vi k c t tn t bn LXX (bn dch Cu c ra ting Hy Lp) v c ngha s lin h ti ngi L-vi. Nhan H-b-r Wayyiqra, l ch u trong bn vn H-b-r, v c ngha v Cha (tc l c Gi-h- va) gi. Du L-vi k khng ch gii quyt nhng phn s ca ngi L- vi, nhng sch c gi bng tn v quan tm ch yu n s phc v th phng ti n Tm, c iu hnh bi cc thy t l l cc con trai A-rn v c nhiu ngi cn li thuc chi phi L-vi ph tip. Xut -dp-t k ghi ch th xy dng n Tm, v by gi L-vi k ghi lut php v nhng qui nh th phng k c nhng ch th v s tinh sch theo l nghi, lut o c, nhng ngy thnh, nm Sa-bt v nm Hn h. Nhng lut php
13. 13. c ban b, t nht l phn ln, trong nm dn Y-s-ra-n ng tri ti ni Si-nai, khi c Cha Tri ch o Mi-se vic t chc s th phng ca Y-s-ra-n, s cai qun v lc lng qun s ca Y-s-ra-n. Sch Dn-s- k tip tc lch s vi nhng chun b vic tip tc di chuyn t ni Si-nai n x Ca-na-an. Ch : T tng ch yu ca L-vi k l s thnh khit (xem ch thch 11:44) - s thnh khit ca c Cha Tri v con ngi (con ngi phi tn knh c Cha Tri trong s thnh khit). Trong L-vi k s thnh khit thuc linh c tiu biu bng s trn vn thuc th. Do sch i hi nhng th vt ton vn lm ca l (1:1-7:38), i hi cc thy t l khng c d dng (8:1-10:20). Mt ph n xut huyt sau khi sanh con (lm bng) (12:1-8), mn nht, vt phng hoc hi (13:1-14:57), ngi nam b bnh bch trc (15:1-18), nhng vic lin quan n thi k ngi n c kinh nguyt (15:19- 33) - mi du hiu tt nguyn (khng ton vn) c th tiu biu cho nhc im thuc linh ca ngi nam, ph v s ton vn thuc linh. Ngi c bnh ngoi da thy c phi b ui ra ngoi tri qun, ni c s hin din c bit ca c Cha Tri, nh A-am v -va b trc xut khi vn - en. Ngi nh th c th tr li tri qun (v n s hin din ca c Cha Tri) khi c cc thy t l khm nghim v tuyn b lnh ln. Tuy nhin, trc khi ngi c th tr vo li tri qun, ngi y phi dng l vt ton vn nh lnh truyn (tng trng sinh t ton ho ca Cha Cu Th). Sau giao c ti Si-nai, Y-s-ra-n l i din vng quc c Cha Tri trn t (ch Thn quyn), v vua ca h tc c Gi-h-va thit lp nn hnh chnh ca Cha trn ton b cuc sng Y-s-ra-n. Np sng ring t cng ng v tn gio ca Y-s-ra-n c qui nh nh vy lp h lm dn thnh ca c Cha Tri v dy h s thnh khit. Cha c bit ch vic ban cho Y-s-ra-n nghi l tn gio. Cc sinh t phi dng ni thnh c chp thun, tng trng c s thnh khit v thng xt ca Thng . Cc sinh t phi c thy t l, l nhng ngi bi s chm sc v ch th s bo ton sinh t trong s thnh khit, kim sot v cn thn dy cho dn chng bit ngha ca sinh t. Mi sinh t c bit phi c ngha cho dn Y-s-ra-n nhng cng c ni dung tng trng v thuc linh. Mun thm chi tit v ngha l vt ni chung, xin xem nghi l trang nghim ca Ngy i L Chuc Ti (16:1-34). V ngha huyt ca l vt xem 17:11; SaSt 9:4. V nhn mnh s thay th, xem LeLv 16:21. C ngi gi nh rng nhng sinh t Cu c l nhng th cn li ca l vt nng nghip xa - mt ngi mun dng mt phn cc ca ci nh l tng phm thng yu cho thn linh. Nhng nhng l vt Cu c c
14. 14. c Cha Tri c bit qui nh v nhn ngha ca n t s lin h giao c ca Ngi vi Y-s-ra-n - d l b ngoi c ging nh nhng ca l ngoi gio. Qu tht nhng l vt c hm tng phm, nhng cng km theo cc gi tr khc nh phng hin, thng cng, t l vn hi (lm ngui cn gin cng bng ca c Cha Tri nghch vi ti) v bi thng. Cc l vt khc nhau c cc chc nng khc nhau m chc nng chnh l chuc ti (xem ch thch XuXh 25:17) v th phng. B cc: Nhng ch lun n trong L-vi k, nh bt c sch lut php v iu l no u bao hm nhiu phm tr: I. Nm t l chnh (LeLv 1:1-7:38) A. Ni dung, mc ch v kiu cch ca t l (1:1-6:7) B. Nhng iu l ph thm (6:8-7:38) II. S tn phong, thit lp v cng tc ca A-rn v cc con trai ngi (8:1- 10:20) III. Lut v s tinh sch - thc phm, sinh v nhim c v.v... (11:1- 15:33) IV. Ngy i l chuc ti v v tr trung tm ca s th phng ti n Tm (16:1-17:16) V. S gii thch lut o c: ti lon lun, tnh lng thin, trm cp, th hnh tng,v.v... (18:1-20:27) VI. Nhng qui nh cho cc thy t l, nhng sinh t v cc l hng nm (21:1-24:9). VII. Hnh pht ti phm thng, st nhn v.v... (24:10-23) VIII. Nm Sa-bt, Nm Hn h, t pht canh v ci cch ch n l (25:1-55) IX. Nhng phc lnh v ra s i vi s tun th v bt tun giao c (26:1-46) X. Cc iu l v l vt ha nguyn dng Cha (27:1-34) Dn nhp Dn s k Nhan : Tn ting Anh ca sch n t bn LXX (bn dch Cu c ra ting Hy Lp) v c cn c trn cc bn lit k kim tra dn s trong cc Dan Ds 1:1-54 v 26:1-65. Nhan sch bng ting H-b-r (bemidbar, trong ng vng) m t ni dung ca sch nhiu hn. Dn s k trnh by cu chuyn dn Y-s-ra-n lu lc trong ng hoang 38 nm sau khi thit lp giao c Si-nai (so snh 1:1 vi PhuDnl 1:1). Trc gi v nin i:
15. 15. Theo truyn thuyt sch c Mi-se chp. Kt lun ny cn c trn (1) Nhng li pht biu v hot ng vit sch ca Mi-se (th d, Dan Ds 33:1- 2; XuXh 17:14; 24:4; 34:27) v (2) S tha nhn nm sch u tin ca Thnh Kinh (Ng kinh) l mt v do mt trc gi. Xem Phn gii thiu Sng th k: Trc gi v Nin i Chp sch. Tuy nhin khng cn phi nhn rng: ton b Dn s k do chnh tay Mi-se vit, v trong hnh thc cui cng. C cc phn ca sch c l c thm vo bi cc vin k lc v cc ch bin vo nhng thi k sau ny ca lch s Y-s-ra-n. Th d, s long trng xc nhn tnh khim ha ca Mi-se (Dan Ds 12:3) tht kh thuyt phc nu n t chnh ming Mi-se. Nhng dng nh hp l chc chn rng Mi-se vit ni dung chnh yu ca sch. Ni dung: Dn s k thut li cu chuyn hnh trnh ca Y-s-ra-n t ni Si-nai n nhng ng bng M-p trn bin gii x Ca-na-an. Phn ln s ban hnh lut php cho dn chng v thy t l u tng t nh trong Xut -dp-t k, L-vi-k v Phc truyn lut l k. Sch ni v s lm bm v phn lon ca dn Cha v v s on pht theo sau . Nhng ngi m Cha cu chuc khi ch n l x -dp-t v Cha lp giao c vi h ti ni Si- nai, khng p ng bng c tin, lng bit n v thun phc, nhng bng s v tn, vong n v ti din nhng hnh ng lon nghch, n mc biu th cc trong s t chi chinh phc x Ca-na-an (14:1-45). Cng ng ngi c chuc mt phn ca h trong t ha. H b pht phi sng ngoi ng hoang, ch con chu h c hng s ng nghim li ha m nguyn l thuc v h (xem HeDt 3:7-4:11). S dy d v thn hc: Trong khi thut chuyn Y-s-ra-n lang thang trong ng hoang, Dn s k cng hin nhiu iu c ngha thn hc. Trong nm u tin, sau khi c phng thch khi -dp-t, Y-s-ra-n bc vo giao c vi Cha ti Si-nai lm dn thuc vng quc ca Ngi. Cha ng vng tri Ngi gia h (n Tm) - y l cu chuyn ca Xut -dp-t k. Khi cu chuyn Dn s k bt u, c Gi-h-va t chc Y-s-ra-n thnh mt doanh tri qun i. Ri Si-nai, Y-s-ra-n tin ti nh mt o qun chinh phc, vi c Gi-h-va ng u, lp vng quc ca Ngi trong t Ha, gia cc dn tc. Sch m t cch sinh ng c tnh ca Y-s-ra-n l dn giao c c cu chuc ca Cha, v c gi n lm mt dn phc v c Cha Tri, m trch vic lp vng quc Ngi trn t. Mc ch ca c Cha Tri trong lch s c by t r rt: trn chim phm vi hot ng ca nhn loi sa ng v thc hin s cu chuc to vt ca Cha - s mng m dn Ngi cng phi hon ton cam kt.
