View
156
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“PENSIYA ISHI” KAFEDRASI
“JAMG’ARIB BORILADIGAN PENSIYA
TA’MINOTI” fanidan
O’QUV USLUBIY MAJMUA
TOSHKENT – 2018
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“PENSIYA ISHI” KAFEDRASI
“JAMG’ARIB BORILADIGAN PENSIYA
TA’MINOTI” fanidan
O’QUV USLUBIY MAJMUA
Bilim sohasi: 200000 – Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq
Ta’lim sohasi: 230000 – Iqtisod
Ta’lim yo‘nalishi: 5231300 – Pensiya ishi
TOSHKENT – 2018
Fanning O‘quv-uslubiy majmuasi O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus
ta’lim vazirligining 201__ yil ___ _____________dagi ___ sonli buyrug’i bilan
tasdiqlangan o’quv dasturiga muvofiq ishlab chiqildi.
Tuzuvchilar:
Mamatov B.S.
Tursunov J.P.
–
TMI, “Pensiya ishi” kafedrasi mudiri, i.f.n.;
TMI, “Pensiya ishi” kafedrasi assistenti.
Taqrizchilar:
Vaxabov A.V. – Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy
universiteti “Makroiqtisodiyot” kafedrasi mudiri,
i.f.d., prof. (turdosh OTM);
Davronov Sh.Z. – O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi
byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi, Boshqarma
boshlig’i. (kadrlar buyurtmachisi);
Xo’jamqulov D.Yu. – TMI, “Baholash ishi va investitsiyalar” kafedrasi
dotsenti, i.f.n.
Fanning O‘quv-uslubiy majmuasi kafedraning 2018-yil _____________dagi
__ sonli yig’ilishida muhokama qilingan va fakultet Kengashida ko’rib chiqish
uchun tavsiya etilgan.
Kafedra mudiri B. Mamatov
Fanning O‘quv-uslubiy majmuasi Byudjet hisobi va davlat jamg’armalari
fakulteti Kengashida muhokama qilingan va institut Kengashida ko’rib chiqish
uchun tavsiya etilgan (2018-yil ___ ___________dagi ___ sonli qaror).
Fakultet dekani O. Komolov
KELISHILDI:
O’quv-uslubiy bo’lim boshlig’i T.Baymuratov
Fanning O‘quv-uslubiy majmuasi institut o’quv-uslubiy Kengashining 2018-
yil __ ______________dagi ___-sonli yig’ilishida ko’rib chiqilgan va tasdiqlash
uchun tavsiya qilingan.
O’quv ishlari bo‘yicha prorektor I. Qo’ziyev
Fanning O‘quv-uslubiy majmuasi institut Kengashining 2018-yil
______________dagi ___-sonli majlisi bayoni bilan ma’qullangan.
KIRISH
O’zbekiston Respublikasi taraqqiyotining bugungi bosqichida
iqtisodiyotni barqaror va mutanosib rivojlantirish, jahon bozorlarida
mustahkam o‘rin egallash, shular asosida izchil iqtisodiy o‘sishni
ta’minlash, xalqimizning hayot darajasi va farovonligini yanada oshirish,
faol ijtimoiy siyosatni olib borish orqali ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash
borasidagi vazifalarni to‘liq va samarali amalga oshirish vazifalarini
bajarishda davlat maqsadli jamg‘armalarining hamda ularning muhim
tarkibiy qismi bo‘lgan davlat maqsadli fondlari amal qilish mexanizmlarini
puxta o‘rganish har qachongidan ham dolzarbdir.
“Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti” fanining O’quv-uslubiy
majmuasi bakalavriatning “Pensiya ishi” ta’lim yo’nalishi davlat ta’lim
standartlari va “Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti” fanining fan
dasturida belgilangan talablarga muvofiq egallanishi lozim bo’lgan bilim,
ko’nikma, malaka va kompetentsiyalarni shakllantirish, fanga oid
jahondagi ilm-fan, texnika, texnologiyalarning so’nggi yutuqlarini, ilg’or
xorijiy tajribalarni keng yoritish va ularni hisobga olgan holda fan
mavzularini shakllantirish, o’quv jarayonini kompleks loyihalash asosida
kafolatlangan natijalarga erishish , mustaqil bilim olish va o’rganish hamda
nazoratni amalga oshirishni ta’minlaydigan o’quv-uslubiy vosita bo’lib,
talabaning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga yo’naltirilgan o’quv -
uslubiy manbalar, didaktik vositalar va materiallar, elektron ta’lim
resurslari, o’qitish texnologiyasi, baholash metodlari va mezonlarini o’z
ichiga oladi.
Ushbu O’quv-uslubiy majmuada “Jamg’arib boriladigan pensiya
ta’minoti” fanining o’quv dasturiga muvofiq ravishda ma’ruzalar matnlari,
amaliy mashg’ulotlarni o’tkazish bo’yicha uslubiy tavsiyalar, mustaqil
ta’lim topshiriqlarini bajarish bo’yicha uslubiy qo’llanma, fanning
namunaviy va ishchi-o’quv dasturlari, fan yuzasidan testlar, nazorat
savollari, talabalar bilimini baholash mezonlari, fan mavzulari bo’yicha
tarqatma materiallar, fan mavzularini o’zlashtirish bo’yicha asosiy va
qo’shimcha adabiyotlar hamda boshqa didaktik materiallar jamlangan.
JAMG’ARIB BORILADIGAN PENSIYA TA’MINOTI” FANIDAN
MA’RUZALAR MATNI
1-MAVZU. “JAMG’ARIB BORILADIGAN PENSIYA TA’MINOTI” FANINING
PREDMETI, MAQSAD VA VAZIFALARI
Reja:
1.1 “Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti” fanining mazmuni, maqsadi va vazifalari.
2.2. Davlat pensiya tizimini isloh qilishda jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotining o’rni va
ahamiyati.
2.3. Fanning boshqa iqtisodiy fanlar bilan uzviy bog’liqligi.
2.4. Davlat pensiya tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar.
TAYANCH SO’Z VA IBORALAR: Davlat ijtimoiy ta’minoti, Pensiya, Jamg’arib
boriladigan pensiya ta’minoti, Ijtimoiy muhofaza, Ish bilan band shaxs, Ish bilan band bo’lmagan
shaxs
O’zbekistonda ijtimoiy siyosatning alohida ahamiyatga egaligi faqat iqtisodiy vaziyatlarga
bog’liq emas, balki, o’zbek oilasiga madad berish, xalqning ma’naviy qoidalariga asoslangan holda
keksalarga moddiy yordam berish ehtiyoji bilan bog’liq. Respublikamizda bozor munosabatlari
rivojlangani sari iqtisodiy islohotlar chuqurlashgan sharoitda amalga oshirilayotgan ijtimoiy
siyosatning asosiy yo’nalishlariga tuzatishlar kiritildi. Eng katta e’tibor haqiqatan ham muhtoj
oilalarga yordam berishga qaratildi. Aholini ijtimoiy himoyalash tizimida yolg’iz qariyalar,
pensionerlar va nogironlarning ehtiyojlari va talablariga alohida e’tibor berildi.
