View
235
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
5
LAMPIRAN 1
(Lampiran data yang dianalisis dalam Sêrat Tripama)
(1) yogyanira kang para prajurit (ST/B1/L1)
‘seyogyanya para prajurit’
(2) liré lêlabuhan tri prakawis (ST/B2/L1)
‘arti jasa bakti yang tiga macam’
(3) guna bisa saniskarèng karya (ST/B2/L2)
‘memiliki kepandaian dan kemampuan dalam segala pekerjaan’
(4) yogyanira kang para prajurit (ST/B1/L1)
‘seyogyanya para prajurit’
(5) binudi dadi unggulê (ST/B2/L3)
‘diusahakan menjadi yang unggul’
(6) tur iku warna diyu (ST/B3/L4)
‘meskipun itu berwujud raksasa’
(7) katri mangka sudarsanèng Jawi (ST/B7/L1)
‘ketiganya merupakan teladan bagi orang Jawa’
(8) duk bantu prang Manggada nagri(ST/B2/L5)
‘ketika berperag membantu negeri Manggada’
(9) Suwanda mati ngrana (ST/B2/L10)
‘(Patih) Suwanda gugur dalam peperangan’
(10) aprang tandhing lan sang Dananjaya (ST/B6/ L2)
‘perang bertanding melawan Sang Dananjaya’
(11) binudi dadi unggulé (ST/B2/ L3)
‘diusahakan menjadi yang unggul’
(12) guna kaya puruné kang dènantêpi (ST/B1/L9)
‘pandai dan berani itulah yang ditekuninya’
(13) mring raka amrih raharja (ST/B3/L8)
‘kepada kakandanya agar selamat’
(14) dé mung mungsuh wanara (ST/B3/L10)
‘karena hanya melawan barisan kera’
(15) déné sira pikantuk (ST/B6/L4)
‘dengan demikian yang didapatkan’
6
(16) yogyanira kang para prajurit (ST/B1/L1)
‘seyogyanya para prajurit’
(17) lêlabuhanipun (ST/B1/L7)
‘jasa-jasanya’
(18) yogyanira kang para prajurit (ST/B1/L1)
‘seyogyanya para prajurit’
(19) manggala golonganing prang (ST/B5/L8)
‘yang tergolong panglima di dalam perang’
(20) marmanta kalangkung (ST/B6/L7)
‘maka ia dengan rasa belas kasihnya’
(21) kang ginêlung tri prakara (ST/B1/L8)
‘yang dipadukan dalam tiga hal’
(22) dènnya ngêtog kasudiran (ST/B6/L8)
‘mencurahkan segala keberaniannya’
(23) kaya sayêktinipun (ST/B2/L4)
‘seperti kenyatannya’
(24) guna bisa saneskarèng karya (ST/B2/L2)
‘memiliki kepandaian dalam segala pekerjaan’
(25) lèn yayah tunggil ibu (ST/B5/L4)
‘lain ayah satu ibu’
(26) duk bantu prang Manggada nagri (ST/B2/L5)
‘waktu membantu perang negeri Manggada’
(27) guna bisa saniskarèng karya (ST/B2/L2)
‘memiliki kepandaian dalam segala pekerjaan’
(28) aprang tandhing lan ditya Ngalêngka aji (ST/B2/L9)
‘perang tanding melawan raja raksasa Ngalêngka’
(29) suryaputra narpati Ngawangga (ST/B5/L2)
‘suryaputra raja Ngawangga’
(30) guna bisa saniskarèng karya (ST/B2/L2)
‘memiliki kepandaian dalam segala pekerjaan’
(31) kang ginêlung tri prakara (ST/B1/L8)
‘yang diringkas dalam tiga perkara’
7
(32) duk bantu prang Manggada nagri (ST/B2/L5)
‘ketika membantu perang di negeri Manggada’
(33) guna bisa saniskarèng karya (ST/B2/L2)
‘memiliki kepandaian dalam segala pekerjaan’
(34) yogyanira kang para prajurit (ST/B1/L1)
lamun bisa samya anuladha (ST/B1/L2)
kadya nguni caritané (ST/B1/L3)
