Anadolu Selçukluları Döneminde Kültürel Yaşam

l«<t,,a' da Alaeddm K1/1r;arslan Ko�kii'niin

minai teknig,yle yap1fm1� alt, ko�el, y1/d1z r;inilerinden.

Berlin islam Sanat, Miizes,

51

Anadolu Set,;uklular1 doneminde kiiltiirel ya�am ve miizik

NAMIK SINAN TURAN

lran'daki Sel�uklu uygarl1g1 din ve bilim dili olarak Arap�ay1, edebi dil olarak Fars�ay1 kullanm1�. du�Gn­sel ve sanatsal uretimlerini bu birikim ilzerine kur­mu�tur. Bilim merkezleri durumundaki medreseler arac1llg1yla olu�turulan se�kin zumre halkm begenisi d1�mda bu "sentez" estetik anlay1�ma hizmet etmi�tir. iran etkisi en �ok edebiyat ve milzik ilzerinde hisse-

dilmi�tir. Eski a�iret geleneklerine bagl1 kalan Tugrul ve Alparslan gibi hukumdarlar Fars edebiyatma ya­banc1 kalmakla beraber Gaznelilerin ve Samanilerin uygulamasm1 devam ettirerek sanat ve fikir adamla­nna sayg1 gostermi�lerdir. Sultan Melik�ah'tan ba�­layarak Sel�uklu �ehzadelerinin iran kulturune yakm ve ilgili olduklanrn, saraylarm kasidecilerle doldugu-

52

Hiisrev ile �rrrn',n /vlec/is Hamse-1 N1zam1

nu, onlarm te$Viki ite birc;ok eserler meydana getiril­digini biliyoruz. Nizami-1 Aruzi. Selc;uklu hanedarnnm $iire ve sanata olan ilgisini dogrulamaktad1r.1 Bu ilgi hie; $Uphesiz mi.izige yans1m1$l1r. Yi.iksek kesim iran etkisindeki mi.izige yonelirken halk eski gelenekler­den tamamen kopmayarak geleneksel mi.izik kahp­lanrn korumu$tur. Mi.izik yliksek zumre ic;in ayrn za­manda prestij kaynag1 olarak alg1lanm1$tlr. Selc;uklu veziri Nizami.ilmulk'i.in. oli.imu.nden az bir zaman once 1091 tarihinde yazd1g1 ve devlet adamlanna ogutler ic;eren Siyasetname'sinde sultanm nedim­lerinin sahip olmalan gereken meziyetler arasmda gorguli.i. faziletli, sir tutucu gibi ozelliklerin yarn s1ra

1 David Durand-Guedy. Iranian Elites and Turkish Rulers. Routledge. New York 2010. s. 78-83. Mehmet Fuad Kiiprulii. Tiirk Edebiyat1 Tarihi. Otiiken Yay1nlan. istanbul 1980. s. 184-185.

mi.izik aleti c;almay1 bilmesi ve mi.iz1kle ugra$masmm tavsiye edilmesi bu anlay1$m gostergesidir.2

Farkh inane; ve kultlir alanlanndan topluluklann ya$ad1g1 Anadolu'da yerle$en Menglicekliler, Oa­ni$mentliler ve Saltuklular gibi siyasi birimler iran Selc;uklulanrnn varisi gibi belirse de Anadolu Selc;uk­tulan rakiplerine gore daha etkili bir sosyo-klilti.irel yap1 kurab1ldi. Anadolu'ya yerle$mek amac1yla gelen goc;ebe unsurlar ya$am bic;imlerini ve ki.ilti.irel biri­kimlerini de getirdiler. Bu durum Tlirk gelenekleriyle Arap-Fars anlay1$mt birle$tirmeye c;ah$an merkezi yonetimle. islam oncesi inanc;lardan kalma uygula­malara bagh halk arasmda dli$lince ayncahklanna yol ac;t1. Yalrnz gi:ic;ebe Turkmen kabileleri. Rum. Ermeni ya da GUrcii s1rnnrn bekleyen uc; a$iretleri degil. kentlilerin bliylik bir k1sm1 da anlamad1klan bir dilin edebiyat ve sanatmdan zevk alm1yorlard1. Bu nedenle onlar ic;in dini ve epik anlamda bir ta­k1m Ti.irkc;e eserler, $iirler yaz1hyor ve yi.izy1llardan beri kopuzlanyla halkm "Bedii w ihtiyac;lanrn gideren ozanlar biitUn Anadolu sahasmda eski gelenekleri ya$al1yorlard1 .3 Aslmda bu ozanlar eski kamlann, bak$1lann islamla uyum saglam1$. o kimligin ic;inde yer alm1$ temsilcilerinden ba$ka bir $ey degillerdi. Bunlarm islam sonrasmda i$ bolUmi.ini.in etkisiyle kimi i$levlerinden kopmu$ olmalanna ragmen top­lumsal ozleri degi$memi$li. Anadolu Selc;uklulan za­manmda yalrnzca edebiyat ve mi.izik alanmda degil gi.izel sanatlarm her sahasmda biiyiik bir canlanma ya$and1. Anadolu'da Yakmdogu'daki diger Mi.islUman rejimlerdeki uygulamalann aksine resim ve heykel de geli$li. Alaeddin Keykubat. Kanya surlarm1 ln$a ettirirken mimar ve ressamlara kabartma. tasvir ve heykeller yapilmasm1 emretmi$ti.4 Yi.iksek edebiyat ve mlizik klilti.iri.i epik folk kUltiirden degil. iran'daki yiiksek kiilti.irden esinlenerek geli$mi$li.

