View
4
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
Julian Bezzina
Ir-Rahal fuq l-Gholja
Erba’ mixjiet f’Rahal li Jsahhrek
-
- - -
-
Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur2 Din l-Art Óelwa 3
Óal G˙arg˙ur L-Istorja fi l-Qosor
Stilla fuq il-g˙olja ̇ amra, l-emblema ta’ Óal G˙arg˙ur tassew tixraq
lil dan ir-ra˙al li g˙ad g˙andu dawk il-karakteristiçi ta’ ra˙al tipiku malti,
bi djar qodma, niçeç, kappelli u toroq imserrpa li jwassluk fi l-pjazza
tieg˙u, iç-çentru ta’ kull attività. Il-kulur a˙mar tal-g˙olja jfakkrek fi s-
silla u l-peprin ˙omor fl -g˙elieqi mtarr©a li jag˙tu lill-kampanja tieg˙u
dak il-kulur a˙mar skur fl -ista©uni tag˙hom. Il-Motto tieg˙u Excelsior
li jfi sser og˙la jew aktar g˙oli jixraqlu tassew min˙abba l-qag˙da
©eografi ka tieg˙u, u g˙alhekk donnu jiddandan g˙ax hu g˙oli aktar
mill-ir˙ula ©irien tan-Naxxar, il-Mosta u Óal Lija.
Mifrux fuq fi rxa ta’ art, b’Ωew© widien kbar, wie˙ed kull na˙a u
b’massa kbira ta’ blat g˙eri bejn il-bokok tal-widien, Óal G˙arg˙ur
g˙andu ˙afna x’joffri jekk min iΩuru jkun ifi ttex mixjiet fi l-kampanja
tieg˙u, xenarju u ambjent b’sa˙˙tu. Forsi kienet din il-massa kbira ta’
blat g˙eri li tidher sewwa minn G˙ajn Ri˙ana u Burmarrad li nebb˙et lil
Annibale Preca biex isejja˙lu: ‘Pagus nudae nuditatis’, (Ra˙al g˙eri, bla
ve©itazzjoni). Tassew li forsi dan l-g˙aref studjuΩ bibliku ma ˙arisx lejn
dan ir-ra˙al minn fejn seta’ jara˙ sewwa. Din l-istess massa ta’ blat g˙eri
jikbru fuqha ̇ afna speçi tal-Flora u l-Fauna tal-gΩejjer Maltin. F’˙ofor fuq
il-blat li bilkemm joqg˙od fi hom ftit çentimetri ta’ ˙amrija ˙amra jikbru
fjuri u pjanti selva©©i li jie˙u ̇ siebhom biss il-Óallieq u fi zmien in-nixfa
jissaqqew mirakoloΩament billi ji©bdu l-umdità mill-blat xott.
Il-fjura selva©©a, d-dubbiena kannella (brown orchid) bil-warda
˙elwa tag˙ha kannella bellusija u s-sag˙tar bil-fjuri tieg˙u Ωg˙ar vjola
li ji©bed lejh n-na˙al, li wara li jkun ©abar minn fuqu l-pollen u nektar
b’˙effa kbira jer©a’ lura lejn il-kaxxa tieg˙u biex jag˙mel l-g˙asel, li
Malta ilha mag˙rufa g˙alih sa minn Ωmien il-Feniçi. Din id-dehra sabi˙a
tan-natura forsi ©ibdet ukoll l-attenzjoni ta’ missier il-botanika Maltija,
il-professur Stefano Ûerafa li twieled f’dan ir-ra˙al fl -1791. Hawnhekk
se ni©u f’wa˙da mill-mixjiet tag˙na barra r-ra˙al u naraw b’g˙ajnejna
stess is-sbu˙ija tal-kampanja ta’ madwaru.
Hija ˙a©a ferm diffi çli li wie˙ed isib imnejn ori©ina l-isem tieg˙u
g˙ax fl -img˙oddi dan kien mag˙ruf b˙ala Casal Grigori u Gargur. IΩda
Litografi ja tal-isbark tal-Gran Soccorso nhar is- 7 ta’ Settembru 1565. Fuq, mal-lemin jidher Casal Gregor
Pittura ta’ Sir Elliot Wood ˙dejn Victoria Lines u Ω-Ωiemel tieg˙u ‘Merriman’ (1897)
Din l-Art Óelwa 5
l-ewwel isem huwa l-eqdem wie˙ed li nsibu miktub fi tliet dokumenti
uffi çjali li huma:- Ir-re©istru tad-Dejma (1419), r-rapport tal-ViΩita
Appostolika ta’ Mons. P. Dusina (1575), u d-dokument notarili tat-
Twaqqif tal-Parroçça ta’ San Bartolomew (1610). Barra dawn wie˙ed
g˙andu jsemmi wkoll l-ewwel re©istru tal-mag˙mudijiet tal-istess
parroçça li jibda mid-9 ta’ Jannar, 1599 fejn insibuh miktub ukoll Casal Grigori. Irridu ng˙idu wkoll li n-nutara u l-kartografi maltin u barranin
kitbu l-isem tieg˙u xi ftit differenti. IΩda l-kappillani ta’ dan ir-ra˙al, sa
mill-bidu tas-seklu tmintax, l-aktar Dun Salvatore Zarb li kien mill-istess
ra˙al bdew jiktbu˙ Gargur, g˙al ra©unijiet li ma nafuhomx. L-istess
isem kien l-isem uffi çjali tieg˙u fi Ωmien il-KolonjaliΩmu Britanniku.
L-isem uffi çjali tieg˙u tal-lum, Óal G˙arg˙ur,
seta’ kien dak li bih kien mag˙ruf fi l-qedem
min-nies tal-post waqt li kienu jitkellmu u
g˙alhekk l-ori©ni tieg˙u hi qadima ˙afna
u impossibli li nkunu nafuha.
L-g˙eruq tal-istorja ta’ dan ir-ra˙al jaslu
sa Ωmien ir-Rumani g˙ax nafu fi Ωgur
li hawnhekk kien hawn kommunità
agrikola kummerçjali li t˙addem
industrija taΩ-Ωejt taΩ-
Ωebbu©a fir-raba’
seklu W.K. Meta
kienet qed titwassa’
Triq San Ìwann, fl-
1955 instabet ©ebla
k b i r a t o n d a . D i n
kienet il-parti t’isfel
ta’ mag˙sra taΩ-Ωejt
taΩ-Ωebbu©a Rumana.
Wara aktar skavi
rriΩulta li kien hemm
ukoll ©ebla o˙ra
kbira rettangolari
b’Ωewg ˙ofor fiha
g˙all-˙aΩna taΩ-
Kappella ta’San Ìwann Battista
Ωejt. Barra dawn fi l-post dehru l-pedamenti ta’ kamra mdaqqsa forma
ta’ “L”. Il-mag˙sra illum nistg˙u narawha fi d-Domus Rumana tar-Rabat
iΩda s-sit arkeolo©iku intilef g˙al dejjem.
Il-perjodu G˙arbi li ©ie wara dak Ruman ˙alla wkoll it-tifkiriet
tieg˙u fl -ismijiet ta’ xi na˙at b˙al Sqaq il-Qieg˙ed (Qieg˙ed ©ejja minn
Qajjed li tfi sser fi zzjal g˙oli fl -armata), Xwieki (post fejn jikber ˙afna
xewk), Ìwiedi (g˙olja Ωg˙ira) u Qortin (ponta g˙olja tal-art). Ma’ dawn
irridu nΩidu d-da˙la ta’ Ωew© djar li hemm fi Triq il-Ìdida, msaqqfa
bil-˙nejjiet u hi ta’ stil g˙arbi. B˙al din id-da˙la g˙adna naraw ukoll
f’xi na˙at qodma fl -ir˙ula t’G˙awdex. Kif ukoll l-iskultura semitika li
g˙ad naraw meta nΩuru Sqaq Warda.
L-istoriku Achille Ferris fi l-ktieb tieg˙u: Descrizione delle chiese antiche di Malta jg˙id li l-Knisja ta’ San Ìwann il-Battista ta’ dan ir-
ra˙al hija wa˙da minn tal-ewwel li nbniet wara li l-G˙arab ̇ allew Malta
(1223). Il-qedem tag˙ha jikkonfermah Mons. Pietru Dusina (1575) fejn
semmieha b˙ala “antichissima” (qadima ˙afna).
Il-˙mistax u s-sittax il-seklu kienu l-ag˙ar Ωmien fl -istorja tar-ra˙al
min˙abba l-inΩul g˙alg˙arrieda tal-furbani fuq ix-xtut qrib tieg˙u,
jg˙abbu dak li jisirqu minn g˙and in-nies foqra tar-ra˙al u jaqbduhom
biex je˙duhom ilsiera. B’hekk dan ir-ra˙al naqas sewwa min-nies g˙ax
dawk li rnexxielhom je˙ilsuha bdew imorru fl -ir˙ula ’l bog˙od minn dan
Dehra ta’ Victoria Lines
Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur6 Din l-Art Óelwa 7
L-Ewwel Mixja (sieg˙a u nofs)
Madwar il-Patrimonju tar-Ra˙al
G˙alkemm Ωjara f’din il-knisja hija dejjem interessanti,
nirrakkomandaw li wie˙ed g˙andu jΩur il-Knisja Parrokkjali fi l-©img˙a
tal-festa, meta din tkun imΩejna bid-damask a˙mar u ̇ afna o©©etti tal-arti
li normalment ikunu merfug˙in matul is-sena jkunu g˙al wiri. Il-festa ta’
San Bartolomew ti©i ççelebrata fl -ewwel Óadd wara l-24 t’Awwissu. Il-
bini tal-knisja beda fl -1612 u ̇ adet 26 sena biex kienet lesta. Is-sena 1638
hija minquxa maç-çinta tal-koppla. L-arkitett Tumas Dingli beda dan
il-pro©ett meta kellu biss 19-il sena u g˙alhekk kienet wa˙da mill-ewwel
knejjes li bena. Tumas
Dingli kien ©ej minn
familja ta’ scalpellini, jigifi eri dawk li ja˙dmu
l-lavur u l-iskultura.
Hu kien da˙al g˙ax-
xog˙ol tal-bini wara li
kien tg˙allem x’aktarx
ma’ Ìanni At tard ,
arkitett mag˙ruf ie˙or.
Il-knisja hi mibnija
f’g˙amla ta’ salib Latin
u t˙ares lejn il-Punent
kif kienet l-uΩanza ta’
dak iΩ-Ωmien. Il-knejjes
kienu jinbnew hekk biex
in-nies fil-knisja tkun
t˙ares lejn il-Lvant, lejn
Dehra tal-Knisja Parrokkjali
il-perikolu. Barra dan, il-pesta ˙afna drabi xterrdet fi l-gΩejjer tag˙na,
l-aktar li tisemma hi dik tal-1592 meta ˙afna mill-vittmi ©ew midfuna
fi ç-çimiterju ta’ San Ìwann fl -istess ra˙al. Is-sbatax il-seklu beda bil-
˙atra tal-Granmastru Alofu De Wignacourt, bniedem ta’ kura©© kbir li
l-ewwel ma ˙aseb kien fi d-difi Ωa tal-gΩejjer tag˙na. G˙alhekk in-nies
re©g˙et ©iet toqg˙od fi h u sentejn wara t-twaqqif tal-parroçça ta’ San
Bartolomew fl -1610, bdew jibnu l-knisja parrokkjali. Il-qalba tar-ra˙al
bdiet tie˙u s-sura li g˙andha llum, it-trejqiet dojoq tal-karrettuni qalb
l-g˙elieqi bdew jinbidlu f’toroq bil-bini fuq kull na˙a. Ma tul il-mixjiet
tag˙na fi r-ra˙al se naraw djar ta’ g˙amliet differenti li nbnew fi s-sekli li
g˙addew, iΩda ˙afna minnhom ©ew irran©ati jew mibnija mill-©did.
Kif tasal Óal G˙arg˙ur
Tal-linja Numri 55 u 56 jitilqg˙u mill-Belt g˙al Óal G˙arg˙ur jg˙addu minn ©o
n-Naxxar u jiefqu quddiem il-knisja parrokkjali. Min juΩa l-karrozza tieg˙u jista’ ukoll
jasal Óal G˙arg˙ur minn Ba˙ar iç-Çag˙aq lejn it-telg˙a tal-Madliena. It-triq tg˙addi g˙al
Óal G˙arg˙ur minn fuq il-Pont tal-Madliena.
