View
6
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
1
2
Nokkrar staðreyndir um astma
Astmi er þrálátur lungnasjúkdómur sem einkennist af bólgum í lungnaberkjum
-Astmieralgengursjúkdómur
-EinnafhverjumfimmÍslendingumermeðastma
-Astmigeturbyrjaðáhvaðaaldurskeiðisemer,eneralgengarihjábörnum
3
Þessu hefti er ætlað að svara í stuttu máli eftirfarandi spurningum:
• Hvaðerastmi?
• Hversualgengurerastmi?
• Hvereruhelstueinkenniastma?
• Hvaðveldurastma?
• Hvaðhefurhelstáhrifáastma?
• Hvaðgeristíastmakasti?
• Hvaðerbráðaastmioghvenærerhættaáferðum?
• Hvernigerastmimeðhöndlaður?
• Hvaðgeturastmasjúklingurgertsjálfurtilaðbætalíðanoglífsgæði?
• Geturastmilagast?
• Hvarerhægtaðleitafrekariupplýsingaumastma?
4
Hvað er astmi?Astmierþráláturlungnasjúkdómursemeinkennistafbólgumílungnaberkjumogsamdrættiþeirraviðýmisáreitiogofnæmisvaka.Bólga,aukinnsamdrátturásléttumvöðvumogslímframleiðslaílungnaberkjumþrengirennholrúmiðíberkjunumsemætlaðeraðflytjalofttillungnannaoghindrarhreyfinguloftsniðurílungun.Astmakastorsakasteinmittafóeðlilegumsamdrættiíberkjunumsemverðaofurnæmarogviðkvæmarifyrirýmsumáreitumeinsogkulda,mengunogtóbaksreyk,líkamlegriáreynsluogjafnvelgeðshræringu.Þegarberkjurnardragastsamanfinnamennfyrireinkennumáborðviðandþyngsli,mæði,hóstaogsurgifyrirbrjósti.
Hversu algengur er astmi?Astmieralgengursjúkdómur.Astmihrjáireinnafhverjumfimmeinstaklinngum.Hanngeturbyrjaðáöllumaldri.Þóttastmisétvöfaltalgengarihjástrákumenstelpumerhannjafnalgengurhjábáðumkynjumáfullorðinsaldri.
Hver eru helstu einkenni astma?Astmierbreytilegursjúkdómur.Þanniggetaþeirsemerumeðastmaveriðalvegeinkennalausirlangtímumsamanenfinnasíðanfyrireinkennumsemkomafyrirvaralaustogvaradögumeðajafnvelvikumsaman.Þáersjúkdómurinnbreytilegurmillisjúklinga;sumirfáaðeinsvægeinkennisemkomat.d.aðeinsframviðáreynsluogtiltekináreitieinsogtóbaksreykogmenguneðasnertinguviðfrjókorneðadýr.Aðrirerumeðslæmogviðvarandiandþyngsli,mæðioghóstaogþurfaoftaðleitaábráðamóttökuogíverstafalliaðleggjastinnásjúkrahús.
5
Astmaeinkenni
• Hósti
• Mæði
• Andþyngsli
• Surg/ýlfyrirbrjósti
Bólga,aukinnsamdrátturásléttumvöðvumogslímframleiðslaílungnaberkjum
Þrengirholrúmiðíberkjunnisemeraðflytjalofttillungnannaoghindrarhreyfinguloftsniðurílungun
Þröng og bólgin berkja hjá astmasjúklingi
Einstaklingurinnverðurviðkvæmarifyrirýmsumáreitumeinsogkulda,tóbaksreyk,líkamlegriáreynsluoggeðshræringu.Minnstaáreitiveldurþvíaðhannhóstarogfinnurfyrirandþrengslumogmæði.
Eðlileg berkja
Nægilegtsúrefninærekkiaðflytjasttillungnanna.Þáheyristsurgurogýl
Samdrátturberkjunnarveldurastmakasti
6
Hvað veldur astma?
Samspil erfða og umhverfis
Þóorsakirastmaséuekkiaðölluleytiþekktar,sýnarannsókniraðsjúkdómurinnligguríættum.Astminngeturkomiðframþegareinstaklingarmeðþessararfgerðirverðafyriráhrifumfráumhverfinu(ofnæmi,sýkingar,menguno.fl.)semnáaðleysasjúkdóminnúrlæðingi.Rannsókniráeineggjatvíburumbendatilþessaðerfðaþættirastmaséusterkir.Líkurnaráaðsjúkdómurinnkomiframíbáðumtvíburum,þegarannarhefurastma,erualltað80%,enaðeinsum40%hjátvíeggjatvíburum.Hinsvegarfáallsekkiallirífjölskyldunniastmaþótthannliggiíættum.Margirastmasjúkingar,sérstaklegaþeirsemgreinastáfullorðinsárum,eruekkimeðneinaættarsöguumastma.
Hvað hefur helst áhrif á astma?