Mi.izik bu donemde farkll toplumsat gruplann

2 Nizamutmwk. S1yasetname. �ev. M. Atay Kiiymen. Tiirk Tarih Kuru­mu Yayintan. Ankara 1990. s. 114.

3 Mehmet Fuad Kopriilii. Tiirk Edebiyatmda ilk Mutasavvillar. Oiyanet i�leri Ba�kant1�1 Yayintan. Ankara 1993. s. 242-243.

4 Burada bulunan ve Mevlana'nm yakm \evresi tarafmdan da te�vik ve yard1m gormii� olan Rum ressamlarm yam s1ra iizeltikle Uygur u.slu­bunda eserler veren Tiirk ressamlar aym donemde eserlerini ortaya koyabildiler. Sultan Veled'in usta bir ressam olabilmek i\in -Rum. Tiirk ve Arop • i.islubunda resim yap111ay1 �art ko�mas1 Anadolu' da bu devirde Ti.irk ve Rum iki resim ekolunun varhQ1m gostermektedir. '?ahabettin Uzdilek. Mevlevilikte Resim Resimde Mevleviler. Tiirk1ye i� Bankasi Yaymlan, istanbul 1957. s.14.

54

vetde dig er y1l 8 RebiUlevvetde gerc;ekle�irdi. Ancak kuttamatar <;ok daha i:inceden ba�lard1. Muharrem aymdan ba�layarak iran. Anadolu, Suriye ve diger MUslUman Utkelerden alimler, fakihler. sufiler ve �airler Erbit'e getirdi. Kendisi �ehrin d1�mda otaglar kurdururdu . Buntann i<;inde <;alg1lar c;atmir. ti.ir­lU oyunlar oynarnrd1. Safer ay1 getince, bu otagtar sUslenir, hatk buratara yogun ilgi gosterirdi. Degum gecesi geldiginde ise ak�am namazmdan sonra. sema meclisteri yap1hr. bUyUk bir fener atay1 ile ka­teden inilirdi. Mevlid gi.inU. askeri bir resmi gec;itte. meydantara kUrsuter konur. vaazlar veritirdi gecesi de sabaha kadar sema meclisleri yapihrdr.11

Sel<;uklu Anadolu'sunda dinin �ekilci yi:inUnden c;ok. sosyal ya�amla kayna�an. ortU�en yonleri on plana c;1kantm1�t1r. Muhafazakar c;evrelerce kesintik­le haram sayrlan sema ve mUzik tasavvuf c;evrele­rinde kabut gormU�. bu konuda bir<;ok eser meydana getirilmi�tir. tirnegin Rey �ehrinde mutaass1p c;ev­relerin zmd1kllkla suc;lad1klan Yusuf bin El Hi.iseyin sema ederdi; BUyUk �air mutasavv1f Seyh Ebu Said Eb'I-Hayr semaya pek di.i�kUndU. Sems Tebrizi'nin telkiniyte semaya ba�tayan Mevlana sonralan bUti.in hayat1 boyunca ondan vazgec;memi�. hatta semay1 aym ve tarik kabul etmi�tir.12 Aynca �iirlerinde "in­sana canan visaline tahayyiil ettiren semanm o�tklarm g1dast" otdugunu soylemi�tir.13 Tasavvuf antay1�magore mUzik, ezeli yarat1c1dan aynlm1� otan insanin ona ula�mak i<;in c;1rp1rn�1 s1rasmda ortaya koydugu ozlem nagmeteridir. Bu nagmelere kar�1 otanlar bir yana, ontara dost olmayanlar bite Tannsal gUzetlik­lerden habersiz kahrlar. Bu temel anlay1�tan hareket eden sufiler Tann'ya van� amacryla gerc;ekle�tirdik­leri bUtUn zikir ve fikir hareketlerinde mUzigi kullan­m1�lard1r. Kendisi de rehab <;alan Mevlana mi.izigi insanhgm evrensel dili olarak kabul etmi�tir.

"Turk ofsun. Rum o/sun, Arap o/sun

11 Baz1 Avrupah tarihi;iler Giikboru'nun uygulamas m Ha\h Seferleri \aQmda onlardan Noel yortusunu taklit etme yoluyla ald1Q 1m ileri sUrseler de Prof. Ate� bunun ger\ek\i olmad19m1 kaydeder. Ahmet Ate�. Vesiletii"n·Necat Mevlid. Turk Oil Kurumu Vaymlari. Ankara 1954. s. 6-8.