O’zbekiston Respublikasining aholini ijtimoy himoya qilish sohasidagi davlat siyosati
aholining mehnatga qobiliyatsiz tabaqalarini, ob’ektiv sabablarga ko’ra mehnat faoliyati
yuritmaydigan fuqarolarni, belgilangan miqdorda kam daromad oladigan fuqarolarni qo’llab-
quvvatlashga oid tadbirlarning yaxlit, majmuaviy tizimini ko’zda tutadi. Bu esa eng muhim
ehtiyojlarni qondirishda ijtimoiy ta’minot yo’nalishi bilan bog’liq.
Davlat tomonidan amalga oshirilayotgan ijtimoiy siyosatda xarajatlarning maqsadli sarflanishi,
aholini ijtimoiy himoya qilish va ijtimoiy ta’minlash, ijtimoiy sohani rivojlantirish, fuqarolik jamiyati
sari dadil odimlab borayotgan O’zbekiston uchun nihoyatda muhim masalalardir.
Mamlakatimizda davlatning byudjet siyosati, byudjetdan tashqari fondlar, davlat maqsadli
jamg’armalarning daromad bazasini kengaytirish masalalari aholi farovonligi ta’minlash, aholini
ijtimoiy jihatdan himoyalashga qaratilgan. Mamlakatimizda ko’zlangan muhim tadbirlar davlat
maqsadli jamg’armalari, byudjetdan tashqari fondlar, sug’urta tizimi va shaxsiy jamg’arib boriladigan
pensiya tizimi orqali amalga oshiriladi.
Insonga munosib turmush sharoitini yaratib berilishi ijtimoiy islohotlarning bosh maqsadidir.
Byudjetdan tashqari fondlar va davlat maqsadli jamg’armalari orqali yo’naltirilgan xarajatlar faqat
ijtimoiy emas, balki iqtisodiy ahamiyatga ham ega. Davlatning byudjet-soliq siyosati, byudjetdan
tashqari fondlar va maqsadli jamg’armalarning daromad bazasini kengaytirish masalalari aholi
farovonligini ta’minlash, aholini ijtimoiy jihatdan himoyalashga qaratilgan.
Respublikamizda qabul qilingan byudjet parametrlarida qayd etilganidek, joriy ijtimoiy
dasturlarni amalga oshirishni davom ettirish, ko’rsatilgan ijtimoiy xizmatlar sifatini yaxshilash bilan
bir qatorda, Byudjet siyosati kontseptsiyasida asosiy e’tibor byudjet xarajatlarining ijtimoiy
yo’naltirilganligini yanada kuchaytirishga, aholini manzilli qo’llab-quvvatlashga va byudjet
tashkilotlarining ish haqi, pensiyalar, stipendiyalar, nafaqalar va ijtimoiy to’lovlar miqdorini
bosqichma-bosqich oshirish yuzasidan tadbirlarni amalga oshirishga qaratildi.
O’zbekiston Respublikasida jamg’arib boriladigan pensiya tizimini joriy etish aholini ijtimoiy
himoyalashda asosiy yo’nalish hisoblanadi. Fuqarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya
hisobvaraqlaridagi mablag’lardan davlat pensiyasiga qo’shimcha ravishda pul mablag’lari bilan
ta’minlanadi. Shaxsiy pensiya badallarni ajratishning majburiy va ixtiyoriy shakllari bo’lib,
fuqarolarning pensiya ta’minotiga ajratgan badallari va shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya
hisobvaraqlaridagi mablag’lariga hisoblab qo’shilgan foizlar Xalq bankida ochilgan hisobvaraqqa
kelib tushadi hamda daromadlar hisobga olinadi. Respublikamizda fuqarolarga davlat pensiyasini o’z
vaqtida to’lash bilan birga Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tartibini nazorat qilish va
hisobraqamdagi mablag’larni samarali boshqarishni takomillashtirish yo’llarini ishlab chiqish bugungi
kunda muhim masala sanaladi.
O’zbekiston Respublikasida shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimini
shakllantirish va rivojlantirish masalalari nazariy jihatdan chuqur o’rganilmoqda.
Respublikamizda ishlab chiqilgan «o’zbek modeli»ning besh tamoyilidan biri-kuchli ijtimoiy
himoyalashdir. O’zbekistonda fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti sohasida yagona tizim
yaratilgani mazkur soha faoliyatini yanada takomillashtirishga, ijtimoiy xizmat turlarini kengaytirishga
keng yo’l ochdi.
Mamlakatimizda jamg’arib boriladigan pensiya tizimini tashkil etilishi jamiyatda ijtimoiy
adolatni ta’minlash, siyosiy barqarorlikni vujudga keltirish va kelgusida fuqaroning moddiy
ta’minotini ko’paytirish imkoniyatini yaratdi.
Mamlakatimida davlat pensiya jamg’armalarining huquqiy asoslarini yanada takomillashtirish
va amaliyotga joriy etish natijasida bu boradagi iqtisodiy islohotlarning ko’lami yanada chuqurlashdi.
Bank-moliya tizimi moliyaviy barqarorligini mustahkamlaydi va iqtisodiyotning strategik
tarmoqlardagi investitsion loyihalarni amalga oshirishda yana bir turtki vazifasini bajaradi.
Fuqarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlaridagi mablag’larining saqlanishi va
to’lanishi Davlat tomonidan kafolatlanadi. Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlarida
to’plangan mablag’larga daromad hisoblash foizi inflyatsiya darajasida yuqori bo’lishi lozimligi
ko’rsatildi.
O’zbekistonda 2005 yil 1 yanvardan boshlab daromad solig’i to’lanishi bilan bir paytning o’zida
umumiy hisoblangan oylik maoshining 1 foizi soliqqa o’tkazilgan daromad solig’idan tegishlicha
ajratib olinib, jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimiga o’tkazib kelinmoqda. «Fuqarolarning
jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonunining qabul
qilinishi munosabati bilan 2005 yil 1 yanvardan respublikamizda jamg’arib boriladigan pensiya
ta’minoti tizimi joriy etilgan bo’lib, mazkur Qonun fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya
ta’minoti soxasidaga munosabatlarni tartibga soladi.
“Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti” fanini o’qitishdan maqsad – magistrantlarga
mamlakatda amalga oshirilayotgan institutsional islohotlarning bugungi bosqichida, moliyaviy-
iqtisodiy inqirozdan keyingi davrda davlat pensiya ta’minoti tizimida faoliyat yuritishning ahamiyati,
shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimi haqida nazariy bilimlar berish, pensiya
ta’minotining samarali faoliyatini ta’minlash bo’yicha asosiy ko’nikmalar hosil qilish, shaxsiy
jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotining ishlash mexanizmini o’rganish, mazkur tizimni nazariy,
amaliy va metodologik jihatdan takomillashtirishdan iborat.
Ushbu maqsaddan kelib chiqqan holda mazkur fan o’z predmetini o’rganish uchun quyidagi
vazifalarni qo’yadi:
magistrantlarga jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va
ahamiyatini o’rganish;
jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimi amal qilish asoslarini o’rganish;
jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotini boshqarishning tashkiliy asoslarini o’rganish;
jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotini tizimi daromadlari tizimini va uning mablaglarini
o’rganish;
jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotini tizimi xarajatlari tizimi va tarkibini o’rganish;
jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimida moliyaviy nazoratni amalga oshirish va
tashkil etish asoslarini o’rganish;
jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimi mablag’larini tartibga solish usullari va
vositalarini o’rganish;
xorijiy mamlakatlarda jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimining ilg’or tajribalarini
hamda mazkur tizimning o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish.
Aholini ijtimoiy himoyalashda fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimi
g’oyat muhim masala bo’lib, jamg’armaning daromadlari va xarajatlari bilan o’zaro bog’liq bo’lgan
qator masalalarni hal qilishni talab etadi, xususan:
huquqiy jihatdan – shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimining qonuniy-
huquqiy asosini yaratish va takomillashtirish;
tashkiliy jihatdan – Xalq banki tizimi tarkibida fukarolraning jamg’arib boriladigan pensiya
ta’minoti faoliyatini tashkil etish;
uslubiy jihatdan – jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotining uslubiy asoslarini shakllantirish,
hisob-kitob yuritish va hisobotlar tayyorlash;
texnik va texnologik jihatdan – davlat pensiya ta’minoti moliyasi bo’yicha katta hajmdagi
axborotni to’plash va qayta ishlashga imkon beradigan samarali faoliyat qiluvchi integratsiyalashgan
avtomatlashtirilgan tizimni yaratish va joriy qilish;
kadrlar ta’minoti jihatidan – Xalq banki tizimi hamda yuridik shaxslar, jumladan korxona va
muassasalar, byudjet tashkilotlarining xodimlarini va buxgalterlarini jamg’arib boriladigan pensiya
ta’minotining uslubiy asoslarini takomillashtirish bo’yicha qayta o’qitish va malakasini oshirish.
Nazariy jihatdan ham, amaliy jihatdan ham, metodologik hamda tashkiliy jihatdan
jamg’ariladigan pensiya ta’minotini tushuntirish hamda tizimning amal qilishi ancha murakkabdir.
Ana shu jihatlar “Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti” fanining ham murakkabligini belgilab
beradi. Fan sifatida mavjud bo’lishi uning boshqa maxsus fanlar bilan nazariy jihatdan bog’liqlikda
bo’lishini talab etadi. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimi ishtirokchilari: fuqarolar, ish
beruvchilar, soliq organlari, byudjet tashkilotlari, banklar va nazorat organlari faoliyatining mantiqan
uzviylikda bo’lishini va bog’liqligini belgilab beradi.
Ijtimoiy ta’minot quyidagi tashkiliy-huquqiy shakllarda amalga oshiriladi: davlat ijtimoiy
sug’urtasi; respublika byudjeti mablag’lari; mahalliy byudjetlar mablag’lari. Iqtisodiyotni isloh qilish
davrida ijtimoiy ta’minotning jamoat tashkilotlari va xususiy shaxslar faoliyati bilan bog’liq shakllari
rivojlandi. Aholini ijtimoiy muhofazalashni bir vaqtning o’zida amal qiladigan va bir-birini
to’ldiruvchi quyidagi to’rtta tizimga ajratish mumkin: davlat ijtimoiy ta’minoti, davlat ijtimoiy
sug’urtasi; jamoa ijtimoiy sug’urtasi va shaxsiy sug’urta.
Bizning respublikamizda ijtimoiy siyosatning daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash
sohasida quyidagi yo’nalishlari bo’yicha ish olib boriladi:
O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov, O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni
chuqurlashtirish yo’lida” asarida “chinakam demokratizm qonunlarning qay darajada ustunligi bilan,
huquq va erkinliklarni qanchalik keng berilganligi, ijtimoiy kafolatlarini yaratish bilan belgilanadi deb
ko’rsatib bergan. Fuqarolarning ijtimoiy ta’minotga bo’lgan huquqlari asosiy qonunimiz bo’lgan
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bilan kafolatlanadi. «Milliy daromadni qayta taqsimlash
davlat qo’lidagi eng asosiy manba va vositadir. Shvetsiya, Germaniya, Kanada, Avstriya va boshqa bir
qator rivojlangan xorijiy mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatadiki, kishilarni ijtimoiy himoya qilish va
ularni ijtimoiy kafolatlashning kuchli ta’sirchan mexanizmi bo’lgandagina iqtisodiyotini
modernizatsiyalash, tarkibiy qayta qurishni amalga oshirish, ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni saqlagan
holda, iqtisodiyot o’sishga erishish mumkin. Shu bilan birga kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirish
muhim ahamiyat kasb etadi.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida aholini ijtimoiy himoyalashni yaxshilashning
samarasini oshirish quyidagi muhim vazifalarni hal etishga bog’liq:
Ijtimoiy muhofaza odamlarning turmush darajasi bilan mahkam bog’langan bo’lib, u BMT
tavsiyasiga muvofiq bir necha omillarni: salomatlik, demografiya sharoiti, oziq-ovqat, kiyim-kechak,
iste’mol va jamg’arish fondlari; mehnat qilish sharoiti, ish bilan bandlik, mehnatni tashkil etish; ta’lim
olish, savodxonlik, uy-joy, obodonlashtirish, ijtimoiy ta’minot, inson erkinliklarini o’z ichiga oladi.
«Ijtimoiy muhofazaning “Iqtisodiyot inson uchun” tarzida bo’lishi lozim bo’lgan zamonaviy
iqtisodiyotga o’tish uchun shunday samarali tizim zarurki, u har bir kishining mehnat salohiyatidan
uning ijtimoiy-iqtisodiy maqomi, qaysi ijtimoiy-iqtisodiy guruhga mansubligidan qati nazar, pensiya
ta’minoti tizimidan foydalanish imkonini bersin. Faqat mana shundagina inson salohiyatidan samarali
foydalanish, aholi daromadlarini ko’paytirish hamda “ertangi kunga ishonch” bo’lishiga erishish
mumkin etdi»1.
