Citation preview
Microsoft Word - KITAB _ 3 _1_.docBk - BQU-2008
lmi rdktru v “Ön söz”ün müllifi: Bkir Nbiyv kdmik Ryçilr: Himly
Qsmv fillgiy lmlri dktru, prfssr Rhil Qybullyv fillgiy lmlri dktru,
prfssr Tyyr Slmlu (Cvdv). n yni zrbycn d-
biyyt msllri. Mnqrfiy v dbi tnqidi mqllr. Bk. BQU nriyyt, 2008, 554
sh. “80-ci illr zrbycn rmn: jnr tkmülü” mnq-
rfiysnd 80-ci illrin rmn tsrrüft ssnd bu jnrn ptik znginliyi v jnr
tkmülünün ss istiqmtlri tdqiq dilir: rmnn mövzu, idy, knflikt v
bdii qh- rmn kntksindki tkmül prssi izlnir; trii rmn v nun
tiplgiysn dir lmi-nzri qntlr ümumildirilir, tiplji tsnift
prinsiplrinin müyynldirilmsin çlr, jnr bmndn mübhis durn srlr plmik
yönd rdrm bykti lur; jnrn struktur üsusiyytlri — kmpzisiy
mürkkbliyi, süjtqurmnn tiplji mütlifliyi v üslubi tmyüllri
rdrlr.
Kitb müllifin çd dbi prss-nr, pziy, d- biyytünslq msllrin dir sn
illrd qlm ld tnqidi mqllri d dil dilmidir.
6204159952 415
TDQQTIN TZLY Tyyr Slmlunun imzsn «Krd», «525-ci qzt»,
«zrbycn», «Ulduz» v b. qzt v jurnl shiflrind s- s rst gldiyim
yzlrndn tnyrdm. Yddmd istddl qlm shibi kimi qlmd. ssn çd nsrdn,
üsusn rmndn yzrd. ti mühkim, nlitik tfkkür, dil rvnl, plmik ruh nun
yz mnrsn bir özünmsusluq vrir v Tyyr Slmlunun lmi yrdc- ln mrq
yrdrd.
«Müsir zrbyjn rmnnn ptiks ( srin 80-ci illri)» kitbn mn hdiyy lrq
tqdim dnd is nu sn tndm. Bundn yli vt snr Tyyr Slmlu zrbycn rmn il
bl ikinci kitbnn lyzmsn mn tqdim tdi v bir qdr d utn-utn «mni
kitbnn lmi rdktru kimi görmk rzusunu» dil gtirdi. lyzm il tnlqdn
snr lmi rdktrlu rzlq vrdim. Kitb diqqtl uyndn snr yrdclnn n smrli
mrhlsini yyn T.Slmlunun rdrmlr hqqnd bir qdr htli söz dmy htiyc
hiss tdim…
T.Slmlu zrbycn dbiyytünslq lmin kçn srin 80-ci illrind glmidir. ,
1984-88-ci illrd zrbycn Dövlt Pdqji Univrsittinin spirntursnd umu v
«I srin snu, srin vvllrind zr- bycn uq pziys» mövzusund nmizdlik
dissrtsiys müdfi tmidir. Dissrtsiy r zhmtin, grgin yrdclq trlrnn
mhsuludur. 70-ci illrin snu, 80-ci illrd uq dbiyyt tz-tz
dbiyytünslq lmimizin tdqiqt byktin çvrilmy blmd. Q.Nmzvun «zrbycn
uq dbiyyt» drsliyi, . Mmmdvun «zrbycn uq dbiyyt («Dbistn», «Rhbr» v
«Mktb» jurnllr ssnd)» mnqrfiys, .zizvun «Uqlrn svimlilri» kitb bu
shd ilk v uurlu tbbüslr sylmldr. M..Sbir, .Shht, .iq v bqlrnn uqlr
üçün
4
Tdqiqtçnn zhmtinin rln rtlndirn ss cht budur ki, , rdrmlrn bilvsit
ilk mnblr – rb lifbl mtrillr üzrind prmdr. I srin 70-ci illrindn —
«kinçi», «Kkül» v «Ziy»d çp lunn mtrillrdn blyrq srin vvllrin qdr
zruri mnblrin ksriyyti tdqiqtn mrkzin çkilmidir. I srin snlr srin
vvllrind çp lunn bütün n dili drsliklri, qirt kitblr v uq mtbut
rqnlrnd («Dbistn», «Mktb», «Rhbr») çp lunn uq iri nümunlri diqqtl
tplnlm, ciddi lmi rdrm prdmtin çvrilmi v nticd uq pziysnn tkkül v
ilk inkif mrhlsinin ydn lmi sciyysi vrilmidir.
Tdqiqtn ilk mnblr üzrind qurulms uq dbiyyt shsind fliyyti hmy mlum
ln M..Sbir, .Shht, .iq kimi sntkrlrl yn, .Nsh, M.S.irvni, Y.fndizd,
.brhimv, .Müznib, .Hüsynzd, S..irvni, rif, Rbi, M.Sidqi, C.fndizd,
M.B.Murdzd v digr mülliflrin uq irlrini sistmli rdrm byktin çvirmy
imkn vrmidir. yni zmnd, uq dbiyyt shsind fliyyti bu v y digr drcd
lmi ictimiyyt mlum ln H..Qrdi v R.fndizdnin uq irlri htli thlilin
prdmti l- mudur. Bu srd zrbycn uq pziysnn tkkülünü v inkifn
rtlndirn ictimi-siysi, dbi-mdni v pdqji millr lmi chtdn düzgün
rhini tpm, flklr v klssik pziy uq irinin qynqlr kimi rdrl- mdr.
Mslnin bu kild qyuluu tdqiqtçy I srin snu srin vvllrind tkkül tpb
inkif dn uq pziysnn hns dbi zmin üzrind yükslmsinin v qs bir müddt
rzind mühüm niliyytlr qznmsnn
5
sbblrini krlm imkn vrmidir. T.Slmlu uq iri nümunlrinin yrnmsnd
üsusn flklrun zngin zinsindn bhrlnmnin mnizmini incliklrin qdr çm
nil lmudur. Müllif uq pziysnn mövzu dirsini, idy mzmunu v sntkrlq
üsusiyytlrini d rdrmdr. Uq pziysnd bir nç ss mövzu isti- qmtlrinin
düzgün müyynldirilmsi tdqiqtçy I srin 80-ci illrindn kçn srin 20-ci
illrin qdrki mrhld mövzu dirsinin gnilnmsi, idy-mzmunun znginlmsi v
sntkrlq kyfiyytlrinin qüvvtlnmsi bmndn tkmülü mydn çrm imkn
vrmidir.
1992-ci ild «Mrif» nriyyt T.Slmlunun M.Mmmdv v Y.Bbyvl birlikd yzd
«Pdqji mühit v uq dbiyyt» mnqrfiysn zmn üçün ndir ölçülrd - üç min
nüsd çp tmidir. Mnqrfiy il tnlq bizd bl bir birmnl fikir yrtd ki,
mülliflr uq dbiyytnn I srin snu - srin vvllrini ht dn «qzl dövrü»
hqqnd fundmntl bir tdqiqt ii rsy gtirmilr. Bu mnqrfiyd T.Slmlunun
nmizdlik dissrtsiysnn mtril v uq dbiyyt il bl snrk rdrmlr d ks
lunmudur.
zrbycn uq dbiyyt triinin, hmçinin li mk- tblr üçün uq dbiyyt
drsliyinin yzlms üçün bu mnqrfiy mükmml bir lmi mnbdir. Kitb nzri
s- viyysinin dlunluu, mtdlji istiqmtinin düzgünlüyü il bu gün d
müsirdir.
T.Slmlunun uq dbiyyt shsind fliyytinin rdclln nun lind sözü gdn
mrhly id zngin uq pziys nümunlrinin tplnms d rtlndirir. , ilk df
lrq I srin snu, srin vvllrind n dili drsliklri, qirt kitblr v uq
mtbutnd çp lunmu bütün ir nümunlrini tplm, nlrn bir qismi M.Mmmdv v
Y.Bbyvl birlikd çp tdirdiklri «zrbycn klssik uq dbiyyt ntlgiys»nd
(Bk,
6
«lm», 1998, 299 sh.) iq üzü görmüdür. Fikrimizc, 20-30-cu illr
müsir zrbycn dbiyyt,
üsusn bu illrd rprssiy lunn v yud mühcirt gtmy mcbur ln sntkrlr
hqqnd rdrmlr T.Slmlunun dbiyytünslmzn mütlif prblm- lrin «nüfuz
imknlrnn gniliyi» bmndn n tutrl mil syl bilr. nun bu yönd prd
tdqiqtlrn bir hisssi 1998-ci ild çp tdirdiyi «Fcili tllr (zrbycn
rprssiy v mühcirt irin dir prtrt — çrklr)» kitbnd cmlnmidir. Bu
kitbd nkm tlli dörd görkmli sntkrmzdn – yrdcl uzun müddt lqdn
gizldiln Smd Mnsurdn, 37-ci il rprssiysnn ir qurbnlr hmd Cvd v
Umgülsüm Sdqzddn v mühcirt dbiyytmzn fdkr nümyndsi lms ldrmdn bhs
lunur. «Prtrt – çrklr» müllifin 90-c illrin vvllrindn blyrq bu dörd
sntkr hqqnd rspublikmzn v bzi rici ölklrin qzt v mcmul- rind rdcl
lrq çp tdirdiyi rdrmlrnn nticsi kimi mydn glmidir.
Kitbd S.Mnsurun hyt dbi irsindn bhs dn «Tlsiz irin tlyi» v ir
Umgülsümün yrdclq ylunu ks tdirn «Dlm yurdumun iri…» mqllri hqqnd
söhbt gdn sntkrlr brsind ycm, lkin mükmml bir lmi rdrmdr. Mqllr hr
iki sntkrn hyt v yrdclq ylunun sciyyvi chtlri hqqnd zngin fktik
mtril ssnd yzlmdr. Bu mtrillrn v bdii nümunlrin böyük ksriyyti kçn
srin vvllrind çp lunmu «Tuti», «qbl», «Yni iqbl», «Yni fikir»,
«qtisdi brlr», «çq söz», «stiqll», «zrbycn», «Qurtulu» , «Mktb» v
s. qzt v mcmulrdn tplnd üçün hr iki sntkr hqqnd byktiv tssürt yrtm
imkn vrir.
Mqllrd tdqiqtçnn lmi üslubu üçün sciyyvi ln bir cht d ydn görünür.
Burd hm S.Mnsur, hm d Umgülsüm hqqnd yzlm rdrmlr, nlrn ld ln
7
bütün srlri thlilin prdmtidir. Bu cht müllif qntlrinin byktivliyini
rtlndirir. Tdqiqtçnn S.Mnsurun yrdclnd hmiyytli mövqyi ln «Hpsi
rngdir» irin vrdiyi drin mzmunlu thlil v bir sr tdqiqtçlrl plmiks
üsusil diqqti çkir. Mqld «Hpsi rngdir» irindki «rng» nlynn mzmunu
bl çlr: «irdki «rng» nlynn mzmunundn hsil ln sttik qnt budur ki, bu
mnvi iflic qdr d tz nzr çrpn dyil, qln bir tül, özü d clbdici bir
tül bürünmüdür. Burd «rng» sözü mczi mnsnd – hiyl, klk, ybcrliyi
prdlyn by, üz örtüyü, niqb mnsnd nllmldr. S.Mnsur hyt drin mühid
nticsind yd mühitd sdqtlilrin sdqtin, krm hlinin krmin, mslklilrin
mslkin, iqlrin qin v s. innmr, bunlrn bir rng lms qntin glir… Bütün
bunlr gör, fikrimizc, «Hpsi rngidir» irinin mziyytini «rnglrin
flsfi tfsiri» y (N.Qhrmnv), iri dht gtirn, bir ç mqmlrd nu çlnldrn
c, lkin rl hyt hqiqtlrinin yüksk sntkrlql ifdsi tkil dir»1.
S.Mnsur hqqnd mqlnin mrql chtlrindn biri d vt il «qbl» qztinin
1913-cü il nömrlrind çn v snrdn hç yrd çp lunmyn, irin srlrinin iq
üzü görn tplulrn d dümyn Füzuli qzllrin yzd iki tmisin bütöv
mtninin ilk df bu mqld vrilmsidir. «Prtrt-çrklr»dki «Rprssiynn
mngnsind (.Cvd pziys 20-ci illrd)» v «Prltr pltfrmsndn istiqll
mücdilsin (.ldrmn yrdcl)» dl mqllrd hqqnd bhs lunn sntkrlrn yrdcln
düzgün lmi- nzri b qbrq görünür.
.Cvd hqqnd mqld irin yrdclnn 20-ci illr mrhlsi tdqiqt prdmti kimi
sçilmidir. Mlumdur ki, .Cvd yrdclnn 1920-ci il qdrki mrhlsi dh 1 .
(y y - - ). , «», 1998, .9
8
ç rdrm bykti lmudur. irin yrdclnn ikinci dövrü (svt dövrü) hm z
tdqiq lunmu, hm d bu dövr münsibt ziddiyytli lmudur. T.Slmlu bu
mqlsind irin yrdclnn 1920-1937-ci illr dövrünü iki mrhld öyrnmyin
zruriliyini sslndrr. Hm ictimi-siysi ritin tsirini, hm d bdii
mtnlrin idy-sttik üsusiyytlrini rdrmy clb drk bl bir ssl qnti
tkzibdilmz dlillrl sübut ytirir ki, «.Cvdn 1929-cu il qdrki yrdcl
prl inqilbndn qbqk mzmununu, inqilbi mübriz v zdlq ruhunu hifz dib
slm, frq is istiqll, zdlq rzulrnn «üstü örtülü», simvlik iniksnd
mydn çmdr»1.