12 Sipehsa,ar eserinde Mevlana·nm ';iems-i Tebrizi ile bulu�masmdan sonra onun te�vikiyle semaya ba�lad1Qm1 nakleder. ';iems'in ona ·sema yap. zira istedi#int semada daha fazla bulursun. Kendi nefs/e­rinin istek/eriy/e me�gut olduklari ir;in sema halka haramdir. • dediQini kaydeder, Feridun bm Ahmed i Sipehsalar. Mevlana ve Etrafmdaki/er. \ev. Tahsin Vaz1c1. Pinhan Vaytnlan. istanbul 2011. s. 84

13 Koprulii. ilk Mutasavv,flar. ... s. 222.

Musik1. a�1k/arm mii�terek /isanid1r.

Musiki Allah 8�1klarmm ruhlarmm g1das1d1r.

lira musikide Alfa ha ula�ma ii midi vard1r."

Bu konuda kendisine yoneltilen suc;lamatan go­gUslemek zorunda kalan Mevlana, rebab c;almay1 dine ayk1n bulan kimi bilginlere �u kar�1hg1 verm1�­tir: UBiiti.in ulema bi/sin ki. biz diinya i�lerinden vaz­gei;tik, medreseleri de. tekkeleri de onlara b1rakt1k. bun/arm gelirlerinden dilediklerince yararfanabilirler. .. i�terine yarasayd, rebab, da onlara b1rak1rd1k. Fakat ne yapaf1m ki, onlar rebab1 haram say1yorlar. onun aleyhinde konu�uyorlar. Rehab garip kalm1�t1r. Biz o garibi ok�uyor. onun gonliinii ho� tutuyoruz. Gariplere dost olmak Tann erlerinin i�idir.''14 Mevlana'nm birc;ok gazeli sema siras1nda kutlanrlmi�tir.15 Mevlevilerin ayinlerinde mUzige ve dansa yer vermeleri islam oncesi $amanist inanc;larm etkisiyle de yorumlana­bilir. Nitekim Rauf Yekta ve Rus bilgin S. E. Molov, bu du�unceyi destekleyen ac;1klamalarda bulunmu�­lardir.16 Sel�uklu Anadolu'sunda muzige kar�1 <;1kan­lar sadece Mevlana'y1 hedef alm1yorlard1. Ahmed Eflaki'nin Menaktbii'I-Arif'in adh eserinde bununla ilgili c;arpJC1 ornekler bulunmaktad1r. Bunlardan birisi Pervane MuinU'd-din'in, vezir Taci.i'd-din'in oglunu Kanya kad1l1gma tayin etmek isteyi�i Uzerine mey­dana gelen olumsuz olayd1r. Anlat1ya gore vezirin oglu. Pervane'ye bu gorevi halk arasmda itiban yi.ik­sek olan rebabm kald1nlmas1 kar�1hgmda kabul ede­ce�ini bildirmi�ti. Pervane ise "O, biiyi.ik bir padi�ahm eseridir" diyerek soz konusu istegi reddetmi�ti.17

Ortac;ag Anadolu'sunda mi.izik cenaze torenlerine girmi�ti . Bilindigi gibi Samanizm doneminde dlnsel ayinlerin ve ozellikle degum. oli.im gibi olaylann to­rensel bir onemi vard1. Toplumsal bilin� altma yer etmi� uygulamalarm farkh zaman ve mekanlarda ortaya c;1kmas1 dogald1. Mevlana Celaleddin'in iste­giyle halifesi ve yakm arkada�1 $eyh Selahu'd-din'in cenaze toreninde mUzisyenler bulunmu�lard1. Du­rumu yad1rgayarak kendisine "Eskiden beri olenlerin cenazesi oni.inde okuyucular bulunmu�tur. Sizin za-

14 Ya�ar Nuri OztUrk. Mev/ana ve insan. Veni Boyut Yay1nlan. istanbul 1996. s. 156-158.

15 Julie Scott Meisami. Structure and Meaning in Medieval Arabic and Persian Poetry. Routledge Curzon. London 2004. s. 298-299.