16. 16. Dn s k cng trnh by cn gin ca c Cha Tri nghch li dn khng vng phc ca Cha. V c s lon nghch (c bit l t chi chinh phc x Ca-na-an), Y-s-ra-n vi phm giao c. Sch th t ca Ng kinh trnh by mt s tht ng mc: c Cha Tri, ng lp giao c vi p-ra- ham (SaSt 15:1-21; 17:1-27), gii phng dn Ngi khi ch n l trong cuc xut hnh khi -dp-t (XuXh 14:1-15:27), em Y-s-ra-n vo giao c vi chnh Ngi lm s hu qi gi thuc ring v Ngi (XuXh 19:1-22, c bit 19:5), v by t s thnh khit ca Ngi v phng php n in n gn Ngi (LeLv 1:1-7:38), cng l c Cha Tri ca s thnh n. Cn gin ca Cha ging trn nhng con lm lc cng nh trn cc nc th nghch l -dp-t v Ca-na-an. Thm ch c Mi-se, tin tri v ti t quan trng ca Cha cng khng c min tr khi cn gin ca Cha khi ng bt tun li Ngi. Dan Ds 20:1-29 ghi chp li lm ca ng, khi s vi s qua i ca Mi-ri-am (20:1) v kt thc vi s qua i ca A-rn (20:22-29). y l s qua i ca nhng chin s k cu. Nhng ngi m Cha dng lp quc gia ang cht trc khi c gia nhp quc gia . Nhng thc mc nu ln l: c Cha Tri c hon ton t b dn Ngi khng (xem RoRm 11:1)? Nhng li ha ca Cha ch l vic ca qu kh ri chng? Ti mt trong cc phn Thnh Kinh ng ch - cu chuyn Ba- la-am, nh bi khoa ngoi gio (Dan Ds 22:1-24:25) - c li p r rng. c Gi-h-va ang hnh ng bng ng li thn hu v trc tip, tuyn b Cha vn thnh tn vi mc ch ca Ngi i vi dn ca Ngi mc du h tht tn vi Ngi. Ba-la-am l cu tr li ca M-p cho Mi-se, ngi ca c Cha Tri. Ba-la-am l v tin tri ni ting trong th gii xa chia s nim tin ngoi gio rng c Cha Tri ca Y-s-ra-n ging nh cc thn khc c th iu ng bng ma thut hay ph php. Nhng t u cu chuyn, khi Ba-la- am ln u tin chm trn vi c Cha Tri Chn thn trong cc d tng, v trong chuyn hnh trnh trn lng la (22:1-41), ng khi s hc bit rng i ph vi c Cha Tri Chn thn hon ton khc hn vi nhng g ng tng bit. Khi ng c gng ra s Y-s-ra-n theo li c thc ca Ba-lc, vua M-p, Ba-la-am thy ming mnh khng th tht ra li nguyn ra m ngi mun cng b. Thay vo , t mi ming ng nhng phc lnh n trn Y-s-ra-n v li nguyn ra n trn k th ca dn y (23:1- 24:25). Trong by li sm, Ba-la-am cng b c Cha Tri ban phc ln cho dn Ngi (xem 23:20). Du s hng phc lnh trc tip s lun lun ty thuc vo s trung tn ca dn Ngi, nhng s thc hin c bn phc lnh ca c Cha Tri l chc chn - v bn tnh ca c Cha Tri (xem 23:19).
17. 17. Nh th, Dn s k ti xc quyt nhng mc ch ang tin hnh ca c Cha Tri. Mc du Cha on pht dn phn lon, Ngi vn quyt tm em Y-s-ra-n vo t Ha. Phc lnh Cha ban cho phn cn li ca Y-s- ra-n da trn ch ti cao Ngi. S dy d ca sch l ngha sau cng i vi dn Y-s-ra-n v Hi thnh (so RoRm 15:4; ICo1Cr 10:6,11). c Cha Tri by t cn gin nghch cng dn sai lc, nhng n in ca Ngi phc hi chc chn nh bui u v mc ch cu chuc ca Ngi s khng b ph hng. Vn c bit: Nhng con s ln ngi nhp ng trong o binh Y-s-ra-n lm ri tr cc h gi hin i (xem th d, nhng con s trong Dan Ds 1:46; 26:51). Nhng nam inh hp li chin trn i hi mt tng s dn trn 2 triu ngi. Nhng con s nh vy tht qu ln cho thi , cho ni xy ra s vic, cho vic lang thang ni ng hoang v so snh vi dn c trong Ca-na-an. Xem ch thch 3:43. C nhng kh nng khc nhau c gi gii quyt vn . C ngi ngh rng cc con s khi truyn li sai lc. Tuy nhin, bn vn hin nay khng l ra nhng kh khn v nhng con s. Mt s ngi khc ngh rng t H-b-r dng cho ngn y c th c ngha khc vi ngha thng thng ca n. Th d, trong vi phn on, ch ny l danh t k thut dng cho mt hi on ngi nam c th hoc xp x 1.000 (th d, Gios Gs 22:14 trng tc ca hng ngn (chi h gia tc), ISa1Sm 23:23, th tc). Hn na c ngi mc nhn rng t H-b- r ny c ngha l trng tc (nh trong SaSt 36:15). Bng cch ny con s 53.400 (Dan Ds 26:47) s c ngha l 53 trng tc cng vi 400 ngi. Theo phng thc s dn n mt tng s gim st rt nhiu, nhng n cng khng n khp vi s kin l bn vn H-b-r thm hng ngn cng nh cch thm hng trm cho mt tng s ln. Li na, iu ny s lm cho s cn i cc trng tc vi nhng nam inh chin u tr thnh u nng ui nh (59 trng tc cho 300 nam inh trong chi phi Si- m-n). Mt nhim khc l c t H-b-r dng cho ngn vi mt ngha kp va l trng tc va l ngn vi nhng trng tc l mt, tr khi s c ghi nhn. Th d, 46.500 trong chi phi Ru-bn (1:20), th c l 45 trng tc vi 1.500 nam inh chin u. 59.300 thuc chi phi Si-m-n (1: 23) th c l 58 trng tc v 1.300 nam inh chin u v.v Nhng trong trng hp ny, cng nh trng hp trn, nhng tng s ca 1:46 v 2:32 phi c coi l nhng kin thc sai lm (c l bi cc k lc i sau). Cng cn mt li cp khc l coi cc con s ch l s tng trng ch khng phi hon ton theo ton hc. Gi tr s mc ca cc ch ci H-b-r