‘seyogyanya para prajurit’
‘bila dapat semuanya mencontoh’
‘seperti masa dahulu’
(35) aprang ramé Karna mati jinêmparing (ST/B6/L9)
sumbaga wirotama (ST/B6/L10)
‘dalam perang ramai Karna mati dipanah’
‘mahsyur sebagai perwira utama’
(36) sang Kumbakarna namané (ST/B3/3)
tur iku warna diyu (ST/B3/L3)
‘sang Kumbakarna namanya’
‘padahal ia berwujud raksasa’
(37) satriya gung nagari Ngalengka (ST/B3/L2)
sang Kumbakarna namané (ST/B3/L3)
‘satriya besar Negeri Alengka’
‘sang Kumbakarna namanya’
(38) tur iku warna diyu (ST/B3/L4)
‘dan itu berwujud raksasa’
(39) yogyanira kang para prajurit
lamun bisa samya anuladha
kadya nguni caritané
andêlira sang Prabu
sasrabahu ing Maèspati
aran Patih Suwanda
lêlabuhanipun
kang ginêlung tri prakara
guna kaya purunné kang dênantêpi
nuhoni trah utama (ST/B1/L1-10)
‘seyogyanya para prajurit’
‘bila dapat semua meneladani’
‘seperti masa dahulu’
‘andalan sang raja
‘sasrabahu di Maespati’
‘bernama Patih Suwanda’
‘jasa-jasanya’
8
‘yang dicerminkan dalam tiga hal’
‘pandai mampu dan berani yang ditekuninya’
‘menepati sifat keturunan orang yang utama’
(40) yogyanira kang para prajurit (ST/B1/L1)
‘seyogyanya para prajurit’
(41) lamun bisa samya anuladha (ST/B1/L2)
‘bila dapat semuanya meneladani’
(42) guna bisa saniskarèng karya (ST/B2/L2)
‘pandai dalam segala pekerjaan’
(43) Suwanda mati ngrana (ST/B2/L10)
‘Suwanda mati dalam perang’
(44) mring kang raka sira tan lênggana (ST/B4/L2)
‘oleh kakandanya ia tidak menolak’
(45) Suryaputra Narpati Ngawangga (ST/B5/L2)
‘suryaputra raja di Ngawangga’
(46) bratayuda ingadêgkên sênapati (ST/B5/L9)
‘diangkat sebagai senapati di perang bratayuda’
(47) ngalaga ing Korawa (ST/B5/L10)
‘berperang di pihak Korawa’
(48) marga dènnya arsa males-sih (ST/B6/L5)
‘dia dapat membalas cinta kasih’
(49) ira sang Duryudana (ST/B6/L6)
‘dia sang Duryudana’
(50) sumbaga wirotama (ST/B6/L10)
‘termahsyur sebagai perwira utama’
(51) manawa tibèng nistha (ST/B7/L6)
‘Jikalau jatuh dalam kehinaan’
(52) yogyanira kang para prajurit (ST/B1/L1)
‘seyogyanya para prajurit’
(53) lamun bisa samya anuladha (ST/B1/L2)
‘bila dapat semuanya meneladani’
(54) kadya nguni caritané (ST/B1/L3)
‘seperti cerita pada masa dahulu’
9
(55) andêlira sang Prabu (ST/B1/L4)
‘andalannya sang prabu’
(56) sasrabau ing Maéspati (ST/B1/L5)
‘sasrabau di Maespati’
(57) lêlabuhanipun (ST/B1/L7)
‘jasa-jasanya’
(58) lire lêlabuhan tri prakawis (ST/B2/L1)
‘arti jasa bakti yang tiga macam’
(59) guna bisa saniskarèng karya (ST/B2/L2)
‘pandai dalam segala pekerjaan’
(60) duk bantu prang Manggada nagri (ST/B2/L5)
‘ketika membantu perang negeri Manggada’
(61) aprang tandhing lan ditya Ngalêngka aji (ST/B2/L9)
‘perang tanding melawan raja raksasa Ngalêngka’
(62) wontên malih tuladhan prayogi (ST/B3/L1)
‘ada lagi teladan yang baik’
(63) satriya gung nagari Ngalêngka (ST/B3/L2)
‘satriya agung negeri Ngalengka’