Ölleruviðútsettfyrirýmsumáreitumogofnæmisvökumíumhverfiokkarsemgetavaldiðastma.Misjafntermillieinstaklingahvaðaáreitikomakastiafstað.Þvíernauðsynlegtaðlæraaðþekkjasjálfansigaðþessuleytioglæraaðforðastþauáreitisemvaldaastmakasti.
Astmi er ekki einn sjúkdómur heldur heilkenni þar sem sjúklingar eru með svipuð einkenni, en mismunandi meingerð og þurfa mismunandi meðferð:
Ein meðferð gildir ekki fyrir alla!
• ofnæmistengdur• ekkitengdurofnæmi• áreynslubundin• astmiogskútubólgur
tengdaraspirin(AERD)• astmaversnunviðsýkingar• hvæsöndunhjábörnum
• veirutengthvæs• bráðastmaköst• astmisemlýsirséraðeinsmeðhósta• eosinophilicastma• neutrophilicasthma• astmitengduroffitu• óafturkræflungateppa
Regnbogasamtök
7
Áreiti sem geta valdið ertingu í berkju og astmakasti:
•Kvefpestir
•Sýkingaríennis-ogkinnholum
•Kuldi
•Mengun
•Tóbaksreykur
•Sterklykt
•Ofnæmisvakar(t.d.afvöldumdýraogfrjókorna)
•Lyf,svosemmagnyl,bólgueyðandilyf(t.dIbuprofen)ogBeta-hemjarar
•Bakflæði(brjóstsviði)
•Geðshræring
8
Skútubólga
Ennishola
Kinnhola
Ethmoidal sinus
Fles7r astmasjúklingar eru með samhliða bólgur í skútum
OfnæmisvakarOfnæmiskvef(áðurkallaðheymæði)eykurlíkuráþvíaðfáastma.Ofnæmisvakarfráfrjókornumogdýrum(t.d.köttum,hundum,hestum)getavaldiðeinkennumfráaugum,nefioglungum.
Mikilvægteraðgangaúrskuggaumhvorteinstaklingarmeðastmaséulíkaséumeðofnæmienmilli25-85%astmasjúklingaerumeðjákvæðhúðpróffyrireinhverjumloftbornumofnæmisvökum.Þaðhlutfallerþóbreytilegteftiraldriogbúsetu.Ofnæmiergreintmeðþvíaðtakaítarlegasjúkrasöguoggeraísamræmiviðhanahúðprófog/eðablóðpróf.Húðpróferæskilegrigreiningaraðferðþarsemprófiðernákvæmt,ódýrtogfljótlegtefþaðerframkvæmtafþeimsemhlotiðhafatilskyldaþjálfun.Íkjölfarofnæmisrannsóknarersíðanhægtaðráðleggjasjúklingiogfjölskylduhanshvernigbestséaðlosnaviðofnæmisvaldinnúrumhverfinueðadragaúráhrifumhansefekkireynistunntaðfjarlægjahann.
Margirastmasjúklinarerumeðsamhliðabólgurínefiogskútum
9
Bólgur í nefi og skútumYfir80%astmasjúklingaermeðbólgurínefiogskútum.Þvíermikilvægtfyrirastmasjúkingaaðfábæðigreininguogmeðferðviðnefeinkennumsamhliðaastmameðferðþannigaðárangurmeðferðarverðisembestur.Nefeinkennigetahafaveriðtilstaðarínokkuráráðurenastminngerirvartviðsig.Algengorsökfyrirversnandiastmaogþvíaðastmaeinkennilagistekkiþráttfyrirastmameðferðereinmittþrálátarnef-ogskútabólgursemekkihafaveriðmeðhöndlaðar.Separínefieruofttilstaðarhjáastmasjúklingumsemgreinastáfullorðinsárum.Þeirerualgengarihjákonumoggetavaldiðhnerraköstum,þrálátumnefstíflumogminnkuðulyktaskyni.Þessitegundastmageturveriðerfiðviðureignar.Þeimgeturfylgtalvarlegtofnæmifyrirbólgueyðandilyfjum(t.d.Magnýl,Ibufen,VoltarenoglyfjumíBEYGLflokki)ogslæmastmaköst.Mikilvægteraðreyntséaðmeðhöndlasepana,annaðhvortmeðskurðaðgerðeðalyfjum.
Ofnæmi Nýlegarrannsóknirsýnaað50-70%íslenskraastmasjúklingaerumeðofnæmi.Íkjölfarofnæmisrannsóknaroggóðrarsjúkrasöguerhægtaðgefaráðleggingarumþaðhvortoghvernigbestséaðlosnaviðofnæmisvaldinnúrumhverfiviðkomandi.Aðgerðirtilaðdragaúrofnæmisvöldumíumhverfisjúklingsættualltafaðhafaforgangímeðferðþeirrasemerumeðofnæmisastma.Ofnæmierhægtaðmeðhöndlameðofnæmislyfjum,steranefúðumogafnæmingu.