18. 18. trong thnh ng bene yisrael (cng ng Y-s-ra-n, 1:2) l 603 ( s hng ngn ngi nam chin u, 1:46), s cn li l 550 (cng 1 cho Mi-se) c th t n s tng ng vi nhng ch ci H-b-r trong thnh ng tc l mi ngi nam trong Y-s-ra-n i ra trn c (1:3). Li dng s biu tng ny (gi l gematria) khng phi Thnh Kinh khng bit ti (xem KhKh 13:18), nhng khng chc ng vy trong Dn s k, trong khng h c manh mi vn hc no ch v hng . Trong khi vn con s ln khng th gii quyt tha ng, Thnh Kinh tht ch thng vo s gia tng ng k ca dng di Gia-cp qua bn th k kiu ng ti x -dp-t (xem XuXh 1:7-12). Vi tt c nhng kh khn cc con s ny cng ch n vai tr quan trng ca thn hu v nhng php l c Cha Tri tip xc vi dn Ngi trong khi h lu lc trong ng hoang (xem ch thch Dan Ds 1:46). Cu trc v b cc: Sch c ba phn chnh cn c vo nhng v tr a l ca Y-s-ra-n. Mi phn li c hai phn nh, nh chng minh sau y: (1) Y-s-ra-n ti Si-nai, chun b khi hnh vo t Ha (1:1-10:10), tip theo l cuc hnh trnh t Si-nai n Ca-e (10:11-12:16). (2) Y-s-ra-n ti Ca-e, s chm tr l kt qu ca s phn lon (13:1-20:13), tip theo l cuc hnh trnh t Ca-e n cc ng bng M-p (20:14-22:1). (3) Y-s-ra-n ti ng bng M-p, tr liu chinh phc t Ha (22:2-32:42), tip theo l nhng ph nh v cc vn khc nhau (33:1-36:13) I. Y-s-ra-n ti Si-nai. Chun b khi hnh vo t Ha (1:1-10:10) A. Cc mnh lnh kim tra dn s (1:1-4:49) 1. S ngi nam t mi chi phi tp hp ra trn (1:1-54) 2. S sp t cc chi phi chung quanh n Tm v th t tin hnh (2:1- 34) 3. S sp t nhng ngi L-vi quanh n Tm, v s ngi L-vi cng cc con u lng Y-s-ra-n (3:1-51) 4. S ngi L-vi trong n Tm phc v c Gi-h-va (4:1-49) B. Cc mng lnh v s thanh ty dn s (5:1-10:10) 1. Th nghim v s trong sch trong lut v ghen tng (5:1-31) 2. Ha nguyn Na-xi-r v s chc phc ca A-rn (6:1-27) 3. T l ca 12 quan trng ti l Khnh thnh n Tm (7:1-69) 4. Sp t n v s bit ring ngi L-vi (8:1-26) 5. Gi L Vt qua (9:1-14) 6. Tr my bao ph v nhng ng loa bng bc (9:15-10:10) II. Hnh trnh t Si-nai n Ca-e (10:11-12:16) A. Khi s cuc hnh trnh (10:11-36) B. Khi s nhng bun thm: La v chim ct (11:1-35)
19. 19. C. S phn i ca Mi-ri-am v A-rn (12:1-16) III. Y-s-ra-n Ca-e, s chm tr do vic phn lon (13:1-20:13) A. Mi hai thm t v nhng bo co hn hp v t Lnh (13:1-33) . B. S phn lon ca dn s nghch cng mng lnh ca c Cha Tri, v s tht bi ca h (14:1-45) C. B lut v cc t l, ngy Sa-bt v tua o (15:1-41) D. S phn lon ca C-r v ng bn (16:1-49) E. Cy gy tr hoa ca A-rn: mt du ca s phn lon (17:1-13) F. V cc thy t l, ngha v v s cp dng h (18:1-32) G. Con b sc hoe v nc ty u (19:1-32) H. Ti ca Mi-se (20:1-13) IV. Hnh trnh t Ca-e n ng bng x M-p (20:14-22:1) A. S khng c ca -m (20:14-21) B. S qua i ca A-rn (20:22-29) C. Hy dit vua A-rt (21:1-3) D. Con rn ng (21:4-9) E. Bi ca bn ging (21:10-20) F. S tht bi ca Si-hn v c (21:21-30) G. Y-s-ra-n vo x M-p (21:31-22:1) V. Y-s-ra-n ti ng bng M-p, d nh chim t Ha (22:2-32:42) A. Ba-lc, Vua M-p thu Ba-la-am ra s Y-s-ra-n (22:2-41) B. Ba-la-am chc phc cho Y-s-ra-n trong by li sm (23:1-24:25) C. Ba-anh Ph- v s bi o ca Y-s-ra-n (25:1-18) D. Kim tra dn s ln th hai (26:1-65) E. Nhng ch th cho th h mi (27:1-30:17) 1. Sn nghip cho ph n (27:1-11) 2. Ngi k v Mi-se (27:12-23) 3. Nhng mng lnh v cc sinh t (28:1-15) 4. Mng lnh v cc ngy l (28:16-29:40) 5. Mng lnh v nhng li ha nguyn (30:1-17) F. Chin trn nghch cng dn Ma-i-an (31:1-54) G. nh c cc chi phi bn kia sng Gi-anh (32:1-42) VI. Nhng ph nh v cc vn khc nhau (33:1-36:13) A. Nhng giai on ca cuc hnh trnh (33:1-56) B. X sn nghip (34:1-35:34) C. Sn nghip cho ph n (36:1-13) Dn nhp Phc Truyn Lut L k
20. 20. Nhan : T ng Phc truyn lut l k ngha l Lp li lut php l tn sch cui cng ca Ng Kinh, xut pht t s dch sai ca bn LXX Hy Lp v bn Vulgate La-tinh v mt nhm t trong PhuDnl 17:18, m trong ting H-b- r c ngha bn sao lut php ny. Tuy nhin s lm ln ny khng nghim trng, v Phc truyn lut l k, theo mt ngha, l s lp li lut php (xem cu trc v b cc). Tn H-b-r ca sch l elleh haddebarim (ny l nhng li), hoc n gin hn, debarim (nhng li xem 1:1). Trc gi: Chnh sch ny lm chng rng, phn ln do Mi-se vit (1:5; 31:9,22,24) v cc sch Cu c khc u ng (IVua 1V 2:3; 8:53; IIVua 2V 14:6; 18:2) - d nhin li m u (PhuDnl 1:1-5) v s ghi nhn v Mi-se qua i (34:1-12), l do mt ngi khc vit. Cha Gi-xu cng lm chng thm quyn ca Mi-se (Mat Mt 19:7-8; Mac Mc 10:3-5; GiGa 5:46- 47), cc trc gi Tn c khc cng vy (Cong Cv 3:22-23; 7:37-38; RoRm 10:19). Hn na, Cha Gi-xu vin dn Phc truyn lut l k nh c thm quyn (Mat Mt 4:4,7,10). Trong Tn c hn 100 ln vin dn v m ch n Phc truyn lut l k. Truyn thuyt cng nht tr chng cho thm quyn ca Mi-se i vi sch (xem th d, Mac Mc 12:9). Xem Phn Dn Nhp Sng th k: Trc gi v Nin i Chp Sch. Nin hiu: C l sch c t 1.406 TC (xem Phn Dn Nhp Sng-th-k: Trc gi v Nin hiu Chp sch). Bi cnh lch s: Sch Phc truyn lut l k nh v tr Mi-se v dn Y-s-ra-n trong lnh th M-p thuc khu vc m sng Gi-anh vo Bin Cht (PhuDnl 1:5). L hnh ng cui cng vo thi gian quan trng chuyn quyn lnh o qua Gi-su, Mi-se c din vn t bit chun b cho dn chng vo x Ca-na-an. Nhng bi ny tht l s lm mi li giao c (xem Cu trc v B cc). Trong cc bi ny, Mi-se nhn mnh rng lut php l cn thit c bit cho mt thi k nh th, v ngi trnh by lut php trong mt cch thch hip vi tnh hung. Tri vi nhng vic thc t ca L-vi k v Dn s k, sch Phc truyn lut l k t tm lng Mi-se n vi chng ta trong hnh thc bi ging by t cch ring t, nng m. S dy d thn hc: S lin h thng yu ca Cha i vi dn Ngi v ca dn s i vi Cha l c Cha Tri ti cao ca h lan ta c sch. S nhn mnh thuc linh ca Phc truyn v s ku gi ha nguyn dng tt sanh cho Cha trong s th phng, vng phc cm thc vic tham kho s ip ca sch