(64) sang Kumbakarna namané (ST/B3/L3)
‘sang Kumbakarna namanya’
(65) duk awit prang Ngalêngka (ST/B3/L6)
‘sejak perang melawan Ngalêngka’
(66) mring raka amrih raharja (ST/B3/L8)
‘kepada kakandanya agar selamat’
(67) ing tékad datan purun (ST/B4/L4)
‘dalam tekadnya tidak ingin’
(68) amung cipta labih nagari (ST/B4/L5)
‘hanya demi membela negara’
(69) wontên malih kinarya palupi (ST/B5/L1)
‘ada lagi yang dijadikan teladan’
(70) lan pandhawa tur kadangé (ST/B5/L3)
‘dan pandhawa serta saudaranya’
10
(71) anèng nagri Ngastina (ST/B5/L6)
‘di negeri Ngastina’
(72) manggala golonganing prang (ST/B5/L8)
‘panglima di dalam perang’
(73) minungsuhkên kadangé pribadi (ST/B6/L1)
‘berlawankan saudaranya sendiri’
(74) aprang tandhing lan sang Dananjaya (ST/B6/L2)
‘perang tanding melawan sang Dananjaya’
(75) marga dènnya arsa males-sih (ST/B6/L5)
‘karenanya dia dapat membalas cinta kasih’
(76) marmanta kalangkung (ST/B6/L7)
‘maka ia dengan sangat’
(77) aprang ramé Karna mati jinêmparing (ST/B6/L9)
‘dalam perang Karna gugur dipanah’
(78) katri mangka sudarsanèng Jawi (ST/B7/L1)
‘ketiganya sebagai teladan bagi orang Jawa’
(79) pantês lamun sagung pra prawira (ST/B7/L2)
‘sepantasnyalah semua para perwira’
(80) amirita sakadaré (ST/B7/L3)
‘mengambil sebagai teladan seperlunya’
(81) sanadyan tékading buta (ST/B7/L8)
‘meskipun tekadnya raksasa’
(82) tan prabéda budi panduming dumadi (ST/B7/L9)
‘tidaklah berbeda usaha menurut takdirnya sebagai makhluk’
(83) marsudi ing kotaman (ST/B7/L10)
‘berusaha meraih keutamaan’
(84) binudi dadi unggulé (ST/B2/L3)
‘diusahakan menjadi yang unggul’
(85) tur iku warna diyu (ST/B3/L4)
‘padahal ia berwujud raksasa’
(86) nglungguhi kasatriyané (ST/B4/L3)
‘menduduki sifat ksatriannya’
11
(87) punagi mati ngrana (ST/B4/L10)
‘bersumpah mati dalam perang’
(88) suwita mring Sri Kurupati (ST/B5/L5)
‘mengabdi kepada Sri Kurupati’
(89) anèng nagri Ngastina (ST/B5/L6)
‘di negeri Ngastina’
(90) déné sira pikantuk (ST/B6/L4)
‘demikian ia mendapat’
(91) ina esthinipun (ST/B7/L7)
‘rendah cita-citanya’
(92) guna kaya puruné kang dènantêpi (ST/B1/L9)
‘pandai dan kemampuannya itulah yang ditekuni’
(93) nuhoni trah utama (ST/B1/L10)
‘menaati sifat keturunan orang utama’
(94) binudi dadi unggulé (ST/B2/L3)
‘diusahakan menjadi yang unggul’
(95) tur iku warna diyu (ST/B3/L4)
‘padahal itu berwujud raksasa’
(96) suwita mring Sri Kurupati (ST/B5/L5)
‘mengabdi kepada Sri Kurupati’
(97) tan prabéda budi panduming dumadi (ST/B7/L9)
‘tidaklah berbeda usaha menurut takdirnya sebagai makhluk’
(98) binudi dadi unggulé (ST/B2/L3)
‘diusahakan menjadi yang unggul’
(99) ing tékad datan purun (ST/B4/L4)
‘dalam tekad tidak ingin’
(100) tan prabéda budi panduming dumadi (ST/B7/L9)
‘tidaklah berbeda usaha menurut takdirnya sebagai makhluk’
(101) Kumbakarna kinèn mangsah jurit (ST/B4/L1)
‘Kumbakarna diperintah maju berperang’