Algengir loftbornir ofnæmisvakar:
•Frjókorn(gras,birki,túnsúra,túnfífill)
•Dýr(kettir,hundar,hestar,nagdýr)
•Rykmaurar(fátíðirhérlendis)ogheymaurar
•Myglugró
10
ÁreynslaFlestirþeirrasemerumeðastmafinnafyrireinkennumviðáreynslu.Sumirfinnajafnveleingöngufyrireinkennumviðáreynsluogkallastsjúkdómurinnþááreynsluastmi.Einkenninkomaoftasteftirumfimmmínútnaáreynslu,t.d.viðhlaup,einkumíkulda.Einkenniáreynsluastmaeruvaxandiandþyngsli,hóstiogsurgfyrirbrjósti.ÁreynsluastmiermeðhöndlaðurmeðberkjuvíkkandilyfjumeinsogSalbutamol(Ventolin),Terbutalin(Bricanyl)eðaFormoterol(Oxis)engetalíkalagastafsjálfusér.
Mikilvægteraðnotaberkjuvíkkandilyfum20mínútumfyriráreynsluogeftirþörfum.Hægteraðkaupasérstakarandlitsgrímursemskýlaöndunarfærumoghafareynstvelviðhverskonarútivistíkulda.
VeirusýkingarVeirusýkingar,semviðídaglegutaliköllumkvefeðaflensu,erualgengustuástæðurþessaðastmiversnar.Algengasteraðastmiversniáhaustmánuðumíkjölfarveirusýkingaeinsogkvefpestaoginflúensu.Mikilvægteraðveravelvakandifyrireinkennumáhaustinogjafnvelaðnotafyrirbyggjandilyfjameðferðáþessumárstíma.Flestirlungnasjúklingareigaaðfáfyrirbyggjandiinflúensubólusetninguáhaustin.
Bakflæði, kæfisvefn og offitaBakflæðifrámagauppívélindaogkokgeturleitttilþessaðastmiversni.Einnigermikilvægtaðgreinakæfisvefn(hrotusvefn).Þeimsembæðiþjástafkæfisvefniogastmagenguroftverraðnátökumáastmanumogþeirsvaraastmalyfjumoftilla.Þettaleysistoftastviðgreininguogmeðferðákæfisvefninum.
Þeirsemerulangtyfirkjörþyngdgetaveriðmeðalvarleganastmasemerfitteraðmeðhöndla.Þeirhafaviðvarandiandþyngsliogmæðisemsvararillahefðbundinniastmameðferð.Mjögmikilvægterfyrirþessasjúklingaaðléttasigogkomastsemnæstkjörþyngd.Oftgengurastminntilbakaviðþað.
Ýmislegtfleirageturáttþáttíaðviðhaldaastmaeðagerahannverri,svosemgeðshræring,streita,beinarogóbeinarreykingar,útblásturfrábílum,mengunfráiðnaði,rykmengunfrávegum,uppblástureðamengunfráeldgosumogákveðinblóðþrýstingsslyf(t.d.betahemlar).
11
Hvað gerist í astmakas/ ?
Eðlileg Berkja
Astmi Alvarlegt astma kast Bólga og þrengsli
Slakir berkjuvöðvar
Spenn/r berkjuvöðvar
Hvað gerist í astmakasti ?Einkenniastmakastseruandþyngsli,mæði,hóstiogsurgíbrjósti.Þettageristvegnavöðvasamdráttarogbólgubreytingasemleiðatilþrengingaíberkjunum.Þessieinkenniþurfaekkiöllaðveratilstaðarsamtímis.Sumirfinnat.d.barafyrirhóstaenfáaldreidæmigertastmakast.Þrengsliníöndunarvegumstafaafflóknusamspilifrumnaogboðefnasemleiðirtilbólgu,bjúgsogslímmyndunar.Bólganveldurberkjuteppuogeinstaklingurinnverðurnæmarifyrirýmsumofnæmisvökumogáreiti.Berkjandregstþásamanviðlítiðáreiti.Dæmiumslíkáreitierukuldi,áreynsla,mengun,ilmefni,aska,breytingaráhitastigioggeðshræring.
Þvímeirasembólganerþvímeiraskemmistslímhúðarþekjanogþvíminniertinguþarftilaðvaldasamdrættiíöndunarvegiogþarmeðastmaeinkennum.Langvarandiastmameðferð,t.d.íformisteratilinnöndunar,minnkarertanleikaíöndunarvegimeðþvíaðdragaúrbólguoggræðayfirborðberkjunnar.Sjúklingurinnþolirþámeiraáreitiánþessaðfáastmaeinkenni.BerkjuvíkkandilyfeinsogVentolin,Bricanyl,SereventogOxishafabeináhrifávöðvaíberkjumþannigaðhúnnærekkiaðdragastsamanogþrengjaberkjuopið.
Slakirberkjuvöðvar
Spenntirberkjuvöðvar
Bólga og þrengsli
Alvarlegt astma kastEðlileg berkja
Hvað gerist í astmakasti?
Astmi
12
25
2 þrep: Leggðu saman stigin þín til að fá heildarfjöldann.3 þrep: Hér að neðan sérðu hvað niðurstaðan þín þýðir.