21. 21. trong sut phn cn li ca Thnh Kinh. Cu trc v b cc: Cu trc vn hc ca Phc truyn lut l k ym tr cho bi cnh lch s ca sch. Bi s gii thch, lp li, phn hi k, v vi ch vn phong bt thng, sch by t mt lot t nhiu bi thuyt trnh ng khu, i khi m t nhng bin c khng theo th t nin i (xem th d, PhuDnl 10:3). Nhng sch cng mang cu trc nhng ph phn r rng v cc ha c b ch vi ch hu ca nhng quc gia Cn ng trc v ng thi by gi, mt cu trc thch hp vi s nhn mnh ca Thnh Kinh v giao c gia Cha v dn Ngi. Trong ngha ny, Phc truyn lut l k l mt ti liu lm mi li (ti lp) giao c nh b cc sau y chng t: I. Li ta (1:1-5) II. Li m u lch s (1:6-4:43) III. Nhng qui nh ca giao c (4:44-26:19) A. iu lut ln: i hi phi tuyt i trung thnh (4:44-11:32) B. Nhng i hi ph thm (12:1-26:19) 1. S dng hin theo nghi l (12:1-16:17) 2. Nhng nh lnh o chnh quyn v mt quc gia cng chnh (16:18- 21:21) 3. Tnh thing ling ca vng quc c Cha Tri (21:22-25:19) 4. S xng nhn c Cha Tri l ng cu chuc - Vua ( 26:1-19) IV. S ph chun: Ra s v phc lnh (27:1-30:20) V. S k v lnh o di giao c (31:1-34:12) A. Thay i quyn lnh o (31:1-29) B. Bi ca ca Mi-se (31:30-32:47) C. Li chc phc di co ca Mi-se trn cc chi phi (32:48-33:29) D. S qua i ca Mi-se v s tha k ca Gi-su (34:1-12) i khi sch cng chia thnh ba bi din vn: I. Bi din vn th nht (1:1-4:43) II. Bi din vn th hai (4:44-28:68) III. Bi din vn th ba (29:1-33:29) IV. S qua i ca Mi-se (34:1-12) Dn nhp Gi-su Nhan v ch : Sch Gi-su l truyn chinh phc v ng nghim i vi con dn c Cha Tri. Sau nhiu nm lm n l ti Ai-cp v 40 nm trong ng hoang, cui cng dn Y-s-ra-n c vo t ha vi t ph h. p-ra-ham, lun lun l ngi di tr, chng bao gi s hu x mnh c sai n, nhng
22. 22. ngi li cho con chu di sn giao c ca c Cha Tri khin h thnh nhng ngi cui cng tha-th c x Ca-na-an (xem SaSt 15:13,16,18; 17:8). Gi-su c vinh d bin li ha thnh s tht. Sch Gi-su bt u ch Phc truyn lut l k kt thc: Cc chi phi Y-s- ra-n cn ng tri bn pha ng sng Gi-anh. Cu chuyn m u vi nhng mng lnh ca c Cha Tri truyn tin ti v vt qua sng nh trn t kh. K , sch thut li chui chin thng min Trung, Nam v Bc Ca-na-an, khin Y-s-ra-n kim sot c min ni v vng Negev. Sch tip tc vi s chia x cho cc chi phi v kt thc vi li cui cng ca Gi-su t cng dn s. Do , ch ca sch l s thit lp Y-s-ra-n trong t Ha. Nhng nm thiu thi ca i mnh, Gi-su c gi l H-s (Dan Ds 13:8,16), c ngha s cu ri. Nhng sau ny Mi-se i tn ngi l Gi- su, ngha l c Gi-h-va cu (hoc c Gi-h-va ban chin thng). Cng tn ny (theo ting Hy Lp l Gi-xu, xem ch thch Mat Mt 1:21) c t cho con trai u lng ca Ma-ri, tr thnh Danh yu qu hn ht. Trong Thnh Kinh H-b-r, sch Gi-su tin khi mt phn gi l cc Tin-tin tri, gm c cc Quan Xt, Sa-mu-n v Cc Vua - c ton b ni dung lch s nhng vit theo lp trng tin tri. Nhng sch chp nhiu iu hn l ch ghi li s pht trin quc gia t Mi-se cho n nc Giu-a sp nm 586 TC. Ht thy u gii thch cch tin tri v ng li giao c ca c Cha Tri i vi Y-s-ra-n trong lch s - cch no Cha ng nghim v gi vng li ha ca Ngi (c bit qua cc ti t Ngi l Gi-su, cc Quan Xt, Sa-mu-n v a-vt) v cch no Cha x tr vi s lm lc ca Y-s-ra-n. Trong sch Gi-su chnh Cha chin thng v ban cho Y-s-ra-n c x Ngi th ha ban cho t ph ca h (Gios Gs 21:43). Trc gi v nin i: Theo s phn on ca nhiu hc gi, sch Gi-su khng c chp cho n cui thi k Cc Vua, chng 800 nm sau khi cc s vic tht xy ra. Nhng c nhiu l do thc mc c ngha i vi kt lun ny, v nh thi gian chp sch sm hn nhiu. Cc truyn thuyt Do Thi sm nht (Talmud) xng nhn rng chnh Gi-su vit sch ca mnh tr phn cui sch v m tang ngi c qui cho -l-a-sa, con trai A-rn chp (cu cui cng c thm vo bi mt v ch bin sau ny). t nht cng c hai trng hp cc bn vn bo co s ghi chp theo lnh ca Gi-su hoc chnh Gi-su vit. Khi cc chi phi nhn phn t h, Gi-su truyn cho on ty tng ca mnh i ng ly a ca x (Gios Gs 18:8). K , trong cnh cui ca sch, khi Gi-su lnh o Y-s-ra-n ti lp giao c vi Cha, ngi truyn cho h mt lut php v iu rn
23. 23. (24:25). Nhng cn trng hp khc, ngi thut cu chuyn dng nh cng c d phn vo s vic xy ra, ngi dng i danh t chng ti v chng ta (5:1,6). Hn na, nhng nhn xt ca trc gi u chnh xc v ng, ngi hon ton thng tho nhng tn c ca cc th trn, nh thnh Gi-bu thay v Gi-ru-sa-lem (15:8; 18:16,28), Ki-ri-t A-ra-ba (14:15; 15:54; 20:7; 21:11) thay v Hp-rn, v Si-n ln (11:8; 19:28) thay v v sau ny ch gi n gin l Si-n. Ty-r chng bao gi c nu ln v trong i Gi-su ni cha pht trin thnh mt hi cng tht quan trng. Nhng nu c nhng nt c trng gi chnh thi Gi-su, c nhng im khc a ra vi iu thi sau mt cht. Cu chuyn v ngy ko di khi mt tri dng li ti A-gia-ln c chng minh bi s dn chng t mt ngun khc, sch Gia-sa (Gios Gs 10:13). iu ny s kh t nhin cho ngi tn mt chng kin php l, li vit sau khi vic xy ra t lu. Li na, cng c 12 ch trc gi dng t cho n ngy nay. Dng nh c th yn tm kt lun rng sch, t ra trong hnh thc sm nht, c nin hiu khi khi u nn qun ch. C ngi ngh rng Sa-mu-n c gp phn vo vic san nh v son ti liu cho sch, nhng tht s l chng ta khng chc chn ai l trc gi v ngi bin son cui cng. i sng Gi-su: i sng ng ch ca Gi-su y dy s khch ng, thay i, thnh cng v vinh d. Ngi c ni danh v nim tin cy su nhim ni Cha, v nh ngi c thn cm ng (Dan Ds 27:18). Thi thanh nin, ngi sng qua nhng thc ti cay ng trong cnh n l ti -dp-t, nhng cng chng kin nhng tai v siu nhin v php l Y-s-ra-n thot him khi o qun -dp-t khi nc ca bin m ra trc mt h. Trong bn o Si- nai chnh Gi-su lnh o qun i Y-s-ra-n chin thng dn A-ma- lc (XuXh 17:8-13). Ch mnh ngi c php thp tng Mi-se ln Ni Thnh, ni hai bng lut php c tip nhn (XuXh 24:13-14). Cng chnh Gi-su ng canh gi ti Hi mc tm m Mi-se ct trc khi n Tm c dng ln (XuXh 33:11). Gi-su c chn lm i biu cho chnh chi phi ca mnh l p-ra-im khi 12 thm t c sai i do thm x Ca-na-an. Ch Gi-su v bn ca ngi l Ca-lp sn sng theo ch ca c Cha Tri v trc tip chim x (xem Dan Ds 14:26-34). Nhng ngi cn li b kt ti cht trong ng vng. Thm ch Mi-se cng qua i trc khi t mc tiu, v c truyn bo phi chuyn mi s qua cho Gi-su. Cha ha hng dn v thm sc cho Gi-su y nh Ngi lm cho Mi-se (PhuDnl 31:23). Gi-su chng t khng nhng ch l chin lc gia qun s trong cc cuc chin tip theo sau, nhng cn l chnh khch trong ng li qun tr cc