(102) lire lêlabuhan tri prakawis (ST/B1/L1)
‘arti jasa yang tiga macam itu’
12
(103) guna kaya puruné kang dènantêpi (ST/B1/L9)
‘pandai dan kemampuannya itulah yang ditekuni’
(104) sang Kumbakarna namané (ST/B3/L3)
‘sang Kumbakarna namanya’
(105) anèng nagri Ngastina (ST/B5/L6)
‘di negeri Ngastina’
(106) ina esthinipun (ST/B7/L7)
‘rendah cita-citanya’
(107) yogyanira kang para prajurit (ST/B1/L1)
‘seyogyanya para prajurit’
(108) lire lêlabuhan tri prakawis (ST/B2/L1)
‘arti jasa bakti yang tiga macam’
(109) guna bisa saniskarèng karya (ST/B2/L2)
‘pandai dalam segala pekerjaan’
(110) katur ratunipun (ST/B2/L7)
‘mempersembahkan kepada rajanya’
(111) mring raka amrih raharja (ST/B3/L8)
‘kepada kakandanya agar selamat’
(112) mangké arsa rinusak ing bala kapi (ST/B4/L9)
‘yang sekarang akan dirusak oleh barisan kera’
(113) suryaputra narpati Ngawangga (ST/B5/L2)
‘suryaputra raja di Ngawangga’
(114) suwita mring Sri Kurupati (ST/B5/L5)
‘mengabdi kepada Sri Kurupati’
(115) Sri Karna suka manahé (ST/B6/L3)
‘Sri Karna bahagia hatinya’
(116) ira sang Duryudana (ST/B6/L6)
‘dia sang Duryudana’
(117) aprang ramé Karna mati jinêmparing (ST/B6/L9)
‘dalam perang Karna gugur dipanah’
(118) pantês lamun sagung pra prawira (ST/B7/L2)
‘sepantasnyalah semua para perwira’
13
(119) guna bisa saniskarèng karya (ST/B2/L2)
‘pandai dan mampu dalam segala pekerjaan’
(120) mangké arsa rinusak ing bala kapi (ST/B4/L9)
‘yang sekarang akan dirusak oleh barisan kera’
(121) katur ratunipun (ST/B2/L7)
‘mempersembahkan kepada rajanya’
(122) kaya sayêktinipun (ST/B2/L4)
‘seperti kenyataannya’
(123) duk bantu prang Manggada nagri (ST/B2/L5)
‘Ketika membantu perang negari Manggada’
(124) aprang tandhing lan ditya Ngalêngka aji (ST/B2/L10)
‘Perang tanding melawan raja raksasa Ngalêngka’
(125) satriya gung nagari Ngalêngka (ST/B3/L2)
‘ksatria agung negeri Ngalêngka’
(126) duk awit prang Ngalêngka (ST/B3/L6)
‘sejak perang Ngalêngka’
(127) wus mukti anèng Ngalêngka (ST/B4/L8)
‘telah hidup nikmat di Ngalêngka’
(128) mring kang raka sira tan lênggana (ST/B4/L2)
‘oleh kakandanya ia tidak menolak’
(129) manggala golonganing prang (ST/B5/L8)
‘panglima di dalam golongan perang’
(130) aprang tandhing lan sang Dananjaya (ST/B6/L2)
‘perang tanding melawan sang Dananjaya’
(131) guna bisa saniskarèng karya (ST/B2/L2)
‘pandai dalam segala hal pekerjaan’
(132) dè mung mungsuh wanara (ST/B3/L10)
‘karena hanya melawan kera’
(133) déné sira pikantuk (ST/B6/L5)
‘demikian ia mendapat
(134) katri mangka sudarsanèng Jawi (ST/B7/L1)
‘ketiganya sebagai teladan orang Jawa’
14
(135) tan prabéda budi panduming dumadi (ST/B7/ L9)
‘tidaklah berbeda usaha menurut takdrinya sebagai makhluk’
(136) yogyanira kang para prajurit (ST/B1/L1)
‘seyogyanya para rajurit’
(137) andêlira sang Prabu (ST/B1/L4)
‘andalannya sang Prabu’
(138) lêlabuhanipun (ST/B1/L7)
‘jasa-jasanya’