1 2 3 4 5
Síðastliðnar 4 vikur, hversu oft kom astminn í veg fyrir að þú kæmir jafnmiklu í verk í vinnu, skóla eða heima?
STIG
Alltaf Oftast Stundum Sjaldan Aldrei
1 2 3 4 5
Síðastliðnar 4 vikur, hve oft hefur þú fundið fyrir mæði?
Oftar en einu sinni á dag
Einu sinni á dag
3 til 6 sinnum í viku
Einu sinni eða tvisvar í viku
Alls ekki
1 2 3 4 5
Síðastliðnar 4 vikur, hversu oft vaknaðir þú um nótt eða fyrr en vanalega að morgni vegna einkenna astmans (blásturshljóð í lungum, hósta, mæði, þrengsla eða verkjar fyrir brjósti)?
4 eða fleiri nætur í viku
2 til 3 næturí viku
Einu sinni í viku
Einu sinni eða tvisvar í viku
Alls ekki
1 2 3 4 5
Síðastliðnar 4 vikur, hversu oft hefur þú notað neyðarlyfið þitt eða öndunarlyf eins og Ventolin, Bricanyl eða Salbutamol NM Pharma?
Þrisvar eða oftar á dag
Einu sinni eða tvisvar á dag
Tvisvar sinnum eða þrisvar í viku
Einu sinni íviku eða sjaldnar
Alls ekki
1 2 3 4 5
Hvaða einkunn myndir þú gefa astmastjórn þinni síðastliðnar 4 vikur?
Alls engin stjórn
Léleg stjórn
Nokkur stjórn
Góð stjórn Alger stjórn
Stig 25Til hamingju!
Þú hefur haft ALGERA STJÓRN á astmanum síðastliðnar 4
vikur. Þú hefur engin einkenni haft og astminn hefur ekkert hamlað þér. Leitaðu til læknis eða hjúkrunarfræðings ef það
breytist.
Stig 20–24Á réttri leið
Astmanum hefur verið STJÓRNAÐ VEL síðastliðnar
4 vikur, en ekki stjórnað ALGERLEGA. Læknir eða
hjúkrunarfræðingur getur mælt með aðgerðaáætlun til að
takast á við astmann svo þú náir betri stjórn á honum.
Stig færri en 20 Ekki á réttri leið
Astmanum hefur EKKI VERIÐ STJÓRNAÐ
síðastliðnar 4 vikur. Læknir eða hjúkrunarfræðingur getur mælt með aðgerðaáætlun til
að takast á við astmann svo þú náir betri stjórn á honum.
1 þrep: Dragðu hring um stigin við svari þínu við hverri spurningu og skrifaðu töluna í reitinn hægra megin. Svaraðu eins hreinskilningslega og þér er unnt. Það mun auðvelda þér og lækninum að ræða um hvernig astminn er í raun og veru.
Mat á astmastjórn ACT
13
Hvernig met ég hvort astminn sé undir góðri stjórn (ACT, astma control test)?Astmiáekkiaðhafatruflandiáhrifálífsgæðisjúklings.Astmasjúklinguráaðgetastundaðlíkamsræktánhindrunarogastminnáekkiaðtruflagetutilvinnueðatilaðstundaskóla.Oftasterhægtaðnáþessumeðréttrilyfjameðferð.Markmiðasmtameðferðareraðsjúklingurséeinkennalausálágmarkslyfjameðferð.GagnlegteraðhafaACTtilhliðsjónar.
–Hvenæráaðaukameðferðogjafnvelleitalæknis?
• Efþúvaknarmeðastmaoftareneinusinniíviku
• Efþúfinnurfyrirsurgifyrirbrjósti,andþyngslum, hóstaeðamæðioftarentvisvaríviku
• Efþúþarftábarksterakúr(t.d.prednisolone)aðhaldaoftarentvisvaráári
• Efþúþarftaðgrípatilbráðalyfs(VentolineðaBricanyl)oftarentvisvarí viku(þóekkitaliðmeðþegarlyfiðernotaðfyriráreynslu)
Hvenær er hætta á ferðum? • Hrattvaxandiastmaeinkenni(hósti,þyngslifyrirbrjósti,mæði)
• Slæmastmaköstaðmorgni
• Svefntruflanirvegnaastma
• Minnkandiáhrifafastmalyfjunum
• Vaxandiþörffyrirfljótvirk,berkjuvíkkandilyf
• Lækkandiblástursgildimeðpeak-flowmæli
14
Getum sleppt þessari síðu
15
Hvað er bráðaastmi ?Bráðaastmi(statusasthmaticus)eralvarlegtastmakastsemsvararekkilyfjum.Bráðaastmigeturveriðlífshættulegur.Einkennierumæði,mikilandnauð,þreytaeðaörmögnunogerþáástandiðkomiðálífshættulegtstig.
Hvernig á að bregðast við bráðaastma?Finnirþúaðastmakastséíaðsigierráðlegtaðnotatvösogafbráðalyfit.d.VentolineðaBricanylogendurtakaþaðléttiþérekkiviðfyrstupústin.Besteraðandahægtogrólegaogandameðstútávörum(pursedlipbreathing)tilaðskapahærriþrýstingíberkjunum.