«Sn lm», «N üçündür», «Unudulmu svd», «y», «dilbyu clr», «Göy göl»,
«y Göy gölüm», «Füzuli» irlrin, «Ssli qz» pmsn vriln thlillr zrbycn
Milli Dmkrtik Rspubliksnn dvrilmsi il bl .Cvd yrdclnd qm, kdr
mtivinin güclnmsi, bu irlrin çunun irin bir vtnd v sntkr lrq
iztirbl düünclrindn dms, bununl bl nun misli görünmmi bir hqszlql
brmq niyytind lmd v milltin övldlrn d bu brmzlq hvli-ruhiyysini lmq
istyi ön pln çkilir.
Bu mnd T.Slmlunun «Ssli qz» pms il bl mülhizlri .Cvd hqqnd mnqrfiy
müllifi kimi mn kifyt qdr mrql göründü. T.Slmlun gör, pmdk «Ssli qz
20-ci illrd zdln ldn vrmi zrbycn övldlrnn ümumildirilmi bir
brzdr»2. Sr müllifin tridn misl gtirdiyi ibrtli bir hkytin qhrmndr.
Hmin hkytd «mlub tdiyi ölknin qdn v qzlrnn nmusu il ynyn qniçn qn
Sr dl hm
1 . (y y - ). , «», 1998, .64 2 Y . .60
9
gözl ss mlik, hm d vtnin, lqn vurun bir qz qtl ytirir»1. Tdqiqtçy
gör, «zdln itirmi lqn tlyind Srnn-Srlrn mydn glmsi müllif rzusunun
tcssümüdür» v «Ssli qzn qrsnd Srnn yüksldiyi ucl yükslmk tlbi
qyulur. zdln itirmi zrbycn lqn öz brmzln, mübriz hvli- ruhiyysini
slms v istiqll urund sv girmsi zrurti lnr».2
Tdqiqt «Ssli qz» pmsnn süjt ttindki rtiliklri, hdislrin cryn tdiyi
zmnlr rsndk frqi, nlrn bir-biri il sssitiv lqsini, Sr v Ssli qz
brzlrnn tiplgiysndk ynl v nhyt srin snund Srnn dilindn unn «rqi»nin
simvlik mzmununu çmql «Ssli qz»n srf siysi mzmunlu bir sr lduunu,
.Cvdn milli idllrn tcssüm tdirdiyini v hmçinin sntkrn 1929-cu il
qdr bu idllr urund rdcl çrpmsn sübut dn dbi fkt kimi
dyrlndirir.
Tdqiqtç yzr: «Tridn gtiriln hkytd Srnn uduu «rqi»nin bütün mzmunu,
ruhu d bu srd söhbtin zrbycn lqnn trii tlyindn gtdiyini sübut dir.
Bu «rqi» bdn-b simvlikdir. Burd tlyin kc bln, bynun qnl kfn tln
«blr» istiqlliyyti lindn lnm Vtni ifd dir. Bu bn lms, nr, hyvs,
gülü, vtndn vvl slmu, ördyini hmr çlm, qzlrnn bynu bükükdür. Bu
«b»d iq vüsl çtmm, yr öz muqundn dymmdr:
Mn ki, sndn dymmm, Qu qnm qymmm. Bir lmn symmm, Kim sn kc bd,
blr?!
1 . (y y - - ). , «», 1998, .59 2 Y . .60
10
Qzlrnn bynu bükük, Ördyin cn r yük. Çld hmr, tzld tük, Gör n qnlr
d, blr!.. .
Burd müstqim mnd nlln bir söz bl ydur. 28 prl inqilbndn snr müstqil
zrbycnn bn gtiriln fcilrin simvlik ifdsindn knrd bu «rqi»ni b dümk
qyri - mümkündür».1
Cvdünslq üçün .Cvdn yrdclnn 1920-1929- cu illr mrhlsin, «Ssli qz»
pmsn bu münsibt rijinl tdqiqtç mövqyinin ifdsidir.
T.Slmlu .Cvdl bl rdrmlrn bu gün d dvm tdirir. «.Cvd yrdcl zrbycn v
türk limlrinin rdrmlrnd» v «.Cvd rmntizmin nümyndsi kimi» mqllri
(2007) tdqiqtçnn irin snt tlyin münsibtinin dvml lduunu göstrir.
Birinci mqld .Cvd yrdclnn nri v tdqiqi msllri ön çkilir. Plmik ruhd
yzln mqld .Cvdn bdii irsinin dövrldirilmsi mslsi diqqt
mrkzinddir.
.Slddinin, .liyvnn, Q.Mmmdlinin bzi m- qllrind, hmçinin «zrbycn svt
dbiyyt» drsli- yind (Bk, «Mrif», 1988) irin yrdclnn birinci v
ikinci dövrün münsibtd ziddiyytli, bzn is ynl mü- nsibtin lduu
göstrilir. Sntkrn yrdclnn ikinci dövrünün iki mrhld öyrnilmsi
zrurti sslndrlr, ikinci dövrün birinci mrhlsinin (1920-1929-cu
illr) ruh, müllif idlnn bdii ifdsi v sntkrlq bmndn dh ç birinci
dövr yn lms bdii nümunlrin knkrt lmi thlili ssnd dbi-mdni v
ictimi-siysi mühitl 1 . (y y - - ). , «», 1998, .60-61
11
.Cvd qrdurmlrn vriln byktiv thlillrl sübut ytirilir. 1929-cu ild
.Cvdn vrdiyi «Bynt»n mz- munundk «yd nt»lrn sbblri, siysi-idlji
bsqlr nticsind irin mnn sndrlms v 1929-cu ildn snr yzd irlrin bunun
nticsi lms qnti irli sürülür. «.Cvd rmntizmin nümyndsi kimi» dl
mqld is irin yrdclnd milli rmntizm nnlrinin uurl dvm tdirilmsi
mslsindn söhbt çlr. Bu mqld irin «Qm» v «Dl» kitblrnd çp lunn
irlrin idy-sttik üsusiyytlri öz htli rhini tpr.
«Prtrt-çrklr»dki snuncu yzd müllifin öz sözlri il dsk, «zrbycn
mühcirt dbiyytnn vtn dönüünd n ç mnvi dstk ln, sviln, mhurln,
ölmzlik qznn nümyndsi» .ldrmn yrdclnn ptik üsusiyytlrindn bhs
lunur; sntkrn «zr- bycnn didrgin slnm iri .ldrm irlril» v «Qr dstn»
kitblrndk srlri thlil süzgcindn kçirilir. lmi mülhizlrini bdii
mtnlrin nlitik rhi ssnd söylmyi lyn tdqiqtç .ldrm yrdclnn prltr
pltfrmsndk mrhlsi il istiqll mücdilsi mrhlsini üsusi frqlndirir v
srlrinin idy-sttik kyfiyytlrinin müyynldirilmsind v yrdclq ylu- nun
tkmülünd bu chtin hmiyytli rl yndn gös- trir.
Mqld irin prltr pltfrmsndn istiqll müc- dilsin kçidinin hm byktiv,
hm d subyktiv sbblrini çn müllif lmi thlilin ss rln .Cvdn 20-ci
illrin snlrn dru s-s tqib lunduu, sürün illri v mühcirtd yd dövrd
yzd irlrin üzrin slr, bu irlrin mövzu, idy v prblmtik bmndn tiplji
tsnifini vrir.
T.Slmlu istddl tdqiqtçlrmzdn biri prf. H.Qsmvun «zrbycn dbiyytnn
yrdclq prb- lmlri» (Bk, «lm», 2004) dl kitbn yzd «Ön söz»d
12
***
mühcirt v rprssiy irinin tdqiqtçs kimi tnnn T.Slmlunun yni srin
blncnd müsir dbiyyt msllri il rdcl mul lm blms, özünü d- biyytmzn
nzri msllrini v inkif ylunu drindn biln bir dbiyytüns kimi tsdiq
tmsi, rspublik mt- butnd, rici ölklrd çd dbiyytmzl bl ç- syl mqllrl
ç tmsi v nhyt, bir-birinin rdnc «Müsir zrbycn rmnnn ptiks ( srin
80-ci il- lri)» (Bk, «lm», 2005) v «Müsir zrbycn rmn: jnr tkmülü»
(Bk, Nft – Prss, 2007) mnqrfiylrn çp tdirmsi, nun hqiqi mnd
«dbiyytmzn n mütlif dövrlrinin prblmlrin özünmsus b buc ltnd nüfuz
tmk bcrn» grçkldirn inkr dilmz dlillrdir. lbtt, biz b düürük ki,
T.Slmlunun sn rdrmlr «80-ci illr zrbycn rmn:jnr tkmülü» mövzusund
dktrluq dissrtsiys üzrindki ii il birb bldr. Yri glmikn dyk ki, nun
dktrluq iini uurl müdfi tmsi d tqdir lunml fktdr. Lkin T.Slmlunun
çlmlr kr göstrir ki, yrdclnn n mhsuldr mrhlsini yyn v böyük lmi
ptnsil mlik ln bu tdqiqtç üçün dktrluq müdfisi ss mqsd dyildir. nun
srlrinin rsnd zrbycn dbiyytünslq lmin ürkdn bllq, vtndlq
qyrti
13
v qysi dynr. «Müsir zrbycn rmnnn ptiks ( srin 80-ci
illri)» mnqrfiys ciddi v ktul bir prblmin tdqiqin hsr lunmudur.
Bizc, rmnn jnr tkmülünü kçn srin 80-ci illrind izlmk lmi chtdn
özünü druldur. n gör ki, zrbycn rmnnn tqribn bir srlik triind 80-
ci illrin hmiyytli mövqyi vr. Bu illrd rmn idy- bdii chtdn yli
znginlib, düny rmnn msus bir sr kyfiyytlr qznb. Bu nillikd yzln
rmnlrn böyük çluunu müllif öz tdqiqtnn ht dirsind sly bilib. Yüksk
nzri hzrl, çd dbiyytüns tfkkürü v bilvsit bdii mtrildn ç tmk myli
tdqiqtçnn rmn tsrrüft il bl ssl lmi thlillr prmq imknn
grçkldirib.
Müllif hql lrq rmnn bu nillikdki tkmülünü, birinci növbd,
ictimi-siysi prsslrin sttik düüncy müsbt tsiri il lqlndirir.
Fikrimizc, tdqiqtçnn svt impriysnn sn nilliyini hm d milli
«müstqillik dövrünün rfsi» kimi qiymtlndirmsi ciddi lmi bir möv-
qdir v nun msllr hkmlr, qliblmi lmi stn- drtlr mövqyindn ynmdn
göstrir. «Milli müstqillik dövrünün rfsi» il bl yürüdüln fikirlr
müllifin dinmik düünc trzindn br vrir, msllr fktlrn, bdii mtriln
nlitik thlili mövqyindn ynmq im- knlrn rty qyur.
Mnqrfiynn birinci fsli «Rmn v müsir hyt: mövzu v nun bdii hlli»
dlnr. Bu fsild 80-ci illr r- mnnd müsir hyt prblmlrinin qyuluu v
nun bdii hllindki yni chtlri krlmq ss lmi mqsd kimi tzhür dir. Bu
fslin «Çd rmnn tnqid pfsu. Ssil v siysi hytn ziddiyytlri nlitik
thlil müstvisind», «Ptrirl insnn urbnizsiy mühitind tlyi», «Bdii
qhrmnn mnvi-lqi sciyysi. ntllktul qhrmn tipi» bölmlrind müsir hyt
grçkliklrinin bdii ksini
14
str tiplji rdrm, istrs d hr hns bir rmn yrc tdqiqt byktin çvirmli
lduu zmn T.Slm- lunun rdrmlrnd bdii mtriln n rd dtllrn qdr
mnimsnilmsi mühid lunur. Mövcud lmi mövqlr hsss ynm il yüksk nzri
hzrlq bir ry gtirilir v yni b sistminin mydn çmsnn rtin
çvrilir.
Misl üçün, tdqiqtlrd mövzu v prblmtiks, bdii 1 .. y ( 80- ). , «»,
2005, .28
15
kyfiyytlri sn drc frqli müstvilrd dyrlndiriln «Qtl günü» rmn il bl
mnqrfiy müllifinin yni mülhizlri diqqti çkir. Mlumdur ki, «Qtl
günü» «rmn içind rmn» prinsipi il yzlmdr. srin kmpzisiy sistmind
hmiyytli yri ln v uzq kçmil bl hvlt kimi tqdim lunn süjt tdqiqtçlr
rsnd mütlif fikirlr durmudur. Htt bu süjt gör sri trii rmn hsb dnlr
d lmudur. ksr tdqiqtçlr is bu süjti mnqrfiyd göstrildiyi kimi
«ictimi hytmzn iki yüz il qbqk dövrü» (nr), «mmlktin uzq kçmii»
(V.Yusifli), «qyri-müyyn qdim dövr»l (Q.Kzmv) blmlr. T.Slmlunun
«Qtl günü»ndki bu süjt, nun srin kmpzisiy sistmindki yrin, srin
idy- mzmununun çlmsnd ynd rl dir mülhizlri bu fnd tz v inndrcdr:
«Bu zmn ksiyind vriln tsvirlr «uzq kçmi» hdislrinin müsirliyini
rtlndirmir, uzq kçmiin rti-mtfrik v simvlik üsulund tsviri il
20-30-cu illri ifd dir. Zmn «uzq kçmilik» mzmunundn çb rmzlr
vsitsil 20-30-cu illr qvuur. Bllikl, Y.Smdlunun rmnnd bir ç
tdqiqtlrd üç müstqim zmn ksiyinin hdislri kimi sciyylnn tsvirlr
slind bir rti-mtfrik (20-30-cu illrin rti-mtfrik uzq kçmil ifdsi
hsbn) v iki müstqim (bir 30-cu illr, bir d bizim günlr) zmn ksiyi
il bütövln vhid bir zmnn – svt rjimi dövrünün srt rlist üslubd bdii
thlilindn ibrtdir». Biz gör bu, srin bdii mtninin ynidn «u»nuu,
drki v qiymtlndirilmsidir.