(139) katur ratunipun (ST/B2/L7)
‘mempersembahkan kepada rajanya’
(140) dènnya darbé atur (ST/B3/L7)
‘dia memiliki permintaan’
(141) myang lêluhuripun (ST/B4/L7)
‘kepada leluhur-leluhurnya’
(142) manggala golonganing prang (ST/B5/L8)
‘panglima di dalam golongan perang’
(143) marga dènnya arsa males-sih (ST/B6/L6)
‘dia dapat membalas cinta kasih’
(144) ing lêlabuhanipun (ST/B7/L4)
‘pada jasa-jasanya’
(145) ina esthinipun (ST/B7/L7)
‘rendah cita-citanya’
(146) sanadyan tékading buta (ST/B7/L8)
‘meskipun tekadnya raksasa’
(147) tan prabéda budi panduming dumadi (ST/B7/L9)
‘tidaklah berbeda usaha menurut takdirnya sebagai makhluk’
(148) kang ginêlung tri prakara (ST/B1/L8)
‘yang dimuat dalam tiga hal’
(149) binudi dadi unggulé (ST/B2/L3)
‘diusahakan menjadi yang unggul’
(150) kumbakarna kinèn mangsah jurit (ST/B4/L1)
‘kumbakarna diperintah maju berperang’
15
(151) mangké arsa rinusak ing bala kapi (ST/B4/L9)
‘yang sekarang akan dirusak oleh barisan kera’
(152) wontên malih kinarya palupi (ST/B5/L1)
‘ada lagi yang dijadikan teladan’
(153) kinarya gul-agul (ST/B5/L7)
‘dijadikan andalan’
(154) aprang ramé Karna mati jinêmparing (ST/B6/L9)
‘dalam perang Karna gugur dipanah’
(155) tan prabéda budi panduming dumadi (ST/B7/L10)
‘tidaklah berbeda usaha menurut takdrinya sebagai makhluk’
(156) guna kaya puruné kang dènantêpi (ST/B1/L9)
‘pandai dan kemampuannya itulah yang ditekuni’
(157) bratayuda ingadêgkên sénapati (ST/B5/L9)
‘diangkat sebagai senapati di perang baratayuda’
(158) dènnya ngêtog kasudiran (ST/B6/L8)
‘mencurahkan segala keberaniannya’
(159) marsudi ing kotaman (ST/B7/L10)
‘berusaha meraih keutamaan’
(160) kaya sayêktinipun (ST/B2/L4)
‘seperti kenyatannya’
(161) nglungguhi kasatriyané (ST/B4/L3)
‘menduduki sifat ksatriannya’
(162) minungsuhkên kadangé pribadi (ST/B6/L1)
‘berlawankan saudaranya sendiri’
(163) kinarya gul-agul (ST/B5/L7)
‘yang dijadikan andalan’
(164) guna bisa saniskarèng karya (ST/B2/L2)
‘pandai dalam segala hal pekerjaan’
(165) lan nolih yayah réna (ST/B4/L6)
‘dan mengangkat ayah ibunya’
(166) lèn yayah tunggil ibu (ST/B5/L4)
‘berlainan ayah beribu sama’
16
(167) aprang tandhing lan ditya Ngalêngka aji (ST/B2/L9)
‘perang tanding melawan raja raksasa Ngalêngka’
(168) aprang tandhing lan sang Dananjaya (ST/B6/L2)
‘perang tanding melawan sang Dananjaya’
(169) aprang ramé Karna mati jinêmparing (ST/B6/L9)
‘dalam perang Karna gugur dipanah’
(170) kang ginêlung tri prakara (ST/B1/L8)
‘yang dimuat dalam tiga hal’
(171) guna kaya puruné kang dènantêpi (ST/B1/L9)
‘pandai dan kemampuannya itulah yang ditekuni’
(172) satriya gung nagari Ngalêngka (ST/B3/L2)
‘satriya agung negeri Ngalêngka’
(173) mring raka amrih raharja (ST/B3/L8)
‘kepada kakandanya agar selamat’
(174) Dasamuka tan kéguh ing atur yêkti (ST/B3/L9)
‘Dasamuka tak tergoyahkan oleh pendapat baik’
(175) mring kang raka sira tan lênggana (ST/B4/L2)