Nota tal-Awtur.Dan il-ktejjeb inkiteb fl -ewwel persuna plural sabiex dawk li jΩuru l-villa©© wa˙edhom isibu ru˙hom akkompanjati. Dan il-ktejjeb ikun l-kumpanija tag˙hom.
Profi l tal-Awtur - Twieled Óal G˙arg˙ur n˙ar is-6 ta’ Mejju 1945 u tg˙allem l-iskola primarja
tar-ra˙al, fi l-Kulle©© ta’ Stella Maris, u wara, fi s-Seminarju tal-Arcisqof. Sa miill-1963 kien
i˙addan l-istorja ta’ ra˙al twelidu u kiteb numru ta’ artikli fi l-gazzetti lokali u ktejjeb o˙ra.
ÓajrIl-Kunsill Lokali G˙arg˙ur jixtieq jirringrazzja lill-awtur is-Sur Julian Bezzina;
Is-Sur Victor Rizzo ta’ Din l-Art Óelwa li ˙a ˙sieb il-pro©ett sa l-a˙˙ar;
Is-Sur Jan Hallen mill-IΩvezja g˙ar-ritratti tieg˙u.
© Kunsill Lokali G˙arg˙ur - 2009
ISBN 978-99909-980-7-8
Ritratti o˙ra minn Victor Rizzo, Mark Azzopardi u Kunsill Lokali G˙arg˙ur.
Stampat: Best Print Co. Ltd, Qrendi
Pubblikazzjoni tal-Kunsill Lokali G˙arg˙ur:
Sindku Mario Gaucii
Viçi Sindkur Mark Azzopardi
Kunsilliera Pio Fenech, Michael Mifsud, Alfred Muscat
Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur8 Din l-Art Óelwa 9
Ìerusalemm fejn g˙ex u miet Ìesù Kristu. Mibnija erba’ mitt sena ilu
u ddekorata tul dan iΩ-Ωmien min-nies tar-ra˙al li g˙alkemm kienu fqar
Ωejnu dan it-tempju b’opri artistiçi tal-aqwa skulturi, pitturi u induraturi
ta’ Ωmienhom. Meta nid˙lu fi ha jkollna dehra li ssa˙˙rek ta’ dan il-©ojjel
tal-arkitettura. Is-saqaf nofs tond u l-koppla huma miksija b’ruΩuni
ndurati fuq id-disinn tal-Kaptan Robert Mizzi. Fuq il-pendenti ta’ ta˙t il-
koppla naraw l-Evan©elisti mpin©ija mill-pittur ÌuΩeppi Briffa fl -1938.
Il-pilastri ta’ madwar il-knisja huma ta’ stil Doriku ji©ifi eri mag˙mulin
forma ta’ fl awt (l-istrument muΩikali). Il-˙itan tal-©nub huma wesg˙in
biΩΩejjed biex iΩommu fuqhom it-toqol tas-saqaf tond stil Ruman.
Nibdew id-dawra tag˙na mal-knisja minn ˙dejn il-fonti tal-
mag˙mudija. Dan il-fonti, skond Achille Ferris “e’ di buona idea ma di cattiva esecuzione” (disinn tajjeb imma xog˙ol mhux daqshekk
tajjeb). Forsi kkritika l-iskultur li g˙amel l-istatwa ta’ San Ìwann
Battista jg˙ammed lil Ìesù. L-ewwel artal li naraw hu dak tal-Madonna
ta’ Parir it-Tajjeb (Bon Kunsill), li fi h naraw ukoll lil Santu Rokku u
San Bastjan. Il-pittura ta’ dan l-artal hi xog˙ol ta’ Fran©esco Zahra li
g˙alkemm mhix iffi rmata, fuqha hemm is-sena ta’ meta saret, 1763.
Il-kwadru jinsab ©o gwarniç
skolpit bejn Ωew© kolonni li
g˙andhom il-kapitelli tag˙hom
ta’ stil Korintin. Hawnhekk ta’
min jammira l-iskultura fi na ta’
dan l-artal. Il-kwadru tieg˙u
jfakkarna fiΩ-Ωmien ikra˙ tal-
pesta u meta n-nies fqar ta’
gΩiritna kienu jirrikorru lejn
dawn iΩ-Ωew© qaddisin biex
jid˙lu g˙alihom quddiem Alla.
In-na˙a t’isfel tal-kwadru naraw
dawk milquta minn din il-marda
jitolbu l-g˙ajnuna tal-qaddisin.
Nibqg˙u mexjin max-xellug
biex naraw l-artal li jmiss
iddedikat lill-Madonna taç-
Çintura. Il-kwadru tieg˙u hu
wkoll attribwit lil Fran©esco Ûahra u fi h
naraw, barra lil Madonna u l-Bambin
Ìesù lil Sant’Andrija, Sant Antnin, San
Girgor il-Kbir, Santa Rosalija, Santa
Monika u Santu Wistin. Hawnhekk
naraw dan l-g˙add ta’ qaddisin g˙ax
l-antenati tag˙na meta kienu jbiddlu
t-titular ta’ xi altar kienu jpin©u fi l-
kwadru l-©did lil dawk il-qaddisin li
lilhom kien iddedikat qabel. Fih naraw
lil San Girgor il-Kbir g˙ax fi r-ra˙al,
fl-img˙oddi kien hawn kappella ©o
Is-Saqaf Troll u l-Koppla
Pittura tal-Madonnatal-Bon Kunsill ta’ F. Zahra
Pittura tal-Madonna taç-Çintura
Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur10 Din l-Art Óelwa 11
g˙alqa fil-post mag˙ruf b˙ala “tal-Fer˙a” ddedikata lil dan il-qaddis li
©iet ipprofanata mill-isqof Baldassare
Cagliares fl -1618. G˙alhekk l-obbligu
li kellu l-bidwi li jag˙mel il-festa tal-
qaddis ©ie trasferit f’dan l-artal. Xi
storiçi jg˙idu li setg˙et kienet din il-
kappella li tat l-isem Casal Grigori lil dan i-ra˙al. L-artal hu mΩejjen ukoll
bi skultura ndurata b˙all-artal l-ie˙or.
Meta nbniet il-knisja dan l-artal ©ie
ddedikat lil Sant’Andrija u San Girgor
u l-kwadru kien juri l-Madonna tal-
Providenza, lil dawn iΩ-Ωew© qaddisin u
lil Santa RoΩalija u lil Sant’Antnin. Dan
illum jinsab fi l-kappella ta’ San Ìwann
Battista. Ma’ ©enb dan l-artal insibu
l-pulptu li qieg˙ed fuq konfessjonarju.
Dan hu xog˙ol sabi˙ fl -injam li sar
minn xi ˙add mag˙ruf b˙ala Mastru
Salvu madwar l-1738. Biex jitla’ fuq
il-pulptu, il-predikatur jitla’ tara© li
jg˙addi mill-imramma ta’ wie˙ed
mill-pilastri ma©©uri.
Minn hawn in˙arsu ’l fuq u naraw
dehra s˙i˙a tal-koppla bir-ruΩuni,
il-girlandi ndurati u twieqi tal-˙©ie©
ikkulurit li jirrapreΩentaw l-an©li.
Wara l-pulptu naraw in-niçça ta’
San ÌuΩepp bil-vara artistika tal-
qaddis ma˙duma fi l-kartapesta minn
Karlu Darmanin fl -1864. Din in-niçça,
kif ukoll l-o˙ra ta’ San Bartolmew
li tinsab in-na˙a l-o˙ra tal-
knisja, g˙amilhom Turu Fenech
mastrudaxxa tas-seng˙a minn
dan ir-ra˙al.
Nimxu ftit u naraw l-artal
sabi˙ tal-Madonna tar-RuΩarju.
Il-konfraternità tar-RuΩarju
mqaddes twaqqfet fl-1608 fil-
knisja l-qadima ta’ San Bartolmew
fejn kien hemm artal iddedikat
lill-Madonna ta˙t dan it-titolu.
Meta mbag˙ad inbniet din il-
knisja, sar artal ©did fi ha ddedikat
lill-Madonna tar-RuΩarju. Fil-
kwadru ta’ dan l-artal naraw
’il Madonna u l-Bambin Ìesù
jag˙tu l-kuruna tar-RuΩarju lil
San Duminku u lil Santa RoΩa
Il-Pulptu fuq il-KonfessinarjuKoppla bil-pitturi tal-erba’ Evan©elisti
In-Niçça l-©dida ta’ San ÌuΩepp
L-Altar tal-Madonna tar-RuΩarju
Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur12 Din l-Art Óelwa 13
ta’ Lima. In-na˙a ta’ fuq naraw lil
Missier Etern u l-Ispirtu s-Santu,
fi lwaqt fi h naraw ukoll medaljuni
bil-misteri tar-RuΩarju. G˙alkemm
il-pittur tieg˙u mhux mag˙ruf, bla
dubju mill-istil tieg˙u hu xog˙ol
tal-Kavallier Fra Luqa Garnier u
sar fl -1659c. L-artal bi r˙am kulurit
jidher li hu xog˙ol ta’ marmista
mill-aqwa, tant li jitqies b˙ala t-tieni
l-isba˙ artal tal-knisja. Mhix anqas
id-dekorazzjoni artistika tieg˙u,
imΩejjen b’erba’ kolonni skolpiti
u ndurati, u l-iskultura fi na l-o˙ra
tieg˙u.
L-artal li jmiss hu dak tal-
Kruçifi ssjoni bi kwadru artisiku ta’
Lazzaro Pisani fejn uriena l-˙ila
tieg˙u, bi stil manjerista pin©a xena
partikulari tal-Kruçifissjoni, meta
Ìesù qal lil Ìwanni: Hawn hi Ommok
(Ìw.19 v26)). Ix-xena hija ta’ djalogu
dirett bejn Ìesù, Ommu u Ìwanni,
fi lwaqt li l-pittur pin©a lill-˙alliel it-
tajjeb trankwill g˙ax kien g˙adu kif
qala’ l-ma˙fra ta’ dnubietu u l-grazzja
li kien se jie˙du l-©enna mieg˙u,
˙bielna l-wiçç tal-˙alliel il-˙aΩin.
Din hi wa˙da mill-a˙jar xog˙lijiet
ta’ Lazzaro Pisani li pin©a fl -1915.
L-artal ma fi hx ˙afna skultura g˙ax
l-ispazju hu limitat.
Nid˙lu fi s-sakristija biex ng˙addu
g˙all-kor. Il-paviment tag˙ha hu
miksi bil-lapidi tal-oqbra li darba kienu fi l-knisja, qabel ma l-art
tag˙ha ©iet pavimentata bl-ir˙am. Interessanti ˙afna hi l-lapida ta’ Dun
Ìwann Dumink Grech li tinsab fi n-nofs. Dan il-qassis kien ©ej minn
familja stmata ̇ afna u sinjura tant li ©ie mg˙ammed mill-Kappillan tal-
Kolle©©jata ta’ San Pawl tal-belt Valletta u b˙ala parrinu kien Crasmus
Miraglia li kien xi kavallier. Xejn ma nafu fuqu g˙ajr dak li nsibu
miktub fuq il-lapida tieg˙u u fi t-testment fejn ˙alla ˙afna ©id lill-knisja
parrokkjali tar-ra˙al. L-ewwel sentenza tal-kitba fuq il-lapida miktuba
Pittura tal-Kruçifi ssjoni
Il-Lapida ta’ Dun Ìwann Dumink Grech L-Altar ta’ San Bartolomew
Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur14 Din l-Art Óelwa 15
b’Latin klassiku turina li kien iba˙˙ar x’aktarx b˙ala kappillan tax-
xwieni tal-Ordni g˙ax hemm miktub li meta kien jara l-qamar fi l-faΩi
tieg˙u ileqq fuq ba˙ar imqalleb, Alla ˙a ˙siebu.