16 Nurdane Ozdemir, Anadolu Halk Kiiltiiriinde Resim, Heykel ve Miizi­gin Yeri. Nurol Yaymlan. Ankara 1997. s. 222-223.

17 Ahmet Eftaki. Menakrbii'I-Arif'in. \ev. Tahs1n Yaz1c1, Hurriyet Vaym­lan. Ankara. 1989. s. 402.

manm,zda da �ark, soyleyip r;alanlarm bulunmasmm ne manas1 var?" �eklinde soranlara Mevlana. "Ce­nazenin oni.inde bulunan muezzin/er ve mukriler bu olenin mi.imin olduguna. islam inane, ir;inde oldi.igi.ine bizim mi.izisyenlerimiz ise olenin hem Mi.isli.iman. hem de a�1k o/duguna �ehadet getiriyorlar'18 �eklinde ya­rnt vermi�ti. Bu turden tart,�malar Mevlana'rnn ce­naze toreninde Sultan Veled ile Ahi Ahmed arasmda da ya�anm1�t1r. Mevlevilikle birlikte muzigin toplum hayat1 ir;inde kabul gormesini saglayan bir diger mistik orgi.itlenme Bekta�iliktir. Hac1 Bekta�i Veti'nin kurdugu, ibadet �ekli ve felsefesiyle halka daha ya­km bulunan Bekta�ilik, Oguz halk mUzigi gelenegini surdUrmU�tUr. Bekta�i mUzigi tasavvufi karakterde olmaktan r;ok. eski kopuzlu ozanlann temsil ettigi gor;ebe kitlelerin muzigine yakla�an ozellikler ta�1-yordu. Bu mUzik ve edebiyat kaynag1rn halk edebi­yatmdan ald1g1 ic;in iran etkisindeki kent edebiyatm­dan ve tekkelerde ya�ayan tasavvuf edebiyatmdan farkl! bir boyutta geli�mi�tir.19

13. yuzyil Anadolu'sunda mUzik ve edebiyattaya�anan canhtik Memluk Sultani Baybars'1 bile hay­rete du�UrmU�tur. Elbistan'da Mogollan yenen ve 20 Nisan 1277 gunU Kayseri'ye giren Baybars'1 Kuyku­badiye Saray1'nda agirlayan halk. muzaffer kuman­darn eglendirmek ic;in mUzisyenler getirince giri�imi a�inya kac;mak olarak degerlendiren Sultan bunlan kovdurmu�tur. Bu ayrn kUlti.irel atmosferin Urunu de olsalar farkh toplumsal duzenler ir;inde yeti�mi� olan insanlann ayrn konular Uzerinde zaman zaman c;at1�abileceklerini gostermektedir.20 Anla�1ld191 uze­re musikiye du�kunluk kimi zaman ele�tirilere konu olabilmektedir. Aziz b. Esterabadi'nin Bezm u Rezm adh eserinde Ali Beg b. Muhammed b. Eratna "ay­ya�. ir;kiye du�ki.in ve i�reti seven" bir gene; hukum­dar olarak ak�amdan sabaha kadar c;alg1 ve �ark1 dinlenmekle suc;lanarak ic;kiden dolay1 sava�a vakit bulamad1g1 gibi. ar ve haya duygusunu ise r;alg1 ve eglence yolunda kaybetmekle itham edilir.21 Bununla birlikte yazarm yorumlarmdan kendisirnn musikiye di.i�man oldugu anlam1 c;1kanlmamahd1r. Bilakis ki-

18 Aydin Taneri. Tiirkiye Selquklulan Kiiltiir Hayat,. Bilge Yaymlar. Kon­ya 1979. s. 58-59.

19 Abdulbaki Golpmarh. Alevi·Bekta�i NefesJen Remz K tabev,. istan· bul 1963. s. 6-8.

20 Taneri. age .. s. 64.

21 Aziz b. Esterabad1. Bezm u Rezm. �ev. Mursel Ozturk. Ki.iltUr Bakan­h9• Yaymlan. Ankara 1990. s. 89-90.

55

Serna Eden Dervi�ler ve Mutnban

tabm1 adma telif ettigi Kadi Burhaneddin Ahmed'in �olen ve toplant1lanndan soz ederken buradaki mU­zigin ahengi ve ruhlara ne�e veren bulbi.il sesli �ark1-c1larm hi.inerleri ovUlUr. Ornegin Sultanm Kayseri'de kurdugu bir i�ret meclisinden soz edilirken. gonle ferahllk veren nagmelerle. eli k1vrak r;alg1c1larm gu­zel �ark1larla gam yolunu t1kad1klan anlatihr. Arna burada dikkat c;ekici husus i�ret meclisinin din ve millet i�leri. Ulke ve saltanat meseleleri halledilip, hUkUmdarl!k �artlan yerine getirildikten sonra top­land1gmm vurgutanmasidir.22 Kadi Burhaneddin'in ogullanna yapt1g1 sUnnet dUgUnUnde udun sesinin Zohret-i Zehra'rnn sesini bogazmda b1rakt1gmdan bahsedilirken. a�1klarm ve r;atg1c1lann kendilerinden

22 Bezm u Rezm. s 377.

56

l<c/J,.Hl �mai telcni�l' �·ll'

�-. .12. yuty,I B"�· TiJrlt,...