24. 24. chi phi. Trn ht mi s, ngi l ti t c chn ca c Cha Tri (xem Gios Gs 24:29 v ch thch PhuDnl 34:5) em cng tc ca Mi- se n thnh tu v thit lp Y-s-ra-n trong t Ha. Trong vai tr , ngi l mt mu ni bt trong Cu c (hnh bng) v Cha Cu Th (xem HeDt 4:1,6-8). Khung cnh lch s: Nhm thi dn Y-s-ra-n di tr vo Ca-na-an cc cng quc Cn ng xa tng i yu. Dn H-tt suy tn khi cnh tr. C Ba-by-ln ln Ai- cp cng khng th duy tr s hin din qun s ti Ca-na-an, cn ngi A- si-ri mi hng my th k sau mi gi qun i i. Khi cc chi phi vng theo hng ng Bin Cht, ch c n ly -m l dm chng tr. M-p buc phi Y-s-ra-n i ngang qua lnh th v ng tri ni ng bng ca h. Khi c v Si-hn, hai vua A-m-rt vng bn kia sng Gi-anh c gng ngn chn Y-s-ra-n, h b nh bi d dng v t ai b chim ng. Cc nh kho c Thnh Kinh gi thi k ny l thi i ng Mun (1550-1200 TC). Ngy nay hng ngn to tc lm chng s phong ph ca vn ha vt cht Ca-na-an, tri hn hn vn ha ca dn Y-s-ra-n. Khi nhng ni nt ca vng quc c Ugarit c khm ph ti Ras Shamra hin i trn b bin pha bc Sy-ri, c kho tng tin tc mi l ra nh sng v i sng tn gio, thng mi v ni b ca dn Ca-na-an. T mt ngn ng gn vi ting H-b-r n chuyn cc vua v cc thn xa chng t s c c v hnh vi v lun ca h. Hn na, ngi ta o c n Th ngoi gio, bn th, m m, nhng kh mnh nghi l, ri thm nh sng trn vn ha v phong tc ca cc dn tc xung quanh Y-s-ra-n. Nhng cuc o bi v tr M-ghi- xa, Bt-san v Gh-xe chng t cc thnh ny c cng c vng chc v l do ti sao chng khng b Y-s-ra- n h v chim ng trong i Gi-su. Tuy nhin, nhiu thnh khc xy cng s m vn b chim, n ni Y-s-ra-n tr thnh vng lp nh mt cng quc thng tr. Ngoi hai thnh Gi-ri-c v A-hi, Gi-su ch t thnh Ht-so (Gios Gs 11:13). Vy nhng c gng nh nin hiu cho cc bin c ny cn c vo nhng tng hy dit trn cc g ng thuc cc c thnh x Ca-na-an tht l cng tc ng nghi ngi. Cng nn nh rng c cc nhm khc thng b dnh lu vo cc chin dch trong khu vc vo thi ny, gia vng h l nhng ngi cai tr Ai-cp v cc dn vng bin (k c dn Phi-li-tin). Cng c nhng cuc ni chin gia cc thnh thuc dn Ca-na-an, v v sau ny thi k Cc Quan Xt cng c nh du bng s hn lon chung. Phn nhiu d kin kho c dng nh ng h nin hiu cho cuc xm lng ca Gi-su chng nm 1.250 TC. iu ny rt thch hp vi cuc xut
25. 25. hnh khi -dp-t xy ra vo 40 nm trc, di triu i ni ting Ram-se II, ngi thng tr vng chu th sng Ni-l ti mt thnh cng tn (XuXh 1:11). N cng t Gi-sp ti Ai-cp trong tnh hung thun li. Bn trm nm trc Ram-se II, cc Pha-ra-n l ngi Hyksos Smit, cng qun tr t min chu th gn x G-sen. Mt khc trng hp tt c th thit lp cho quan im truyn thuyt l cuc xm lng xy ra chng 1.406 TC. S h hip xy ra di triu Amunhotep II sau s cht ca cha ngi l Thutmose III, ngi c bit dng n l lao ng trong cc d n kin thit mnh. Nin hiu sm hn cng thch hip hn vi hai con s tm c trong Cac Tl 11:26 v IVua 1V 6:1, v chng cho thm 150 nm gia Mi-se v thi k qun ch. Cng xem Phn Dn Nhp Sng-th-k: trc gi v nin Hiu. Sch Xut Ai-cp k: nin i hc v xem Cc Quan Xt: bi cnh. B cc: I. Tin vo x (Gios Gs 1:1-5:12) A. Li khuyn chinh phc (1:1-18) B. S thm st thnh Gi-ri-c (2:1-24) C. S vt qua sng Gi-anh (3:1-4:24) D. S phng hin ti Ghinh-ganh (5:1-12) II. S chinh phc x (5:13-12:24) A. Nhng chin trn tin khi (5:13-8:35) 1. Chin thng thnh Gi-ri-c (5:13-6:27) 2. Tht bi ti A-hi v ti A-can (7:1-26) 3. Chin thng thnh A-hi (8:1-29) 4. Ti lp giao c ti Si-chem (8:30-35) B. Chin trn min nam (9:1-10:43) 1. Ha c lp vi dn Ga-ba-n (9:1-27) 2. Ngy di ca Gi-su (10:1-15) 3. Cc thnh min nam b chinh phc (10:16-43) C. Chin trn min bc (11:1-23) D. Nhng vua bi trn ca Ca-na-an (12:1-24) III. S phn chia x (13:1-21:45) A. Nhng khu vc cn phi chinh phc (13:1-7) B. X pha ng sng Gi-anh ban cho Ru-bn, Gt v na chi phi Ma- na-se (13:8-33). C. Cc vng t ban cho Giu-a v Gi-sp ti Ghinh-ganh (14:1-17:18) D. Cc vng t ban cho cc chi phi cn li Si-l (18:1-19:51) 1. n Tm ti Si-l (18:1-10) 2. Nhng phn t chia cho Bn-gia-min, Si-m-n, Y-sa-ca, A-se, Np-ta-li v an (18:11-19:48)