Mis-Sakristija ng˙addu g˙all-kor fejn nistg˙u nammiraw l-artal ta’
San Bartolomew bl-iskultura ndurata tieg˙u. L-antenati tag˙na qabbdu
l-aqwa skultur ta’ dak iΩ-Ωmien Vincenzo Casanova biex jag˙mlu din
l-akbar biçça xog˙ol tal-knisja. Óadem mieg˙u ˙uh Antonio. Huma
kienu mill-Isla u minn familja ta’ scalpellini (skulturi). Il-kwadru ta’ dan
l-artal impin©i minn Giuseppe Calì jurina l-martirju ta’ San Bartolomew
li jixba˙ ˙afna dak li hemm fi l-knisja ta’ dan il-qaddis fuq il-gΩira
Tibertina f’Ruma, impin©i minn Frangesco Manno mitt sena qabel. Il-
pittur jurina l-˙ila tieg˙u kif pin©a l-©isem g˙eri tal-qaddis xwejja˙ u
dak mibni tajjeb tal-manigold, li jikkuntrasta ma’ dak çkejken tal-an©li
jittajru bil-kuruna tal-glorja u l-palma tal-martirju fi r-rokna ta’ fuq tal-
kwadru. Il-kulur a˙mar tal-mantell u d-demm imxerred fl -art tal-qaddis
ifakkarna fi l-kwadru tal-qtug˙ ir-ras ta’ San Ìwann ta’ Caravaggio.
Mal-©enb tal-kwadru naraw sitt kolonni skolpiti b’kapitelli Korintin
u statwa ta’ San Pietru u San Pawl wa˙da kull na˙a, fi l-waqt li fuqu
naraw dekorazzjoni artistika ta’ skultura fi na indurata ta’ an©li, frott,
fjuri, u weraq. Fuq l-artal tal-ir˙am hemm niçça Ωg˙ira mag˙luqa bi grada
tal-fi dda fejn jinΩamm ir-relikwarju tal-qaddis. Ta˙t il-mensa tal-artal
hemm il-manikin bir-relikwi ta’ San Teofi lu. Fuq is-sedji tal-kor naraw
Ωew© kwadri kbar tal-pittura li juru t-Twelid ta’ Ìesù u l-A˙˙ar Çena
attribwiti lil-Fran©esco Zahra. Il-fi gura ta’ Ìesù f’dak tal- A˙˙ar Cena
u l-kompoΩizzjoni tag˙hom fl -istil chiaro scuro jikkonfermaw li dawn
huma xog˙ol ta’ dan il-pittur jew tal-bottega tieg˙u. Interessanti ˙afna
Pittura tat-Twelid ta’ Ìesù
Pittura tal-A˙˙ar Çena
Pittura tal-Martirju ta’ San Bert minn G. Calì
Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur16 Din l-Art Óelwa 17
s-sors tad-dawl fi x-xena tat-Twelid
ta’ Ìesù, li donnu ©ej mill-Bambin,
fi lwaqt li x-xena barra hi mdawla
bid-dawl tal-qamar.
Nid˙lu issa fi s-sakristija l-o˙ra
fejn naraw g˙add ta’ kwadri o˙ra
mal-˙itan tag˙ha. Il-kwadru tal-
benefattura sinjura Katerina Sammut
hu wie˙ed mill-a˙jar kwadri ritratti
ta’ Lazzaro Pisani. Kwadru ritratt
ie˙or hu dak tal-Kappillan Dun
Pietru Pawl Zammit impin©i minn
ÌuΩeppi Duca, li wkoll uriena
l-˙ila tieg˙u f’dan it-tip ta’ pittura.
Il-kurçifi ss kbir li hemm hu dak li
jkun fuq l-artal ma©©ur fi l-Ìimg˙a
l-Kbira. Ta˙tu hemm it-trittiku antik
ta’ Ìwanni Maria Abela impin©i
fuq l-injam fl-1587 g˙al knisja
l-antika ta’ San Bartolomew. Hawnhekk nistg˙u naraw pittura o˙ra ta’
San Bartolomew xog˙ol minn Gaspare Formica, pittur minn Piacenzia
li ˙alla xi ftit xog˙lijiet tieg˙u f’Malta. Fuq il-kaxxarizzi hemm kwadri
o˙ra fosthom ta’ San PankraΩju ta’ Taormina. F’nofs il- kaxxarizzi insibu
relikwarju antik li fi h ir-relikwi ta’ ˙afna qaddisin.
Ner©g˙u no˙or©u fi l-knisja u nduru fuq ix-xellug fejn naraw l-artal
tal-Madonna tal-Karmnu u San Mikiel. Il-kwadru hu xog˙ol ta’ Giuseppe
Calì. Dan l-artal u dak li rajna tal-Krucifi ssjoni n-na˙a l-o˙ra tal-knisja
m’humiex dawk ori©inali g˙ax fl -1915 ©ew imda˙˙la ’l ©ewwa f’alkova
mill-bennej G˙arg˙uri Mikiel Sciberras. Fuq il-lemin tal-artal naraw
l-artal ta’ San ÌuΩepp bil-pittura artistika tieg˙u li tirrapreΩenta l-Familja
Mqaddsa tal-istess pittur. Dan ukoll hu mΩejjen bi skultura fi na ndurata
u erba’ kolonni bil-kapitelli Korintin. Madwar it-tieqa tonda bil-fi gura
ta’ David mag˙mula bil-˙©ieg ikkulurit naraw Ωew© an©li u skultura
o˙ra. Ta˙t l-artal mag˙mul mill-ir˙am ikkulurit hemm niçça b’manikin
bir-relikwi ta’ San Teodoru, martri Ruman.
Ma’ ©enb il-bieb laterali hemm in-niçça ta’ San Bartolomew. Il-vara
hi kapulavur tal-arti (barocco classico) skolpita fl -injam f’Ruma fi s-seklu
sbatax jew qabel u waslet fi r-ra˙al fl -1772. L-ebda dokument g˙adu ma
nstab li juri min hu l-iskultur, iΩda fl -arkivju tal-parroçça hemm riçevuta
awtentika bid-data tat-23 t’April,1771, meta Don Saverio Maria Anastasi
rçieva s-somma ta’123 skud u 17 il-karlin minn g˙and Dun Ìwann Maria
Gafà biex i˙allas lill-prokuratur Vincenzo Ambrosini f’Ruma g˙al din
il-vara. G˙alkemm mhux sew li xog˙ol presti©juΩ b˙al dan baracco classico ikun attribwit lil
xi wie˙ed mill-iskulturi li
kienu jag˙mlu xog˙lijiet
tal-arti f’Ruma fi s-sbatax
jew fi t-tmintax il-seklu,
sewwa li ng˙idu li din
tixba˙ ˙afna lil dik li
hemm fil-Basilika ta’
San Ìwann Lateran,
f’Ruma skolpita fl -ir˙am
minn Pierre Le Gros iz-
Zg˙ir (1666-1719). Meta
waslet fi r-ra˙al kienet
g˙ada njam u nafu li
kien Fran©esco Zahra,
l-aqwa pittur Malti tas-
seklu tmintax li ksiha
bil-©ibs u Ωebag˙ha.
Zgur li kienet wa˙da
mill-a˙˙ar xog˙lijiet li
g˙amel qabel miet fl-
1773. Imbag˙ad din
re©g˙et ©iet miΩbug˙ha u
ndurata minn Francesco
Coleiro fl-1912. Fiha
L-Altar ta’ San ÌuΩepp
In-Niçça ta’ San Bert
Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur18 Din l-Art Óelwa 19
nistg˙u nammiraw il-˙ila tal-iskultur u l-induratur, kemm fl -iskultura
tal-wiçç u tal-partijiet mikxufa tal-vara, kif ukoll fl -isgraffi ti ndurati li
bihom hu mΩejjen il-mantell. Il-fi Ωonomija tal-wiçç turi dak li qal Kristu:
Israeli li fi h m’hemmx qerq.
Issa nersqu lejn l-eqreb pilastru ma©©ur tal-knisja biex fuqu naraw
il-lapida li tfakkar il-konsagrazzjoni tal-knisja u tal-artal fi t-22 t’April,
1736. Ftit qabel dan il-jum l-artal ma©©ur, li nistg˙u narawh sewwa
minn hawn, sar tal-ir˙am ikkulurit. Fil-parti ta’ fuq, il-pannelli tal-ir˙am
huma ˙odor fi lwaqt li t’isfel huma ˙omor. Il-pannelli huma mdawra bi
strixxi ta’ r˙am isfar. Il-parti ta’ fuq tal-artal hija itwal u tistrie˙ fuq biçça
skultura ta’ r˙am abjad f’g˙amla ta’ werqa tal-akantu. Il-faççata tal-artal
fi ha Ωew© pannelli ta’ r˙am a˙mar bil-vini bojod qishom Ωew© funtani.
Donnu l-marmista ried ifakkarna li Ìesù hu l-ilma ˙aj. Minn hawn
ukoll nistg˙u naraw dehra sabi˙a tal-gallerija tal-orgni. Id-dekorazzjoni
tag˙ha tixbah lil dik tal-koppla bir-ruΩuni indurati. Fiha hemm orgni
li sar fl -a˙˙ar tas-seklu dsatax minn Giovanni Felter. Dan l-orgni, li
ma g˙adux jintuΩa min˙abba
l-˙sara li g˙andu, kien ja˙dem
bil-minfa˙ li kien i˙addem
ra©el jew tifel bl-imradd waqt
id-daqq.
Qrib l-ewwel pilastru ma©©ur
hawn l-artal tal-Kunçizzjoni
Immakulata. Interessanti g˙alina
li nkunu nafu li din hija l-unika
pittura impittra barra minn
Malta li hawn fi l-knisja. Hija
kopja tal-KunçiΩΩjoni tal-pittur
Spanjol Bartolome’ Murillo u
saret fi l-belt ta’ Intra qrib il-
Lago Maggiore, l-Italja. Fil-parti
t’isfel hemm miktub li tpittret
minn Rinaldi u Avandiero fl -
1904 u ˙allas g˙aliha Antonio
Debono. L-iskultura ta’ madwar
il-kwadru u ta’ fuqu tixbah lil
dik tal-artali l-o˙ra ta’ din in-
na˙a.
L-a˙˙ar artal li se nΩuru hu dak ta’ San Fran©isk de Paola. Il-pittura
tieg˙u, li ma nafux min g˙amilha, turi wie˙ed mill-mirakli tieg˙u. Dan
ukoll hu mΩejjen bil-kolonni skolpiti u skultura o˙ra ndurata. L-artal hu
l-uniku wie˙ed miksi bl-ir˙am f’din in-na˙a. Il-bieb Ωg˙ir li hawn fejnu
jag˙ti g˙at-tara© tal-bejt.
Wara li dorna dawra mal-knisja, mibnija u mΩejna fi Ωmien erba’ mitt
sena, Ωgur li naqblu ma’ dak li darba kiteb dwarha Br. Dennis Roberts;
Il-©id kollu tar-ra˙al qisu tferra˙ fi l-knisja, l-g˙ajn titg˙ammex bid-dija tat-tiΩjin, fuq il-kolonni bi skultura fi na, fuq is-saqaf tond, fuq il-˙afna artali d-deheb ileqq fi d-dawl safi tal-Mediterran.
Dehra tal-Orgni
Pittura tal-Kunçizzjoni Immakulata
Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur20 Din l-Art Óelwa 21
Fil-Qalba tar-Ra˙al
It-Tieni Mixja (sieg˙a sa sieg˙a u nofs)
It-tieni mixja tag˙na
tibda mill-pjazza tar-
ra˙al u naqbdu Triq
Mons. Lui©i Catania li
nsibuha quddiem il-knisja
n-na˙a tal-lemin. IΩda
qabel nibdew il-mixja,
ejjew in˙arsu lejn il-
knisja biex nammiraw
is-sbu˙ija tag˙ha. Il-bini
tal-knisja hu dak ori©inali
li bena Tumas Dingli,
barra l-faççata li kienet
re©g˙et inbniet mill-gdid
fl-1743 bl-istil barokk,
ming˙ajr ma tellfet xejn
mis-sbu˙ija simetrika
tag˙ha. Il-knisja hi forma
ta’ salib Latin, bil-koppla
fi n-nofs u t˙ares lejn il-
punent. Dan kien l-istil
tal-bini tal-knejjes sa
mill-a˙˙ar snin tas-seklu
sittax.