Shu bilan birga, “Davlat maqsadli fondlarini boshqarish”, “Davlat pensiya ta’minoti”, “Pensiya
jamg’armasi faoliyati”, “Pensiya ta’minoti nazorati”, “Xorijiy davlatlar pensiya tizimi” kabi qator
maxsus fanlar “Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti” fanini o’zlashtirish uchun nazariy-uslubiy
asos bo’lib xizmat qiladi.
Fuqarolarning ijtimoiy himoyasi O’zbekiston Respublikasi Konstituttsiyada belgilab berilgan
eng muhim huquqi – pensiya ta’minoti huquqi bilan mustahkam bog’liq. Davlat pensiyalarining turli
xillarini olish huquqiga ega bo’lgan fuqarolarga ularning o’zlari tanlagan bitta pensiya tayinlanadi»2.
«Pensiya - uni olish huquqi Qonunda belgilangan shartlarga va me’yorlarga muvofiq
aniqlanadigan hamda shaxslarga pensiya yoshiga to’lish, nogironlik yoki boquvchisini yo’qotganlik
1Pension Reseach Council, Dan McGill, Kyle N. Brown, John J. Haley, Sylvester Schieber, Mark J. Warshawsky, Fundamentals of
Private Pensions 9th Edition, Oxford University Press. UK, 2010 2O’zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to’g’risida»gi Qonuniga o’zgartish kiritish haqida»gi
O’zbekiston Respublikasining Qonuni. 2012 yil 5 yanvar.
munosabati bilan beriladigan oylik pul to’lovidir»1. Pensiyaga oid hujjatlar yig’ma jildi turadigan joy -
pensiya olish joyi bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari
Pensiya jamg’armasining tuman (shahar) bo’limidir.
«Jahon tajribasi guvohlik beradiki, keksalarni moddiy ta’minlashga imkon yaratuvchi kuchli
moliyaviy mexanizmini yaratish lozim. Ko’pgina mamlakatlar bir qator pensiya islohotlarini amalga
oshirdilar. Chexiyada pensiya bilan ta’minlashni isloh qilishning asosiy yo’nalishlari: zararli va og’ir
mehnat uchun imtiyozlarni bekor qilish, ish yurituvchilarning sug’urta qilingan badallariga
qo’shimcha badallarni kiritish, to’langan badallar va olingan pensiyalar o’rtasida aloqani kuchaytirish,
ijtimoiy sug’urta tizimini rivojlantirish, individual pensiya rejalari imkoniyatlarini kengaytirish,
pensiya yoshini erkaklar va ayollar uchun 2015-2020 yillarda 65 yoshgacha oshirishdan iborat»
to’lovidir»2.
Xorijiy mamlakatlarda davlat pensiya ta’minoti tizimi bilan bir qatorda davlat tasarrufida
bo’lmagan xususiy pensiya ta’minoti mavjud, uning zarurligi quyidagi ikki asosiy sababdan kelib
chiqadi. Birinchidan, bozor munosabatlari va demokratiya fuqarolarga ko’proq erkinlik va davlat
tasarrufidan mustaqil bo’lish imkonini berishi bilan bir qatorda, ularga o’z farovon hayotini qurish,
ijtimoiy jihatdan ta’minlash borasida katta mas’uliyat yuklaydi. Har bir fuqaro mehnatga qobiliyatli
davridayoq, avvaldan, u qariganida yoki mehnat qilish qobiliyatini yo’qotgan taqdirda o’zini ijtimoiy
himoya qilish masalalariga jiddiy yondoshish kerak. Ikkinchidan, har bir davlat qanchalik rivojlangan
davlat bo’lishidan qat’i nazar, moliyaviy imkoniyatlarining chegarasi mavjud. Davlat fuqarolarni ular
mehnat qobiliyatlarini yo’qotgunlariga qadar bo’lgan ijtimoiy himoyalanganlik darajasida ijtimoiy
ta’minlash imkoniga ega emas. Shuning uchun har bir davlat fuqarolarning ijtimoiy ta’minlanganlik
darajasini o’z imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda belgilaydi to’lovidir»3. .
Mamlakatimizda pensiya ta’minoti tizimi huquqini mustahkamlash, ish beruvchilarning
pensiya yoshiga etgan xodimlarning moddiy ahvolini yaxshilashdagi mas’uliyatini kuchaytirish,
pensiya oluvchilarga davlat pensiya to’lovlariga qo’shimcha ravishda daromad olish manbalarini
yaratish, shuningdek keksalik chog’ida fuqarolarning o’z farovonligi uchun shaxsiy javobgarligini
oshirish maqsadida islohotlar olib borildi, natijada 2005 yildan boshlab respublikamizda
“Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya tizimi” amaliyotga joriy qilindi. Ikki holatda ham davlat
keksaygan shaxslarga minimal pensiya yoki ijtimoiy himoyalash sifatida ijtimoiy yordam ko’rsatadi.
Mazkur tizimning mamlakatimizda qo’llanilishi jarayonida quyidagilarni amal qilish ko’zda
tutilgan:
jamg’arib boriladigan pensiyaning umumiy va majburiy xarakteri, ijtimoiy kafolatlarini
amalga oshirishdagi imtiyozlar kishining ijtimoiy himoyalanish huquqining ta’minlanishi;
jamg’arib boriladigan pensiya majburiy va ixtiyoriy shakllarning birligi teng huquqliligi
shaxsning ijtimoiy ta’minotga bo’lgan zaruriy darajasi ta’minlanadi va uning keksalik chog’ida yaxshi
yashashi uchun ta’sir ko’rsatishi;
turli xil pensiya tizimining bir vaqtning o’zida amal qilishidagi mustaqilligi va o’zini-o’zi
idora qilish sharoitida majburiy jamg’arib boriladigan pensiya bo’yicha to’lovlar darajasi va tizimni
barqarorligining davlat tomonidan kafolatlanishi;
jamg’arib boriladigan pensiya tizimida qatnashuvchi shaxs va ish beruvchini moliyaviy
ishtirokining majburiyligi, zaruriy holatlarda davlat subventsiyalarining jalb etilishi.
jamg’arib boriladigan pensiya tizimida qatnashuvchi shaxsga uning jamg’argan badallari
to’lashidagi moliyaviy ishtiroki tufayli hosil bo’lgan mablag’dan turli shakldagi moddiy yordam va
xizmatlar ko’rsatishi ta’minlanishi;
aholining tegishli ijtimoiy kategoriyalarni qamrab oluvchi kishilar guruhi yoki
mamlakatning barcha aholisining u yoki bu pensiya ta’minot turidan manfaatdorligi;
1O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011 yil 8 sentyabrdagi “Davlat pensiyalarini tayinlash va to’lash tartibini
yanada takomillashtirishga yo’naltirilgan normativ-huqukqiy hujjatlarni tasdiqlash to’g’risida”gi 252-son Qarori. 22 Qosimova G.A. Ijtimoiy siyosatning yo’nalishlari. Monografiya. -T.: «IQTISOD-MOLIYA». 2008. –B.89. 3Pension Reseach Council, Dan McGill, Kyle N. Brown, John J. Haley, Sylvester Schieber, Mark J. Warshawsky, Fundamentals of
Private Pensions 9th Edition, Oxford University Press. UK, 2010.
barcha jamg’arib boriladigan pensiya tizimida qatnashuvchi shaxslarning xarajatlarini
moliyalashtirish bo’yicha majburiyat va natijada ega bo’lingan huquq va kafolatlar nuqtai nazaridan
tengligini ta’minlanishi.