Islam ESNleri f.'..iil�

ge�ti9i. ?arabm ak11lan ald191 anlatilir.23 Bu donemde udun d1�mda da �alg1larrn miizik topluluijunda yer edindiiji gi:iriilur. Sel�uklularda askeri muzik tak1m1 davul, zurna. nakkare ve nefirlerden kuruluydu. Bu tak1ma nay-1 Turk, ya da burk-i Turk'i denilmekteydi. Bunun d1?mda �alg1lar arasmda Turk neyi ve tanbu­ru denen sazlann yarn sira ba9lama. kopuz. yatu-9an. burgu, e9ri keman. balaban. yan tanbur. kanun ve s1dirg1 da kullarnhyordu.24

Sel�uklular zamarnnda muzik tekkelerden. askeri alana kadar geni� bir sahada kendine yer edinirken saraym ve se�kinlerin deste9ini de alm1�t1. Donemin eglence hayatmda, muzik icrasmda kadm �ark1c1la­rm i:inemli bir yeri vard1. Melik�ah. Rey'de guzel bir muganniyenin �ark1 okuyu�una hayran ve kendisi­ne tutkundu. En sonunda onunla evlenmi? ve Ba9-dad du9iiniinde Turkistan. iran. Suriye ve lrak'tan miizisyenleri davet etmi�ti. Kadm mugannilerin bu

23 Bezm u Rezm. s. 349-350.

24 Pehlul Ouzenli. istam Ki.iltiir Tarihinde Musiki. Kay1han Yayinlan. is­tanbul 2014. s. 295.

devirde kazan�lannm iyi oldugu anla�1lmaktayd1. lbn $eddad, $am'da bir muganniyenin yapt1rd191 mes­cidden soz ederken onlarm kazan�lan ve toplumsal konumlan hakkmda da fikir verir. Taceddin Pervane. Harput mehkinin sarayma mensup bir mutribe ile ya�1yordu. Set�uktu Anadolu'sunda emirler. kadm­larm da yer ald191 miizikli ve dansl1 toplant1lar du­zenliyordu. ispanyol et�isi Clavijo, Erzincan'da emirin zengin sunumlar i�eren davetinde, yemek sirasmda sazendelerin muzik yapt1ij1 kaydetmekteydi. Milletle­raras1 ticari koloniler �ehri goriiniimiindeki Sivas'da halkm dindarl1ijmm simgesi haline gelen dini vak1f­lar kadar han ve kervansaraylardaki eglence ha­yat1 da donemin kaynaklannda yer buluyordu. Hal bi:iyle olunca Sel�uklu emirleri i�in me�hur musiki iistadlarm1 himaye etmek biiyiik bir prestij konusu oluyordu. Zamanm edebiyatma ve tasavvuf bilgisi­ne vakrf olan Erzincanh Siraceddin Ahmed, Horasan tarzi pe�revleri, gazelleri ve terennumleriyte biiyiik �ohret kazanm1�. Melik?ah'm davetiyte $am'a gi­derek burada yetene9iyle takdir toplam1?t1. Mardin

Artuklu saraymda yi.iksek itiban olan Karato9ano9tu Mehmed. 13. yi.izy1I sonlannda M1s1r Sultani Nasir tarafmdan Kahire'ye davet edilerek mi.izik i:iQreti­miyle gi:irevlendirilmi�ti.25

Ma$kur ve inalc1k gibi otontelere gore Selc;uk­lular devrinde zi.ihdi (dar islamil yakla$1mlann ho$ gormedii;ii resim. $iir. musiki, tasavvufi serbest di.i­$i.ince gibi konularda hi.iki.imdarlar ve halk arasmda miisohelek8r bir tavir olmasmm nedeni Anadolu'nun renkli demografik yap1s1yd1. Ermeni ve Rumlarla ya­km ili�ki ic;inde olan Anadolu halk1 dii;jer islam bolge­lerine gi:ire bu konularda daha ho�gi:iri.ili.i bir bak1$ geli$tirmi�ti. iran etkisiyle geli�en i$ret meclislerinde $iir. musiki ve ic;ki aynlmaz bir i.ic;li.i olarak yer bu­luyordu. Bu durum kimi zaman ulemanm tepkisini c;ekiyordu. Kadi T irmizi. I. G1yaseddin Keyhi.isrev'e kar�1 Bizans hi.iki.imdanna s1Qmarak orada "env6'-i mahrem6t ve men6h1 irtik8b ettiginden" dolay1 sal­tanata lay1k olamayacaQma dair $iddetli bir fetva vermi�: Keyhi.isrev sultan olunca onu idam etmi$­ti. Selc;uklu sultanlanrnn serbestlikleri dolay1s1yla "eski putpereslige. mecusilige" dondi.ikleri bile ileri su.ru.lmi.i$ti.i. Sanata ve i�ret meclislerine di.i�ku.n I. Alaeddin. yazd1Q1 Farsc;a rubaileri "�arap sohbetle­rinde" okurdu. Hoca Dehhani. ona sundui;ju kasidede "�ahlar �ahmm r;alg1h. i<;kili zengin bezm"lerini anar. Keykubad'm i$ret meclislerinde "kasideler ve gaze/­ler okunur. neyler vurulup. saz/ar r;almup, pi�revler pore edilse. evz8nmdan bahs olunurdu ve mak8m8t ve durub ve buhur tahk1k1nden soylenirdi." i�ret mec­lisleri gi.izel sanatlann her ti.iru.nu.n, mi.izik ve $iirin mu.kemmelini arayan ve odi.illendiren bir yan$ma alarnyd1. Has bahc;ede yap1lan i�ret meclislerinin yanmda halk ve askerle birlikte genel ziyafet anla­mmda olan toylarda ozanlar yer allrlard1. ibn Bibi Muntasar'ma gore zaferden sonra ozanlar ellerinde kopuzlar destanlar si:iylerlerdi.26