Mnqrfiynn «Trii rmnn tiplgiys, prbl- mtiks v ss idy istiqmtlri» dl
ikinci fslind trii rmnn tiplgiysn dir ydn lmi-nzri knspsiy rty
qyulur v mhz bu kntkstd sözü gdn nilliyin rmnlr tiplji v jnr
kyfiyytlri bmndn lmi thlil bykti lur. zrbycn dbiyytünslnd
ciddi
16
zrbycn dbiyytünslnd, üsusn 80-ci illr rmnndn bhs dn tdqiqtlrd yni
tipli rmnlrn yrnms il bl mülhizlr mnqrfiyd dh d inkif tdirilir. Bu
tdqiqtd zrbycn dbiyytünsl trii rmn nzriyysi bmndn müyyn qdr tzlnib.
Müllif trii sndlr, trii siyytlrin itirk ssnd yzln rmnlr trii rmn
yrtmnn nnvi üsulu, trii dövrün ruhunu müllif tyyüllündn gln tsvirlr
ssnd düzgün ks tdirn srlri is trii rmn yrtmnn qyri- nnvi ylu hsb
dir. Birinci tip srlri trii-rlist, ikinci tip srlri is trii-rmntik
rmn nümunlri hsb dir. Tdqiqtçy gör, trii-rmntik tipd yzln srlrd d
trii siyytlrin brz, trii mnblrdn gln mtril müyyn yr tut bilr, lkin
müllifin hdislr srbst v yrdc münsibti, süjtd müllif tyyülündn gln
tsvirlr dminntlq tkil dir. Trii-rmntik rmn tipind müllif mövqyi
ylnz trii dövr hdislrinin müsirliyind y, hm d srin prblmtiks ssnd
müyynlir. Bu mnd tdqiqtçnn trii-rmntik rmn tipind siysi,
17
flsfi, ssil v s. prblmtiklr frqlndirrk trii-siysi, trii-flsfi,
trii-ssil-psilji rmnlr bu tipin jnrlr, trii rnik, trii rmn (trii
rmn nlynn dr mnsnd–izh mnqrfiy müllifinindir – B.N.) v p- pyn
trii-rlist rmn tipinin jnrlr kimi götürmsi srf plmik mövqyin ifdsi
ls d, bu mülhizlrd mübhis üçün kifyt qdr yr ls d, dlt nmin dmk
lzmdr ki, müllifin mntiqi güclüdür, rhlri inndrcdr; tdqiqtçnn msllr
ynm trzind tzlik hiss lunur.
«Tri rmnn tiplgiys, jnr üsusiyytlri» dl rinci bölmd «Mhmud v Mrym»,
«Ftli fthi», «udfrin körpüsü», «Çldrn döyüü» v s. rmnlrd trii
hdislrin inkif üsusiyytlri, rmnd triilik v bdii rtilik msllri il bl
mrql thlillr vrilir; d çkiln rmnlrn jnr spsifiks il bl tdqiqtçlrn
fikirlri ümumildirilir, bzi yni qntlr irli sürülür. «Mütlif trii
dövrlrin ssil-flsfi drki. Zmnn brz», «Trii siyytlrin rktri dövrün
mütrqqi idylrnn dycs kimi» bölmlrind zrbycn trii rmnnn mövzu v
prblmtiks, idy istiqmtlri, knflikt v rktr msllri qyulur. .fndiyvin
«Griy bm, qc», «Üçtln», M.Sülymnlnn «Köç», Ç.Hüsynvun «Ftli fthi»
srlrind trii hqiqtlrin ümumildirilmi Zmn brzndk byktiv iniks tdqiqt
mrkzin gtirilir. «Griy bm, qc» rmn v «Üçtln» pvstind tsvir prdmti
kimi sçiln hyt mtril, Zmnlr rsndk frq v mntiqi lq, rmnd thkiyçi
qhrmn Murdn tbitindki ikilik, hdislrin thkiy lunm zmn il thkiy lunn
hdislrin zmn rsndk frqdn dn bzi mqmlrd hdislr idlji münsibtin
byktivliyi bir qdr üstlmsi, Hc Tnrvrdi, rd, Sr Qçq brzlrn vriln
thlillrd sttikliyin ssilji thlili bir qdr r pln kçirmsi brd
mülhizlr mnqrfiynn nzri v prktik dyrini rtrn
18
tkmülü ( srn 80-ci illri)» mnqrfiysnd (Bk, Nft-Prss) T.Slmlu müsir
zrbycn rmn il bl rdrmlrn dh d drinldirmidir. slind bu mnqrfiy
vvlkinin dvm kimi düünülmüdür; ikinci birincini tmmlyr. Bu mnqrfiy
80-ci illr rmnnn sntkrlq msllrin hsr lunub. dlt nmin dmk lzmdr ki,
prblm nnvi ls d, nun qyuluu v hlli ynidir. Fikrimizc, bu ndn irli
glir ki, tdqiqtç rmn pik növün jnr kimi nnvi ynm tndnsiysndn uzqdr.
T.Slmlu rmn nu «dördüncü dbi növ», «srbst frm», «düny mdli» kimi
qbul dn lmi knspsiy mövqyindn ynr: «Çd zmn rmn bir «düny mdli» kimi
qvryr. ndi rmn ylnz pik növün jnr hsb dn lmi mövq gtdikc dh rtq
qüvvdn düür. Bunun vzind is nun «dördüncü dbi növ» kimi drkin myl v
mrq rtr. Fikrimizc, «rmn srbst frmdr» tzisinin sn vtlrd dbi
dövriyyd özün kifyt qdr dvml mövq qznms d rmn «pik növün jnr»
qlibindn çrm dru istiqmtlnib. slind rrmnn üsusi bdii tfkkür növü il
– rmn tfkkürü il yzlms tlbinin özü d nu frqli idrk hdissi kimi
qvrmn lmtidir»; Mnqrfiynn «Giri»indn sitt gtirdiyimiz bu prçd
söylniln mül- hizlr zrbycn dbiyytünsl sviyysind rmn yni bn lmtlri
syl bilr. Mrql cht bursnddr ki, bu lmtlr ncq tzis kimi irli
sürülmür. Mnqrfiyd rmnn kmpzisiy mürkkbliyi, süjtqurm üsullrnn
mütlifliyi, üslublrn sinkrtizmindn yrnn yni rmn üslubu-sinkrtik
üslub, bdii kstdirmnin plifnik rmn üsulu kimi msllrin rhi mhz bu
knspsiyn grçkldirmy, nu bdii mtril ssnd tsdiq tmy
istiqmtlnir.
19
Tdqiqtç zrbycn rmnnd mühid tdiyi süjt knstruksiylrnn tiplji tsniftn
vrir v Y.Smd- lunun «Qtl günü», lçinin «Ölüm hökmü», «Mhmud v
Mrym», « dv», «Dlç», .ylislinin « dr», Ç.Hüsynvun «Ftli fthi»,
M.Sülymnlnn «Ss», «Günh dus», «Cviz qurdu», fndiyvin «Griy bm, qc»
v s. rmnlrn mtril ssnd öz lmi mülhizlrinin dqiq mühidy, nlitik
thlil söykndiyin, hr hns bir knr dbiyytdn «idl» lmdn, milli rmnn
knkrt bir mrhlsinin tbitindn dduun übh yri qymur.
Bl bir cht d üsusi rzlq durur ki, milli rmnn frm trlr düny dbi
prssindn yr götürülmür. Müsir rus rmnnn v Ç.ytmtvun nsri il kifyt
qdr
20
«Hyt iniksn yni üsullr» dlnn ikinci fslin ilk bölmsind bdii nsrin
üslub tmyüllri v 80-ci illrin pr- c rmn üslubu-sinkrtik üslub
msllri rdrlr. dbi nzri bmdn üslub, frdi üslub, üslub tmyüllri
mslsind çd dbiyytünslqdk mövcud tndnsi- ylr tunulur. Bdii nsrin prc
üslub tmyüllri kimi müyynldiriln pik-nlitik, lirik-psilji,
rti-mtfrik üslublrn 80-ci illr nsrind, cümldn rmnd ilk lduu
göstrilir. Lkin tdqiqtç bu üslub tmyüllrinin hç birini 80-ci illr
rmn üçün prc hsb tmir. nun fikrinc, 80-ci illr rmn dh ç pik, lirik
v rti- mtfrik tsvirlrin qrnd yrnr. Tdqiqtçy gör, bu illrin rmn üçün
sciyyvi ln idy plifnizmi, mzmun çqtll üslublrn sinkrtizmini qçlmz
dir. Yn d tdqiqtçy gör, bu gün zrbycn rmn vvlki mrhllrl müqyisd
hqiqi rmn tfkkürü il yzlr. Hqiqi rmn tfkkürü is ümumildirmni
güclndirir, jnrn «müsir zmn bdiyytin n kimi b dümk v ifd tmk»
(N.Q.Utin) imknn gnilndirir. Tdqiqtç yzr: «Dnprvun v Mtlvnn rmnn
jnr tkmülü il bl mövqlrini n gör müdfi dirik ki, çd rmn nsr
tfkkürünün nnvi çrçivsindn çb iniksn rmn üsulunu rty qyur. Mhz bu
iniks üsulu hyt bütün tml il… v y özünmsus kild ks tdirmy imkn
vrir». zrbycn rmnnd «hytn bütün tml il» ks lunms, nun ümumildirm
gücünün rtms, ssil hyt bütövlükd öz için lmq imknnn grçklmsi
mnqrfiy müllifinin qntin gör, jnrn flsfi mzmununu qüvvtlndirir.
Mnqrfiyd üslublrn sinkrtizmindn yrnn rmn üslubu-sinkrtik üslub rmnd
flsfi mzmunun qüvvtlnmsin nil lmnn
21
II fslin ikinci bölmsind zrbycn rmnnd «bdii kstirmnin plifnik rmn
üsulu» öz rhini tpr. Ms- lnin bu kild qyuluu tzdir. M.Btinin
plifnik rmn nzriyysin y bld ln tdqiqtç .Hüsynvun «dl» srind bdii
kstdirmnin bü üsulun dir lmtdr chtlr tpr. Rmn üzrindki mühidlri
mnqrfiy müllifini bl bir qnt gtirir ki, «bu illrd (80-ci illrd —
B.N.) rmn üslub trlrndn hyt iniksn yni üsullrnn trn qdr bir inkif
ylu kçir. Msl nddr ki, 80-ci illr zrbycn rmnnd dilji rmnn yrnms il
d ciddi dyr qznr. Fikrimizc, bu, çd zrbycn rmnnd n ciddi dbi-sttik
hdis syl
22
müqyisli thlil bykti kimi sçilir. Hyt iniks üsulunun rktrin gör bu
rmnlrn frqlndiyi göstrilir. Birincinin mnlji (tkssli), ikincinin
dilji (plifnik yud çssli) rmn kimi yzlmsn diqqt çkilir. Mlumdur ki,
rmnn bdii kstdirm üsulun gör bu cür tsnifi M.Btin msusdur. «Btinin
nzri sslndrmlr plifnik rmnd «hkim müllif mövqyi»n, yni mnlji rmn
üçün ss ln prinsip yr qymur. Müstqil v bir-birin qrmyn sslrin v
düünclrin çluu, tm dyrli sslrin plifniysn Dstyvski rmnlrnn ss
üsusiyyti hsb tmkl Btin hm d dilji rmnn sttik prinsiplrini rh dir».
Hmin sttik prinsiplr ssnd «Ynr ürk»dn «dl» kçid mnlji rmndn dilji
rmn kçid prssinin blnc kimi mnlndrlr. «Ynr ürk»d müllif mövqyinin
prcl, «dl»d bu mövqyin tm r pln kçmsi, hr bir qhrmnn sr öz hyt idl
il glmsi, qhrmn «sözü» il müllif «sözü» rsndk srhddin r qdr
gözlnilmsi, qhrmn «sözü»nün dilji rktri («rmnd hr hns qhrmnn nitqi
b vrn hdislrl bl tkc özünün mövqyini krlmr. Bu nitqd hdisy knr
gözün, knr düüncnin d mövqyi il bl irlr vrdr»), ümumiyytl, bdii
nitqin plifniys v s. chtlr zrbycn rmnnd bdii kstirmnin yni üsulun
dir mühidlrin rl dbi fkt söykndiyini krlyr. .lnl yzr: «lçin,
.Hüsynv, N.Cfrv, T.linlu, .Hcyv, Y.smylv, N.Cbbrv, H.Qsmv, T.Slmlu
(frqlndirm bizimdir – B.N.) v digrlrinin rdrmlr nsrin hrktini jnrn
yddnd izlyir. Tdqiqtçlr istr-istmz bir srd nsrin fnund bdii rlln ss
inkif istiqmtlrini izlmy 1 . y : ( 80- ). , – , 2007, .76
23
chd göstrirlr. Bu bzn kskurs klind b vrir, digr bir mqmd knkrt dbi
siyytlrin yrdclnn müqyi- sli thlili il dilir, bzn d knkrt jnrn
tkmülü prssin söyknmkl icr dilir».1
Digr nüfuzlu tdqiqtçlrl bir srd T.Slmlunun rdrmlrn hsss ynmdn dn bu
fikrin byk- tivliyini v dqiqliyini tqdir tmkl brbr, nu d dyk ki,
limin thlillrind htli nzri bilikl bdii mtril nlitik lmi nüfuz uurlu
sintz yrdr. Zngin bdii mtril n rmnn jnr tkmülü il bl yni nticlr
glmk v plmik mövqyini srbst ifd tmk imkn vrir. stddl dbiyytüns
N.Pyv hqqnd yzd mqlsindki bir mülhizsini iqtibs tsk, dy bilrik ki,
plmik T.Slmlunun knsptul mövqyinddir; lmi prblmlri özünmsus düünc
stiiys il hll tmk bcrnddr. rdrm zmn nun prinsipil lmi mövqd dynms,
bununl bl, özündn vvlki tdqiqtçlrn fikirlrin hörmtl ynms d tqdir
lunmldr.