O’zbekistonda faol ijtimoiy siyosatni amalga oshirish yangicha amaliy va samarali shakllarni
qo’llashni talab etadi. Jahon tajribasining ko’rsatishicha, pensiya tizimi faoliyatini yo’lga qo’yish va
undan samarali foydalanish ijtimoiy muammolarni hal qilish va kishilarni keksalikda kambag’allikdan
himoyalashda muhim o’rin tutadi. Mamlakatimizda jamg’arib boriladigan pensiya tizimining tashkil
etilishi jamiyatda ijtimoiy adolatni ta’minlash, siyosiy barqarorlikni vujudga keltirish va kelgusida
fuqaroning moddiy ta’minotini ko’paytirishning asosiy shart-sharoitlaridan biridir, degan xulosani
keltirish mumkin.
O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, shuningdek, respublikamiz hududida doimiy yashovchi
chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti olish
huquqiga ega. "Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida”gi Qonuniga asosan:
- davlat jamg’arib boriladigan pensiya tizimida ishtirok etuvchi fuqarolarga shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya hisobvaraqlarida jamg’arilgan mablag’lari saqlanishi hamda to’lanishini
kafolatlaydi;
- Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida ishtirok etuvchi fuqarolar pensiya to’lovlari oluvchilar
sifatida jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini qonun hujjatlariga muvofiq davlat pensiyasini olish
huquqi yuzaga kelgan taqdirda olish huquqiga ega;
- to’lovlarni oluvchilar o’zlari mustaqil ravishda belgilaydigan muddat mobaynida har oylik
jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini olishni yoki jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini bir
yo’la olishni tanlash huquqiga ega;
- fuqaro vafot etgan taqdirda, shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’ida jamg’arilgan
mablag’lar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda merosga o’tadi va merosxo’rga bir yo’la to’la
hajmda to’lanadi;
- fuqaro O’zbekiston Respublikasi hududidan tashqariga, doimiy yashash joyiga chiqib
ketayotgan bo’lsa, shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’ida jamg’arilgan mablag’lar bir
yo’la to’la hajmda to’lanadi.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida ixtiyoriylik asosida ishtirok etuvchi fuqarolarni hisobga
olish ularning arizasiga muvofiq mazkur fuqarolarning yashash joyidagi Xalq banki filialida amalga
oshiriladi. O’zining shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’ida mavjud bo’lgan
ma’lumotlarni Xalq banki filialidan bir yilda bir marta bepul, shuningdek, o’z so’roviga ko’ra istalgan
vaqtda olish huquqiga ega. O’zbekiston Respublikasida qabul qilingan "Fuqarolarning jamg’arib
boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida"gi qonunning maqsadi fuqarolarning jamg’arib boriladigan
pensiya ta’minoti sohasidagi munosabatlarini tartibga solishdan iborat. Davlat tomonidan amalga
oshiriladigan markazlashtirilgan jamg’arish yoki ishlovchilar ish haqining bir qismini badal
ko’rinishida pensionerlar foydasiga undirish pensiya to’lovlari manbaining ishonchli asosini
ta’minlaydi. Bu imkoniyat nafaqat emissiya yo’li bilan, balki ijtimoiy siyosat doirasida zaruriy
hollarda ish haqi miqdorini joriy ish haqi va pensiya ajratmalariga taqsimlashga tegishli o’zgartirishlar
kiritish yo’li bilan amalga oshirilishi mumkin.
Hozirgi kunda xorijiy davlatlar amaliyotida pensiya tizimini moliyalashtirishning bir vaqtning
o’zida uch yo’nalish:
O’zbekiston Respublikasida xorijiy davlatlardagi pensiya ta’minotining moliyalashtirish
manbalari chuqur tadqiq qilinmoqda. Xorijiy davlatlarda fuqarolarga pensiya gibrid dastur asosida
belgilangan daromad bo’yicha aktuariylar maslahati bilan belgilangan ajratma ko’rinishida aniq bir
hisobraqamga to’lab berilishi ko’rsatilgan. Barcha foiz stavkalari akturiylar tomonidan o’zgartirib
boriladi. Gibrid dasturida fuqaroning pensiyasi ish beruvchi tomonidan moliyalashtiriladi.
Iqtisodchilarimizdan Q.X. Abduraxmonovning «Mehnat iqtisodiyoti» darsligida kishilarni ijtimoiy
himoyalash zaruriyati, ijtimoiy himoya tizimining chora-tadbirlari ko’rsatilgan. Pensiya tizimining
asosiy vazifasi fuqarolar ehtiyojini hamda ularning keksalik chog’ida himoyalanishga bo’lgan talabini
qondirishdir, degan xulosa chiqarilgan. Ish haqi jamiyatning ko’pchilik a’zolari uchun asosiy
tirikchilik manbaiga aylanishi bilan ijtimoiy himoyasizlikning alohida turi, ya’ni ish haqidan maxrum
bo’lish tufayli moddiy ta’minlanmaganlik xavfi vujudga kelishi ko’rsatilgan. Xorijiy mamlakatlardagi
ijtimoiy muhofaza tizimining nazariy asoslari berilgan, shuningdek, ijtimoiy muhofaza kilishning
siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy vazifalari o’rganilgan. Darslikda jahon tajribasini tahlil qilish bilan
ijtimoiy himoyaning modellari alohida ko’rsatilgan.
Zarur mehnat layokatiga, ish joyiga, daromadlar manbaiga ega bo’lmaganligi tufayli o’zini
moddiy ta’minlashga qodir bo’lmagan shaxslarga davlatning ijtimoiy yordam berish.
Xarbiy xizmatchilar ichki ishlar va soliq organlari xizmatchilari, davlat xizmatchilari,
fuqarolarning boshqa bir qator toifalarining muhim davlat funktsiyalarini bajarish bilan bog’liq o’ziga
xos mehnat faoliyatini hisobga olgan holda davlat tomonidan ijtimoiy ta’minlash.