Mi.izik Selc;uklu Anadolu'sunda bir bi.iti.in gele­neksel toplumlarda gi:iri.ilebilece9i i.izere bir mesle­Qe. zanaate doni.i�ebilmi�ti. $ark1 soyleyip, def c;a­lan, cenaze oni.inde mersiye okuyan ya da Sultan ll. Keykavus·un has naibi Emineddin Mikail' in Harnmm evinde oldugu gibi her Cuma ak$am1 di.izenlenen

25 Osman Turan. Sel�uklular Tarihi ve Tiirk is/am fvledeniyeti. Otiiken Yaymlan. istanbul 2003. s. 394-395.

26 Halil inalc1k. Has-ba�qede ·a� u tarab: Nedimler. �airier. fvlutribler. Tlirkiye ij Bankasi Yaymlan. istanbul 2011. s. 59-60.

57

toplant1larda ilahiler si:iyleyen kadm guyendeler. kavvallar, muganniler. c;eng, ney, ud. def c;alan. di.i-9u.nlerde eQlence ya da sema meclislerinde mu.zik icra eden mi.izik topluluklan gi.indelik ya$amm par­c;as1 haline gelmi$ti.27 Bu durum mi.izik ti.irlerinin geli$imine de etki edecekti �i.iphesiz. Kaynaklar pe$rev ve pare olarak arnlan iki c;alg1 mi.izil;iinden soz ederken. goc; havalan. nevbet havalan . hac mi.izi9i (gmaul -hack). dini mi.izik (naat. mi.inacaat. tevhid. salat. hac ilahileri. sema) gibi sozli.i ti.irleri de anarlar. Bunun d1�mda si:izli.i eserlerden mut­riblerin sadece, "agaze", "kasaid", "surud" ettikleri soylenir. Oi9er baz, ti.irler ise edebi turlerin etki­sinde gaze! (yirlama), medhiye. ag1tlar (i:ituncler). sakiname. �ark1lar (y1rlar. kG9ler. kokler). kaside. ilahi. naat. mi.inacaattan ibarettir. ibni Bibi'ye gore sultanlann ve Mev\ana'nm meclisinde bu denli mi.izigin itibar gormesi guyende kullann ve mut­riblerinin ustallklannm artmas1rn te�vik eden bir durumdur. Yuksek sm1fm patronaj1 mi.izisyenlerin yeni yeni pe�rev ve muzik parc;alan bestelemeleri sonucunu dogurmu�tu .28

Mi.izigin sosyo-kulturel ortamda uretim ve icra siirec;lerinin otesinde teorik anlamda incelenmesi gerek iran Selc;uklulan gerekse Anadolu Selc;uk­lulan doneminde konuya dair bir literaturiin orta­ya c;1kmasma katk1 sai;jlad1. ibn Sina ve Farabi'nin miras1 Selc;uklu donemi yazarlannca yeni boyutlar eklenerek geli$tirildi. 11. yuzy1lda lsfahan'da Tugrul Bey zamanmda ya�ayan ve el-K8f, fi'l musika adh eseri kaleme alan ibn Zeyle. ibn Sina'nm ogrenci­si oldugu gibi eserinde hocasmm yams1ra Farabi. Kindi gibi Gstadlann da c;�h$masmdan yararlanmak yoluyla muzi9in tarifi, arallklann c;e�itleri. cinsler ve riyaziye i\e ilgili sistemler i.izerinde durmu�tu. MGzikte cinsler Gzerinde duranlardan bir digeri de el-Kavl a/8 ecn8s adll eseriyle Omer Hayyam idi. 13. yuzy1lm matematikc;ilerinden Nasireddin Tusibilimlerin say1mmda muzigi riyazi ilimlerin dordi.in­ci.isi.i olarak sm1fland1rm1� ve -adaletin. t1pk1 mi.izik­te ve notalarda oldugu gibi ahlaki degerlerle oran­t1h oldugunu." ileri surm0$tii. Bununla da kalma­yan Tusi. Ris8/e fi ilmi'/-mus,ki adh bir kuc;i.ik eseryazm1�t1. Ancak bu yuzy1lm en onemli kuramc1s1