Il-faççata g˙andha tliet
taqsimiet mifrudin minn
xulxin b’erba’ pilastri
bil-kapitelli Korintin. Fit-
taqsima tan-nofs, fuq il-bieb prinçipali naraw statwa ˙elwa ta’ Ìesù
Bambin iΩomm is-salib. Din qieg˙da ©o trijangolu fejn hemm ukoll
is-sena ta’ meta inbniet il-faççata,1743. Fuqha naraw tieqa forma ta’
warda. IΩda l-attrazzjoni prinçipali tal-faççata hi l-altoriljev li hemm
fuq din it-tieqa li jirrapreΩenta lil San Bartolomew, imdawwar bl-an©li,
tiela’ ’l fuq lejn is-sema, fi lwaqt li aktar ’il fuq ta˙t is-salib hemm an©lu
jistenna lil-qaddis bil-kuruna tal-glorja. It-taqsimiet tal-©nub fi hom
niçça, wa˙da ta’ San Pietru u l-o˙ra ta’ San Pawl. Hawnhekk ukoll
naraw kwadrant tal-arlo©© f’kull taqsima. L-arlo©© tal-lemin hu dak li
jdoqq kull kwarta u li g˙alkemm kien mag˙mul fl -1756 g˙adu ja˙dem
u jΩomm il-˙in sewwa. L-anqas biss kienu g˙addew mitt sena minn
meta l-arlo©©ar Olandis, Christian Huygens applika l-pendlu li kien
ivvinta Galileo fuq l-arlo©©, biex din l-invenΩjoni tkun tista’ ta˙dem
sewwa, li f’dan ir-ra˙al kien hawn arlo©©. Dan idoqq il-kwarti u sig˙at
fuq Ωew© qniepen fi l-kampnar ta’ fuqu. Il-forma estetika tal-kampnari
taqbel ˙afna mal-bini sabi˙ ta’ din il-knisja. Il-qniepen il-kbar ta’ dak
tax-xellug kienu mag˙mula fi l-funderija tal-Ordni ta’ San Ìwann minn
Giacchino u Frangesco Trigance.
It-triq li se nΩuru, qabel kien jisimha Triq Britannja. L-isem tag˙ha
Dettal fuq il-bieb prinçipali
Dehra tal-Kampnari
Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur22 Din l-Art Óelwa 23
jfakkarna fi l-kolonjaliΩmu
IngliΩ. IΩda ftit ta’ Ωmien
ilu ©iet imsemmiha g˙al
Mons Lui©i Catania. Dan
il-qassis twieled fi r-ra˙al
u wara li ˙a l-quddiesa sar
kappillan ta’ ÓaΩ-Ûabbar.
Wara ˙afna Ωmien f’dan
ir-ra˙al, sar il-kappillan
ta l -korp ta l -pul iz i ja .
Billi kien miet meta kien
g˙adu mal-pulizija sarlu
funeral bl-unuri militari u
ndifen fi ç-çimiterju ta’ San
Ìwann f’Hal G˙arg˙ur. It-
tieni bini mal-lemin tag˙na
kien jintuΩa b˙ala l-iskola
primarja mill-1900 sa
1929 meta tlestiet l-iskola l-©dida. F’dan l-istess bini Giuseppe Calì
pin©a il-kwadru titulari ta’ San Bartolomew tal-knisja parrokkjali fl -
1902. Il-pittur kien g˙aΩel ir©iel mir-ra˙al b˙ala mudelli biex ipin©ihom.
Aktar ’l isfel fuq ix-xellug id-dar numru
15 kienet id-dar ta’ Mons. L Catania.
Quddiemha naraw bini tipiku tal-bidu
tas-seklu g˙oxrin b’gallerija twila
tal-˙adid. Fiha nistg˙u nammiraw id-
disinn u x-xog˙ol fi n tal-˙addied.
Meta ninΩlu aktar ’l isfel niltaqg˙u
mal-ewwel liwja fejn naraw l-uniku
bini neo-klassiku tar-ra˙al. In˙arsu ’l
fuq u naraw il-pilastri tieg˙u imΩejna
bil-kapitelli tal-ordni Joniku (Griek).
Dan il-bini kien waqa’ fil-gwerra u
rega’ nbena fl-istil
ori©inali tieg˙u. In-
na˙a l-o˙ra tat-triq
hemm il-bini tas-
Soçjetà tal-Museum
li waqqaf San Ìor©
Preca. G˙alkemm
g˙andu faççata kbira
u sabi˙a din ma tistax
tidgawda billi t-triq hi
dejqa ˙afna. Nimxu
aktar ’l isfel u naraw
dar kbira b’gallerija
tal-injam mag˙luqa,
palazz tipiku malti,
li skond l-istil tieg˙u
inbena fi l-bidu tas-seklu g˙oxrin. Faççata ta’dan, dar numru 44 u 46
kien l-a˙˙ar ˙anut tradizzjonali tal-inbid li ng˙alaq. Dan kien popolari
˙afna mas-suldati ingliΩi tul il-gwerra meta dawn kienu stazzjonati qrib
u wara man-nies tar-ra˙al li kienu
jmorru fi h g˙al xi tazza nbid.
Nibqg˙u mexjin u naraw is-
sqaqien tipiçi ta’ din it-triq qadima.
F’wie˙ed mis-sqaqien naraw il-
mit˙na li kif narawha llum imneΩΩa
mit- tag˙mir tag˙ha ©©ibilna
nostal©ija. Il-˙sieb tag˙na jmur
daqs mija u ˙amsin sena ilu, meta
it-ta˙˙an kien jitla’ fuq il-bejt,
i˙ares lejn il-pinnur u jsib li r-ri˙ qed
jonfo˙ biΩΩejjed biex i˙addimha.
Malajr idoqq il-bronja u jibda
jarma l-qlug˙. Il-bronja kienet
bebbuxu kbir mag˙ruf fi l-botanika
b˙ala Charonia Variegata li jkun
Id-Dar tal-iskola Primarja l-qadima
Il-faççata neo-klassikabil-pilastri u kapitelli
Dar tipika ta’ palazz Malti
L-a˙˙ar ˙anut tat-titotla tar-ra˙al
imtaqqab fi t-tarf tieg˙u. Il-
˙oss tal-bronja jkun is-sinjal
g˙all-bdiewa li t-ta˙˙an se
j˙addem il-mit˙na u malajr
jibdew jin©abru hawnhekk
bix-xkejjer tal-qam˙ fuq il-
karettuni. X’dehra sabi˙a
meta dan i˙oll l-irbit tal-qlug˙
biex dawn jibdew iduru.
Inkomplu nimxu f’din
it-triq u nduru max-xellug
biex naqbdu Triq San Ìwann
sa ma naslu qrib l-Iskola
Primarja tal-Gvern. Din
inbniet bejn l-1927 u l-1929.
In-numru tat-tfal jattendu
l-iskola kien kiber sewwa u
g˙alhekk in˙ass il-bΩonn li
tinbena skola ©dida. Din ©iet
ippjanata tajjeb ̇ afna bi klassijiet spazjuΩi u mdawwla, mibnija madwar
bit˙a kbira. G˙andha Ωew© bibien wie˙ed g˙as-subien u ie˙or g˙all-
bniet. L-iskultura tal-ward madwar it-twieqi g˙amilha Dun Spiridjone
Sammut minn Óal Balzan li kien
skultur tajjeb ˙afna.
Id-dar li hemm fi l-kantuniera
faççata tal-iskola inbniet fl -1932
minn emigrant li ©ie lura pajjiΩu
u g˙alhekk fuqha naraw l-arma
ta’ Michigan, l-Amerika. Il-
kelma Tuebor fin-nofs tag˙ha
tfisser Niddefendi u hija parti
mis-sentenza erojka bil-Latin:-
Dum spiro Tuebor (Niddefendi sa l-a˙˙ar nifs). Din hi referenza
g˙all-gwerra civili Amerikana. Fuqha naraw kitba o˙ra bil-Latin:- E pluribus unum ( Minn ˙afna wie˙ed). Madwar l-arma iΩ-Ωew© çriev
amerikani (l-Elk u l-Moose). Ta˙t hemm kitba o˙ra bil-Latin:- Si quaeris peninsula amoenam circumspice (Jekk qed tfi ttex peniΩola sabi˙a, ̇ ares
madwarek). Fuq l-arma hemm ra©el bl-ixkubetta jiddefendi Ω-Ωew©
peniΩuli u t-tlug˙ ix-xemx li jfi sser is-sbu˙ija tan-natura.
L-Arma ta’ Michigan, USA
L-Arma ta’New South Wales, Australia
Il-Mit˙na
L-iskola Primarja tal-Gvern
Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur26 Din l-Art Óelwa 27
Aktar ’il fuq, fi triq San Bartolomew
naraw dar t’emigrant ie˙or li rritorna
pajjiΩu mill-Awstralja, fejn kienu jmorru
l-Maltin biex ifi ttxu x-xog˙ol sa mill-
bidu tas-seklu g˙oxrin. Fuq il-bejt ta’
din id-dar naraw l-arma ta’ New South
Wales u s-sena 1934. Ta˙tha hemm
l-isem tal-innu Awstraljan:- Advance Australia Fair miktub minn Peter Mc
Cornick fl -1878. IΩ-Ωew© armi li rajna
juruna kemm kienu grati l-emigranti
Maltin lejn l-art li laqg˙ethom.
Quddiem din id-dar naraw il-kazin
tal-Partit Laburista, wie˙ed miΩ-Ωew©
partiti politiçi ta’ gΩiritna u ftit ’il fuq
minnu hemm l-g˙assa tal-pulizija,
li kienet ukoll l-ewwel uffiççju tal-
Kunsill Çiviku. Il-post hu wie˙ed minn
dawk id-djar li kellhom xi sinjuri li
joqog˙du fl-ibliet, biex ji©u fihom
g˙all-btala jew g˙all-kaçça. Din kienet
dar ta’ familja mill-Furjana (Città
Vilhena) u g˙alhekk naraw fuqha
l-arma tal-Granmastru Antonio Manoel
de Vilhena.
Triq San Bartolomew twassalna
fi l-pjazza tar-ra˙al fejn naraw djar u
bini ie˙or interessanti li hawn madwar
il-knisja. Induru max-xellug fejn hemm
il-mafkar tal-ewwel Kunsill Civiku.
Fejn jinsab dan il-mafkar fl -img˙oddi
kien hawn pompa mekkanika tal-ilma biex in-nies timla l-ilma mill-
©ibjun kbir li hawn ta˙t il-pjazza. Qrib tag˙ha naraw dar qadima tas-seklu
tmintax li g˙andha niçça ˙elwa bi statwa ta’ San Bartolomew.
Minn hawn nistg˙u in˙arsu lejn il-knisja biex naraw l-arlo©© tax-
xemx fuq in-na˙a ta’ nofsinhar tag˙ha. Dan juri l-˙in billi x-xemx t˙alli
d-dell tal-˙adida fuq il-kwadrant. Jekk niççekkjaw l-arlo©© tag˙na mal-
˙in tieg˙u, g˙andna niftakru li dan m’g˙andux ̇ in tas-sajf jew tax-xitwa.
Immorru fuq iz-zuntier tal-knisja biex naraw xi ftit graffi ti li fadal mal-
Niçça ta’ San Bert fuq dar antika
Graffi ti ta’ Xini mal-©enb tal-knisja L-G˙assa tal-Pulizija
L-Arlo©© tax-Xemx mal-©enb tal-knisja
Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur28 Din l-Art Óelwa 29
ra˙al, qabel u ma’ tul l-a˙˙ar gwerra. Il-familja li kienet tmexxi dan
il-form baqg˙et mag˙rufa b˙ala ‘tal-furnara’. Ner©g˙u naslu fi l-pjazza,
iΩda qabel nispiççaw din il-mixja nammirraw dar o˙ra interessanti li
ti©i quddiem il-knisja. Din g˙andha faççata tassew sabi˙a. Il-gallerija
twila tag˙ha tistrie˙ fuq
saljaturi skolpiti. Fuqha
hemm ukoll niçça ta’
stil barokk li fi ha statwa
ta’ San Pawl. Jidher
li l-iskultur tag˙ha ˙a
b˙ala mudell g˙aliha
l-istatwa ta’ San Pawl
ta’ Merkjorre Gafà tal-
belt Valletta.
˙ajt tag˙ha. Óafna mill-graffi ti
li kien hawn t˙assru billi l-parti
t’isfel tal-˙ajt, li kienet imbajda,
©iet mibruxa. Dan il-brix mal-
knejjes kien b˙ala arti iΩda llum
jitqies vandaliΩmu. L-antenati
tag˙na kienu jpin©u l-aktar ix-
xwieni bil-bnadar bis-salib jew
o˙rajn bin-nofs qamar.