26. 26. 3. Thnh ban cho Gi-su (19:49-51) E. Nhng thnh cp cho ngi L-vi (20:1-21:45) 1. Su thnh n nu (20:1-9) 2. Bn mi tm thnh ca cc Thy t l (21:1-45). IV. Phn kt: S thng nht cc chi phi v lng trung kin vi Cha (22:1- 24:33) A. Bn th lm chng bn sng Gi-anh (22:1-34). B. Nhng li cho khuyn t gi ca Gi-su (23:1:16). C. S ti lp giao c ti Si-chem (24:1-28) D. S qua i v chn Gi-su v -l-a-sa (24:29-33). Dn nhp Cc Quan Xt Nhan : Nhan m t nhng lnh t Y-s-ra-n trong thi gian cc v trng lo sng st sau Gi-su cho n thi i qun ch. Mc ch chnh c m t r rng nht trong Cac Tl 2:16 song c Gi-h-va dy ln nhng Quan xt gii cu chng khi cp bc. V c Cha Tri cho php nhng p bc xy n v dy ln cc v cu tinh, chnh Cha l ng Quan xt v gii cu ti hu ca Y-s-ra-n (11:27; xem 8:23, ti Gh--n, mt Quan xt nhn mnh rng c Gi-h-va tht qun tr Y-s-ra-n). Trc gi v nin i: Du theo truyn thuyt, Sa-mu-n vit sch, nhng khng bit chc tc quyn thuc v ai. C th rng Sa-mu-n thu gp nhng cu chuyn thi Cc Quan xt, ri n cc tin tri nh Na-than v Gt, c hai kt hp vi triu nh a-vt, bt tay vo vic san nh v bin son ti liu (ISu1Sb 29:29). Nin hiu bin son cng khng r, nhng chc chn l trong thi qun ch. Thnh ng thng lp li: Trong lc , khng c vua ni Y-s-ra-n (Cac Tl 17:6; 18:1; 21:25) gi mt nin hiu sau khi nn qun ch c thit lp. S nhn xt rng dn Gi-bu-st vn cn kim sot Gi-ru-sa-lem (1:21) ch r l thi gian trc khi vua a-vt chim c thnh chng nm 1000 TC (xem IISa 2Sm 5:6-10). Nhng cc iu kin mi trong Y-s- ra-n m ch trong Cac Tl 17:1-21:25 gi v thi gian sau khi triu i a- vt c thit lp cch hu hiu (th k th 10 TC). Cc ch v thn hc: Sch Quan xt biu l c im v i sng Y-s-ra-n trong t Ha t s qua i ca Gi-su n s dy ln nn qun ch. Mt mt, y l cu chuyn bi o thng xy ra khin b sa pht t thin thng. Mt khc, sch cng ni v nhng li ku ni khn cp n vi Cha trong lc khng
27. 27. hong, cm ng Cha dy ln cc lnh t (Quan xt), qua h Cha lt nhng k p bc ngoi quc v khi phc ha bnh cho x. Sau khi Y-s-ra-n c lp trong t Ha qua chc v ca Gi-su, cuc hnh hng ca h chm dt. Nhiu li ha giao c c Cha Tri ban cho cc tc trng trong Ca-na-an v cho cc t ph ni ng hoang c th nghim. X ca Cha, ni Y-s-ra-n phi vo yn ngh, nm di chn h, h ch cn phi chim hu n, nh bt dn Ca-na-an ra, v thanh ty t o khi . Thi gi n cho Y-s-ra-n thnh vng quc ca c Cha Tri di hnh thc Khi Lin Hip trn t. Nhng trong Ca-na-an, Y-s-ra-n vi qun nhng vic lm ca c Cha Tri khai sinh ra h, v lp h trong x. Kt qu l h khng cn nhn thy l lch c o ca mnh l dn ca Cha, c chn v c gi n lm qun i ca Ngi v l nhng cng dn trung thnh ca vng quc va dy ln. Y-s-ra-n nh c, gn b vi cc dn Ca-na-an theo lun l, thn tng v tn ngng cng tp tc ca h cng nh nhanh chng theo i sng nng nghip v x hi ca Ca-na-an. Sut c sch Quan xt, vn cn bn l quyn ch t ca c Cha Tri trong Y-s-ra-n - tc l Y-s-ra-n phi trung thnh v tha nhn vi s qun tr ca Cha. Vng quyn ca Cha trn Y-s-ra-n c thit lp cch c o bi giao c ti Si-nai (XuXh 19:1-24:18), vsau c Mi-se ti lp trong ng bng M-p (PhuDnl 29:1-29) v bi Gi-su ti Si-chem (Gios Gs 24:1-33). Trc gi t co Y-s-ra-n la b vng quyn ca Cha ht ln ny n ln khc. Y-s-ra-n thi nh trn ca Cha, xoay qua cc thn ca x Ca-na-an c c nhng phc lnh cho gia nh, by vt, ng rung, v la b lut php Cha trong np sng hng ngy. Trong chnh tm im ca chu k Cc Quan Xt (xem b cc), Gh--n phi nhc nh Y-s-ra-n rng Cha l vua ca h (xem ch thch Cac Tl 8:23). Li than van ai-on v buc ti c ti din ca 17:1-21:25 (xem b cc) l: Trong lc khng c vua ni Y-s-ra-n, mi ngi c lm theo mnh tng l phi (xem ch thch 17:6). Li m ch chnh y chc l v nhng ngi trung gian ca Cha trn t (tc cc vua loi ngi), nhng li buc ti t tng l Y-s-ra-n khng thnh tht tha nhn hoc vng phc Vua thin thng ca h na. Ch cn mt cch duy tr vng quyn ca Cha trn Y-s-ra-n, v bo ton vng quc cn trong trng nc khi b tiu dit l Ngi dng quyn ti cao khin h gp p bc ngoi quc trng tr dn Ngi - do thc thi giao c ra s (xem LeLv 26:14-45; PhuDnl 28:15-68), v bng cch dy ln nhng v cu tinh khi dn Ngi ku ni n Cha. Tnh trng rn nt ca Y-s-ra-n c vch trn cch sinh ng, Y-s-ra-n lin tc cn n nhng hnh ng cu sinh mi ca Cha hu c vo s yn ngh ha
28. 28. (xem ch thch Gios Gs 1:13). Gia nhng chu k ln qun bt tun, p bc ngoi quc, ku la khn kh, v gii phng (xem Cac Tl 2:11-19; NeNe 9:26-31) lm ni bt ch quan trng - s thnh tn vi giao c ca c Gi-h-va. Tnh kin nhn nhn-t k l ca c Cha Tri khng cn cch no chng minh tt hn l trong thi lon lc ny. ng ch l thi k tht bi ny ca Y-s-ra-n, theo sau ngay nhng bin c cu chuc thc hin qua Mi-se v Gi-su, li l ng li c bit thi i Thnh linh i Cu-c. Thnh Linh ca c Cha Tri khin con ngi hon tt nhng chin cng oanh lit trong thnh chin ca Cha chng li nhng quyn lc hm da vng quc ca Ngi (xem Cac Tl 3:10; 6:34; 11:29; 13:25; 14:6,19; 15:14; cng xem ISa1Sm 10:6,10; 11:6; 16:13). Cng chnh Thnh linh, trn trn Hi thnh, tip theo cng tc cu chuc ca Gi-su th hai (Cha Gi-xu), ban nng lc cho dn Cha khi s cng tc truyn b Phc m cho mun dn v m rng vng quc c Cha Tri (xem ch thch Cong Cv 1:2,8). Bi cnh: Xc nh cc nin hiu cho sch Quan xt tht kh khn v phc tp. H thng nin hiu sau y cn c ch yu vo IVua 1V 6:1, ni v khong thi gian 480 nm gia cuc xut hnh khi -dp-t v nm th t i Sa-l- mn tr v. Thi gian ny t vic xut hnh chng 1446 TC, v thi k Cc Quan Xt gia 1380 n s dy ln ca Sau-l chng 1050 TC. Gip-th pht biu rng Y-s-ra-n chim ng Ht-bn 300 nm (Cac Tl 11:26) ng chung vi cc nin hiu ny. Tuy nhin, c ngi ch trng rng, s 480 nm trong IVua 1V 6:1 l hi gi to, ny sinh bng cch nhn vi 12 (c l ch v 12 Quan xt) vi 40 (s nm qui c cho mt th h). H ch ra trong chnh sch Quan xt thng dng cc s trn 10,20,40 v 80. Mt nin hiu tr i vi cuc xut hnh c nhin s cn n thi gian ngn hn cho Cc Quan Xt (xem Phn Dn Nhp sch Xut -dp-t k: Nin i). Nhng nt vn hc c sc: Du ch c qua sch Quan xt cng thy c ba phn c bn: (1) Li m u (Cac Tl 1:1-3:6). (2) Phn chnh (3:7-16:31). (3) Phn kt (17:1-21:25). S nghin cu tng tn em li nh sng trn c cu phc tp hn, vi nhng ch thu dt rng buc ton b thnh bc tranh rc ri v c im ca mt thi i. Li m u (1:1-3:6) c hai phn, mi phn dnh cho mt mc ch khc nhau. Chng khng lin h theo nin hiu, cng khng cng hin s sp xp nin hiu nghim tc ca ton b thi k. Phn th nht (1:1-2:5) dn cnh lch s cho nhng cu chuyn k tip. N m t s chim ng t Ha ca