27 ErdoQan Mer�il. Tiirkiye Se/quklularmda Meslekler. Turk Tarih Kuru­mu Yaymlan. Ankara 2000. s.128-135.

28 Recep Uslu. Sel�uklu Topraklarmda Muzik. Konya ValiliQi il Kliltlir ve Turizm MlidurlliQu Yaymlan. Konya 2015. s. 98.

58

Kit5bii'I-Edv5r adh eserinde mi.izik nazari bilgileri­ni sistemli hale getiren Safiyyi.iddin Abdillmu'min Urmev'i"dir. Mogol istilasmm Yakmdogu'da ki.ilturel ve toplumsal yap1y1 sarst1g1 bir donemde ya�am1� olan SafiyyGddin. Edvar'mda ve 1267'de lsfahan'da kaleme ald191 er-Risaletu�-$erefiyye adl1 �ah�ma­larmda sesler, �e�itleri. makamlar. tabakalar. ma­kamlarm etkileri gibi konulan i�lemi�. teorisini ud Gzerinde kurmu�tur. Hasan Yezdi. Safadi. Nizamiye Medresesi hocalarmdan mGzik dersi ald1g1 bilinen Kemaleddin ibn Yunus. Basra'da ya�am1� olan GnlU edebiyat�1 Har'i'r'i' gibi isimlerin eserlerinde mi.izik­le ilgili bolGmlere rastland1g1 gibi Sel�uklu devri­nin sonlar1nda ya�am1� olan Kutbuddin $iraz"i'nin bir �e�it bilimler ansiklopedisi olan Diirretii't toe. ilk Fars�a mGzik nazan bitgilerin gorilldGgi.i eser­dir. Anadolu Sel�uklularmm son donemine rastlasa da bu devirde Rumi cografyada yeti�en ilk onem­li mGzik teorisyeni neyzen Yusuf Kir�ehri'dir. 14. yGzy1l ortalannda dogan. Konya'da Emir Alim Ce­lebi zamanmda Mevlevili9e intisap eden K1r�ehri. SafiyyGddin'in ve $iraii"nin eserlerini tetkik etmi�.

ud ve �engle Hgilenmi�tir. Ris5/e-i Mus1k1 adll ese­rinde Sistemci Ekol'i.in mGzi9i anlat1m metoduna pratik bir yi::intem getirmi�. makamlan devirler ve matematiksel hesaplara gore degil. ba�lang1� ve biti� perdelerine gore tarif etmi�tir. 29

Zengin bir mi.izik ya�ammm teorik anlam­da �ah�malara Hham olu�turmas1 �a�1rt1c1 de9it­dir. Dikkat �ekici olan Do9u islam cografyasmm Ha�lllar ve Mogol tehdidiyle kar�1 kar�1ya oldugu, bunlarla bogu�tugu bir zaman diliminde yi.ikselen muhafazakar tepkilere ragmen toplumsal hayatm �e�itli a�amatannda ve farkl1 sm1flar arasmda mG­zigin yerini koruyabilmesi. patronaj bulabilmesidir. Mi.izik ve ozellikle semarnn sufi �evrelerle halk i�in­de itibar gi::irmesi ulemanm muzik aleyhinde dozu­nu art1ran a91rhkta fetvalanrn gi.indeme getirirken . bunu yapanlarm ki.ifre bula�t1g1 �eklindeki yorum­lar da one �1kacakt1r. Oysa toplumun gi.indelik ya­�ammda bu tur soylemler kar�1hk bulmad191 gibi. Ku�eyri orneginde oldugu bi�imde (896-1071) muzik dinlemeyi Tann'nm ruhlar nezdindeki lutfu olarak gorenlerin sesleri de en az itiraz edenler kadar gi.i�IUdUr. Bu konuda en gi.izel ornek Yusuf K1r�ehri'nin Ris5/e-i Mus1kt de yazd1kland1r. Ona gore mi.izik yetenegi. devamt1 akan bir �e�me. y1-k1lmaz bir devlet olup. bu hi.inere sahlp olan ki�i mans1bdan/devtet makammdan di.i�se bile dev­letten di.i�mez. MGzik bitgisi ve yetenegi herkes­ten sayg1 gormesini, ba� tac1 edilmesini saglar. Kir�ehri'nin yorumu Sel�uklu �oki.i�i.inden Osmanl1 gi.ici.inGn yGkseli�i si.irecinde Anadolu' da mi.izigin sosyo-kG!tGrel bir baglay1c1 olarak ne kadar gG�lU bir role sahip olduguna i�arettir. Antik�ag'da Frig­ya neyinin hUzi.inli.i. ayrn zamanda gu�lu t1ls1m1-nm Mevlana asrma etkisi gibi Sel�uklu miras1 da Osmanh ki.ilti.iri.ine bi�imlendirici katk1lardan birini sunmu�tur. 30 c

29 Uslu. age .. s. 239-246. K1r�ehri'nm esermm analizi i<;in bkz. Nilgun Do�rusoz. Hariri bin Muhammed'in Krr�ehrf Edvar, Ozerine Bir ince· leme. Doktora Tezi. iTO. istanbul. 2007 ayni �all�manin kitapla�t1· nlm1� hali i<;in Nilgun Oogrustiz. Yusuf K,�ehri'nin Miizik Teorisi, T.C. K1r}ehir Valiligi Yaym1, K1r�ehir. 2012.