‘oleh kakandanya ia tidak menolak’
(176) duk bantu prang Manggada nagri (ST/B2/L5)
‘ketika membantu perang negeri Manggada’
(177) duk awit prang Ngalêngka (ST/B3/L6)
‘semenjak membantu perang Ngalêngka’
(178) guna bisa saniskarèng karya (ST/B2/L2)
‘pandai dalam segala pekerjaan’
(179) wus mukti anèng Ngalêngka (ST/B4/L8)
‘telah hidup nikmat di negeri Ngalêngka’
(180) anèng nagri Ngalêngka (ST/B5/L6)
‘di negeri Ngalêngka’
(181) marga dènnya arsa males sih (ST/B6/L5)
‘karena dengan demikian ia memperoleh jalan membalas cinta kasih’
(182) sumbaga wirotama (ST/B6/L10)
‘mahsyur sebagai perwira utama’
17
(183) katri mangka sudarsanéng Jawi (ST/B7/L1)
‘ketiganya sebagai teladan orang Jawa’
(184) pantês lamun sagung pra prawira (ST/B7/L2)
‘sepantasnyalah semua perwira’
(185) manawa tibèng nistha (ST/B7/L6)
‘jikalau jatuh dalam kehinaan’
(186) aprang tandhing lan ditya Ngalêngka aji (ST/B2/L9)
‘perang tanding melawan raja raksasa Ngalêngka’
(187) suryaputra narpati Ngawangga (ST/B5/L2)
‘suryaputra raja Ngawangga’
(188) guna bisa saniskarèng karya (ST/B2/L2)
‘memiliki kepandaian dalam segala pekerjaan’
(189) liré lêlabuhan tri prakawis (ST/B2/L1)
‘arti jasa bakti yang tiga macam’
(190) wontên malih tuladhan prayogi (ST/B3/L1)
‘ada lagi teladan yang baik’
(191) suprandéné nggayuh utami (ST/B3/L5)
‘meskipun demikian berusaha mencapai keutamaan’
(192) amung cipta labih nagari (ST/B4/L5)
‘hanya demi membela negara’
(193) lèn yayah tunggil ibu (ST/B5/L4)
‘berlainan ayah beribu sama’
(194) katri mangka sudarsanèng Jawi (ST/B7/L1)
‘ketiganya sebagai teladan orang Jawa’
(195) kang ginêlung tri prakara (ST/B1/L8)
‘yang termuat dalam tiga hal’
(196) liré lêlabuhan tri prakawis (ST/B2/L1)
‘arti jasa bakti yang tiga macam’
(197) guna bisa saniskarèng karya (ST/B2/L2)
‘pandai dalam segala pekerjaan’
(198) aprang tandhing lan ditya Ngalêngka aji (ST/B2/L9)
‘perang tanding melawan raja raksasa Ngalêngka’
18
(199) tur iku warna diyu (ST/B3/L4)
‘padahal itu berwujud raksasa’
(200) mring raka amrih raharja (ST/B3/L8)
‘kepada kakandanya agar selamat’
(201) dasamuka tan kéguh ing atur yêkti (ST/B3/L9)
‘dasamuka tidak tergoyahkan oleh pendapat baik’
(202) dé mung mungsuh wanara (ST/B3/L10)
‘padahal hanya bermusuhkan kera’
(203) mring kang raka sira tan lênggana (ST/B4/L2)
‘oleh kakandanya ia tidak menolak’
(204) wontên malih kinarya palupi (ST/B5/L1)
‘ada lagi yang dijadikan teladan’
(205) Suryaputra narpati Ngawangga (ST/B5/L2)
‘putra Bathara Surya raja Ngawangga’
(206) dènè sira pikantuk (ST/B6/L5)
‘demikian ia mendapat’
(207) ira sang Duryudana (ST/B6/L7)
‘dia sang Dananjaya’
(208) sumbaga wirotama (ST/B6/L10)
‘termahsyur sebagai perwira utama’
(209) katri mangka sudarsanèng Jawi (ST/B7/L1)
‘ketiganya sebagai teladan orang Jawa’
(210) aja kongsi mbuwang palupi (ST/B7/L5)
‘jangan sampai meremehkan teladan’