29. 29. Y-s-ra-n - t thnh cng s khi n s tht bi rng ln v s qu trch thin thng. Phn th hai (2:6-3:6) cp phi cnh v thi k t Gi-su n s dy ln nn qun ch, thi gian biu l c sc nhng vng ln qun bi o, p bc, ku l khn kh, v s gii thot nhn t thin thng. Trc gi tm tt v ct ngha nhng cch x tr ca Cha i vi dn s phn lon v gii thiu ng vng v cng thc cn bn, Cha s dng trong cc cu chuyn sau ny: Lm iu c trc mt c Gi-h-va , 2:11 (xem 3:7; 4:1; 6:1; 10:6) ph Y-s-ra-n cho, 2:14 (xem 6:1; 13:1) v bn h, 2:14 (xem 3:8; 4:2; 10:7). Phn chnh ca sch ny (3:7-16:31) thut nhng chuyn tht ca vng ln qun (bi o, p lc, khn kh, gii phng) vi chnh d kin c o ca n. Mi chu k c mt khi u ging nhau (Dn Y-s-ra-n cn lm iu c trc mt Cha, xem ch thch 3:7) v mt kt lun chp nhn c (x c ha bnh trong...nm hoc lnh o Y-s-ra-n...nm, xem ch thch 3:11). Chu k th nht ca cc chu k (t-ni-n, xem 3:7-11 v ch thch) cung cp mu bo co dng trong mi cu chuyn p bc v gii phng k tip. Nm chu k cn li kt thnh mt cu chuyn nh sau, xy dng quanh s Cc Quan Xt quan trng cn li. 1. -ht (3:12-30), anh hng n c t chi phi Bn-gia-min gii phng Y- s-ra-n khi s p bc t pha ng. 2. -b-ra (4:1-5:33) ph n t mt trong cc chi phi ca Gi-sp (p-ra- im, pha ty sng Gi-anh) ngi l Quan xt trong thi m Y-s-ra-n b giy xo bi lin minh cc dn Ca-na-an di quyn iu khin ca Si-s-ra. 3. Gh--n v con trai ca ng l A-bi-m-lc (6:1-9:37) hnh thnh cu chuyn trung tm. Bng nhiu cch Gh--n l Quan xt l tng, gi nh n Mi-se, trong khi con trai ngi li chnh l k i lp hn vi v Quan xt trung tn v c tinh thn trch nhim ny. 4. Gip-th (10:6-12:7) ngi b x hi rung b t chi phi Gi-sp khc (Ma-na-se, pha ng sng Gi-anh) lm Quan xt vo thi Y-s-ra-n b hm da bi lin minh cc cng quc di s lnh o ca vua Am-mn. 5. Sam-sn (13:1-16:31) v anh hng n c t chi phi an gii phng Y-s-ra-n khi s p bc t pha ty. S sp t nhng chuyn ny tht ngha. Nhng cu chuyn trung tm v Gh--n (Quan xt l tng ca Cha) v A-bi-m-lc (ngi i lp Quan xt) li gp chung cu chuyn song song ca ngi n -b-ra v ngi b x hi rung b l Gip-th - ln lt chng c lng khung trong nhng cu chuyn nhng anh hng n c -ht v Sam-sn. Theo cch ny, c cu trc tp trung ch Y-s-ra-n vn ch yu ca thi k Cc
30. 30. Quan Xt: Y-s-ra-n quyn luyn cc thn Ba-anh ca Ca-na-an (by t bi A-bi-m-lc, xem ch thch 9:1-57) chng vi vng quyn ca Cha trn dn Ngi (c khuyn khch bi Gh--n, xem ch thch 8:23). Phn kt (17:1-21:25) biu l c sc ca k nguyn trong cch khc, m t s bng hoi tn gio v o c ca nhng c nhn, thnh ph v chi phi ring. Ging nh li gii thiu, n cng c hai phn khng lin h nin i, cng khng ghi r nin hiu i vi s nghip c bit Cc Quan Xt. Tuy nhin, cc s vic ny tht xy ra sm hn trong thi k Cc Quan Xt (xem ch thch 18:30; 20:1,28). Bng cch ch ghi nin hiu nhng s kin phn kt lin h ti nn qun ch (xem ip khc ti din 17:6; 18:1; 19:1; 21:25), trc gi lm tng phn thi i Cc Quan Xt vi mt thi k tt p hn khi nn qun ch c khai dng, chc chn l nhn v s tr v ca a-vt v triu i ca ngi (xem ch thch 17:1-21:25). Sch nu ln hai v d v Cha phn quyn lnh o cho chi phi Giu-a: (1) Trong vic nh ui dn Ca-na-an ra (1:1-2) v (2) Sa tr mt chi phi trong Y-s-ra-n (20:18). Trc gi nhn thy quan trng ca chi phi Giu-a l cu tinh ca dn tc. Phn th nht ca li kt (17:1-18:31) thut chuyn tch ca Mi-ca khai trin mt ni th phng ngoi gio v ni v chi phi an la b lnh th chia cho h khi chp nhn tn gio bng hoi ca Mi-ca. Phn th hai (19:1- 21:25) thut chuyn tch v kinh nghim bun thm ca ngi L-vi ti Ghi- b-a trong Bn-gia-min v chp bin php k lut ty tr chi phi Bn-gia- min, v c h bnh vc thnh i bi Ghi-b-a. Hai phn c my im song song ng ch : 1. C hai dnh lu n vic mt ngi L-vi i ngang qua gia Bt-l-hem (trong Giu-a) v p-ra-im qua hnh lang Bn-gia-min - an. 2. C hai nu ln 600 chin s - nhng ngi hng dn chi phi an v nhng ngi sng st t chi phi Bn-gia-min. 3. C hai kt thc vi s vt sch khu vc thuc chi phi trong hnh lang (Bn-gia-min - an) . Khng nhng ch ba iu song song ny c ngha trong phn kt, nhng cc iu cng lm thnh khu kt ni cho phn chnh ca sch na. Chi phi Bn-gia-min, trong phn kt tm cch binh vc s v o gm ghic t si dy huyt thng ln trn lng trung thnh vi Cha, li l chi phi Cha dy ln cu tinh -ht (3:15). Chi phi an, m trong phn kt rt lui khi c nghip cp cho m chp nhn nhng thi tc ngoi gio, li l chi phi Cha dy ln v cu tinh Sam-sn (13:2,5). Nh vy, hai chi phi m phn kt lun m t s bng hoi tn gio v o c ca Y-s-ra-n li chnh t nhng chi phi cc v cu tinh c chn m chuyn tch ca h dng khung lm trng tm cu chuyn ca sch (Gh--n-A-bi-m-lc).