Quddiem iz-zuntier hemm il-
kaΩin tal-Banda San Bartolomew,
binja tassew sabi˙a li nbniet fl -1990 fuq pjanta tal-perit Carm Lino Spiteri.
Il-faççata tieg˙u g˙andha Ωewg galleriji twal u frontispizju b’˙afna xog˙ol
tal-skultura, li juri wkoll is-sena li fi ha re©g˙et twaqqfet il-banda. Il-©ebel
tal-franka g˙al dan inqata’ minn barriera f’dan ir-ra˙al stess. G˙alkemm
din il-banda ilha mwaqqfa sa minn tmiem is-seklu dsatax, g˙al ˙afna
Ωmien din kienet waqfet, iΩda fl -1985 re©g˙et ing˙aqqdet mill-©did. Il-
kaΩin ikun miftu˙ matul il-jum kollu u g˙alhekk nistg˙u nid˙lu u narawh
minn ©ewwa. Ìewwa naraw kwadri bir-ritratti ta’ dawk li kienu ja˙dmu
nar tal-festa ta’ San Bartolomew ta’ diversi snin. Ma’ ©enb dan il-kaΩin
naraw gallerija antika tal-©ebel fuq dar qadima.
Ng˙addu g˙al wara l-knisja fejn hemm il-kaΩin tal-Partit NaΩΩjonalista,
wie˙ed miΩ-Ωew© partiti politiçi
ta’ gΩiritna. Minn hawn nid˙lu
fi triq dejqa madwar il-knisja.
L-ewwel sqaq li nsibu hu
Sqaq ir-RuΩarju li jfakkarna
fil-Konfraternità tar-RuΩarju
mwaqqfa f’dan ir-ra˙al fl -1608,
meta l-membri tag˙ha kienu
jirreçitaw din it-talba fi t-toroq.
Is-sqaq fi h xi djar qodma ˙afna
li ©ew restawrati, fosthom dar
li qabel kienet il-forn fejn kien
jin˙ema l-˙obΩ g˙an-nies tar- Gallarija mikxufa tal-©ebel
Razzett restawrat fi Sqaq ir-RuΩarju
Dar bil-gallarija tal-˙adidu niçça barokka
Il-KaΩin tal-Banda ta’ San Bert
Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur30 Din l-Art Óelwa 31
Lejn il-Victoria Lines
It-Tielet Mixja (sag˙tejn sa sag˙tejn u nofs)
Nibdew ukoll din it-tielet mixja
tag˙na mill-pjazza u ng˙addu minn
quddiem il-KaΩin tal-Banda San
Bartolomew g˙al wara l-knisja biex
insibu Triq il-Kbira li qieg˙da fuq il-
lemin. Din hi l-eqdem triq tar-ra˙al u
g˙alhekk tie˙dok lejn il-Belt Valletta.
Mhux biss, iΩda jekk insegwu it-triq li
˙a Mons. Pietru Dusina fl -1575 biex
min-Naxxar ©ie fi r-ra˙al, nindunaw
li l-ewwel kappella li kien Ωar kienet
dik ta’ Santa Marija ta’ Bernarda li
tinsab fi t-tarf ta’ din it-triq. Fir-rapport
tieg˙u isejja˙ lil din il-parti t’isfel
tat-triq;- ingressu casalis Gregor (id-
d˙ul ta’ Óal G˙arg˙ur). Triq il-Kbira
hija triq dejqa u mg˙aw©a u turina kif
it-trejqiet tal-karrettuni tal-img˙oddi
inbidlu ma’ tul iΩ-Ωmien u saru t-toroq
tal-ir˙ula tag˙na.
L-ewwel ma tolqotna fi ha hi niçça
˙elwa ta’ San ÌiΩepp i˙addan lil Ìesù
Bambin, fuq dar Nu.2. Ftit ’l isfel
hemm dar b’gallerija sabi˙a tal-©ebel
li skond l-g˙amla tag˙ha inbniet fi s-
seklu tmintax g˙al xi familja sinjura.
Jekk in˙arsu lejn in-na˙a l-o˙ra tat-
triq naraw galleriji tal-˙adid tassew
artistiçi. Fihom nammiraw id-
disinn u x-xog˙ol tal-˙addied li
˙adimhom, g˙akemm kien ja˙dem
bl-g˙odda ta’ dak iΩ-Ωmien, il-
for©a, l-inkwina u l-mazza. IΩda
dak li ̇ adem donnu sar biex jibqa’
g˙al dejjem.
Meta nimxu tul din it-triq naraw
faççati ta’ djar qodma li ©ew
irran©ati tassew tajjeb, g˙alkemm
infet˙u twieqi ©odda u l-bibien
tag˙hom tkabbru jew iççekknu
skond kif xtaq is-sid, b’hekk intilef
l-istil ori©inali tag˙hom. G˙andna
niftakru li d-djar il-qodma ma
kellhomx twieqi fi s-sular t’isfel u
kellhom biss twieqi fi s-sular ta’ fuq
min˙abba l-biΩa’ li fi h kienu jg˙ixu
l-antenati tag˙na. It-triqat ma kinux
imdawla bil-lejl u spiss kienu jsiru
attakki mill-furbani. Il-bibien kienu
jkunu Ωg˙ar u b’sa˙˙ithom u mirfuda
sewwa minn ©ewwa bi stanga tal-
˙adid jew ta’ l-injam. Kellhom
˙abbata fuqhom u kienu jissakkru
b’serraturi kbar mag˙mulin mill-
˙addieda lokali. Meta xi ˙add
i˙abbat, is-sid jittawwal mit-tieqa
li kienet tkun fuq il-bieb u jifta˙
biss jekk hu jag˙raf lil dak li jkun
˙abbatlu.
Niçça ta’ San ÌuΩepp
Gallarija tal-Ìebel bil-Lavur
Gallariji tal-Óadid
Din l-Art Óelwa 33
Inkomplu l-mixja tag˙na
u naraw aktar niçeç. Fuq dar
nru.31 hemm niçça Ωg˙ira ta’
San Pietru u o˙ra ta’ San
Alwi©i fil-bidu ta’ Triq Il-
Ìdida. Din it-triq li ironikament
tissejja˙ Triq il-Ìdida fiha
djar qodma ˙afna. Fiha naraw
niçça o˙ra ta’ San Bartolomew.
L-skultur li g˙amel l-istatwa
˙a b˙ala mudell dik li hemm
fil-knisja parrokkjali. Fit-tarf
tas-sqaq fuq ix-xellug hemm
Ωew© djar li g˙andhom id-d˙ul
tag˙hom komuni minn kamra
msaqqfa bl-arkati ta’ stil G˙arbi
u g˙alhekk jista’ jkun li huma ta’ dak
il-perijodu.
Ner©g˙u lura g˙all-Triq il-Kbira.
Fuq il-faççata tad-dar nu. 50 naraw
bieb stil Normann imblukkat u niçça bi
statwa tal-Madonna mtellg˙a s-sema.
Din hi wa˙da mill-eqdem djar f’dan ir-
ra˙al. Aktar ’l isfel hemm il-kappella ta’
Santa Marija “ta’ Bernarda” li nbniet
ori©inarjament minn Bernarda Cauchi
fl -1573 u dokumentata fl -atti tan-Nutar
Angelo Bonello tal-10 t’Awwissu,
1571. Din re©g˙et ©iet mibnija fl -1659
minn Dun Luqa Mifsud. Il-faççata
tag˙ha g˙alkemm sempliçi g˙andha
tieqa tal-©ebel tassew ori©inali. Nistg˙u
nittawwlu minn tieqa Ωg˙ira fi l-bieb tal-
kappella biex narawha minn ©ewwa.
Fuq l-artal tal-©ebel hemm il-kwadru
tal-Assunta, li fuqu naraw ukoll il-
qaddisin tobba San Cosma u San Damjan
u l-appostli madwar il-qabar tag˙ha. Il-
kwadru, li hu ta’ pittur mhux mag˙ruf,
hu mqassam tajjeb, g˙alkemm b’˙afna
kuluri çari. Mal-©enb naraw kwadru
ie˙or tal-Madonna bil-fi rma u s-sena
ta’ meta pin©ieh:- “Filippo Dingli
pittore Maltese, 1657, pittur tas-seklu
sbatax li ftit nafu fuqu, g˙alkemm ̇ alla
˙afna pitturi. Din il-pittura hija rari
˙afna g˙ax turi lil Omm Alla liebsa
l-a˙mar, tqila. Forsi din kienet g˙aliex
©iet mwarraba mill-knisja parrokkjali.
L-art tal-kappella hi ori©inali u miksija
biç-çangatura.
Niçça ta’ San Pietru
Niçça ta’ San Alwi©i
Niçça ta’ San Bert
Bieb Normann imblukkat u Niçça
Knisja Ta’ Bernarda
Inkomplu mexjin fi Triq il-Kbira
u naraw fuq il-lemin tliet gallerijiet
tal-©ebel b’saljaturi kbar, li b˙alhom
tara fuq xi palazzi fl -ibliet qodma ta’
Malta.
L-ewwel sqaq antik li nsibu fuq
ix-xellug, issa sar Triq il-Qieg˙ed.
L-isem tieg˙u hu korruzzjoni tal-kelma
G˙arbija, Qajjied li tfi sser Fizzjal tal-armata. Qabel ma nbena ˙afna bini
f’din in-na˙a dan l-isqaq kien iwasslek
fi Triq il-Ìnien. Ng˙addu minnu u
naqsmu Triq Caravaggio. Minn hawn
nistg˙u naraw n-na˙a mag˙rufa “tal-Fer˙a” u Wied id-Dis. Il-wied ˙a ismu minn Dis pjanta tal-familja
tal-qasab li fi l-botanica tissejja˙ Festuca Elatior. In-na˙a “tal-Fer˙a”
tfakkarna fi l-kappella ta’ San Girgor li darba kien hawn u li xi storiçi
huma tal- fehma li din tat l-isem ta’ Casal Gregori lil dan ir-ra˙al.
Nibqg˙u mexjin man-na˙a tal-g˙elieqi u nid˙lu fi Triq l-Indipendenza.
Minn hawn ukoll nistg˙u nammiraw is-sbu˙ija li bih hu mdawwar dan
ir-ra˙al. Wied id-Dis mhux wied kollu blat iΩda kollu g˙elieqi mtarr©a
sal-qieg˙ tieg˙u. Fil-qiegh tal-wied ’il bog˙od mid-djar hemm il-kamra
tan-nar li fi ha jin˙adem in-nar g˙all-festa ta’ San Bartolomew. Nibqg˙u
mexjin ma’ l-g˙elieqi sa ma nsibu Triq Ûag˙runa u minnha ng˙addu
g˙all-Triq 31 ta’ Marzu.
Induru mal-lemin biex ninΩlu minn sqaq li jwassalna fi Triq il-Ìnien,
Il-Palazz tal-Kmand
Dar antika bil-Gallarija tal-Ìebel
Pittura rari tal-Madonna bit-tqala
Il-Grupp tal-Kamra tan-Nar tal-1952
Din l-Art Óelwa 37
qrib il-Palazz tal-Kmand. Dan hu wie˙ed mill-palazzi li kien bena Sir
Alexander Ball g˙al-logutenent jew il-ma©istrat tad-distrett fi Ωmien
ir-Re Gor© III. Kien inbena fl -1803 fuq il-pjanta ta’ Antonio Cachia.
L-ir˙ama kommemorattiva bit-Taljan turi l-g˙an g˙aliex inbena.
Minn hawn nistg˙u naraw sewwa l-g˙olja ”tal-Qortin” jew kif
isibuha n-nies tar-ra˙al “il-Fanal” g˙ax hemm l-IngliΩi kienu g˙amlu
lanterna b˙ala sinjal g˙all-vapuri navali tag˙hom. Fuq din l-g˙olja
hemm ukoll l-antenna li kienu waqqfu n-NATO, li llum tintuΩa mill-
istazzjonijiet televiΩivi lokali. Waqt li nibqg˙u mexjin ’l isfel mal-©enb
tal-wied ingawdu il-pajsa©© rurali bl-g˙elieqi mtarr©a, bil-˙itan tas-
sejjie˙ u t-tiΩwiq naturali li bih hu mΩejjen il-Wied ta’ Santa Marija taΩ-Ûellieqa. Wara l-Palazz tal-Kmand, l-g˙olja fuq il-lemin hi mag˙rufa
b˙ala “ta’ R˙ieb” (eremiti) g˙ax fi l-qedem kien hemm eremita©© tal-
patrijiet Agostinjani.