30 "Huner. <;e}me-i zayende ve devlet-i payendedur. "Hiiner ehli" man­s1bdan du�erse. devletden dii�mez! Mecmu-i halay1k ana hunerden iituru "izzet ve hiirmet ideler· "Nireye ayak bassa. eline el dutarlar: anr ba�larma t8c idiniirler·. "Zira kim al devlet tacmt hiiner ehlinrn ba$farma hak tea/a urmt$dur.· K1r�ehirli Yusuf bin Nizameddin, Risale·i Mus1ki, �ev. Ubeydullah Sezikli. Kuttur ve Turizm Bakanll!)1 Yaymlan. Ankara 2014. s. 21.

i�indekiler

3 Naz1m Hikmet'in yay1mlanm1f 'ilk $iirler'inde hatalar Ye eksikllkler Yurdaer Ta!;

9 Uc;urtma Adnan bzyale;rner

10 C>li.im yok di.inyada! $Ukru Erba!;i

12 Bildirlnin sarst1g1 neydi? Daghan lrak

14 Kapitallzmin salonundaki Banksy tablosu Suzan Demir

17 Ti.irkiilerin utopik kariyerl ••. Ve bir 'arzu di.ifu' Goksel Aymaz

19 Kardan ayrac; Nihat Ate!;i

20 Tahsin Yi.icel'in ard1ndan Kadir YUksel

23 Bahkc;1 ibrahim T1g

24 Kar-Kefen-Ag1t Mehmet $en

26 Olkesiz ayriks1 c;ocuk: Adnan Sat1c1 Nurgi.il Ozlu

30 Yuzsi.iz kadtn resimleri Mi.inire Cal1$kan Tug

31 Sozciikler Arif Berberoglu

32 Silt Ye katran C. Hakkr Zarie;

33 Masum dekor taslaklari Burhan Kum

36 'Ac1'n1n fiir Ye resim hali inci Aydin

42 Suffragette: Anlat1lan senin hikayendlrl Gi.il Ya!;iarti.irk

45 Feminist bir Sherlock miimkiin mu? Eda Agca

49 Vahfetin bulan1k patikas1: Saul'un Oglu Zeynep Gizem $enel

51 Anadolu Selc;uklulart doneminde ki.ilti.irel ya,am Ye miizik Nam1k Sinan Turan

59 Deprem kokusu Hi..ilya ErgUn

62 Uc;urtma Zahide Ozdemir

63 YUH! Nezihe Altug

66 Diinya edebiyat, terimi Uzerine notlar Ali Galip Vener

69 Fluya c;alan yedi as1r Felek Y1Lmaz

70 t;ald1m, fark1nda degildim Nafia Akdeniz

73 Morfu Andreas Karakokinos I Ceviri: Lale Alatl1

74 Cocuk kani Selim $en

75 Otopya

Aydin Cubuke;u, Nuray Sancar, Cagda!;i GUnerbuyuk, Hakk1 Ozdal, Ula!;i Ba!;iar Gezgin

Ayl1k Kiiltiir, Sanat, Editblyat Oitrgisl • $ubat 2016 • Say, 290 • Ooga Basin Yay,n OaQ. T,c. ltd. Sij. adlna Sahib" Ban$ Tosun Yazll\ltri Miidurii: Nur.,y San<ar • Gene1 Vay,n Vonetm•ni: Aydin Cubu� • Yay,n Koordlnatorii: Must.fa Kara • Editorler: C. Haldu � Ca� Giinerbilyiik • Tasanm ve Uygulama: isyan Bahar ErnQlu • Yay,n Turil·. Yere1 Surtli • Yonetim Yeri: Kamerhatun Mahallosi. Alhatun Sokak. No: 2S Tarlaba1t-&yo01u ist.nbul • T: (0212) 255 2S 46 F: (0212) 255 25 87 £: evrenselkulturdergi@)yahoo.com • Yurtd1� Ttmsilcih9i: Huseyin Avgan didf@didl.d• • Schwalb!ngasse 42 • 50667 Koln T 0049 221 925 54 93 F: 0049 221 925 54 9S • Temk Hazlf1ok: Goga BaS!ll Yay,n (02121255 25 46 • Baskt. Ezgi Malbaas,. Sanayi Caddesi M.ay Sokal< No: 14 Cobanc;t$1ffl! • Y.bosna/iST. Ttl: 0212 452 23 26 • Abone Ko�lla11: 6 A)ll1k: SS TL V�hk· 110 TL• Posta �•ki He.ab!: Ooga Basin Yay,n Oag. T,c. lid. Sti. 09673016 • Banka He.ab!: OoQa Basin Ya)lln Dao. Tic. ltd. Sti. il Bankasi Kuledibi Subesi 1078 0185619