Efþérlíðurekkibeturinnan15mínútnaskaltuhafasambandviðlækniogleitaábráðamóttöku.
Efandþyngslineruþaðmikilaðþúeigirerfittmeðaðtalavegnamæðiogandþrengslaeðaefandþrengslierumikilíhvíldogvarirblánaþarftuaðhringjaundireinsí112.
Betra er að hafa samband við lækni eða sjúkrahús of oft en of sjaldan.
16
Lo#flæði mælingar
Vandamál ! Mikill munur er á morgun og kvöldmælingum. Astma stjórnun ábótavant
Meðferð aukin !
Batnandi astmi ! Áframhaldandi meðferð. Mikilvægt er að lækka skammta a#ur þegar astmastjórn er náð
PEF m
ælin
gar m
l Mælingar til að fylgjast með astma Einkenniastmagetaveriðmjögbreytilegogþvíergottaðgetafylgstmeðástandilungnannaogárangrimeðferðarinnar.Þegarkomiðertillækniseralgengastaðmældséfráblástursgeta,ísvonefndublástursprófi(spirometria),þarsemmælderblásturgetanáfyrstusekúndunni,semhlutfallafheildarblástursgetunniogboriðsamanviðviðmiðunargildifólksásamaaldriogsemerekkimeðastma.Einnigerhægtaðkannahvortmerkiséuumbólguríberkjunum(svokölluðNOmæling)ogfylgjastþannigmeðárangrimeðferðarinnar.
Allirþeirsemerumeðastmaættuaðeigapeakflowmæli(loftflæðimælir).Þettaerhandhægurmælirsemfólkgeturhaftíheimahjásérogfylgstmeðblástursgetunni.Meðhonummásjáhvortblástursgetanereðlilegeðahvortmælinginerlægriámorgnanaenkvöldin.Efmikillmunurermillimorgun-ogkvöldmælingaeðamillidaga(meiraen10-15%),þáþarfaðherðaályfjameðferðísamráðiviðlækni.Mælirinngerirsjúklingikleiftaðsjáhvortastminnséundirgóðristjórn.Peakflowmælirereinniggagnlegurefgrunurerumatvinnutengdanastma,þ.e.hvorteinkenniversniívinnunnioghvortastminnsébetriáfrídögum.
Ekki á réttri leið: Mikillmunurerámorgunogkvöldmælingum.Astmastjórnunábótavant.
Á góðri leið:Áframhaldandimeðferð.Mikilvægtaðlækkaskammtaþegarastmastjórnernáð.
17
Hvernig er astmi meðhöndlaður?Mikilvægteraðþekkjasjúkdómsinn,þekkjahvaðaáreitigetaorsakaðkastogviðhvaðaaðstæðureinkenninversna.þettaættihverogeinnaðræðaviðsinnlækni,skilgreinavandannogfásíðanleiðbeiningarumhvernigbestséaðfyrirbyggjaastmakast.Þegarsjúkdómsmynstriðhefurveriðkortlagterreyntaðveljalyfsemhentabestíhverjutilfelli.
Meðferð Hvað gerist í astmakas/ ?
Eðlileg Berkja
Astmi Alvarlegt astma kast Bólga og þrengsli
Slakir berkjuvöðvar
Spenn/r berkjuvöðvar
Slakirberkjuvöðvar
Spenntirberkjuvöðvar
Bólga og þrengsli
Alvarlegt astma kastEðlileg berkja
Meðferð á astma byggir á notkun berkjuvíkkandi og bólgueyðandi lyfjum
Bólgueyðandi lyf
Berkjuvíkkandi lyf
Astmi
Vægurastmi
Meðferð skal auka eða minnka eftir því hversu
slæm einkenni eru og eftir niðurstöðum blástursprófa
Berkjuvíkkandi lyf
Innöndunarsteri og
berkjuvíkkandi lyf
Innöndunarsteri(hækka skammt)
+langvirkandi
berkjuvíkkandi lyfeða leukotrínhemill
Innöndunarsteri(hækka skammt)
+langvirkandi
berkjuvíkkandi lyfeða leukotrínhemill
og theofílinjafnvel prednisolon
+Omalizumab eða
Mebalizumab
Meðalslæmurastmi
Viðvarandieðaslæmurastmi
Slæmurastmi
Berkjuvíkkandi lyf+
jafnvel lágskammta innúðasterar
Innöndunarsteri og langvarandi
berkjuvíkkandi lyf
Innöndundarsteri(hækka skammt)
+langvirkandi
berkjuvíkkandi lyfeða leukotrínhemill
Innöndundarsteri(hækka skammt)
+langvirkandi
berkjuvíkkandi lyf,leukotrínhemill,andkolinerg lyf,theophyllamine
og jafnvelprednisolon
+Omalizumab eða
Mepolizumab
Stutt verkandi berkjuvíkkandi lyf
18
Lyfin
Meðferðerbreytilegmillisjúklinga.Endurskoðaskallyfjameðferðreglulegaoghækkaoglækkalyfjaskammtaeftirþvíhversugóðstjórniner.