T.Slmlunun «Müsir zrbycn rmn: jnr t- kmülü» dl kitbnn lmi rdktru
lmu v sr «Ön söz» d yzmm. Mn fikirdym ki, Tyyr Slmlunun rdrmlrnn
fundmntlln istddl zhmtin vhdti rtlndirir. nnrm ki, , özünün
dbiyytüns v tnqidçi rktrind bu kyfiyytlri bütün lmi fliyyti byu
qruyub slycq.
«Müsir zrbycn rmnnn ptiks» v «Müsir zrbycn rmn: jnr tkmülü» kitblr
T.Slmlunun «dbiyyt triindn tnqid dru» gnilnn fliyyti üzrin d iq
slr. Bu kitblrdk «Grçk hqiqtlr rmn», «Yrmçq lyzm» pstmdrnizm v
plifnik rmn knspsiylrnn sintzind», «Çd zrbycn rmnnd Qrb mövzusu»,
«dbiyytmzn «yrln 1 y yy . II . : , 2006. .15
24
yllr»n lmi münsibt kntkstind» dl mqllr nun çd dbi prss mrn v nüfuz
imknlrn grçkl- dirir.
Mlumdur ki, K.bdullnn 2004-cü ild çp lunn «Yrmçq lyzm» rmn dbi
mühitd birmnl qr- lnmmdr. Bu sr hqqnd rmn müllifinin öz sözlri il
dsk, «ln gln ln glni, zn gln zn glni yzd» (B: «Hft içi» qzti, 29
prl-1my 2006). lbtt, kskin tnqidi v inkrdici münsibtl yn, rmn
byktiv thlil vrn yzlr d yzlm, mülhizlr söylnmidir. Bu srd «Yrmçq
lyzm» pstmdrnizm v plifnik rmn knspsiylrnn sintzind» mqlsi bdii
mtril ciddi münsibtil sçiln bir yzdr. Fikrimizc, mql T.Slmlunun
tnqidçi rktrind lmiliyin byktivlik v csrtl vhdtinin tzhürünün
göstricisi hsb lun bilr. Tnqidin tnqidçiy münsib- tind d mqlnin
dyri üsusi vurulnr. R.Ulusl «Tn- qidin fnmnlgiys»ndn zrbycn
tnqidinin grçk durumundk» mqlsind yzr: «Drginin («Körpü»
drgisinin-B.N.) ilk syndk Tyyr Slmlunun «Y- rmçq lyzm» pstmdrnizm v
plifnik rmn kn- spsiylrnn sintzind» mqlsi drin nlitik thlili il
diqqti clb dir. Burd bdii mtn münsibtd müvfiq nzri rsnldn gryinc
istifd dilmidir» (frqlndir- mlr bizimdr — B.N.).1 Tnqidçinin
mülhizsindki «bdii mtn münsibtd müvfiq nzri rsnldn gryinc istifd
dilmsi» nünsn qbrdrq dmk istyirik ki, mhz çd tnqidi yzlrd çtmyn ss
chtlrdn biri budur. Tnqidçi «söz»ünü ucu ryindn frqlndirn
prfssinllq l bu kyfiyytl müyynlir. T.Slmlunun «Yrmçq lyzm» hqqndk
yzs tnqidin lmiliyi prinsipini grçkldirmkl brbr, nun ucuy düzgün
istiqmt vrmk, nu öz rsnc pr bilmk funksiysn d lzmnc 1 «y» , 2007,
7, .172
25
münsibt kntkstind» mqlsind vriln thlillr nun dbi prss hssslql ynm
bcrnn dvmllnn tsdiqidir. Bu mqldn fillgiy lmlri dktru, prfssr
N.Pyvnn istddl dbiyytüns brz bütün dlunluu il görünür.
Sn illrd T.Slmlunun tnqidçi kimi fliyytind bir intnsivlik mühid
lunur. nun dbi prssin mütlif shlrin dir yzlr «Ulduz», «Krd»,
«525-ci qzt», «Kspi» v b. jurnl v qztlrd rdcl kild özün yr lr.
T.Slmlunun tnqidçilik fliyyti dbi ictimiyytin diqqtini ytrinc clb
tmidir. lçin sn 15-20 ild ytin istddl tnqidçilr srsnd nun d dn çkir
v yzr: «Bursn hç vchl göz yummq lmz ki, bdii dbiyytmzd istddl srlr
mydn çb, hmin sn 15- 20 ild rtq özlrini tsdiq tmi, biri z, biri
nisbtn ktiv tnqidçilrimiz ytiib (ydn Tlbzd, Thrn linlu, sd Chngir,
Cvnir Yusifli, Bsti libyli, lnr kimv, Tyyr Slmlu v b.)…».1
Hmin mqld lçin tnqidin tnqiddn bu v y digr drcd yr dümü yl nslinin
nümyndlrin mürcit drk tnqid qytmlrn v «snrk nslin istddl nüm-
yndlri il birlikd dbi tnqid v dbi prss shib ç- mlr»n rzulyr.
Nüfuzlu dib v tnqidçinin zrbycn dbiyytnn tlyi üçün kçirdiyi bu
vtndlq nrhtln üsusi qyd tmkl brbr, yzmzn mqsdin uyun lrq nun bu
mqlsind «dbi tnqid v dbi prss shib ç bilck» istddl tnqidçilr srsnd
T.Slmlunu d görmsini tnqidçinin bu günkü fliyytin vriln byktiv
qiymt kimi dyrlndiririk.
«Müsir zrbycn rmnnn ptiks» kitbn «Ön söz»d prfssr H.Qsmv yzr:
«T.Slmlu intllktul 1 525- . 1 2006- .
26
düünc trzin mlik ln dbiyytünsdr. Bu cht nun sttik zövqünd, bdii
dünyduyumund v thlil üslubund özünü ydn kild göstrir». übhsiz, bu
mülhiz hsss mühiddn dn bir qiymtdir v hqiqtin ifdsin
istiqmtlnmidir. Qrmzdk kitb — “n yni zrbycn dbiyyt msllri” bir
dbiyytüns v tn- qidçi kimi T.Slmlunun dh gni üfüqlr fth d- cyindn
srq vrir.
Bkir Nbiyv kdmik
28
GR
risttl zmnndn üzü bri rmn pik növün iri hcimli
jnr hsb dilmidir. Çd düny rmn bu jnr pik növün çrçivsind slm, dmk
lr ki, mümkünsüz tmidir. srin ikinci yrsndn tibrn dbiyyt- ünslqd
rmn b sistmind ssl dyiikliklr nzr çrpr. Çd zmn rmn bir «düny mdli»
kimi qvryr. ndi rmn ylnz pik növün jnr hsb dn lmi mövq gtdikc dh
sürtl qüvvdn düür. Rmn zmn- zmn n id dilmi pik növün qlibi jnrndn
sürtl çr. Rmn grçkliyi frqli v özünmsus idrk v bdii ks tdirm hdissi
kimi qbul dilir. Rus nzriyyçisi Dnprv hl 50-ci illrd «Rmn
nzriyysinin bzi msllri» dl mqlsind rmnn dördüncü dbi növ kimi
tqdimini zruri syr, pik növün jnr qlibind nun imknlrnn mhdudlmsndn
söz çr.
Rus rmn tdqiqtçs Mtlv rdrmlrnd rmn srbst frm kimi qbul dir. yni
zmnd rmn srbst frm kimi ynmq tndnsiysnn Tlstydn gldiyini v mhz bu
cür ynm il rmnn «düny mdli» kimi özünü tsdiq d bilmk imknlrn ön
çkir. nun rus dbiyyt mtrillr ssnd prd rdrmlrd rmn, drudn d, srbst
frm kimi öz tsdiqini tpr.
Rmn «düny mdli»dir. Rmn srbst frmdr. Rmn dördüncü dbi növdür. Rmn
bdii sistmdir. Bütün bunlr çd dbiyytünslqd rmn frqli idrk hdissi
kimi drk tmnin mütlif frmullrdr. Lkin bir-birlrini inkr dn y,
tmmlyn frmullrdr. Rmn münsibt triin ümumi bir nzr d kifytdir ki,
htt pik növün jnr çrçivsind d dbiyytünsln rmn frqli idrk hdissi
kimi b düdüyü tirf dilsin. dbiyytünslq zmn-zmn rmn yzmq üçün nsr
tfkkürünün kifyt
29
tmdiyini, rmn yzmq üçün rmn tfkkürünün zruriliyini vurulmdr. Dmli,
bu tlbin lt qtnd rmnn frqli idrk hdissi lduu qbul dilmidir. Rmnn
rmn tfkkürü il yzlms nun «düny mdli» kimi özünü tsdiq tmsinin ss
rtidir.
Hr hns bir rmn «düny mdli» kimi mydn çrs, , bunu dünyy ssil-flsfi
münsibtd grçkldirir.
Mtlv mhur frnsz tnqidçisi Mil Zrffin «Rmn v cmiyyt» kitbndn dnrkn
qyd dir ki, Kitbd bir tzis tirz yr qymur: «Rmn öz tbiti il ssildr.
, ictimi inkifn surtini çrmr, lkin nunl s bldr».
Çd rmn grçkliyi «düny mdli» kimi qvryrkn , ilk növbd, ssil hyt
bütövlükd öz için lr. Çd dbiyytünslq bq bir tzisi d dbi dövriyyy
burr: «Rmn flsfilir»: Flsfilik is mksimum ümumildirm dmkdir. Rmn
tfkkürü bdii idrkn hüdudlrnn nhytsizliyini rtlndirir v nun grçklik
fktlrn ümumildirmk imknlrn rtrr. Rmnn grçkliyi ümumildirmk gücü nu
flsfilmy dru prr. «Müsir rmn – rmnd müsirlik» mövzusun hsr lunmu
dyirmi stl trfndk müzkird Survtsv müsir rmndk bu tndnsiyn bl ifd
tmidir: «…Rmn flsfilir. Bizim müsir rmn is üsusil kskin v
grginlikl».
Bu iki cht-ssil hyt bütövlükd öz için lms v nun flsfsini çms çd rmn
qrsnd durn n vcib tlb v nun birinci kyfiyyti kimi özünü göstrir. gr
bu gün zrbycn dbiyytünslnd milli rmnn düny rmnn bu v y digr drcd
intqrsiysndn söhbt gdirs, dmk, yurdk kyfiyytlr zrbycn rmnnd d mydn
çmqddr.
80-ci illr zrbycn rmn mhz bu mnd lmi - trlr imkn vrn «uurlu bir»
rmn nilliyi kimi td- qiqtn mrkzin gtirilmidir. Bu illrin zrbycn
rmn
30
grçkliyi siysi, mnvi, lqi trflri il birlikd öz için l bilirmi? Öz
için ld bu grçkliyin flsfi tfsirini vr bilirmi? Bu iki chtin bdii
bütövlüyü, üzvü vhdti il rtlnn kmil snt nümunsi mydn qyub, zrbycn
rmnn d «düny mdli» kimi tsdiq d bilirmi?
Düünürük ki, bu sul müsbt cvb tplrs, bu cvbd çd zrbycn rmnnn jnr
tkmülünü rtlndirn n ss kyfiyytlr cmlmi lcq.
«80-ci illr zrbycn rmn: jnr tkmülü» dl m- nqrfiy bütövlükd bu sul,
bu msly trln cvbdn ibrtdir. Tdqiqtn ktulln v müsirliyini d hmin
trlr tkil dir.
80-ci illr zrbycn rmn il bl rdrmlr dbi prssd jnrn mydn çn nümunlrin
tnqidin münsibti il blnr. Bu nillikd jnrn hyt v snt hqiqti bmndn öz
imknlrn göstrmk imkn q- znms v bunun rl nticlri tnqidin n rksiy v
diqqtini hiss luncq drcd güclndirir. Bu illrd tnqid dbi prss fl
münsibt göstrir, zmnn v nsrin hrktini vhdtd izlmy çlr. «dbiyyt v
incsnt» qzti, «zrbycn» v «Ulduz» jurnllrnn rdcl nri tnqidçilr dbi
prss ciddi nüfuz imkn vrir.
Tnqidin mütlif nsillrinin nümyndlri bu rmnlr bdii thlil süzgcindn
kçirmi, nlrn dbi prssdki mövqyi il bl mülhizlr söylmilr. Tnqid dbi
prss dil ln srlrin nny blln v nvtr kyfiyytlrini mövzu, idy, mzmun,
rktr v knflikt, süjt v kmpzisiy, mtd, dil v üslub, bdii rtilik v s.
msllr münsibtd çqlm çlm, yni zmnd yr-yr srlrin dbiyyt triimizd tut
bilcyi mövq il bl ilkin mülhizlrini bildirmidir.1
1 y Y. //y yy. , «Y», 1988; y Y. y//y yy. , «Y», 1988; . «» . «yy »
,
31
B.Nbiyv, K.Tlbzd, S.sdullyv, Y.Qryv, N.C- frv, .Slmnv, .Hüsynv,
T.Hüsynlu, .Mmmdv, ..Hcyv, V.Yusifli v bqlrnn nsr tsrrüftn, tnqid v
dbiyytünslq mtrillrn ümumildirn icml mqllrini üsusi frqlndirmy h-
tiyc vr.2
Lkin bu icml mqllrd d bir ilin, n y hld is b ilin rmn tsrrüft ht
dildiyindn v hcm mh- dudluu il bl gni ümumildirmlr prmq, 80-ci illr
zrbycn rmnnn inkif spksifiksn izh tmk bir mqsd kimi qry
qyulmmdr.
Mlumdur ki, jnrn kçdiyi trii inkif ylund q- znd nnlri nvtrluql
znginldirn, özü d nn yrtmq gücün mlik ln srlr zmn kçdikc çd dbi
prssdn çb dbiyyt triin dümk v dmli, 10 y 1981; . Y . «yy » , 27 y
1984; y . y y. «yy » . 25 1983; . y y. «yy » , 1981, 11; . « ». «yy
» , 1 1983; . . «y », 1981, 9 . 2 y . y. «y» , 1986, 7; .y. , . ,
«», 1975; y Y. yy//y yy. , «Y», 1988; . yy (81- )// -81-82. , «»,
1987; . . «y» , 1984, 7-8; y . // y. , «Y», 1986; y . y // y. ,
«Y», 1986; y . y . «y », 1982. 10; . . «yy » , 4 y 1987; . y, . . .