Meta ninΩlu aktar ’l isfel naraw xena mill-isba˙ tal-Victoria Lines, Ba˙ar iç-Çag˙aq u Qalet Marku. Din it-triq saret wara l-A˙˙ar Gwerra
Dinjija mill-pri©unieri GermaniΩi qabel dawn in˙elsu. G˙alhekk fuq
il-lemin naraw is-sena, 1945 minquxa fuq il-blat. It-triq twassalna sal-
pont tal Madliena li jaqsam Wied id-Dis. Dan inbena mill-IngliΩi wara
li kienu bnew il-Fortizza tal-Madliena. Inbena fuq stil Ruman b˙all-
akkwedotti u l-pontijiet Rumani u ©ie jixraq ̇ afna mal-ambjent tal-post.
Minn fuqu ngawdu dehra sabi˙a ta’ Wied id-Dis imΩejjen b’˙afna si©ar
u g˙elieqi mtarr©a. Il-fortizza tal-Madliena hija wa˙da mill-erba’ fortizzi
li kienu bnew l-IngliΩi matul il-Victoria Lines. It-tlieta l-o˙ra kienu ta’
Bin©emma, tal-Mosta u ta’ Pembroke. Inbniet bejn l-1878 sal-1880,
iΩda re©g˙et ©iet imkabbra fl -1888, meta din ©iet attrezzata b’kanuni
kbar min˙abba li hi qrib il-portijiet. L-g˙olja tal-Madliena qabel kienet
mag˙rufa b˙ala Ra˙al Samudi u fuqha kien hemm il-kappella antika
ta’ Santa Maria Madalena. Meta l-IngliΩi bnew il-fortizza ne˙˙ew il-
kappella u bnewha ftit ’il bog˙od minnha. Sa ftit Ωmien ilu dan ir-ra˙al
Ωg˙ir kien parti minn Óal G˙arg˙ur.
Ner©g˙u mmorru lura sal-Palazz tal-Kmand biex inkomplu l-mixja
tag˙na. Ftit ’il bog˙od minn hawn hemm il-kappella ta’ Santa Maria taΩ-Ûellieqa l-aktar wa˙da devota ta’ dan ir-ra˙al u hi ukoll wa˙da mill-isba˙
tal-pajsa©© Malti. Inbniet l-ewwel darba fl -1560 u dokumentata fi r-rapport
taΩ-Ωjara Appostolika ta’ Mons Pietru Dusina tal-1575. Skond dan ir-rapport
inbniet g˙ax wa˙da xebba qalet li kienet dehritilha l-Madonna u fejqitha
mill-marda li kellha. Jidher li Mons. Dusina kien kellem lil din ix-xebba
g˙ax kiteb li kienet g˙ada ˙ajja. Il-kappella re©g˙et inbniet fl -1650 fuq
pjanta tal-perit Tumas Dingli. Il-faççata g˙andha tieqa tonda fi n-nofs u
Statwa tal-Assunta fi t-trianglu ta’ fuq. Naraw ukoll Ωew© lapidi tal-ir˙am
li fuqhom hemm miktub ir-rapport ta’ Mons. Dusina bil-Latin u bil-Malti.
G˙andha kampnar wie˙ed li fi h qanpiena mag˙mula minn Ìulju Cauchi.
Dehra ta’ Victoria Lines f’Wied id-Dis
Il-Pont tal-Madliena bid-data 1945
Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur38 Din l-Art Óelwa 39
Il-kappella tkun miftu˙a kull nhar ta’ Sibt. Nistg˙u narawha minn
©ewwa billi nittawwlu mit-twieqi li hemm ta˙t il-lapidi li semmejna.
L-artal tag˙ha imΩejjen bi skultura
fina u b’kolonni bil-kapitelli
Korintin huwa tassew artistiku. Il-
pittura tieg˙u hi xog˙ol ta’ Rokku
Buhagiar u saret fl -1759. L-artal
hu miksi bi r˙am kulurit u jidher li
g˙amlu marmista tajjeb. Fil-gnub
tal-kappella hemm kwadru ta’
Emvin Cremona u tlieta o˙ra ta’
Filippu Dingli ˙u Tumas, il-perit
li g˙amel il-pjanta tal-kappella.
Dan tal-a˙˙ar pin©ihom f’nofs
is-seklu sbatax iΩda ftit nafu fuqu.
Il-kritiçi tal-arti jqisuh misterjuΩ
g˙ax ˙add ma jaf mnejn tg˙allem
l-istil manjerista li bih kienu jpin©u
l-pitturi ewropej bejn 1520 u 1600. Meta ninΩlu t-tara© tag˙ha naraw
si©ar taΩ-Ωebbu© antiki ˙afna. Fi Ωmien ir-Rumani kienu abbundanti
min˙abba l-industrija taΩ-Ωejt li kien hawn fi r-ra˙al.
Il-villa li hemm qrib tag˙ha, kantuniera ma’ Triq Caravaggio, kienet
dwejra tal-kaççjatur fejn kien iqatta’ l-ista©un tal-kaçça l-Kaptan Ronnie
Smith, li kien a©ent tal-vapuri.
Nitilg˙u Triq Caravaggio u nid˙lu fi t-tieni triq mal-lemin, jisimha
Triq Dimitrius Farru©ia. Din hi msemmieha g˙al pittur li ma nafu xejn
fuqu g˙ajr li pin©a kwadru wie˙ed u li qieg˙ed fi l-Basilika tan-Nadur,
G˙awdex. It-triq twassalna fi Sqaq Warda, iΩda qabel nid˙lu fi h, wara
l-˙ajt tas-sejjieg˙ fuq il-lemin, naraw matmura. Din kienet il-ma˙Ωen
ta’ bidwi fejn kien ja˙Ωen il-˙sad biex imbag˙ad ikollu biex jag˙lef
lill-annimali.
Meta nimxu aktar ’il fuq, in-na˙a tax-xellug hemm tieqa tal-˙arrie©a
fuq dar antika. Din tfakkarna kif kienu jiΩΩew©u l-buΩnanniet tag˙na.
Hija storja ˙elwa li Ωgur i©©ibilna tbissima. Fl-antik ix-xebbiet ftit kien
ikollhom çans li jag˙Ωlu l-g˙arus tag˙hom. Meta familja kien ikollha
xebba g˙aΩ-Ωwie© kienet tag˙mel qasrija fuq il-˙arrie©a. Din tkun
messa©© g˙all-©uvintur li jkunu interessati u g˙alhekk kienu jqabbdu
Il-Matmura tal-Bidwi
Il-Kappella taΩ-Ûellieqa
L-Assunta ta’ Rokku Buhagiar
Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur40 Din l-Art Óelwa 41
l-˙uttab jew ̇ uttaba biex ilaqqa’ l-familji. L-ewwel ma kienu jiddiskutu
l-familji kienet id-dota. Jekk isir qbil fuq din, issir il-kitba taΩ-Ωwie©
g˙and in-nutar u Ω-Ωwie© ise˙˙
Nimxu aktar ’il fuq u naraw aktar djar qodma. Fuqhom hemm twieqi
tal-˙adid maqlug˙in ’il barra mnejn wie˙ed jista’ jittawwal. Xi djar
fi l-qalba tar-ra˙al, qabel kienu rziezet antiki ˙afna. Ir-razzett Malti
kien mibni, mhux biss biex fi h toqg˙od familja kbira, iΩda kien ikollu
kmamar g˙all-annimali domestiçi. Il-bieb tieg˙u kien ikun kbir biex
ikun jista’ jid˙ol karrettun. Il-bit˙a kienet tkun kbira u jkun hemm fi ha
t-tara© g˙all-kmamar ta’ fuq, li kienu jsej˙ulhom ‘id-dar’. Fil-kmamar
t’isfel kienu jΩommu l-annimali. Illum dawn l-irziezet bil-kemm g˙adek
tag˙rafhom g˙ax ©ew irran©ati. Fuq wa˙da mid-djar qodma f’dan l-isqaq
naraw in-niçça tal-Madonna ta’ Trapani li hi l-unika wa˙da li hawn
f’Malta. Id-dar tar-rokna fuq il-lemin hi tassew antika. Fuqha hemm
skultura G˙arbija u tidher li hi ta’ dan il-perijodu. Hawn kienet toqg˙od
Katerina Sammut, il-benefattriçi sinjura li l-kwadru tag˙ha narawh
Niçça tal-Madonna ta’ Trapani
Dar antika bi skultura G˙arbija
Tieqa ori©inali bil-Óarrie©a
fis-sagristija tal-knisja. Katerina
Sammut twieldet fit-23 ta’ Marzu
1828, mit-tieni Ωwie© ta’ Fran©isku
Sammut u Maria née Camilleri. Kellha
o˙tha, Maria Grazzja li twieldet fi s-7
ta’ Mejju 1832, li kienet da˙let soru
mas-sorijiet tal-Bon Pastur fi Franza,
u tliet ˙utha o˙ra subien. Mill-ewwel
Ωwie© tieg˙u ma’ Katerina née Zerafa,
Fran©isku kellu iben wie˙ed li kien sar
qassis, Dun Martin Sammut, u ˙adem
˙afna fi l-parroçça. Il-familja Sammut
kienet sinjura ˙afna u billi o˙tha
kienet soru u ˙add mill-familja ma
kien miΩΩewwe©. Katerina wirtet il-©id kollu tal-familja. Fit-testment
tag˙ha g˙and in-Nutar Calcedonio Gatt, ˙alliet ˙afna minn dan il-©id
lill-Knisja tar-ra˙al u lis-Sorijiet
tal-Bon Pastur. Fih ˙asbet ukoll
fi l-fqar tar-ra˙al, lit-tfal tal-istituti
u ̇ alliet borΩa ta’ studju g˙al dak
iΩ-Ωag˙Ωug˙ li jixtieq isir qassis
u ma jkollux fl us. O˙tha, Madre
Maria Grazzja del Nome di Gesù
kienet dik li ©abet dawn is-sorijiet
f’Malta wara li dawn kienu marru
Corfù, fejn ma kinux milqug˙in.
Katerina mietet fl -4 ta’ Awwissu
1913. L-isqaq iwassalna fi Triq
il-Wiesg˙a, li tinsab wara l-knisja
fejn intemmu l-mixja tag˙na.
Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur42
Monument tal-Ewwel Kunsill Lokali L-Uffi ççju tal-Kunsill Lokali
Il-Kappella ta’San Nikola
Ir-raba’ mixja tag˙na llum tkun
parti fi l-ra˙al u parti fi l-madwar tieg˙u.
Nitilqu mill-pjazza u naqbdu Triq San
Nikola, li tibda minn ˙dejn il-mafkar
tal-ewwel Kunsill Çiviku. Fuq dar nu.8
hemm lapida li tfakkar lil Fran©eska
Fenech, li kienet il-qabla tar-ra˙al
g˙al aktar minn ˙amsin sena, qabel
u wara l-a˙˙ar gwerra dinjija. Kienet
qabla ddedikata u ta’ esperjenza kbira.
Mixja Kulturali fi l-Kampanja
Ir-Raba’ Mixja (sieg˙a u nofs sa sag˙tejn)Il-kariΩma li kellha biex tfarra© l-ommijiet li tilfu t-tarbija tag˙hom
g˙adhom jiftakruha l-ommijiet anzjani tar-ra˙al. Ma ninsewx, l-imwiet
tat-trabi kienu ji©ru spiss f’dak iΩ-Ωmien. Fi sqaq nru.1 kien hemm
forn ie˙or immexxi minn familja ta’ furnara li kienu jag˙mlu l-˙obΩ
malti g˙an-nies tar-ra˙al. Nimxu aktar ’l isfel u naraw quddiemna
l-bini uffi çjali tal-Kunsill Çiviku, minn fejn wie˙ed jista’ jie˙u kull
informazzjoni relatata mar-ra˙al. Fih nistg˙u nΩuru s-sala tal-Komunità,
fejn attivitajiet soçjali jkunu spiss organizzati.