Qonun bo’yicha majburiy ijtimoiy sug’urtalash iqtisodiy jihatdan faol aholini mehnat qilish
qobiliyatini (kasallik, baxtsiz xodisa, keksalik tufayli) yoki ish ish joyini yo’qotishi natijasida
daromaddan, ish haqidan maxrum bo’lish xatarlaridan ijtimoiy himoyalash.
Iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari yoki uzoq muddatli tarmoq yoki jamoa bitimlari asosida
tashkil etiladigan kompaniyalar doirasida yollanma ishchilarni ixtiyoriy ravishda qo’shimcha ijtimoiy
sug’urtalash.
Amaliyotchi olimlardan A.Xaitov A, M.Ziyadullaevning “O’zbekistonda pensiya ta’minoti va xorijiy
tajribasi” nomli o’quv qo’llanmasida O’zbekiston Respublikasida pensiya ta’minoti tizimining
rivojlantirish bosqichlari, pensiya ta’minotining nazariy jixatlari, huquqiy-me’yoriy asoslari berilgan.
Mualliflar jahon amaliyotida keng e’tirof etilgan G.Esping-Andersen tasnifi bo’yicha davlatning
ijtimoiy himoyalash tizimining uch asosiy modeli: liberal, konservativ, sotsial-demokratik modellarini
bir-biridan farqlaydilar. «Ijtimoiy himoya» va «ijtimoiy ta’minot»ni inson faoliyatining normal shart-
sharoitlarini ta’minlovchi mehnat, sog’liq va tabiat muhitni muhofaza qilish, mehnatga haq to’lashning
eng kam miqdori kabi kafolatlarni kamrab olinganligi ko’rsatilgan. Shuningdek ko’plab xorijiy
mamlakatlarda va sobiq sovet ittifoqi davlatlarida pensiya ta’minoti tizimi faoliyati ko’rsatilgan.
Germaniyada taqsimot pensiya tizimi 1891 yilda joriy qilingan bo’lib, o’sha davrdan
hozirgacha uning turli ko’rinishlari Evropa mamlakatlarida, MDH davlatlarida qo’llanilmoqda.
Germaniyaning pensiya tizimidagi taqsimot-tortiluvchi modeli sxemasiga ko’ra aholining iqtisodiy
faol qatlami tomonidan to’langan majburiy pensiya badallari hisobidan pensiya xarajatlari shakllanadi
va aholining iqtisodiy faol qatlamlari o’rtasida taqsimlanadi. Chili modeli-kapitallashgan model.
Kapitallashgan model sxemasi quyidagicha: pensiya badallarini investitsiya qilishdan va to’plashdan
hosil bo’lgan kapital pensiya xarajatlarini qoplashga yo’naltiriladi.
Pensiya badallari kapital to’lovchining shaxsiy hisob raqamida hisobga olib boriladi. Ushbu
hisob raqamni pensiya fondlari yoki pensiya kassalari, sug’urta kassalari yoki banklar yuritadi. Pensiya
mablag’larini tizimli investitsiya qilish bilan ushbu institutlar investitsiya daromadlariga ega. Kapital
yoki yig’ilgan pensiya badallari summasi ularni investitsiya qilishdan olingan daromad pensiya fondi
faoliyati xarajatlari, natijasida kapitallashgan pensiyaning moliyaviy manbasidir. Avlodlar birdamligi
asosida qurilgan taqsimot modelidan farqli ravishda kapitallashgan model sug’urta tamoyiliga
asoslanadi. Chili eski pensiya tizimini isloh qilishni yangi tizimga o’tish bilan bir vaqtda olib borgan
mamlakatlardan biridir. Davlat pensiya ta’minoti bo’yicha qarzlarni yangi xususiy majburiy
jamg’armalarni tashkil qilish bilan bir qatorda davlat pensiya fondiga tushumlarni qisqartirish
sharoitida olib bordi. Pensiyasi bo’yicha qarzlar masalasi pensiya obligatsiyalarini chiqarish yo’li bilan
hal etiladi.
Mamlakatimizda jamg’arib boriladigan pensiya tizimining tashkil etilishi jamiyatda ijtimoiy
adolatni ta’minlash, siyosiy barqarorlikni vujudga keltirish va kelgusida fuqaroning moddiy
ta’minotini yaxshilashning asosiy shart-sharoitlaridan biridir, degan xulosani keltirish mumkin.
2-MAVZU. JAMG’ARIB BORILADIGAN PENSIYA TA’MINOTINING MOHIYATI,
AHAMIYATI VA AHOLINI IJTIMOIY-QO’LLAB-QUVVATLASHDAGI ROLI
Reja:
2.1. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotining mohiyati va mazmuni.
2.2. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotining mohiyati va mazmuni.
2.3. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotining davlat pensiya ta’minotidagi ahamiyati.
2.4. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimiga o’tilishining zarurligi.
2.5. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimi orqali yalpi ichki mahsulot va milliy
daromadning taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi.
2.6. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimining moliya tizimi bo’g’inlari bilan o’zaro
munosabatlari.
2.7. Aholini ijtimoiy-qo’llab-quvvatlashda jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotining tutgan
o’rni.
TAYANCH SO’Z VA IBORALAR: Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobraqami,
Xalq banki, Aholini ijtimoiy himoya qilish, Asosiy ish joyi, Band shaxs, Jamg’arib boriladigan
pensiya to’lovlarini olish huquqi, Jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini olish huquqi to’g’risidagi
guvohnoma, Ish staji.
Mamlakatimizda jamg’arib boriladigan pensiya tizimining tashkil etilishi jamiyatda ijtimoiy
adolatni ta’minlash, siyosiy barqarorlikni vujudga keltirish va ta’minlab turishning asosiy shart-
sharoitlaridan biridir.
Respublikamizda pensiya tizimini moliyalashtirish borasidagi islohotlar bosqichma-bosqich
oshirib ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning mazmun mohiyatidan kelib chiqib mehnat bozoridagi, soliq
tizimidagi, moliya va kredit tizimidagi islohotlar bilan birgalikda milliy urf odatlarimiz, kam
ta’minlangan oilalarga, qariyalarga yordam e’tiborga olingan xolda har tomonlama mukammal
dasturlar orqali amalga oshirishni taqozo etadi. Islohotlarning bu dasturlari pensiya yoshidagi
qariyalarni daromadlarini kafolatlashning samarali mexanizmiga tayanishi zarur.
Pensiya jamg’armalarini fuqarolar va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning majburiy va ixtiyoriy
jamg’arma badallari, davlatning moliyaviy ishtiroki asosida shakllanuvchi va muayyan jamg’arma
tashkil etgan aholi toifalariga to’lovlarni amalga oshirish va ijtimoiy himoyalash uchun mo’ljallangan
mustaqil pul jamg’armalari sifatida ta’riflash imkonini beradi.