, «Y», 1988; Y . . «y» , 1982, 5; Y . , . «y» , 1986, 9; y .. y.
«y» , 1990, 6; y . … «y» , 1989, 4 .
32
Y chtdir ki, 80-ci illrin tnqid v dbiyytünsl ksrn özünü idlji srtdn
zd hiss d bilir, mydn çn nümunlri dbi myrlrl thlil clb dirdi. Lkin
tnqid v dbiyytünslqd bir ç hllrd ssilji thlillrin sttikliyi
üstlmsi, bdii mtril strtip
1 y . . , «Y», 1987; y Y. . , «Y», 1986; . y . , - , 1994; y .Y yy
y. , «Y», 1986; y . y . , «» yy-y , 200; Y. . , «Y», 1988; Y. y . ,
«», 1998; y . - y. , , 2000; y Y. .y yy. , «», 1991; yy . . , «»,
1993 ( ), yy . y y yy . , «», 2000 ( ); . . , y , 1997; y .. . ,
«», 1997 ( ); y . y . , «XXI» — Y , 2003; y .. . , «», 2003; y .
60-80- y . , «», 1987; y . — yy . , «», 1999; . y «Y ». , «», 1999
.
33
lmi mqllrd, sn illrd yzlm dissrtsiylrd 80-ci illr zrbycn rmnnn jnr
tkmülü il bl bir ç qiymtli mülhizlr söylns d, dbi tsrrüft bütövlükd
lmi rdrm bykti lmm, jnr tkmülü bmndn sistmli rdrlmmdr. n gör d bu
prblmin gni v sistmli tdqiqin htiyc vrdr. Bu illrd zrbycn rmn ciddi
nvtr kyfiyytlrl mydn çmdr. Fikrimizc, hmin kyfiyytlrin tdqiq dilib
ümumildirilmsi jnrn glck inkifnd ç stimul vr bilr.
Mnqrfiy giri, üç fsil v nticdn ibrtdir. 80-ci illrd ltmdn ç rmn
yzlmdr. lbtt,
fikirdn tmmil uzq ki, bu rmnlrn hms hqiqi nvtrluq nümunsidir. Lkin
dnlmz bir hqiqt d vr ki, bu ltm rmnn içrisind kifyt qdr dbi nümun
vr ki, nlr, drudn d, rmn tfkkürü il yzlmdr. nlrd milli nny yrdc
münsibt v nvtrluq kyfiyytlri kifyt qdr ydn szilir. Tdqiqt clb diln
bu tipli rmnlr srsnd nrn «Bmrtbli vin ltnc mrtbsi», lçinin «Mhmud v
Mrym», «Ölüm hökmü», .fndiyvin «Griy bm, qc», «Üçtln», S.hmdvun
«Ysml gölünd qyqlr üzürdü», «Tn», «z dru», .ylislinin « dr»,
F.Krimzdnin «üdfrin körpüsü», «Çldrn döyüü», .Hüsynvun (Munn) «dl»,
M.Sülymnlnn «Köç», «Ss», «Günh dus», «Cviz qurdu», Y.Smdlunun «Qtl
günü», Ç.Hüsynvun «Ftli fthi», S.zrinin «Dlnd» srlrinin dlrn üsusi
qyd tmk istyirm. Bu rmnlr tdqiqtd dh tfsiltl thlil byktin
çvrilmilr. Fikrimizc, sçm üsulu il tdqiqt clb diln rmnlr milli dbi
nnnin n y kyfiyytlrini slmql çd düny rmn tcrübsin söyknrk zrbycn
rmnn bir ç ssl yniliklr gtir bilmidir.
34
80-ci illr qdr kçdiyi trii inkif ylu il müqyisd nilliyin rmn
tsrrüftnd jnr tkmülü bmndn hns prsslrin yndn lmi ydnlq gtirmk
tdqiqtmzn ss mqsdin çvrilmidir.
Mnqrfiy trii müqyisli v tiplji thlil mtdlr il yzlmdr.
Mlumdur ki, I srd yrnn bu mtdun ssnd mütlif bdii sistmlrin müqyissi
dynr. Misl üçün, rq bdii sistmi il Qrb bdii sistminin müqyissi. Hr
bir bdii sistmin özünmsus bdii üur tipi vrdr. Grçkliyi idrk v
iniksn spsifiksn hmin bdii üur tiplri müyynldirir.
yr-yr milli dbiyytlr d bdii sistm tkil dir, nisbtn kiçik bdii
sistmi yrdr*. Bdii sistmlri milli dbiyytlrn dövrlri, mrhllri rsnd d
trmq lr. Çünki bdii sistmlrin frmlmsnd zmn milinin d rlu vr. dbi
dövrlm v mrhllrin tsnifi müyyn rtlr ltnd grçklir. Prf. N.Cfrv
dövrlm üçün üç milin vcibliyini qbrdr. Birincisi, ictimi-siysi
prsslrin dbi hrkt tsiri; ikincisi, tn-kultrlji prsslrin ynd rl;
üçüncüsü bu iki mil ssnd bdii dbiyytd grçkln bdii-sttik kyfiyytlr.1
Fikrimizc, bu kyfiyytlrin hr hns bir dbi-trii dövrd v y mrhld yrtd
özünmsusluq hmin mrhlnin dbiyytnn üur tipinin sciyysini
müyynldirir.
Mnqrfiyd milli dbiyytmzn vvlki mrhllri il tdqiqt clb lunn mrhl rmnn
jnr tkmülü bmndn müqyis prdmtin çvrilir. Bu müqyislr bzn knkrt bdii
nümunlr ssnd grçklir, bzn d üurlt gdir.
Tdqiqtd tiplji thlil üsulun müqyisli thlillrdn
* : . yy y - . , «», 2006, .60-72 1 . . , «», 2004. . …
35
lnn nticlrl ykun vurmq, knsptul qnt ld tmk üçün mürcit
dilmidir.
Mlumdur ki, tiplji thlil üsulu trii-müqyisli mtdl yni srd mydn çs
d, ndn snr yrnmdr. Fikrimizc, trin d tiplji thlil üsulu
trii-müqyisli mtdun ld tdiyi nticlri tmmlmq htiycndn dmudur.
Tiplji thlil üsulu biz imkn vrir ki, çsyl rmn nü- munlrini mövzu,
idy, prblmtik, iniks üsulu, jnr üsusiyytlri, üslub v s. bmndn
ümumildirib, dmi- nnt üsusiyytlri krlyq. Mhz hmin ümumildirmlr
mnqrfiynn lmi yniliklrinin blc hrktvrici rtin çvrilmidir.
Tdqiqtmzn mtdlji ssnd dbi-sttik fikrin ss qnunuyunluqlr,
dbiyytünslqd rmn nzriyysi il bl lmi knspsiylr, milli sttik düüncnin
tlblrindn irli gln vziflr, dyin zmnn inkif mntiqi, zrbycn dbiyytnn
frmlmqd ln mtdlji prinsiplri dynr.
Biz rmnl bl snuncu kitbmzd yzmdq ki, prf.N.Cfrv zrbycn dbiyyt
triini «düzgün lmi mtdlgiy» il rdrm çd dbiyytünsln ss vzifsi hsb
dib, bu shdki prblmlrin «tsvvür dilmyck drcd çluundn» dnnd,
fikrimizc, tm hql görünür.1
yni zmnd bu istiqmtd mqsdyönlü i gtdiyini qyd tmidik. Bu bmdn
B.Nbiyv v .Slmnvun «srin dbiyyt»2, .lnlnn « sr zrbycn d- biyyt:
trii dövrldirmnin nzri-mtdlji spktlri»1
1 : . y : . , -, 2007, .139 2 «yy» , 5 , 2004- 1 XX y yy . I . ,
«», 2006, .14-23
36
mqllrinin yzlmsn, kdmik B.Nbiyv bd lmql böyük bir rdksiy hytinin
rhbrliyi il « sr zrbycn dbiyyt msllri» kitbnn (Bk, «lm», 2006, 428
s.) iq üzü görmsi v burd «dbi irsin dövrldirilmsi v ynidn
dyrlndirilmsinin nzri-m- tdlji prinsiplri»nin bilvsit tdqiqt byktin
çvril- msini, hmçinin prf. N.Pyvnn «nsn bdii tdqiq bykti kimi» (Bk,
«XXI» — YN, 2003) fundmntl mnqrfiysn qyd tmk lr. «nsn bdii tdqiqt
bykti kimi» kitbnd prf. N.Cfrvun sözlri il dsk, msllri «librl bir
müsirlikl» y, «tridn glmk»l qiymtlndirmnin nzri mdli vrilir. dlr
sdlnn srlr bu shdki «bluu» dldurmn uurlu tbbüslri kimi
qiymtlndirilmlidir.
Mnqrfiyd mtdlji istiqmt müyynldirilrkn bu rdrmlr d s-s istind
lunmudur.
srzrbycn dbiyytnn mrhl tsnift bu gün dbiyytünslmzn n ktul
prblmlrindn biri lrq qlr. üsusn svt siysi sistminin çöküü,
müstqilliyin ld dilmsi vvllr sr dbiyytnd tsbitlnn mrhl tsniftn
ynidn bm zruri tdi. B.Nbiyvin, Y.Qryvin, N.Cfrvun, N.Pyvnn,
T.linlunun, S.lnlnn v bqlrnn tdqiqtlrnd mrhl tsnift il bl yni lmi
prinsiplr ks lunub.
Bu mrhl tsniftlrnn hms ciddi lmi sslr m- likdir v ksrn bu tsniftlrd
80-ci illrin yri svt döv- rünün sn nilliklri srsnddr — 60-70-ci
illr mrhlsinin dvm kimi. Tdqiqtlrd 60-c illrdn blyn mrhlni 90-c
illr qdr gnilndirmk myli d vr. Biz bu myld msly nzri bmz grçkldirmk
üçün smrli cht görürük. 80-90-c illri 60-70-ci illrdn frqli bir
mrhl kimi götürmk zrurtini rtl tr, 80-ci illrdn milli müstqillik
dövrünün rfsi kimi dnm, hmin nilliyin bu mnd dh ç sciyyvilik ksb
tmsin dir
37
bir sr qntlr glirik. 80-ci illr rmn mnqrfiyd 80- 90-c illr dbiyytnn
— milli müstqillik rfsi v dövrü dbiyytnn trkib hisssi kimi
götürülür v qiymtlndirilir.
Biz rmnn bu mrhldki tkmülünü bu illrin ictimi- siysi prsslri v dbi
hrkt kntkstind izh dirik. Tdqiqtd bl bir fikir sslndrlr ki, 80-ci
illr milli ictimi üurun sürtli yükslii il rtlnirdi. Svt siysi r-
jimi dlr, ntirjim hvli-ruhiyysi güclnir v bu d stiil lrq milli
üurun inkifn tkn vrirdi.
Mnqrfiyd rmnn «tbitn ssil jnr» (M.Zrff) lms v «tbitn ssil jnr»n
80-ci illrdki yüksliinin ss hrktvrici qüvvsini d ictimi inkifn
«tbit»ind trmq lzmdr» tndnsiys d, 80-ci illrin hm d prf. N.Cfrvun
sözlri il dsk, «nsr tfkkürünün inkif il sciyylnmsi», 60-c illrd nsr
gln yzçlrn rmn tfkkürünün v tcrübsinin d ssn 80-ci illr dümsi, n
nhyt, rf illrind sntkrlrn düny dbi tcrübsin bilvsit istind imknlrnn
rtms rmnn 80-ci illrdki tkmülünü rtlndirn ss millr kimi
götürülür.
Üç fsildn ibrt ln mnqrfiynn strukturu ciddi lmi qnunuyunlu söyknir.
Rus rmn nzriyyçilri d (misl üçün Lyts, Kjinv, Ztnski, Tslkv v b.)
tirf dirlr ki, çd rmnn ççidliliyi nun dilind tsnift prm zruri dir.
Tdqiqtd bu tsniftlr ümumildirici nzr ytirilir. Tsvir üsulunun
rktrin, mövzu v prblmtiksn, frm üsusiyytlrin gör prln tiplji
bölgülr, mülliflrin özünün d tirf tdiyi kimi, bütün hllrd rti sciyy
dyr v tiplji znginliyi r qdr ifd tmir. Bu mnd mnqrfiyd rmn mövzusun
gör müsir v trii rmnlr bölüb, hr iki bölgüy dil ln srlrin idy-sttik
üsusiyytlrinin rdrlms dh ptiml vrint kimi götürülür. Fsillr üzr
msllrin qyuluund d bu prinsip ml dilir.
«Rmn v müsir hyt: mövzu v nun bdii hlli» d-
38
lnn birinci fsild müsir mövzulu rmn, «Trii rmnn tiplgiys, prblmtiks
v ss idy istiqmtlri» dlnn ikinci fsild is trii rmn prblmi tdqiqtn
mrkzin çkilir. Üçüncü fsild hm müsir, hm d trii mövzulu rmnlr jnrn
frm trlr kntkstind öy- rnilir.
Birinci fsild «Ssil v siysi hyt ziddiyytlrinin bdii ksi» (I
yrmfsil), «Ptrirl insnn urbnizsiy mühitind tlyi» (II yrmfsil),
«Bdii qhrmnn mnvi-lqi sciyysi. Strtip düünc il frdi düüncnin qr-
lmsndn yrnn klliziy. ntllktul qhrmnn özünü tsdiq htirs (pfsu)» (III
yrmfsil) kimi prblmlrin qyuluu il 80-ci illrd rmnn mövzu, idy,
knflikt v bdii qhrmn kntkstindki tkmül prssi izlnir.