Quddiem il-©nien hemm il-kappella ta’ San Nikola li nbniet
ori©inarjament fi s-seklu ˙mistax. Meta Ωarha Mons. Pietru Dusina fl -
1575, kienet fi stat ˙aΩin u kien ordna li titwaqqa’, iΩda ftit wara ©iet
irran©ata. Skond Ωjarat o˙ra tal-isfqijiet, din re©g˙et ©iet irran©ata jew
mibnija mill-©did fl -1656. Dan l-a˙˙ar ©iet restawrata biex inbidlet
f’kappella tas-Sagrament li tkun miftu˙a kuljum. Nistg˙u nid˙lu
narawha minn ©ewwa, iΩda g˙andna noqog˙du
attenti li ma ntellfux lil dawk li jkunu jitolbu
quddiem Ìesù fl -Ewkaristija. Din g˙ada fi
stat ori©inali, bl-artal tal-©ebel u Ωew©
bankijiet tal-©ebel wie˙ed kull na˙a
tieg˙u. Madwar il-kwadru
ta’ San Nikola, impin©i
minn Garpare Formica
minn Piacenza naraw
skultura artistika fi l-©ebla
maltija. Hija msaqqfa bix-
xorok fuq ̇ nejjiet irqaq u
g˙andha l-paviment biç-
çangatura.
Din l-Art Óelwa 45
L-Altar ta’ San Nikola
Gallarija bid-data 1775 fuq l-arkata
Ìnien il-Paçi
Id-dar li hemm qrib tag˙ha
g˙andha gallerija tal-©ebel tas-seklu
tmintax u fuqha nistg˙u naraw ukoll
is-sena meta nbniet, 1775. Il-bieb
kbir li hemm qrib din id-dar jag˙ti
g˙all-kamra kbira msaqqfa bil-
˙nejjiet li darba kienet mit˙na tal-
miexi (centimolo), ji©ifi eri mit˙na
tal-©ebel li kienet iddawwarha
bhima. Il-kamra l-o˙ra bil-bieb
isfar hi ma˙zen fejn iΩ-Ωg˙aΩag˙ li
jg˙inu fi x-xoghol tan-nar g˙all-festa
ta’ San Bartolomew jippreparaw
ix-xog˙ol tal-karta. Imbag˙ad
l-esploΩivi jin˙admu fil-kamra
tan-nar f’Wied id-Dis minn nies
bl-esperjenza u lliçenzjati.
Fuq in-na˙a tal-lemin naraw Ìnien il-Paçi. Xi ˙amsin sena ilu,
hawnhekk inbena ©nien bil-bandli g˙at-tfal, iΩda wara ©ie abbandunat.
Il-Kunsill Çiviku rran©a dan il-©nien u g˙amlu post deçenti g˙all-
mistrie˙ ta’ kul˙add. Nistg˙u ng˙addu ftit tal-˙in fuq xi bank g˙ad-dell tas-si©ar. Meta no˙or©u mill-bieb ta’ quddiem tieg˙u fi Triq San Ìwann
naraw ringiela bini mibnija fl -a˙˙ar seklu. Inkomplu l-mixja tag˙na lejn
ix-xellug fi Triq San Ìwann. Hawnhekk meta twessg˙et it-triq, fl -1955
instab sit arkeolo©iku interessanti ˙afna. L-ewwel ma dehret kienet il-
parti t’isfel ta’ mag˙sra Rumana taΩ-Ωejt taΩ-Ωebbu©a tar-raba’ seklu.
Wara instabet ukoll ©ebla kbira rettangulari b’Ωew© ̇ ofriet g˙all-˙aΩna
taΩ-Ωejt u l-pedament ta’ kamra kbira forma ta’ “L”. Il-mag˙sra Rumana
nistg˙u narawha fi d-Dar Rumana fi r-Rabat iΩda s-sit intilef darba g˙al
dejjem.
Man-na˙a tal-lemin tag˙na hemm il-kappella ta’ San Ìwann Battista
u ç-çimiterju tar-ra˙al. Il-kappella li naraw illum inbniet bejn l-1675 u
l-1680 fl ok o˙ra antika ˙afna li xi storiçi ja˙sbu li kienet inbniet minn
xi nies minn Celano, belt fl -Abruzzi l-Italja u kienet wa˙da mill-ewwel
kappelli li nbnew wara t-tluq tal-G˙arab minn Malta fl -1223. G˙alkemm
l-istoriçi kienu jibbaΩaw il-kitba tag˙hom fuq it-tradizzjoni, nafu tajjeb
Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur46 Din l-Art Óelwa 47
Iç-Çimiterju tar-ra˙al ˙dejn il-Kappella
Il-Kappella ta’ San Ìwann Battista
li xi nies minn din il-belt kienu
f’Malta f’dak iΩ-Ωmien. Il-qedem
ta’ din il-kappella jikkonferma˙
Mons. Pietru Dusina li Ωar il-
kappella fl-1575. Min kiteb ir-
rapport ta’ din il-visita, kiteb li din
kienet l-eqdem wa˙da tar-ra˙al u
li kienet “antichissima” (qadima
˙afna). Barra dan, l-isqfi jiet kollha
li Ωaruha jikkonfermaw li hija
qadima ˙afna.
Iç-çimiterju li hemm mag˙ha
hu qadim daqsha. Tant hu antik li
Achille Ferris fi l-ktieb tal-istoria
tieg˙u:-“Descrizione delle chiese
antiche di Malta” (1866) jsemmi lapida antika ta’ qabar ta’ isqof li
kien indifen hawn g˙ax miet meta kien jivvja©©a u tniΩΩel San Pawl
il-Ba˙ar.
Dan id-dfi n straordinarju seta’ kellu rabta mar-ritorn tal-Anjovini
mill-kruçjata ta’ Karta©ni (Tunis) tal-1270 immexxija mir-Re San Alwigi
ta’ Franza. Din kienet telfa kbira u ˙afna minn dawk li marru ji©©ieldu
mietu bid-disenterija waqt li kienu sejrin lura. Fl-istess Ωmien kienu
difnu xi w˙ud minnhom fi ç-çimiterju tar-Rabat f’G˙awdex.
Fiç-Çimiterju ta’ San Ìwann kienu ndifnu wkoll dawk li mietu bil-pesta
fl -1592-1593 u 1676. Sa l-1937 dan kien g˙adu mag˙luq u d-d˙ul tieg˙u
kien mill-kappella. Id-dfi n kien isir fi l-knisja parrokkjali iΩda dawk li kienu
jmutu bil-mard li jittie˙ed kienu jidfnuhom hawn. Iç-Çimiterju jkun miftu˙
nhar ta’ Erbg˙a, nhar ta’ Sibt. nhar ta’ Óadd u tul ix-xahar ta’ Novembru.
Id-d˙ul tieg˙u ©ie mibni mill-©did ftit ta’ snin ilu, iΩda Ω-Ωew© statwi li
hemm fuq il-pilastri huma qodma ̇ afna. Il-faççata tal-kappella hija mibnija
bi stil sempliçi, Ωew© pilastri fi l-©nub li fuqhom jistie˙ trianglu. G˙andha
wkoll kampnar li mill-g˙amla tieg˙u jidher li nbena wara, u billi l-kappella
hi ddedikata lil San Ìwann Battista, il-padrun tal-kavallieri, fuqu hemm
is-salib bi tmien ponot. Dan kien privile©© u unur fi Ωmien il-kavallieri
lill-kappelli u lill-knejjes iddedikati lil dan il-qaddis.
In˙allu dan il-bini storiku u
nid˙lu fi triq Mons Tumas Gargallo,
li nsibuha max-xellug tal-kappella,
biex immorru nΩuru l-kampanja
sabiha li biha hu mdawwar dan
ir-ra˙al. It-triq hi msemmija g˙all-
isqof li waqqaf il-parroçça ta’ San
Bartolomew fis-6 t’Ottubru,1598
u mbag˙ad wettaqha b’kuntratt
notarili fi s-16 ta’ Lulju, 1610, meta
bdiet ta˙dem b˙ala parroçça.
Fuq na˙a wa˙da tat-triq hemm
bini ©did iΩda n-na˙a l-o˙ra hemm
l-g˙elieqi mtarr©a bil-˙itan tas-sejjie˙
li jΩejjnu l-kampanja Maltija. Induru
max-xellug biex nibdew mexjin
ma’ tul Wied An©lu. L-ewwel ma
naraw hi niçça ˙elwa tal-Madonna
tad-Duluri u replika tal-knisja parrokkjali li kienu bnew ftit tas-snin ilu
Ωew© bennejja rtirati, Carmelo Micallef u Bartolomew Fenech.
Hawnhekk, il-kumitat tan-nar tal-festa ta’ San Bartolomew jorganizza
l-festa tad-Duluri fl -14 t’Ottubru b˙ala ringrazzjament lill-Madonna wara
sena ta’ ̇ idma fi x-xog˙ol perikoluΩ tag˙hom. Il-festa tibda bil-quddiesa
ta’ ringrazzjament u wara ssir festa tradizzjinali Maltija. Madwar in-
niçça u l-madwar tag˙ha jkunu mΩejjna bid-dwal ikkulurit u fjakkoli fuq
il-˙itan tas-sejjie˙. Il-festa ssir bil-banda u l-log˙ob tan-nar.
Inkomplu l-mixja tag˙na u ngawdu xena sabi˙a ta’ Wied An©lu. Dan
il-wied fond g˙adu fl -istat naturali tieg˙u u l-bniedem g˙adu ma bena
l-ebda struttura fi h g˙ajr il-Victoria Lines li jaqsam il-wied minn na˙a
g˙all-o˙ra. G˙alhekk insibu fi h g˙add kbir ta’ pjanti selva©©i. Huwa
l-post naturali fejn jg˙ix il-merill, l-g˙asfur nazzjonali ta’ Malta. Dan
ibejjet f’toqob fi l-blat g˙oli. L-g˙anja tieg˙u, li tixba˙ xi melodija ta’
musiçist tajjeb, tidwi fi l-fond tal-wied.
Mal-lemin tag˙na hemm l-g˙eliqi mtarr©a ta’ ma’ ©enb l-g˙olja
tal-Qortin jew il-Fanal kif isibuh in-nies tar-ra˙al. Sa mill-qedem il-
Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur48 Din l-Art Óelwa 49
Dehra ta’ Victoria Lines fuq Wied An©lu
In-Niçça tad-Duluri
Replika tal-Knisja
bdiewa kienu jag˙tu isem
lill-g˙elieqi tag˙hom jew
lill-post fejn jinsabu. Dawn
l-g˙elieqi ori©inarjament
kienu mag˙rufa b˙ala “ta’
Ben Rajmond” jew “ta’ Bir
Rajmond”. Illum is-sidien
tag˙hom jafuhom b˙ala
“ta’ Dun Rajmond”, waqt
li l-bdiewa jafuhom b˙ala
“ta’ Barramond”.
Il-Victoria Lines huwa
˙ajt twil ta’ fortifi kazzjoni
li jaqsam ’il Malta mil-
Lbiç g˙all-Grigal li kienu
bnew l-IngliΩi fl -1897 biex
jilqg˙u l-attakki
mill-art min-na˙a
tal-Majjistral ta’
M a l t a . Q a b e l
inkomplu l-mixja
ma’ tul il-Victoria Lines, ejjew inΩuru
l-G˙ar ta’ San Brinkat li jinsab
ta˙t dan il-˙ajt,
fit-triq li tag˙ti
g˙all-Mag˙tab .