Þessirlyfjaflokkarhafamismunandivirkni.Sumverkastraxoghentalyfinþvívelíastmakasti,önnurverkaseinnaogeruþvífrekarfyrirbyggjandi.Flestirsemerumeðastmanotabæðiberkjuvíkkandiogbólgueyðandilyf.
Astmalyfjumerskiptítvomeginflokka.Bráðalyf(berkjuvíkkandi)ogfyrirbyggjandilyf(bólgueyðandi).
19
Astmaergjarnanskiptífjóraflokka,vægan,meðalslæman,viðvarandislæmanogslæmanastma,ínokkurskonartröppugangeftireinkennumoglungnastarfsemi.Meðþessaskiptinguíhugaerauðveldaraaðákvarðafyrstumeðferðfyrirhvernogeinn.
Mikilvægteraðhafaíhugaaðsjúkdómurinngeturbreyst,jafnvelfráeinumdegitilannars,ogþvígeturmeðferðsjúklingsinsbreysteftirþví.
20
Lyfjameðferð:
Astmalyferutilseminnöndunarlyf,semtöflurogísprautuformi.Helstukostirþessaðnotainnöndunarlyferu:
• Lyfiðvirkarsvotileingönguílungunum• Minniskammtaerþörf• Færriaukaverkanir
Lyfjameðferðviðastmaereinstaklingsmiðuð,ogfereftireinkennumogalvarleikasjúkdómsins.Læknirinnþinnákveðurhvaðalyfhentaþérbesttilaðþúnáirsembestristjórnásjúkdómnum.
Oftasterutvennskonarlyfnotuðsaman.Ástæðanfyrirþvíersúaðtvenntásérstaðíöndunarfærumþeirrasemþjástafastma,annarsvegarvöðvasamdrátturíberkjunumoghinsvegarbólgaogslímmyndun.
1) Bráðalyf – berkjuvíkkandi lyf
Einsognafniðbendirtilvirkaþessilyfslakandiávöðvanaíberkjunumþannigaðrýmiðfyririnn-ogútöndunarlofteykstogönduninverðurléttari.Þauslásláhinsvegarekkiábólguríberkjum.
Annarsvegarerulyfsemörvabetaviðtakaíberkjum(ß2agonistar).Þeimmáskiptaþeimítvoflokka,skammvirklyfoglangvirklyf.
Skammvirklyf:Virkahrattogerunotuðeftirþörfumþegareinkennigeravartviðsig.Þauerueinnignotuðtilaðfyrirbyggjaastmakast,t.d.20mínútumfyriráreynslueðaáreiti.Áhrifinhaldastí2-4klst.Rétteraðhafaþessilyfalltafviðhöndina.Allirastmasjúklingareigaaðverameðbráðalyf.
Skammvirkmeðörvandiáhrifábeta-viðtæki
Langvirkmeðörvandiáhrifábeta-viðtæki
Andkólínvirklyf
Ventolin
Bricanyl
Serevent
Oxis
vilanterol
Spiriva
Tilinnöndunar
21
Langvirklyf:Virkaí12-24klst.ogeruþessvegnaaðeinsnotuðkvöldsogmorgnatilaðfyrirbyggjavöðvasamdráttíberkjunum,bæðiaðnóttusemdegi.Þessilyfhentasérstaklegavelþeimsemverðafyrirsvefntruflunumafvöldumastma.Þauáaldreiaðnotaein(áninnúðastera).Aukaverkanirafvöðvaslakandilyfjunumerusjaldgæfarenþaugetaþóvaldiðhandskjálfta,innrispennu,sinadrættioghjartslætti,einkumefteknirerustórirskammtar.Þessieinkenniminnkaánokkrumdögumviðfastanotkun.
Andkólínerglyf:þessilyfjaflokkurhefurhamlandiáhrifákólinvirkaviðtaka.Áhrifinkomafremurseintframenþauhaldastlengi.Lyfinerustundumnotuðmeðeðaístaðinnfyrirlyfsemörvabetaviðtaka.
2) Fyrirbyggjandi lyf
Lyfíþessumflokki,svokallaðirbarksterar,hafaáhrifábólgunaíberkjunum.Þaueruskyldkortisólisemlíkaminnframleiðir.Barksterarhindrabólguíberkjumogdragaúrslímmyndun.Þarmeðverðaberkjurnarminnaviðkvæmarfyriráreitumeinsogkuldaogáreynsluogvöðvasamdrættirminnka.Þessilyfverðuraðtakainndaglega,jafnvelþóaðþérlíðivelogþúfinnirekkifyrirneinumastma.Ávallterreyntaðfinnalægstaskammtfyrirbyggjandilyfjasemheldurastmaískefjum.
Barksterarerutilíinnöndunar-ogtöfluformiogsemmixtúraoginnrennslislyf.Ákjósanlegurárangurafinnöndunarsterumséstekkistraxogþvíeruþaualdreinotuðsembráðalyf.