Bu fsildki lmi thlillri ümumildirsk, rmnn jnr tkmülünün dk chtlrini
qbrtmq mümkündür:
1. Rmnd cmiyyt hytn müdil güclnir. 2. Cmiyyt hyt, ilk növbd,
ssil-siysi müstvid
bdii thlil bykti lur. 3. Hdislr ynm, hyt qiymtlndirm mtdu
dyiir. Ssilist rlizmi sttiksndn irli gln illuziyl tsvir prinsipinin
yrini srt rlist tsvir v nliz prinsipi tutur.
4. dlji «yük»dn zd ln rmn özünü bütövlükd hyt hqiqtinin bdii
tdqiqin hsr dir. Bu illrd sntkr öz sözünü rqdr dmk imkn qznr.
5. Rmnd tsvirçilik, hdis v hvltçlq öz yrini nlitik bdii thlil
vrir.
80-ci illr rmnnn cmiyyt hytn müdilsinin mqsd v kyfiyyti jnrn 50-ci
illr qdrki mrhlsin- dkindn köklü kild frqlnir. 50-ci illr qdr
cmiyyt hyt ssil v siysi prblmlrin iniks sfrsnd rmn gls d, bu rmnlrd
insn tlyi r plnd idi. 60-70-ci illr nsri dbiyyt öz prdmtin qytrmq,
insn tlyi il
39
blmq üçün nu ssil-siysi prblmlr müstvisindn çrb mnvi-lqi trlr
müstvisin gtirir. 80-ci illrd ssil hyt nüfuz ynidn güclnir. Lkin bu
nüfuz rtq 50-ci illr qdrki sciyydn frqlidir. Bu illrin rmn qhrmn
ssil-siysi ziddiyytlr burulnnd mhv ln insndr. 80-ci illr rmn müsir
hytn ssil-siysi mnzrsini yrdr v fcili tl yyn insnn brzn iniks
dir.
Ssil hytn müsir durumunu ntic kimi qvryn rmn bu nticy gtirib çrn
sbblri bdii thlilin mrkzin çkir. Rmnn zmn srhdi gnilnir. Çd zmndn
yn kçmi, uzq kçmi, fsnvi-mifik z- mn körpü tlr, milli vrln müsir
durumu v kçmii müqyis prdmtin çvrilir, lqi-mnvi, ssil-siysi
mtmrfzlr diqqt ytirilir, ümumildirmlr prlr. Cmiyyt hytn bürüyn ssil
ziddiyytlrin, mnvi-lqi ktklizmin köklri çlr, grçklik hqqnd,
ssil-siysi mühit, insn v cmiyyt, insnn tbii vrl kntkstind flsfi
qntlr yzçnn sttik qysinin prc mtivin çvrilir.
80-ci illr rmnnd inkr pfsu ç güclüdür. nsn ssil v lqi ktklizm
sürüklyn sistmin özü tnqid hdfi kimi götürülür, insnl cmiyyt, insn
v mövcud si- ysi sistm rsndk ziddiyyt bdii knfliktin ssnd
dynr.
Ssil v siysi ziddiyytlri nlitik thlil byktin ç- virn rmnlrd «pislr
v ylr» ks qütblrd, knfliktin ssnd dynmr, nu yrtmrlr. ksin istr
«mnfilr», istrs d «müsbtlr» ictimi sistmin qurbnlr kimi yni bir
qütbd birl bilir, trgik brzlr kimi rktriz dil bilirlr.
Ptrirl rktr milli trii vrln dycs kimi mnlndrlr. Ptrirl rktr v
urbnist mühit prblmi d 80-ci illr rmnnn prc mövzulrndn biri kimi
ön
40
çkilir. Bu illrin rmnnd ptrirl rktrin iniksn rtn myl sttik düüncd
milli vrl, milli-trii rktr rtn mrn nticsi kimi izh lunur. Bq sözl,
prf. S.sdullyvin sözlri il dsk, «rlist yzçnn bdii tfkkürü… lq
ruhunun qrlmzln, hyti köklrini, nun mnvi kyfiyytinin ptnsil imknlrn
rdrr».1
80-ci illr rmnnd urbnist mühitin qhrmn kimi ptrirl rktrin trgizmi
çlr. Hqiqt nmin dyk ki, bdii nsrimizd ptrirl rktr prblminin iniks
üsusiyytlrin T.linlunun «zrbycn yni nsri» kitbnd (Bk, «lm», 1999)
tunulmudur. , Chndr v Krbly smyl ptrirlln snunu tcssüm tdirn brzlr
kimi sciyylndirir. Bizim tdqiqtmzd hm T.linlunun tzislri inkif
tdirilmi, hm d yni msllr qyulmudur.
Tdqiqtd zrbycn rmnnd (lc d bdii nsrin digr jnrlrnd) ptrirl rktrin
cr tti izlnir. Ptrirl rktrin bdii nsrimizdki tcssümünün tiplji
tsnift vrilir: Ptrirl rktr öz mühitind (Chndr , Krbly smyl v s.),
ptrirl rktr öz mühitindn knrd (Rüstm kii — «Böyük dyq», Qfr —
«Dlnd», Rmzn — « dr», Vlh müllim — «z dru»).
Trii v çd dbi prssd yrdln hr bir ptrirl rktrin dd sttik missiy
müyynldirilir.
80-ci illr rmnnd ptrirl rktrin urbnizsiy mühitindki tlyi, Krbly
smyldn v zmnndn snr ptrirlln rl hyt trzi lmq imknnn ziflmsi v milli
ydd köçmsi, yni zmnd kçn nilliklr rzind svt lq tipinin milli
mnviyyt v lq ciddi dfrmsiyy urtms il bl lrq ptrirl rktrin öz rl hyt
gücünü tmmil itirmsi, «rtq dm» çvrilrk fcili bir tl ymsnn rmnlrdk
iniksn ptrirl rktrin urbnist mühitdki tlyi kimi lmi çl 1 y . , , .
. «», 1975, .125
41
vrilir v htli thlil bykti lur. Milli trii vrln dycs kimi ptrirl
rktrin dili lminin rmnlrdk bdii tcssümünün «v», «yurd yri» mtivi il
blln diqqt ytirilir. «v», «yurd yri» mtivi il bl rmn qhrmnlrnn
tiplji bölgüsü d prlr. Kökündn qp bilmyn insn v kökündn yr dümü
insn kimi bdii nsr, lc d rmn qhrmnlrnn sciyysin yni lmi çl
vrilir.
Bu fsild strtip düünc qhrmnlr il qyri-di, müstsn kyfiyytlri,
strtipdn uzq düünc trzlri, intllktul sviyysi il ydd qln brzlr insnn
tbii vrlnn «idlji yük»dn zd çl kntkstind lmi thlil süzgcindn
kçirilir v bu, 80-ci illr rmnnn mövzu, bdii knflikt v rktr
müstvisindki irlilyiinin fktn çvrilir.
kinci fsil «Trii rmnn tiplgiys, prblmtiks v ss idy istiqmtlri»
dlnr. Bu fsild qyuln prblm üç yrmfsild rdrlr.
Birinci yrmfsild trii rmnn tiplgiys mslsi ön çkilir. 80-ci illrd
mydn çn nümunlrin trii rmnn nnvi qlibin smms, tiplji znginliyi n
yni lmi myrlrl, yni knspsul b zruri dir.
Bunun üçün mnqrfiyd sn dövrlrd, üsusn 80-ci illrd trii rmnn inkif v
spsifiks il bl zr- bycn tnqid v dbiyytünslndk lmi mövqlr- tndnsiylr
ümumildirilir.
Trii rmn mslsin kifyt qdr frqli blr rtq lmi mrc gtirmk, prblmi hll
tmyin «çr» kimi tdqiqtd, ilk növbd, müsir dbiyytünsln «trii rmn
ndir?» suln vrdiyi cvblr ydnlq gtirilir. Bunun üçün rus v zrbycn
dbiyytünslrndn, .Kntsv, M.Sirtyuk, N.S.Lyts, .L.lksndrv,
.P.Vrflmyv, V.Quliyv, Y.undv, T.Hüsynlu v b. mülhizlri
ümumildirilir, dk qnt glinir: Trii
42
rmn trfnd gdn müzkir v mübhislrin mhiyytind jnrn tiplji
mütlifliyini qbul dib-tmmk mslsi dynr.
tdqiqtçlr ki, trii rmn rmnn knkrt bir jnr kimi qbul dirlr (flsfi
rmn, siysi rmn, inqilbi rmn nlylr il prll mzmund), nlr trii sr
sndlr «hqiqi trii hdislr v slr üzrind qurulmldr» fikrini ss myr,
prinsip kimi qbul dirlr; tdqiqtçlr ki, trii rmn rmnn bir növü kimi
tsvvür dir, nun tiplji mütlifliyini v bun uyun trii rmn jnrlrnn
mövcudluunu qbul dirlr, nlr «sndlilik», «hqiqi trii hdis v siyytlr»
prinsipi il yn, n prll lrq triiliyin yzç fntziys hsbn ld dil bilmsi
prinsipini qbul dirlr. Biz bunu yni knspsiy hsb dirik.
Rus dbiyytüns Vrflmyvin tdqiqtlrndk tsnift prinsipin söyknrk zrbycn
trii rmnnd trii rlist v trii rmntik tiplri frqlndiririk. Tsniftn
prinsiplri bl müyynlir: yzç ylnn, fntziysnn tiplgiys, b qhrmnn
siyytinin tiplgiys v digr tiplji chtlr. Hr iki tipin dminnt
kyfiyytlrini v jnrlrn müyynldiririk.
ppy, trii rmn (nlyn dr mnsnd) v trii rnikn trii-rlist; trii-siysi,
trii-flsfi, trii ssil- psilji v s. is trii rmntik rmn tipinin jnrlr
kimi götürürük.
Trii rmntik tipd trii siyytlrin (gr vrs) brzn, trii dövr hdislrinin
tsvirin müllifin srbst v yrdc münsibti, uydurulmu v y yr rl, yr
rmntik hvltlr, tsvir diln hdis v prsnjlr yzçnn subüktiv mövqyi
dminntlq tkil dir. Vrflmyvin trii-rmntik tip rmnlr üçün qbrtd bu
kyfiyytlr biz bu tip rmnlrd bdii rtiliy güclü myli d lv
dirik.
Mnqrfiyd F.Krimzdnin «udfrin körpüsü»,
«Çldrn döyüü», .Nictn «Qzlblr» v s. rmnlr trii-rlist rmn tipinin,
lçinin «Mhmud v Mrym», M.Sülymnlnn «Köç», Ç.Hüsynvun «Ftli fthi» v
s. rmnlr trii-rmntik rmnn nümunlri kimi rdrlr.
«udfrin körpüsü» v «Çldrn döyüü» rmnlrnn jnr üsusiyytlrin vriln
thlillr nlrn trii-rlist tipin frqli jnrlrnd yrnmsnn lmtdr chtlrini
üz çrm imkn vrir. «udfrin körpüsü»nün trii rnik, «Çldrn döyüü»nün
trii rmn kimi yzlms qntindn ç drk lmi dbiyytünslqd bu rmnlrl bl bir
ç mübhisli msllr ydnlq gtiririk. «Çldrn döyüü»nd hdis tsvirlri
rnlji prinsip y, qhrmnn rktrini hrtrfli çm, ictimi-siysi dim v cnl
insn kimi iniksn tb tutulmudur. I hiss hdis, II hiss tl rmn kimi
yzlmdr.
lçinin jnr üsusiyytlri bmndn ciddi mübhislr durn «Mhmud v Mrym» rmn
trii-rmntik r- mnn nümunsi kimi thlil dilir. Bu trfd gdn müb- hislr
ykun vurmq üçün bdii rtiliyin, üsusn flklr süjtinin rmndk sttik
ykunun lmi çl hsbn rmnn jnr tyintn ydnlq gtirilir.
kinci fslin «Mütlif trii dövrlrin ssil-flsfi drki. Zmnn brz», «Trii
siyytlrin rktri dövrün mütrqqi idylrnn dycs» dlnn ikinci v üçüncü
yrmfsillrind trii rmnn 80-ci illrd mövzu, idy, prblmtik v brzlr
sistmindki tkmül prssi izlnir v «Griy bm, qc», «Üçtln», «Köç»,
«Mhmud v Mrym», «üdfrin körpüsü», «Ftli fthi», «Qzlblr» v b. rmnlrn
tfsiltl thlili vrilir.
Rmnlrn thlili zmn tnqid v dbiyytünslqd bu rmnlrl bl söylnmi
mülhizlr plmik münsibt bildirilir. Misl üçün, «Griy bm, qc» v
«Üçtln» srlrinin «tminn yni dövr hdislrini ks tdirmsi» (.Hüsynv),
«Üçtln»d «klz quruculuu urund
44
mübrizdn bhs dilmsi» (V.Quliyv), «Griy bm, qc»d thkiyçi qhrmnn blc
Murd lms (N.Cbbrv, .Hüsynv) il bl fikirlr, hmçinin «Köç»ün brzlr v
kmpzisiy sistmi, Qrkll kökü v Qnq nsli brzlrnn simvlik yükü v s. il
bl söylnn mülhizlr, hmçinin srlrin thlilind idljidn v ssilist
rlizmi sttiksndn gln fikirlr tnqidi münsibt bildirilir, srlrin
mövzu, idy, prblmtiks, brzlrnn sttik yükü il bl yni lmi mövq rty
qyulur.
«Jnrn frm trlr. Hyt iniksn yni üsullr» dlnn üçüncü fsild rmnn jnr
tkmülü dh rdcl kild izlnir. Bu istiqmtd prln trlr smrli lmi
yniliklrl nticlnmidir.
Mnqrfiyd rmnn frm trlr, ilk növbd, 80- ci illrd yrnn srlrin
kmpzisiy mürkkbliyind v süjtqurm üsullrnn mütlifliyind
izlnir.