(211) ina èsthinipun (ST/B7/L7)
‘rendah cita-citanya’
(212) tan prabéda budi panduming dumadi (ST/B7/L9)
‘tidaklah berbeda usaha menurut takdirnya sebagai makhluk’
(213) kadya nguni caritané (ST/B1/L3)
‘seperti cerita pada masa dahulu’
(214) sasrabau ing Maèspati (ST/B1/L5)
aran Patih Suwanda (ST/B1/L6)
‘sasrabau di Maèspati’
19
‘bernama Patih Suwanda’
(215) duk bantu prang Manggada nagri (ST/B2/L5)
‘ketika membantu perang di negeri Manggada’
(216) aprang tandhing lan ditya Ngalêngka aji (ST/B2/L9)
‘perang tanding melawan raksasa negeri Ngalêngka’
(217) guna bisa saniskarèng karya (ST/B2/L2)
‘memiliki kepandaian dalam segala pekerjaan’
(218) aprang ramé Karna mati jinêmparing (ST/B6/L9)
sumbaga wirotama (ST/B6/L10)
‘dalam perang ramai Karna mati dipanah’
‘mahsyur sebagai perwira utama’
(219) satriya gung nagari Ngalengka (ST, P3, L2)
sang Kumbakarna namané (ST, P3, L3)
‘satriya besar Negeri Alengka’
‘sang Kumbakarna namanya’
(220) yogyanira kang para prajurit
lamun bisa samya anuladha
kadya nguni caritané
andêlira sang Prabu
sasrabahu ing Maèspati
aran Patih Suwanda
lêlabuhanipun
kang ginêlung tri prakara
guna kaya purunné kang dênantêpi
nuhoni trah utama (ST/B1/L1-10)
‘seyogyanya para prajurit’
‘bila dapat semua meneladani’
‘seperti masa dahulu’
‘andalan sang raja
‘sasrabahu di Maespati’
‘bernama Patih Suwanda’
‘jasa-jasanya’
‘yang dicerminkan dalam tiga hal’
‘pandai mampu dan berani yang ditekuninya’
‘menepati sifat keturunan orang yang utama’
20
LAMPIRAN II
(Lampiran data têmbang Dhandhanggula dan terjemahannya)
1. Tèmbang Dhandhanggula bait 1
yogyanira kang para prajurit seyogyanya para prajurit
lamun bisa samya anulada bila dapat semuanya meneladani
kadya nguni caritané seperti cerita masa dahulu
andêlira sang prabu andalan sang prabu
sasrabau ing Maèspati sasrabau di Maèspati
aran Patih Suwanda bernama Patih Suwanda
lêlabuhanipun jasa-jasanya
kang ginêlung tri prakara yang dipadukan dalam tiga hal
guna kaya purunné kang dénantêpi pandai, memiliki penghasilan, dan
berani itulah yang ditekuninya
nuhoni trah utama menepati sifat keturunan orang
utama
2. Tèmbang Dhandhanggula bait 2
liré lêlabuhan tri prakawis arti jasa yang tiga macam
guna bisa saniskarèng karya pandai dan mampu dalam segala hal
binudi dadi unggulé diusahakan menjadi teladan yang
unggul
kaya sayêktinipun memiliki penghasilan seperti
kenyataannya
duk bantu prang Manggada nagri ketika membantu perang negeri
Manggada
amboyong putri dhomas membawa delapan ratus putri
katur ratunipun dipersembahkan kepada rajanya
purunné sampun têtela keberaniannya sudah jelas
aprang tandhing lan ditya Ngalêngka
aji
perang tanding melawan raja raksasa
Ngalêngka
21
Suwanda mati ngrana. Suwanda mati dalam perang
3. Tèmbang Dhandhanggula bait 3
wontên malih tuladhan prayogi, ada lagi teladan yang baik
satriya gung nagari Ngalêngka ksatria agung negeri Ngalêngka