Pensiya ta’minoti moliyaviy resurslarni qayta taqsimlashning yirik oqimi bo’lib, iqtisodiyotda
mahsulotlar, resurslar va daromadlarning makroiqtisodiy doiraviy aylanishiga, aholining iqtisodiy
faolligini rag’batlantirishga jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Pensiya tizimi bilan iqtisodiyotning boshqa
qismlari uzviy bog’liq bo’lib, to’g’ri tashkil etilgan pensiya tizimi iqtisodiyotni investitsiyalashning
moliyaviy manbasi bo’lib xizmat qilishi mumkin.
Ishlovchilarning pensiya jamg’armasiga to’lovlari, iqtisodiy nuqtai nazardan ularning ish
haqining bir qismidir. U ishchi kuchining qiymatiga kiradi, ammo to’lovlar institutsional muayyan
kechiktirilgan muhlatda amalga oshiriladi. Bu ishlovchilarning pensiya jamg’armasiga qo’ygan va
qaytarilishi lozim bo’lgan o’ziga hos maqsadli ulushi, omonatidir. Yollanma ishlovchini samarali
mehnatga undovchi sabablarning yuqori darajasi bir tomondan, pensiya miqdorining tegishli yashash
minimumiga nisbati, pensiya to’lovlarining xarid imkoniyatiga bog’liq bo’lsa, ikkinchi tomondan,
ishlovchining malaka darajasi ishlagan davrlari mobaynida mehnat faoliyatining intensivligi darajasiga
bog’liqdir. Pensiya miqdorining mehnat faoliyati mobaynida oladigan ish haqi miqdori bilan bevosita
bog’liqligi samarali mehnatga rag’batlantirish imkonini beradi. Bu o’rinda muayyan qonuniyatni
aniqlash mumkin, ya’ni pensiya tizimi orqali himoyalash darajasi fuqarolarning individual moliyaviy
ishtirokiga to’g’ri, daromadlarni qayta taqsimlash darajasiga teskari mutanosiblikda bo’ladi.
Davlat tomonidan amalga oshiriladigan markazlashtirilgan jamg’arish yoki ishlovchilar ish
haqining bir qismini badal ko’rinishida pensionerlar foydasiga undirish pensiya to’lovlari manbaining
ishonchli asosini ta’minlaydi. Bu imkoniyat nafaqat emissiya yo’li bilan, balki ijtimoiy siyosat
doirasida zaruriy hollarda ish haqi miqdorini joriy ish haqi va pensiya ajratmalariga taqsimlashga
tegishli o’zgartirishlar kiritish yo’li bilan amalga oshirilishi mumkin. Tadbiq etilayotgan avlodlar
birdamligi qayta taqsimlash tamoyiliga asoslangan bo’lib, pensiya tizimi ishlovchilarning tegishli
moliyaviy muassasalarga xususan, jamg’ariladigan pensiya jamg’armalariga mablag’lar qo’yishini
inkor etmaydi.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimiga badallarni qayta taqsimlashning davlat mexanizmi
yordami bilan individuallashtirilgan hisobraqamlardan foydalangan holda, moliyaviy ta’minlash,
pensiya tizimini tashkil etishning o’ziga xosligi, belgilanan yagona badallarni hisobga olib, pensiya
miqdorini belgilash kabilar xosdir. Jamg’arib boriladigan pensiyani olish uchun muayyan jamg’arma
stajiga ega bo’lish va qonunda ko’rsatilgan pensiya yoshiga etish zarur. Jamg’arish tamoyiliga
asoslangan pensiya tizimida badallar kapitallashtiriladi va pensiya hisobi individual hisob asosida
shakllantirilib boriladi, shaxsiy hisoblarda jamg’arilgan jamg’arma badallari pensiya darajasini
belgilaydi.
Jamg’ariladigan pensiya tizimlari hukumatning moliyaviy kafolatlaridan foydalanadi, ular
daromadni ta’minlash imkonini beruvchi moliyaviy bozorlarning ishtirokchilariga aylanadi. Natijada
pensiya to’lovlari ishlovchilarning nafaqat pensiyaga chiqqunga qadar bo’lgan ish haqidan, balki,
mehnat faoliyati mobaynida to’langan badallari miqdoriga foizni ifoda etadi.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimining qo’llanishi mavjud pensiya tizimidagi kamchiliklarni
kamaytirish va uning afzalligini kuchaytirishga yo’naltirilgandir. Hozir bizda ikki xil avlodlar
birdamligi va jamg’arma tuzilmalarining tarafdorlari mavjud. Gap shundaki, daromad miqdori kam
bo’lgan fuqarolar o’zining hamma daromadlarini iste’mol qilishga majbur bo’lganligi sababli
jamg’arish pensiyasi tizimiga to’la o’ta olmaydi. Biroq jamg’arish tizimidan butunlay voz kechish
kerak degan xulosa qilish ham noo’rindir.
Jamg’arib boriladigan pensiya iqtisodiy faol aholining ish joyi, mehnatga layoqati va
daromadini yo’qotish bilan bog’liq turli hodisalardan ijtimoiy himoyalash shakli hisoblanadi.
Davlatning nazorati asosida ish beruvchilar va ishlovchilarning maqsadli badallaridan shakllanuvchi
maxsus byudjetdan tashqari ijtimoiy jamg’armalardan moliyalashtirilishi jamg’arib boriladigan
pensiya tizimining xususiyatli jihatidir. Jamg’arib boriladigan pensiya keksalik, kasallik, baxtsiz
hodisa tufayli, mehnat qobiliyatini yo’qotish holatlarini oldini olishga qaratilgan jamg’armadir.
Respublikamizda 2005 yildan boshlab fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya tizimi
amaliyotga joriy qilindi. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti iqtisodiy faol aholining ish joyi,
mehnatga layoqati va daromadini yo’qotish bilan bog’liq turli hodisalardan ijtimoiy himoyalash shakli
hisoblanadi.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi moliyaviy kategoriya sifatida pul mablag’larining
maqsadli jamg’armalarni shakllantirish va undan keksalik chog’ida foydalanish shakl va usullarini
yig’indisini o’z ichiga olgan iqtisodiy munosabatlar tizimini aks ettiradi. O’zbekiston Respublikasida
qabul qilingan "Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida"gi qonunning
maqsadi fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti sohasidagi munosabatlarini tartibga
solishdan iborat.
Jamg’arib boriladigan pensiya kategoriya sifatida pul mablag’larining maqsadli
jamg’armalarini shakllantirib, keksalik chog’ida foydalanish shakl va usullarini yig’indisini o’z ichiga
olgan iqtisodiy munosabatlar tizimini aks ettiradi. Bu borada qabul qilingan qonunning maqsadi –
fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdir.