Mühidlrimiz bl bir qnt glmy ss vrir ki, çd rmnn hcmi kiçilir. Lkin
bu «kiçilm» bdii srin kmpzisiy v süjt quruluunun sdlmsi y, mü-
rkkblmsi hsbn b vrir. Prll v mürkkb kn- struksiyy mlik süjtlr 80-ci
illr rmnnn ritktniks üçün tmmil sciyyvi kyfiyyt hsb dil bilr.
Bl bir qnt glirik ki, müsir rmnn süjti rnikl süjtdn knsntrik süjt
dru tkmül prssi kçirir v 80- ci illr rmn knsntrik süjt tipinin
tbitini ytrinc znginldirmsi il d sciyyvilik qznr.
Mnqrfiyd bu süjt tiplrinin bir çunun dilind d bölgü prlr v hr bir
süjt tipinin v y nümunsinin 80-ci illr rmnndk tcssüm üsusiyytlri
çlr. yni zmnd bu süjt tiplrinin zrbycn rmnn gliinin mhiyyti çlr.
Mürkkb süjt knstruksiylrnn hyt iniks v idrk bmndn hns imknlr mlik
lms müyynldirilir. Bu bmdn tdqiqtdn lnn nticlri
45
dk kimi ümumildirmk lr: 1) Rmnn hyt nlitik thlil imknlrn rtrr. 2)
Hdislri sbb-ntic lqlri ssnd tdqiq t-
my imkn vrir. 3) Bdii tsvird hdislrin mkn v zmn hüdudlrn
gnilndirir. Mkn v zmn çrçivsinin gniliyi möv- zunun bdii hllind
müllifin mnvr imknlrn rtrr.
4) Mkn, zmn, brzlr sistmi, bdii tsvir v ifd vsitlri,üsullr
çrçivsind bdii rtiliyin imknlrndn sn qdr istifdy imkn vrir.
5) Bdii mzmun mn plifnizmi glir. Bdii sr knkrt zmnn, prblmin iniks
vsitsi lmql yn, prblmtik hüdudlrn gnilndirir, ümumbri dyrlri ks
tdirmk imkn qznr. Rmn flsfilir.
Üçüncü fslin II yrmbölmsind 80-ci illr rmnnn üslub tmyüllri
prblmindn dnlr. Önc, rus v zr- bycn dbiyytünslrnn bdii nsrd üslub v
üslub t- myüllri il bl fikirlrin ycm nzr ytirilir. Bdii nsr v lc d
rmn üçün üç ss üslub tmyülünün sciyyvi lms qntin diqqt ytirilir.
Bunlr dklrdr: pik- rlist, lirik-psilji, rti-mtfrik.
Mnqrfiyd biz bl bir yni lmi qnt glirik ki, 80- ci illr rmn üçün hr
üç üslub tmyülü sciyyvidir, ilkdir. Lkin bunlrn hç biri 80-ci illr
rmnnn prc üslub tmyülü dyil. 80-ci illr zrbycn rmn üçün prc ln
üslub tmyülü dk kimi müyynldirilir: üslublrn sinkrtizmindn yrnn rmn
üslubu-sinkrtik üslub.
Rmnn üslub trlr grçklik hdislrinin mü- rkkbliyindn dur. Rmnn pik
tfkkür srhdlrin smzl v özünd subyktiv v rti mtfrik tfkkür üsullrn d
birldirm myli grçkliyi hüdudsuz zmn v mkn dilind iniks funksiysndn
dur. Müsir rmn mhdud miqysl mknn v zmnn «mhlli» prblmlrini
46
iniks funksiysn öz üzrindn tr. Gtdikc ssill v flsfiliyi özünün
«tbiti» kimi dh rtq tsdiq dn rmn n z çd hyt bütövlükd özünün thlil
byktin çvirir. Bu zmn dh ç ssil funksiysn grçkldirir v bunu milli
hyt mtrilnn iniks vsitsil hyt kçirir. Lkin hm d milli vrln ssil
mzmunund bri dyrlrin flsfi izhn vrmk kimi vcib sttik funksiy mydn
çr.
Bdii thlil byktinin mürkkbliyi iniks üsulunu d mürkkbldirir:
1. Prdmtin görünmyn trflri-lt qt pik tfkkürün- byktiv düüncnin
mtriln çvril bilmir.
2. Bütün lub kçnlri qhrmnn subyktiv düünc- sindn kçirmk iniksn
byktivliyini r qdr tmin d bilmir.
3. Knkrt zmn hüdudlrndn knr çn v miflji v flklr yddnd yyn milli
hqiqtlr rti-mtfrik düünc mtdun ktullq qzndrr.
80-ci illrin zrbycn rmn mürkkbliklrl dlu Zmnn brzn yrdr. zrbycn
dbiyytnd mhz bu mqmd rmn «düny mdli» funksiysnd ç dir. Bu zmn rmn
hm pik, hm lirik, hm d rti-mtfrik düünc üsullrnn hr birindn
bhrlnir, nlrn sintzind mydn çr.
«Bmrtbli vin ltnc mrtbsi», «Griy bm, qc», «Mhmud v Mrym», «Ölüm
hökmü», « dv», «Köç», «Ss», «Günh dus», «Cviz qurdu», «Ftli fthi»,
«Yl ttr», «Ysml gölünd qyqlr üzürdü», «z dru», « dr», «Qtl günü» v
b. rmnlr hr hns bir üslubun «tmiz» nümunsi kimi götürmk mümkün
dyil.
Bu srlrd rmn tfkkürü hyt iniksn mütlif üsullrnn sintzi il rtlnir.
Bu kyfiyyti rmn tfkkü- rünün yni mrhlsi kimi qiymtlndirmk
mümkündür. Mhz bu mrhld «zrbycn dbiyyt rmnlr vsi-
47
tsil nhng düünmk, lqn mdni, lqi, trii prb- lmlrini lzmi miqysd qymq
qbiliyytin yiylndi» (N.Cfrv).
Çd rmn özünü «srbst frm» kimi tsdiq tmk myli il sçilir. Bu günkü
rmn lq tfkküründn knrd tsvvür tmk mümkün dyil. lq bdii tfkkürünün
«mhsullr» hiss lunmdn yzl dbiyytn, üsusn bdii nsrin ptiksn güclü
nüfuz dir. Bu, tfkkürün miqys gniliyi, zmnszlq v mknszlq kyfiyyti
nsirlri hyrtd qymql brbr, nlr özünün «czib dirsi»n slr. Bu gün çd
tnqidi düünc tmmil dru bir knspsiyn dbi dövriyyy burr ki, «dbiyyt
zmn böyükdür ki, güclü tnik-mdni sslr üzrind dynr. ps, ps mdniyytin
söyknmyn dbiyyt nhng l bilmz» (N.Cfrv). Bu mnd çd rmnd zrbycn
yzçsnn öz qdim psunu, ps mdniyytini özünd htiv tmk stiiys
görünmkddir. «Griy bm, qc», «Mhmud v Mrym», «Köç» rmnlrnd flklr
tfkkürü il frdi yzç tfkkürünün sintzi ylnz bdii mzmunu milli-trii
ydd köklmkl uurlu sslnmir, hm d rmn dilin güclü flklr ld, tnqrfik
çlr gtirir.
III yrmfsil «Plifnik rmnn yrnms» dlnr. Tdqiqtd bl bir qnt irli
sürülür ki, .Hüsynvun «dl» rmn plifnik rmnn nümunsidir. Biz bu fi-
kirdyik ki, «dl»n plifnik rmn kimi yzlms il 80-ci illr rmn üslub
trlrndn hyt iniksn yni üsullrnn trn qdr tkmül ylu kçir. Bllikl,
80-ci illr zrbycn rmn plifnik (dilji) rmnn yrnms il d ciddi dyr
qznr. Fikrimizc, bu, çd zrbycn rmnnn n ciddi dbi-sttik hdislrindn
biri syl bilr.
48
I F S L. RMN V MÜSR HYT: MÖVZU
V NUN BD HLL
1.1. Çd rmnn tnqid pfsu. Ssil v siysi hytn ziddiyytlri nlitik thlil
müstvisind
80-ci illr zrbycn rmn üçün uurlu nillikdir. Bu
nillikd rmn jnr hm kmiyyt, hm d kyfiyyt b- mndn mhsuldrl il diqqti
çkir. Lkin yrnm dbi nümunlrin hmsnn yüksk bdii dyr mlik srlr lduunu
iddi tmk byktivlikdn ç uzq lr. ''Bunlrn içrisind 30-40-c illrin zif
bdii nümunlri sviyysind ln srlr d vr, ndn lnlr d, 60-c illrin y
nümunlrini kr-krn ymslynlr d v nhyt, tmmi- l ölüvy, ylnz çp lunmq
tirin yzlnlr d…''.1 Bu tip srlrin rmnn 80-ci illrd yrnn nümunlri
içri- sind yr lms fkt il yn, 80-ci illr rmnnn spsifi- ksn özünd ifd
dn srlrin mövcudluu d fktdr. mnd ki, "80-ci illrd yzlm sr nly bqdr,
80-ci illrd dbiyytmzn kyfiyytini, bdii siqltini sciyyln- dirn sr
bq".2 nilliyin rmn tsrrüftndk bu ikili mnzry nzr ytirn tnqid sl snt
ftk il ntisnt nümunsini bir-birindn yrmn zruriliyi fikrini vcib h-
sb tmkl yn, bu yrmnn myrlrn d tyin tmyi hm zruri, hm d çtin bir i
hsb dirdi: "Bu gün tnqidi düündürn, nu nrht dn n kskin, n vcib msl
sözün sl mnsnd inqilbi dyimlrl sciyylnn dövrü- müzün – 80-ci illrin
ikinci yrsnn bdii srlrinin dyrinin hns li myrlrl müyynldirilmsi
mslsidir"3.
Fikrimizc, bu, li myrlrdn biri v blk d birincisi
1 . . : Y, 1988, .166 2 Y . .95 3 Y . .158
49
mövzuy münsibtl bldr. Çünki "bdii sr mövzuy tz münsibtdn yrnr"
(.ylisli). "Mövzuy tz münsibt" slind 80-ci illr nsrinin, cümldn
rmnn n sciyyvi lmti kimi mydn çr. Bu d qtiyyn tsdüfi dyil. Çünki
80-ci illr "inqilbi dyimlrl sciyylnn dövr" kimi triin yddn dil lub
v mhz bu nillikd dbiyyt prtiy iinin bir tkrciyi, vintciyi, idlji
tblit vsitsi lmq funksiysndn zd lmq imkn ld dib. Kçmi SSR mknnd
80-ci illr qdr yzç hç vt sözünü "r qdr" dy bilmyib v dmli, hyt
hqiqti bdii hqiqt çvrilnd bu v y digr drcd mütlq thrif lunub. Sntkr
mövzunu hytn v sntin hqiqtlri prizmsndn hll tmy imkn tpmyb. 80-ci
illrd ictimi-siysi tmsfrin yumlms sntkrlr hyt hqiqtini dru-dürüst v
r qdr göstrmy v nlitik bdii tfkkürün prdmtin çvirmy rit yrtd. Ç
sciyyvi bir misl kimi .fndiyvin "Üçtln" pvstini göstrmk lr. 1981-ci
ild yzlm bu sri tnqidçi V.Quliyv "zrbycn kndind kllktivlm urund
mübrizdn bhs dn'' sr kimi1 qiymtlndirmidir. Lkin tnqidin sr hqqndk
bu qiymti il rzlmq lmz. Tn- qidçinin tqdimindn bl çr ki, bu pvst
kllktivlm urund mübriz msllrindn bhs dn ç syl rmn v pvstlrdki idy
mövqyini dvm tdirir. Bl bir idy mövqyi is 80-ci illrin nsr nümunsi
kimi "Üçtln" pvstin hç bir uurlu snt tlyi vr bilmzdi. "Üçtln''
pvsti"zrbycn kndind kllktivlm urund mübri- zdn bhs dn" sr y,
kllktivlm urund mübriz dövrünün, zrbycn kndind svtlm, klz quruculuu
prssinin gtdiyi dövrün hqiqtlrini ks tdirir. Lkin srin ifd tdiyi
idy v yzç mövqyi bu mövzud vvlki illrd yzlm srlrdkindn kskin kild
frqlnir. Müllif svtlm, klz quruculuu urund 1 y . (81- ) // 81-82. :
, 1987, .24
50
mübriz prssini byktiv v yn kçmiin trii hqiqtl- rin uyun kild iniks
tmidir. Müllif pvstd svtlmnin v klz quruculuunun zrbycn kndind
srlrdn bri frmlm hytn tbii rn pzduunu, zrbycn kndi üçün bu prssin
hç d "hyt ylu" lm- dn, sinfi mübriz d ltnd insnlrn n di hüquqlrnn
tpdndn, çsyl mnvi, lqi, ssil-siysi prblmlr yrtdn göstr bilmidir.
Mhz nnvi mövzuy bu cür yni münsibt "Üçtln'' pvstini "80-ci illrd
dbiyyt- mzn kyfiyytini, bdii siqltini sciyylndirn" srlrdn biri hsb
tmy imkn vrir.
nnvi mövzulrn tmm yni idy v sntkr mövq- yindn ilnmsi v sntkrlrn bu
mövzulr "yni dövrl, yni tlblrl uzldrm bcrmlr" (ydn Mmmdv) 80-ci
illr rmnnd diqqti çkn n ciddi qnunuyun- luqlrdn biridir. Mlumdur
ki, .Hüsynvun "Ynr ürk" sri 50-ci illrin snu, 60-c illrd zrbycn
rmnnd ictimi-siysi hytn byktiv thlilin, insn v cmiyyt prblminin
uurlu bdii hllin dru istiqmtlnmi nvtr snt nümunsi kimi
qiymtlndirilmidir. V bu srin zrbycn rmnnn snrk inkifn tkn d, nn
yrtmq gücü d dnlmzdr. Bununl bl 80-ci illrd .Hü- synv "Ynr ürk"
rmnnn mövzusu v mtivlri ssnd yni rmn yzd*.1
Hns sbbdn yzç "fktik lrq hmin sri ("Ynr üry"i – T.C.) uçurub dtm v
nun ssnd tmmil yni bir rmn yrtmdr?".1 Yzçnn öz tirlrindn mlum lur
ki, "…hr cür stkrlqdn uzq, uc siyytlrin yllrnd sdd v mnlrin sbblri
hqqnd düündük- lrini" ifd tmk üçün "Ynr ürk"dn bzi biqrfik
* " " (1984), "" (1986, 1988) . 1 . . , y , 1997, .157
51
Fikrimizc, yzçnn mövzuy tzdn qytms kçn illr rzindki "mnvi-psilji
dyiikliklrl" yn, cmiy- ytd gdn ictimi-siysi prsslri dh htli v köklü
kild iniks niyytil bldr.