Markmiðmeðferðareraðsjúklingurséeinkennalausálægstamögulegalyfjaskammti.Efþörfábráðalyfjumeroftarentvisvaríviku(notkunviðáreynsluekkitalinmeð),þáerþörfáhærrilyfjaskammtieðaviðbótarlyfjumEftiraðastmastjórnernáðþáerulyfjaskammtarsmámsamanminnkaðireðaauknireftirþvísemþörferá(sjákaflaumACT).Aldreiáaðlítaáákveðnalyfjaskammtasemendanlegameðferðviðsjúkdómisemerbreytilegurdagfrádegi,mánuðitilmánaðarogfrááritilárs.
Bólgueyðandi Leukotrienhamlar
Flixotide
Pulmicort
Montelukast
Bólgueyðandi
22
Barksterareruöflugbólgueyðandilyfsemhemjastarfsemibólgufrumnaíöndunarvegi.Langvarandinotkunbarksteragræðiryfirborðsþekjuöndunarvega.
Aukaverkanirinnöndunarsteraerufyrstogfremststaðbundnar.Þæreruhelstsveppasýking(þruska)ímunni(oralcandidiasis).Tilaðkomaívegfyrirþettaerráðlegtaðskolamunninneðaburstatennurnareftirinntökuþessaralyfja.Önnuralgengaukaverkunerhæsiogertandihósti.
Alvarlegaraukaverkanirsemsjástsamhliðanotkunbarksteraerufátíðar,ensjástþóhjásjúklingumsemeruámeðferðmeðinnúðalyfjumíháumskömmtum.(>1000µg)ílangantíma.Þæreruhelstmarblettamyndun,beinþynning,vaglfyriraugumoghækkunáblóðsykri.
Innöndunarsteraþarfaðgefaeinusinnieðatvisvarádag.Ekkiþarfaðgefaberkjuvíkkandilyffyrirgjöfþeirra.Innúðasterargeraekkigagníbráðakasti.
3) Samsett lyf
Mikilhagræðingáttisérstaðþegarsamsettlyfkomuámarkað.Þessilyferunotuðeinusinnieðaoftarádag.
Þettaerulyfsamsettafvöðvaslakandi(lyfsemörvabeta-viðtaka)ogfyrirbyggjandi/bólgueyðandilyfjum.Þauvirkaþannigvöðvaslakandiogbólgueyðandiísenn.Reynslanhefursýntaðáhrifþeirraerumeiriþegarbæðilyfinerugefinsamanenþegarsömuskammtarerugefnirafhvorulyfinufyrirsig.DæmiumþessilyferuSymbicort(budesonide/formoterol),Seretide(fluticasone/salmeterol),Relvar(flútíkasonfúróat/vílanteról).
Bólgueyðandiogberkjuvíkkandi
Seretide
Relanio
Symbicort
Bufomix
Flutiform
Relvar
Fluticason/Salmeterol
Fluticason/Salmeterol
Budesonide/Formoterol
Budesonide/Formoterol
Fluticason/Formoterol
Fluticason/Vilanterol
23
4) Leukotrien blokkarLeukotrienhamlarhafaáhrifáframleiðslubólguboðefna(leukotrína)íöndunarvegisemvaldaberkjuþrengingumeðvöðvasamdrætti,bjúgmyndunogauknuflæðibólgufrumatilöndunarfæranna.Þessilyferugefinítöfluformi.Engarmeiriháttaraukaverkanirafvöldumlyfjannaeruþekktar.Leukotrienhamlarhentaekkiöllumsjúklingummeðastma.Líklegteraðþriðjungursjúklingahafiekkertgagnafþeim.Þessilyferuoftastnotuðsemviðbótviðfyrirbyggjandi/bólgueyðandimeðferð.
5) Barksterar í töfluformiTöflurseminnihaldabarksteraeruekkinotaðaraðstaðaldriheldurtímabundið,ístuttantímaísenn,þegarastminnversnarskyndilegaogþegarerfitteraðráðaviðsjúkdóminn.Þóerutöflurnarnotaðaraðstaðaldrifyrirþáfáuastmasjúklingaþarsemönnurmeðferðgefurekkitilætlaðanárangur.
Aukaverkaniraftöflumeruháðarskömmtumogerualgengarienafinnöndunarlyfjunum.
6) Anti-IgE: Xolair (Omalizumab)Omalizumabergefiðísprautuformiámánaðarfrestiogerviðbótarmeðferðartilaðbætastjórnunáastmahjáþeimsemerumeðþrálátan,meðalslæmaneðaslæmanofnæmisastmaþarsemönnurlyfhafaekkireynstfullnægjandi.Aukaverkanirerusjaldgæfar.