Hawnhekk kien
post ta’ biΩa’ kbir g˙an-nies tar-ra˙al g˙ax kienu jg˙idu li jidhru xi
spirti ˙Ωiena. IΩda meta xi sajjieda, li kienu jistadu f’Ba˙ar iç-Çag˙aq,
sabu kwadru tat-tila li juri lil San Pietru u San Brinkat (San Pankrazju
Isqof ta’ Taormina) madwar Kurçifi ss, u dendluh fi l-g˙ar, dan sar post
ta’ devozzjoni u n-nies insiet l-ispirti l-˙Ωiena. MaΩ-Ωmien il-kwadru
tqatta’ u sar ie˙or b˙alu skolpit fi l-©ebla. Fl-g˙ar hemm bir u g˙alhekk
l-istoriçi ja˙sbu li kien abitat minn nies tal-qedem u minn xi eremiti fi l-
Medju Evu. L-g˙erien kienu l-ewwel djar tan-nies tal-qedem f’Malta
u g˙alhekk qribhom insibu xi siti arkeolo©içi. Mhux wisq bog˙od
minn dan l-g˙ar fi t-triq tar-Ramla tal-Mag˙tab hemm id-‘dolmens
ta’ Hammut’. Dawn kienu l-ewwel l-monumenti tan-nies tal-qedem
mag˙mulin minn Ωew© blatiet weqfi n u o˙ra minduda fuqhom. Huma
tal-perjodu msejja˙ tat-tempji çimiterji ta’ Óal Tarxien (2500 u 1500
sena qabel Kristu) ji©ifi eri ta’ meta’ l-bniedem kien ja˙raq il-mejtin u
ji©bor l-irmied tag˙hom fi l-©arar tal-fu˙˙ar. Huma kienu jibnuhom fuq
il-˙ofor li fi hom jordmu dawn il-©arar.
It-triq, li mir-ra˙al twasslek hawn, hija mag˙rufa minn nies tar-
ra˙al b˙ala ‘t-triq tal-©ebla l-kbira’ g˙ax aktar ’l isfel mill-g˙ar ta’
San Brinkat kien hemm blata kbira ˙afna wieqfa li kienet inqatet minn
mal-blat mijiet ta’ snin ilu, tgerbet u waqfet hemm. IΩda ftit snin ilu din
il-blata waqg˙et waqt maltempata kbira u g˙alqet it-triq tal-Mag˙tab.
Imbag˙ad tqattg˙et u tne˙˙iet mill-post.
Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur50 Din l-Art Óelwa 51
L-G˙ar ta’San Brincat
Dehra tat-Torri ta’ Qag˙let MarkuIl-Óajt tal-Widna
Ner©g˙u lura biex ng˙addu minn Triq G˙axqet il-G˙ajn, it-triq li
tg˙addi ma’ tul il-Victoria Lines. L-isem tag˙ha jixraqilha tassew g˙ax
minn hawn nistg˙u naraw medda kbira tal-art tat-Tramuntana ta’ Malta.
Qabel inkomplu l-mixja tag˙na ejjew in˙arsu lejn xi postijiet storiçi jew
interessanti. Fuq in-na˙a tax-xellug f’Wied An©lu hemm l-G˙ar San Pietru li darba kien il-knisja-g˙ar ta’ San Pietru ta’ Ta˙t it-Tar©a. Ta˙tu
hemm “il-Widna” (radar primittiv) li kienu bnew l-IngliΩi fl -1935 biex
minnha jisimg˙u kmieni l-˙sejjes tal-opri tal-ba˙ar u tal-ajru tal-g˙adu,
f’kas ta’ attakk mill-art jew mill-ajru mill-Italja. Ftit ’il bog˙od minnha
hemm il-Kappella Ωg˙ira ta’ Santa Marjia Tal-Mag˙tab mibnija fl -1646
qalb l-irziezet, djar u g˙elieqi g˙ammiela. Bejn ir-Ramla tal-Mag˙tab u
Ba˙ar iç-Çag˙aq hemm it-Torri ta’ Qalet Marku, wie˙ed mit-tlettax-il
torri li bena l-Granmastru De Redin (1657-1660).
Fuq in-na˙a tal-lemin tag˙na hemm il-g˙olja tal-Fanal fejn l-IngliΩi
kienu bnew lanterna, biex tkun sinjal fuq l-art g˙all-vapuri navali
tag˙hom meta jkunu resqin lejn Malta. Meta nimxu ftit niltaqg˙u ma’
kamra zg˙ira li kienu bnew l-IngliΩi biex fi ha jΩommu l-©eneratur tal-
elletriku li jag˙ti l-kurrent lil din il-lanterna. Ta˙tna naraw Ba˙ar iç-Çag˙aq u ftit ’il bog˙od minnu hemm il-kappella Ωg˙ira ta’ San Ìwann l-Evan©elista mibnija mill-Kjeriku Ìwanni M. Portelli b’ringrazzjament
g˙al weg˙da li kien g˙amel. Meta kien ja˙dem fl -g˙elieqi tieg˙u nduna li
kien f’periklu kbir li jinqabad ilsir mill-furbani li kienu niΩlu l-art f’Ba˙ar iç-Çag˙aq. Hu talab lil-San Ìwann u g˙amel weg˙da, fi l-waqt li tela’
jista˙ba fuq si©ra. Il-furbani ma ndunawx bih u ˙allewh fi l-kwiet.
Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur52 Din l-Art Óelwa 53
Il-Kamra tal-Ìeneratur fuq Victoria Lines
Il-Kappella taΩ-Ûellieqa
Meta nimxu aktar ’il quddiem naraw Wied id-Dis u l-Fortizza tal-Madliena fuq g˙olja. Il-bini li niltaqg˙u mieg˙u imdawwar bil-˙ajt
tas-sejjie˙ hu bini militari li bnew l-ingliΩi biex fi h, fi l-gwerra, jΩommu
truppa suldati. Barra l-kamra tal-g˙assa, li nistg˙u narawha, hemm
kamra kbira mibnija ta˙t l-art. Minn hawn it-triq tg˙addi mal-©enb tal-Wied ta’ Santa Marija taΩ-Ûellieqa.
Dan il-wied Ωg˙ir hu kollu g˙elieqi mtarr©a bil-˙itan tas-sejjie˙. Meta
nimxu biçça sewwa tat-triq naraw il-kappella ta’ Santa Marija TaΩ-Ûellieqa bis-si©ar taΩ-Ωebbu© antiki quddiemha. Kif tispiçça din it-triq
induru fuq il-lemin biex nitilg˙u t-telg˙a ta’ Triq il-Ìnien. F’din it-triq
niltaqg˙u ma’ ftit djar qodma max-xellug u g˙elieqi mtarr©a mal-lemin.
Dar nu.22 hi dar tipika tal-kampanja Maltija tas-seklu dsatax u fuq il-bieb
tag˙ha naraw is-sena meta nbniet, 1809. L-ewwel sqaq fuq ix-xellug,
Sqaq Sofi a, hu msemmi g˙aΩ-Ωewg ulied bniet tar-Re Gor© III li kienu,
Princess Augusta Sofi a ta’ Wales u Princess Sofi a Matilda.
Aktar ’il fuq insibu pjazza Ωg˙ira mag˙rufa minn nies tar-ra˙al
b˙ala “id-Dejma”, l-isem tar-Re©iment tal-Milizja tas-seklu ˙mistax li
kien jg˙asses il-kosta. Dan kien il-post fejn jiltaqg˙u s-suldati qabel
imorru g˙all-g˙assa. Id-Dejma kienet il-lieva ta’ dak iΩ-Ωmien. L-ir©iel
kollha bejn is-sittax u l-˙amsa u sittin sena, barra ftit eççezzjonijiet, kien
ikollhom jinkitbu fi ha. Ir-re©istru ta’ dan ir-re©iment g˙as-sena 1420
hu dokument importanti miΩmum fl -arkivju tal-Katidral tal-Imdina. Fih
insibu informazzjoni dwar in-nies li kienu minn dan ir-ra˙al. Dawn
huma mniΩΩla ma’ dawk tal-Madliena li kienet tissejja˙ Casal Samudi
u li kienet titqies b˙ala parti mir-ra˙al. Fil-lista nsibu li kienu erba’
u erbg˙in u billi hemm xi noti wara isimhom, nafu li ˙afna minnhom
kienu nies tas-seng˙a u kienu jafu jisparaw. F’din il-lista nsibu ˙jiel
bejn wie˙ed u ie˙or ta’ kemm kien hawn nies fi r-ra˙al. Fir-re©istru tal-
milizja tal-1420 insibu li ̇ amsa biss kellhom it-trasport tag˙hom (˙mar
jew Ωiemel) u g˙alhekk l-o˙rajn kienu jiltaqg˙u hawn biex imorru ma’
dawk li g˙andhom trasport.
Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur54 Din l-Art Óelwa 55
Id-Dar tal-Kappillan
Niçça tal-Immakulata Kunçizzjoni
L-ewwel sqaq f’din il-pjazza
kien imsemmi Sqaq San Ìor©
g˙all-padrun tal-Ingilterra,
iΩda ismu inbidel g˙al Triq Fidiel Zarb, eroj tal-A˙˙ar
Gwerra. Kien suldat fuq il-
kanuni f’Kalafrana u nqatel ma’
s˙abu fl -20 ta’ Lulju, 1942 meta
balla tal-g˙adu splodiet qrib
tag˙hom. Is-sqaq l-ie˙or, Sqaq Charlotte hu msemmi g˙all-
Prinçipessa Charlotte Augusta
ta’ Wales, i l -prinçipessa
sfortunata bint il-Prinçep Gor©
Augustus Fredrick ta’ Wales,
li wara sar ir-Re Ìor© IV,
sakranazz mag˙ruf u mo˙˙u
fi n-nisa. Din kienet iΩΩeww©et
lill-Prinçep Leopold li wara sar
Re tal- Bel©ju. Fil-5 ta’ Novembru,1817, kellha iben li miet ftit wara
li twieled u jumejn wara mietet hi ukoll. Difnuha fi l-Kappella ta’ San
Ìor©, fi l-Kastell ta’ Windsor bil-prinçep çkejken fejn saqajjha.
It-triq l-o˙ra hi Triq Ferdinand, imsemmija g˙all-a˙˙ar Granmastru
tal-l-Ordni ta’ San Ìwann, Fra. Ferdinand Von Hompesch. Wa˙da mid-
djar qodma li se naraw hi “id-Domus Curialis”, id-dar tal-kappillan, dar
sabi˙a tas-seklu tmintax. Din kienet ir-residenza ta’ Don Giovanni Gafa’
u l-mara tieg˙u. Dan kien kjeriku miΩΩewwe© li mexxa n-nies tar-ra˙al
fl -imblokk tal-FrançiΩi u kien ukoll ir-rappreΩentant tar-ra˙al fi Ωmien
l-IngliΩi. It-testment tieg˙u, li bih ̇ alla d-dar g˙all-kappillan, juri wkoll
l-im˙abba li kellu g˙all-fqar u g˙all-knisja.
Il-Kappillan hu persuna importanti g˙ar-ra˙al. Barra li jmexxi l-litur©ija
fi l-knisja, jamministra s-sagramenti, jassisti lill-morda u jikkumpanja lill-
mejtin sal-post tal-mistie˙, huwa l-kustodju tal-propjetà kollha tal-knisja u
tal-wirt artistiku li ̇ allew l-antenati. Hu l-kustodju tal-arkivju tal-parroçça
fejn hemm dokumentata informazzjoni prezzjuΩa tal-antenati.
Qabel nispiççaw il-mixja tag˙na fuq ix-xellug naraw niçça ̇ elwa tal-
Madonna tal- Kunçizzjoni. Dawk l-imsiemer li hemm imwa˙˙lin fi ha
kienu biex jiddendlu mag˙hom tazzi taΩ-Ωejt Ωg˙ar u kienu jixg˙eluhom
fi l-festa. Minn hawn nid˙lu fi Triq Mons. L Catania li wassalna fi l-pjazza
fejn intemmu l-mixja tag˙na.
Il-˙ajja mg˙a©©la tal-lum ittellifna ̇ afna milli napprezzaw is-sbu˙ija
tal-ir˙ula qodma b˙al Óal G˙arg˙ur, billi ng˙addu mit-toroq tag˙hom
bil-g˙a©©la u ma nieqfux biex in˙arsu lejn dak kollu li jag˙mel ir-ra˙al
Malti. Tajjeb g˙alhekk li nieqfu mix-xog˙ol tag˙na biex inqattg˙u
ftit sig˙at mar-ra˙al, b˙al ma g˙amilna tul dawn il-mixjiet kulturali.
Tg˙allimna ˙afna fuq dan ir-ra˙al billi g˙addejna mill-qalba tieg˙u u
dorna dawra mal-kampanja tieg˙u, imΩewqa bil-kuluri naturali. Ûgur li
ma niΩbaljawx jekk ng˙idu: Óal G˙arg˙ur hu ra˙al li jsa˙˙rek.
Ħal Għargħur“Excelsior”
Manuel Bezzina Co. Ltd.
G˙arg˙ur - Import & Export
Agricultural Products
Recommended