31. 31. Ton b nh ca sch t phn u n phn kt, cch thc c o trong mi phn gii quyt ton b thi i, v cch ba phn chnh lin h vi nhau r rt minh ha mt thi i h hng - thi i khng c vua trong Y-s-ra- n v ai ny lm theo mnh ly lm phi (xem ch thch 17:6). Tht s kin m cu chuyn trong cc hi v chu k rt c ngha. N l cu chuyn ca ton b Y-s-ra-n, d thng ch c vi khu vc trc tip dnh lu. Sch minh ha nhng th k sau Gi-su, l thi k Y-s-ra-n bt trung vi Cha, v h u phc nhng s li cun ca Ca-na-an. Ch do lng thng xt ca c Cha Tri m Y-s-ra-n khng b p o v b thu ht bi cc quc gia ngoi o xung quanh h. Tuy nhin, trong lc ch i, lch s cu chuc hu nh vn ng vng - ch i n lc tng lai ca ti t Cha l a-vt v s thit lp triu i ca ngi. B cc: I. Phn u: S chinh phc khng trn vn v bi o (1:1-3:6) A. Hi th nht: Y-s-ra-n tht bi trong vic thanh ty x (1:1-2:5) B. Hi th hai: c Cha Tri x tr vi Y-s-ra-n bi nghch (2:6-3:6) II. p bc v gii phng (3:7-16:31) A. Cc Quan Xt ln 1. t-ni-n nh bi A-ram Naharaim (3:7-11) 2. -ht nh bi M-p (3:12-30) 3. -b-ra nh bi Ca-na-an (4:1-5:31) 4. Gh--n nh bi Ma-i-an (6:1-8:35) A-bi-m-lc, k chng li Quan xt 9:1-57) 5. Gip-th nh bi Am-mn (10:6-12:7) 6. Sam-sn kim ch ngi Phi-li-tin (13:1-16:31) B. Cc Quan Xt nh 1. Sam-ga (3:31) 2. Th-la (10:1,2) 3. Giai-r (10:3-5) 4. p-san (12:8-10) 5. -ln (12:11-12) 6. p-n (12:13-15) III. Phn kt: S hn lon o c v tn gio (17:1-21:25) A. Hi th nht (17:1-18:31; xem 17:6; 18:1) 1. S bi hoi ca Mi-ca v tn gio (17:1-13) 2. Ngi an di khi lnh th ca chi phi h (18:1-31) B. Hi th hai (19:1-21:25; xem 19:1; 21:25) 1. S bi hoi ca Ghi-b-a v o c (19:1-30) 2. S trut ph Bn-gia-min ra khi lnh th chi phi h (20:1-21:25)
32. 32. Dn nhp Ru-t Nhan : Sch c t tn theo tn mt trong nhng nhn vt chnh ca sch, mt thiu ph tr ngi M-p, b c ni ca a-vt v t mu ca Cha Gi-xu (Mat Mt 1:1,5). Ngoi sch Ru-t, ch cn sch duy nht khc trong Thnh Kinh mang tn ph n l sch -x-t. Bi cnh: Cu chuyn bt u vo thi Cc Quan Xt, thi k biu l c im Cc Quan Xt nh l thi k suy thoi o c v tn gio, quc gia chia r v thng b ngoi bang p bc. Sch Ru-t phn nh thi ha bnh tm gia Y-s-ra-n v M-p (tng phn Cac Tl 3:12-30). Ging ISa1Sm 1:1-2:36, sch cho thy mt lot nhng ci nhn thn mt vo i sng ring t ca cc ngi thn trong mt gia nh Y-s-ra-n. N cng trnh by cu chuyn hp dn v nim tin v m o chn chnh cn st li trong thi Quan xt, gim bt c mt khc bc tranh hon ton ti tm ca k nguyn ny. Trc gi v nin hiu chp sch: Khng r trc gi. Theo truyn thuyt Do Thi cho l ca Sa-mu-n, nhng khng phi Sa-mu-n l trc gi v s cp v a-vt (Ru R 4:17,22) hm nin hiu tr hn. Hn na, vn th H-b-r trong Ru-t gi rng sch c chp trong thi qun ch. Ch v thn hc: Trc gi nhm tiu im vo s tn tm v kin nh, khng v k ca Ru- t i vi Na--mi phin mun (1:16-17; 2:11-12; 3:10; 4:15), v vo lng nhn t ca B- vi hai ga ph ny (2:1-4:22). Trc gi trnh by gng chng ca nhng i sng ng ch biu hin trong cng vic thng ngy ca tnh yu v tha thc nghim lut php ca c Cha Tri (LeLv 19:18; so snh RoRm 13:10). Tnh yu cng phn nh tnh thng c Cha Tri trong s kt hp k diu nhng hnh ng ca con ngi vi hnh ng ca c Cha Tri (so Ru R 2:12 vi 3:9). Trong lng nhn t ca c Cha Tri, nhng i sng nh th c phc v tr thnh ngun phc. Dng nh iu ng ngc nhin l ngi phn nh tnh yu ca c Cha Tri r rng nh th li l ngi n M-p. Hn na, s trung thnh trn vn ca nng i vi gia nh Y-s-ra-n m nng vo lm du, s tn tm ton vn i vi b m chng b v ghi du nng l con gi tht ca Y-s- ra-n v xng ng lm t mu ca a-vt. Nng chng nghim cch r rng l tht rng s d phn trong vng quc hu n ca c Cha Tri c quyt nh khng phi bi huyt thng hoc bi s sinh ra, bn l bi i