7) Afnæmismeðferð (allergen immunotherapy)Afnæmismeðferðgeturveriðgagnleghjásjúklingummeðvæganastmaogofnæmi.Meðferðinerákveðinísamræmiviðniðurstöðuhúðprófs.Afnæmismeðferðeraðalleganotuðhjásjúklingummeðfrjóofnæmiogdýraofnæmi.Meðferðintekurum3ároghennigetafylgtaukaverkanir.Húngeturdregiðúreinkennumfráaugum,nefioglungum,jafnvelsvoaðeinstaklingurinnverðureinkennalausíalltað50-80%tilfellaogþaðánlyfjameðferðar.
8) Önnur lyfXantínafleiður:þessilyfvorumikiðnotuðviðastmaáðurfyrroghöfðuberkjuvíkkandiáhrif.Dæmiumslíktlyfertheophyllamin.Notkunþeirraminnkaðimikiðmeðtilkomunýrrilyfjaogþaueruekkilengurskráðhérálandi.Þettavorugagnleglyfogánaukaverkanaefgefiníréttumskömmtum.
Chromoglykat: ÞettalyfvarskráðundirnafninuLomudal.Þaðhindraðiofnæmisviðbrögðogvartalsvertnotaðviðáreynsluastmaogatvinnutengdumastmavegnaofnæmis,t.d.hjábændumsemþurftuaðsinnagegningumímikluheyryki.Lomudalerekkilengurskráðhérálandisemastmalyf.
24
Afnæmismeðferð getur verið gagnleg hjá sjúklingum með
vægan astma og ofnæmi
25
26
Sjúklingafræðsla Fræðslasjúklingameðlangvinnasjúkdómaeinsogastmaerlykilþátturímeðferðinni.
Astmierlangvinnursjúkdómurogeinkennierubreytilegfrádegitildags.Sjúkdómurinngeturjafnvelhorfiðenalgengaraeraðhannhörfiumskeiðogskjótiafogtiluppkollinum,t.d.samfarasýkingumíefriöndunarvegi.Sjúklingurinnverðurþvíaðþekkjasjúkdóminntilhlítaroglærahvenæroghvernigeigiaðbregðastviðhverjusinni,hvaðeigiaðforðastoghvenærleitaþurfilæknis.
Mikilvægteraðviðkomandiþekkihvaðaáreitieðaofnæmisvakarkomaeinkennumafstaðoghvernigbestséaðforðastþá.
Margirsjúklingarþurfaádaglegrimeðferðaðhalda.Ýmsartegundirinnöndunarlyfjaerutilogþvímikilvægtaðlæraréttanotkunhverslyfsfyrirsig.Aukþessernauðsynlegtaðskiljahverniglyfinvirkaoghverjaraukaverkanireru.Þáþarfaðathugaaðímegindráttumerumtvennskonarverkunarmátaeraðræða.Annarsvegarberkjuvíkkandilyfsemnotaáeftirþörfumfyriráreynsluogsembráðameðferð.Hinsvegarfyrirbyggjandimeðferðsemnotaþarfaðstaðaldri.Mikilvægteraðvitaaðumlangvarandi,þrálátansjúkdómeraðræðaþarsemskyndilausnireigaekkivið.Aukþessaðþaðaðseinkanotkuninnöndunarsteragetileittafséróafturkræfanlungnasjúkdóm.
Efþúþarftaðnotafljótvirk,vöðvaslakandiinnöndunarlyfoftívikueðaoftádagerþaðmerkiþessaðþaðþurfiaðaukaviðeðabreytalyfjameðferðinni.Notkunábráðalyfjumergóðurmælikvarðiáástandsjúkdómsins.Þvíoftarsemþörferáaukaskammtiþvílakaraerástandið.Æskilegteraðlæknirákveðiísamráðiviðþighvernigmeðferðskuliháttaðefastmastjórnerekkináð.Mikilvægteraðendurskoðalyfjameðferðinareglulega.
27
Til minnis:
• Astmierlangvinnursjúkdómursemerbreytilegurfrádegitildags, allteftirveðri,árstíma,líkamleguálagi,ofnæmisvöldum,loftmenguno.fl.
• Vertualltafvissumaðverðaekkiuppiskroppameðlyf. Góðreglaeraðeigaalltaftilaukapakkningar.
• Munduaðtakafyrirbyggjandi,bólgueyðandilyfinreglulega,jafnvelþóað þúsérteinkennalaus.
• Munduaðhafaalltafbráðalyfviðhöndina.
• Mikilvægteraðþúáttirþigáhvaðþaðersemhefurslæm áhrifáþigoglæriraðbregðastviðsamkvæmtþví.
• Langflestirastmasjúklingargetalifaðfullkomlegaeðlilegulífi. Þaðsemtilþarferaðþeirfylgistvelmeðheilsufarisínuognoti réttlyfáréttanhátt.
Höfundur:UnnurSteinaBjörnsdóttirSérfræðingurílyflækningum,ofnæmissjúkdómumogklínískriónæmisfræði.
Meðhöfundur:DavíðGíslasonSérfræðingurílyflækningumogofnæmissjúkdómum.
ÞakkirfyriryfirlesturYrsaB.Löve,ofnæmislæknir.
Vist
væn
pren
tun
– G
uðjó
nÓ
Þessibæklingurerstyrkturaf
Recommended