Yzç "Ynr ürk"d Sultn mirli brzn mnfi plnd vrmkl cmiyyt tnqidi
münsibtin nnsindn knr çm, tnqidin hüdudlrn gnilndirmidi. .Hüsynv
ryn prtiy kmitsinin ktibini tnqid hdfin çvirmi v nun simsnd diqqti
inzibti mirliyin cmiyytd yrtd ictimi bllr yönltmidi. Sultn mirli
yüksk vzifli kmmunist idi v nun tnqidi mnsub lduu hkim prtiynn v
sistmin nüfuzun ll gtirirdi. Bu tnqid dlys il hkim prtiyy v siysi
sistm qr çvrilmidi. lqn düdüyü r, cncql vziyyt yüksk rütbli prtiy
içisinin fliyytindki v rktrindki ciddi qüsurlrl lqlndirilir, lq v
dövlt prblmi qldrlrd.
nzibti mirlik üsulu il idr lunn lqn bir ryn sviyysindki hytnn cncql
mnzrlrinin yüksk snt dili il ümumildirilmsi "Ynr ürk"d .Hüsynvun
"vtnd fdkrlnn" (ydn Mmmdv) n briz nümu- nsi idi. 80-ci illr yzçy
ydmz zmnn ictimi-siysi grçkliklri hqqnd hqiqti r qdr dmk imkn
yrtmd. .Hüsynv "dl" "hr cür stkrlqdn uzq, uc siyytlrin yllrndk sdd
v mnlrin sbblri hqqnd" düünrk yzdn bildirir. Bir qdr brzl - kild
ifd dilmi bu fikirlrdn d ydn lur ki, .Hüsynv 1 Y . . , 1997, .157 2
Y . .157-158
52
rmnd insn v zmn, lq v ictimi-siysi sistm v bun- dn yrnn prblmlri
iniks mqsdini ss götürmüdür. "Ynr ürk"d ictimi-siysi sistmin nisbtn
l- nun yönlmi tnqid "dl"d rtq siysi sistmin özün qr çvrilmi, nun
ntihumnist mhiyyti göstrilmidir.
ctimi bllrn kökü v sbblri "dl"d yr-yr frdlrd, Sultn mirlid, lvt
Rhimd v bqlrnd trlmr.
Sultn mirli bütün ömrünü qidli, pk bir kmmunist kimi fliyytd kçirs
d, fcivi tldn y qurtr bilmir. Sultn mirlinin fcisi nunl izh lunur
ki, bütün hytn srf tdiyi v urund mübriz prd ictimi-siysi sistm
özünü drultmur, nun ntihumnist mhiyyti sn nticd Sultn mirliy bütün
çlpql il ydn lur. lvt Rhim- lrin 30-cu illrd rprssiy diln v hqsz
mhv diln qhumlrnn tlyi bu brzn ictimi-siysi sistm qr çvrilmi
mübrizsinin byktiv sciyysini thtlüur lrq ucuy çtdrr. "dl"d tnqidin
ss hdfi kimi knd v ryn sviyylilrdn dh ç, rspublik sviyylilrin, bi-
rincilrin sçilmsi d ictimi-siysi sistm yzç münsibti- nin brmzln ifd
dir.
ctimi hyt bütün mürkkbliyi v ziddiyytlri il bdii thlilin mrkzin
çkmk v bu brd ucunun tsv- vürlrini dqiqldirmk v drinldirmk "dl"l
yn, lçinin "Ölüm hökmü", " dv", M.Sülymnlnn "Ss", "Günh dus",
Y.Smdlunun "Qtl günü" rmnlr üçün d rktrikdir. Bu srlrin mövzu v hyt
mtrillrnd, rktrlrinin sciyysind, htt yzç niyytinin tcssümünd
üst-üst dün v bir-birini tmmlyn mqm- lr çdur. lçinin rmnlrnd ss
tsvir bykti kimi dur- unluq v rprssiy dövrü hdislri götürülürs,
M.Süly- mnlnn dilgiysnd durunluq v rprssiy dövrü il y- n, krlq v
ynidnqurm dövrünün d prblmlri ht lunur. Bu rmnlr ht lunn zmn
ksiklri çr-
53
çivsind cmiyyt hytnn nlitik bdii thlilini vrmk mqsdi birldirir. Bu
srlrd siysi rjim v lq prblmi qyulmudur. Mülliflr qldrdqlr prblmi hm
ssil-si- ysi, hm d mnvi-lqi müstvid hll tmy çlmlr. Rmnlrd svt siysi
rjiminin mhiyyti bu rjim ltnd yyn lqlrn ictimi-siysi v mnvi-lqi
inkifn r zrb vurms, bri dyrlri çürütmsi, min illik trii ln dt-nnlri
hç ndirmsi kimi rl prblmlr kntkstind çlr.
"Ölüm hökmü" d, "Ss" v "Günh dus" dilgiys d hr hytndn bhs dir. Knd
v hr mövzusu kimi, nsirlrin d knd v hr nsirlri dy iki qism yrlms
rti sciyy dyr. Bun bmyrq, bl bir bölgü dbiy- ytünslq v tnqidd
mövcuddur. Mlumdur ki, hr bir yzç dh y bld lduu mühitdn mövzu sçmy
üstünlük vrir. Lkin hm hr, hm d knd mövzsund sr yzn sntkrlr d vrdr.
Bölgünün rtiliyini bu cht bir qdr d qüvvtlndirir. lçin hr nsrinin,
M.Sülymnl is knd nsrinin nümyndsi kimi dh rtq "itisslblr." Bu
nöqtyi-nzrdn "Ölüm hökmü"nd lçinin hr mövzusun mürcitind
gözlnilmzlik ydur. Lkin bu sözlri M.Sülymnl hqqnd dmk lmz. Çünki
"Ss" qdr , hr mövzusun mürcit tmmidir. Htt .ylisli il dilqund
tnqidçi .Mmmdv bl bir sul-prblm qyur: ''Düünürm ki, Mövlud Sülymnl
hr hytndn gözl sr yz bilrmi?" Tnqidçi özü öz suln bl cvb vrir: "Mnc
yz bilmz. Düzdür, Mövludun gözl yzç sritsi vr, dbiyytmzd yri ln
yzçdr. mm knkrt tiplrdn dh ç knkrt situsiylr, tnqrfik tüdlr yrdn
sntkrdr v özünün tnqrfizmindn knr ç bilmir, n gör d mövzu trnd d
hmin tn- qrfizm uyun mövzu trml lur. tnqrfik üslub, yz trzi hr
hytnn mürkkb qtlrn üz çrmq üçün ç zdr. Burd ss diqqt dmlr, nlrn
snu-buc
54
bilinmyn, klf kimi dlq münsibtlrin vrilmlidir. hr hytnd Mövludun
gözl bildiyi c, su, d, dumn ydur. Burd itlr hürmür, clrn bir-birin
söyknib drdlmsin imkn d ydur".1
Drudn d, indiy qdr yzd srlrd M.Sülymnl kndi, nun prblmlrini y biln,
knd dmnn psilgiysn nüfuz d biln bir yzç kimi tnnmdr. L- kin yzçnn
"Ss" rmn sl istddn yrdcln mövzu srhddi il mhdudldrmn dqiq lmdn
sübut dir.
Mslnin ikinci bir trfi d vr. "Ölüm hökmü" v "Ss" rmnlrnn hr
mövzusund yzlmsnn özünü d ncq rti qbul tmk lr. "Ölüm hökmü"nd Tülkü
Gldi Qbiristnl, "Ss" rmnnd is "üzü ql divrlrn bn ltmrtbli qdim
bin'' ss tsvir byktlri kimi götürülmüdür. Bütün hdislr y bilvsit bu
mknlrd, yud d bu mknl bu v y digr drcd bl cryn dir. Tülkü Gldi
Qbiristnl hrin n qdim qbiristnl kimi, üzü ql divrlrn bn ltmrtbli
bin is hrin qdim binlrndn biri kimi tqdim lunur. "Ölüm hökmü"nd
Qbiristnlq idrsinin içilrinin, "Ss"d is lt mrtbli binnn skinlrinin
tlyi diqqt mrkzind slnr. Dmli, ilk bd, mövzu v süjtin hr hyt il
blln hç bir übh yri qlmr. Lkin mülliflrin bdii tsvir üsullr,
izldiklri qy, srd qyuln prblmlrin rktri ldir ki, mövzu v süjt hr
hytndn götürülmü bdii lövhlrin tcssümü il mhdudldrl bilmz. Bq sözl,
rmnlrn mövzu v süjti d, qyuln prblmlr d, sntkr mövqyi d bdii rtilik
çrçivsind düzgün drk dil bilr. .smylzd "Ölüm hökmü" rmnn "Ön söz"d
yzr: "Rmnd qbiristnlq rti, simvlik tsrrüftdr — slind, blc,
mikrcmiyytdir…"2 "Ss" rmnnd d bldir. "Üzü ql divrlrn bn lt mrtbli
qdim bin" 1 . . : Y, 1988, .161 2 . . : Y, 1989, .5
55
Tülkü Gldi Qbiristnl kimi simvlik sciyy dyr v rti bdii mkn kimi
nllmldr. Rmnlrn tsvir prdmti kimi götürdüyü bdii mknn rtiliyini
qbul dnd, hr mövzusun mürcitin d rtiliyi mydn çr. Mslnin bu cür
qyuluu M.Sülymnlnn mövzu sçimi il bl ilk bd prdksl görünn msly
ydnlq gtirir. "Ölüm hökmü" v "Ss" rmnlrnn tsvir üsulund v mzmunund
özünü göstrn rtilik hr iki srin idysnn v müllif knspsiysnn
gniliyini mydn çrr. "Ölüm hökmü" durunluq, "Ss" rmn is durunluq v
ynidn- qurm dövründ hr hytnn prblmlrini ümumildirn srlr kimi y, bu
dövrd cmiyyt hytnn ictimi-siysi v lqi-mnvi prblmlr müstvisind bdii
thlilini vrn srlr kimi mnlnr. Bu mqmd tnqidin, ''milli hysiyyt,
ssil dlt duyusu, mnvi pkln tntnsin inm'' lçin nsrinin "bdii lq üçün
hmi dyimz prc kyfiyyt"1 kimi müyynldirmsinin sbblri dh kr görünür.
lc d "Ss"in M.Sülymnlnn yrdclnd "yd nt" lmdn b dümk lur. "Yzç vr,
ömrü b- yu mövzu sçir, mövzu trr, yzç vr nu ümumi bir kn- spsiyy
idmt dn bdi mövzu nrht dir. Mövlud Sülymnl öz nsri il nu nrht dn
fikir dünysn pill- pill qurur".2
M.Sülymnln "nrht dn fikir dünys", bq sözl, nun yrdclnn ümumi v ss
knspsiys öz lqnn trii v müsir tlyi üçün nrhtlq düüncsi il bldr. Yzç
"Dyirmn", "ytn", "Köç" v lc d "Ss" rmnnd bu sttik knspsiyn
ynildirir. "Bu srlrd (Mövlud Sülymnlnn srlrind - T.C.) biz dm ln,
mm yzlmm, qlm lnmm hyt yni dst-tl tsvir lunurdu, yni ifdlr, yni
üslub, yni dyim trzi, lq
1 . y () // . . 2 , , : Y, 1987 2 . , . : Y, 1990, .45
56
Drudn d, n y cht budur ki, yzç hç vt özünü tkrr tmir, hr srind lq
tlyi il bilvsit bl ln ssl bir prblm qldrr v bllikl, "nu nrht dn
fikir dünysn pill-pill qurm" (C.Mmmdv) nil lur. "Ss" yzçnn "Köç"
rmnndk, "Dyirmn" pvstindki müllif knspsiysnn yni mövzu v mzmund,
yni hyt mtrilnd, yni fikir qt il çldr. brzl dsk, "Ss" rmnnd "Köç"
hl d "yl" gdir. M.Sülymnlnn sttik knspsiys ym triimiz hqqnd
qntlrinin, flsfi görülrinin tplusundn ibrtdir. M.Sülymnlnn sntkr
mövqyi "biz kimik, hrdn glmiik v hr gdirik?" suln trln v bütün bdii
yrdclnd iniks lunn cvbl müyynlir. M.Sülymnlnn yrdcl bizi biz tntmq
rzusundn yrnr, milli yddmz ytmq, unutqnlm- zn çkilmz fcilr sbb lmsn
göstrmk istyindn qidlnr. yni bir sntkr mövqyindn ç M.Süly- mnlnn
sttik idlnn dvmllnn v bütövlüyünün gös- tricisidir. "Köç"d sn iki
srdki trii tlyimiz, "Ss"d is svt siysi rjimi dövründki ym trzimiz
bdii thlilin mrkzin çkilir.
Siysi rjim insn zn bir struktur frmldrb. Bu strukturun ss lti is
qrudur. Qru mnizmi dyn- mdn ilyir v hr n insn zmyin yni-yni frmlrn
"icd dir". lçin v M.Sülymnl bu zilm prssi hqqnd dnmr, prssin özünü
göstrirlr. Biz n mütlif frm v vsitlrl insnn nc rdlnms, mnvi