sang Kumbakarna namané sang Kumbakarna namanya
tur iku warna diyu meskipun ia berwujud raksasa
suprandéné nggayuh utami meskipun demikian berusaha meraih
keutamaan
duk awit prang Ngalêngka semenjak membantu perang
Ngalêngka
dènnya darbé atur ia mengajukan pendapat
mring raka amrih raharja kepada kakandanya agar selamat
dasamuka tan kéguh ing atur yêkti Dasamuka tak tergoyahkan oleh
pendapat baik
dé mung mungsuh wanara karena hanya melawan barisan kera
4. Tèmbang Dhandhanggula bait 4
Kumbakarna kinèn mangsah jurit Kumbakarna diperintah maju perang
mring kang raka sira tan lênggana oleh kakandanya ia tidak menolak
nglungguhi kasatriyané menepati sifat ksatrianya
ing tèkad datan purun dalam tekad ia tidak mau
amung cipta labih nagari kecuali demi membela negara
lan nolih yayahrena dan mengangkat ayah dan ibunya
myang lêluhuripun kepada leluhur-leluhurnya
wus mukti anèng Ngalêngka yang telah hidup nikmat di negeri
Ngalêngka
mangké arsa rinusak ing bala kapi yang sekarang akan dirusak oleh
barisan kera
punagi mati ngrana Kumbakarna bersumpah mati dalam
perang
22
5. Tèmbang Dhandhanggula bait 5
wontên malih kinarya palupi ada lagi seorang baik yang dapat
dijadikan teladan
suryaputra narpati Ngawangga Suryaputra raja Ngawangga
lan pandhawa tur kadangé ia merupakan saudara Pandhawa
lèn yayah tunggil ibu beda ayah beribu sama
suwita mring Sri Kurupati mengabdi kepada Sri Kurupati
anèng nagri ngastina di negeri Ngastina
kinarya gul-agul dijadikan andalan
manggala golonganing prang panglima di dalam perang
bratayuda ingadêgkên sénapati pada perang Bratayuda ia diangkat
sebagai senapati
ngalaga ing korawa berperang di pihak korawa
6. Tèmbang Dhandhanggula bait 6
minungsuhkên kadangé pribadi bermusuhkan saudaranya sendiri
aprang tandhing lan sang Dananjaya perang tanding melawan sang
Dananjaya
Sri Karna suka manahé Sri Karna bahagia hatinya
déné sira pikantuk karena dengan demikian ia
memperoleh
marga dènnya arsa males sih, jalannya untuk membalas cinta kasih
ira sang Duryudana ia sang Duryudana
marmanta kalangkung maka ia dengan sangat
dènnya ngêtog kasudiran mencurahkan segala keberaniannya
aprang ramé karna mati jinêmparing dalam perang Karna mati dipanah
sumbaga wirotama termahsyur sebagai perwira utama
23
7. Tèmbang Dhandhanggula bait 7
katri mangka sudarsanèng jawi ketiganya sebagai teladan orang
Jawa
pantês lamun sagung pra prawira sepantasnyalah semua perwira
amirita sakadaré mengambilnya sebagai teladan
seperlunya
ing lêlabuhanipun mengenai jasa-jasanya
aja kongsi mbuwang palupi janganlah sampai mengabaikan
teladan
manawa tibèng nistha kalau-kalau jatuh hina
ina ésthinipun rendah cita-citanya
sanadyan tékading buta meskipun tekadnya raksasa
tan prabéda budi panduming dumadi tidaklah berbeda usaha menurut
takdir sebagai makhluk
marsudi ing kotaman berusaha meraih keutamaan
Recommended