Ijtimoiy muhofazaning “Iqtisodiyot inson uchun” tarzida bo’lishi lozim bo’lgan zamonaviy
iqtisodiyotga o’tish uchun shunday samarali tizim zarurki, u har bir kishining mehnat salohiyatidan
uning ijtimoiy-iqtisodiy maqomidan, qat’i nazar, pensiya ta’minoti tizimidan foydalanish imkonini
bersin. Faqat mana shundagina inson salohiyatidan samarali foydalanish, aholi daromadlarini
ko’paytirish hamda “ertangi kunga ishonch” bo’lishiga erishish mumkin.
Respublikamizda aholi bandligi va farovonligini oshirish, uning ish haqi, pensiya va
daromadlarini oshirish, bu oxir-oqibatda respublikamiz mintaqalari, shahar va tumanlarimizdagi eng
muhim ijtimoiy muammolarni echish demakdir. «2013 yil - Obod turmush yili» Dasturini
tayyorlashda aholi farovonligini, uning real daromadlarini oshirish, bandlik masalasini echish, kichik
biznes va xususiy tadbirkorlik, fermerlik xarakatini yanada rivojlantirish davlat tomonidan beriladigan
aniq manzillik ijtimoiy himoya tizimini takomillashtirish kabi vazifalar e’tiborimiz markazida bo’lishi
lozim”1.
«Jahon tajribasi guvohlik beradiki, keksalarni moddiy ta’minlashga imkon yaratuvchi
kuchli moliyaviy mexanizmini yaratish lozim. Ko’pgina mamlakatlar bir qator pensiya islohotlarini
amalga oshirdilar. Chexiyada pensiya bilan ta’minlashni isloh qilishning asosiy yo’nalishlari: zararli
va og’ir mehnat uchun imtiyozlarni bekor qilish, ish yurituvchilarning sug’urta qilingan badallariga
qo’shimcha badallarni kiritish, to’langan badallar va olingan pensiyalar o’rtasida aloqani kuchaytirish,
ijtimoiy sug’urta tizimini rivojlantirish, individual pensiya rejalari imkoniyatlarini kengaytirish,
pensiya yoshini erkaklar va ayollar uchun 2015-2020 yillarda 65 yoshgacha oshirishdan iborat».
Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotini boshqarishda davlat kafolati
Xorijiy mamlakatlarda davlat pensiya ta’minoti tizimi bilan bir qatorda davlat tasarrufida
bo’lmagan xususiy pensiya ta’minoti mavjud, uning zarurligi quyidagi ikki asosiy sababdan kelib
chiqadi.2 Birinchidan, bozor munosabatlari va demokratiya fuqarolarga ko’proq erkinlik va davlat
tasarrufidan mustaqil bo’lish imkonini berishi bilan bir qatorda, ularga o’z farovon hayotini qurish,
ijtimoiy jihatdan ta’minlash borasida katta mas’uliyat yuklaydi. Har bir fuqaro mehnatga qobiliyatli
davridayoq, avvaldan, u qariganida yoki mehnat qilish qobiliyatini yo’qotgan taqdirda o’zini ijtimoiy
himoya qilish masalalariga jiddiy yondashish kerak. Ikkinchidan, har bir davlat qanchalik rivojlangan
davlat bo’lishidan qat’i nazar, moliyaviy imkoniyatlarining chegarasi mavjud. Davlat fuqarolarni ular
1 Karimov I.A.“Inson manfaati, huquq va erkinliklarini ta’minlash, xayotimizning yanada erkin va obod bo’lishiga erishish –
bizning bosh maqsadimizdir.\\ Xalq so’zi. 2012 yil. 8 dekabr. –B.3. 2Qosimova G.A. Ijtimoiy siyosatning yo’nalishlari. Monografiya. -T.: «IQTISOD-MOLIYA». 2008. –B.89.
Rivojlangan mamlakatlarda davlat pensiya ta’minoti tizimi bilan bir
qatorda davlat tasrrufida bo’lmagan xususiy pensiya ta’minoti ham
mavjud bo’lgan. Uning zarurligi quyidagi ikki asosiy sabablardan
kelib chiqadi.
Birinchidan: bozor
munosabatlari va demokratiya
fuqarolarga ko’proq erkinlik
va davlat tassarufidan
mustaqilroq bo’lish imkonini
berish bilan bir qatorda,
ularga o’z xayotlarini
farovonlashtirish, shu
jumladan, ijtimoiy jixatdan
ta’minlash borasida katta
mas’uliyat yuklaydi.
Ikkinchidan: davlat fuqarolarni, ular mehnat
qobilyatlarini yo’qotgunlariga qadar bo’lan
ijtimoiy himoyalanganlik darajasida ijtimoiy
ta’minlashimkoniga ega emas. Shuning
uchun har bir davlat fuqarolarning ijtimoiy
ta’minlanganlik darajasini o’z
imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda
belgilaydi. Amaldagi pensiya tizimi keskin
islohotlarni jadal davom ettirish, Pensiya
jamg’armasi balansida yuzaga
keladigantaqchilliknibartaraf qilish va ijobiy
qoldiqqa erishish imkoniyatlarini beradi.
mehnat qobiliyatlarini yo’qotgunlariga qadar bo’lgan ijtimoiy himoyalanganlik darajasida ijtimoiy
ta’minlash imkoniga ega emas1. Shuning uchun har bir davlat fuqarolarning ijtimoiy ta’minlanganlik
darajasini o’z imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda belgilaydi. O’zbekistonda ilmiy jihatdan asoslangan pensiya tizimini yaratish va takomillashtirishning zarur sharti
jahon yutuqlaridan va xorijiy davlatlarning tajribasidan kelib chiqib, Respublikamizning o’ziga xos
xususiyatlarini hisobga olgan holda, pensiya ta’minotining yangi tizimi paydo bo’ldi.
Mamlakatimizda pensiya ta’minoti tizimi huquqiy asoslarini yanada mustahkamlash, ish
beruvchilarning pensiya yoshiga etgan xodimlarning moddiy ahvolini yaxshilashdagi mas’uliyatini
kuchaytirish, pensiya oluvchilarga davlat pensiya to’lovlariga qo’shimcha ravishda daromad olish
manbalarini yaratish, shuningdek keksalik chog’ida fuqarolarning o’z farovonligi uchun shaxsiy
javobgarligini oshirish maqsadida islohotlar olib borilmoqda, natijada 2005 yildan boshlab
respublikamizda “Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya tizimi” amaliyotga joriy qilindi. Ikki
holatda ham davlat keksaygan shaxslarga minimal pensiya yoki ijtimoiy himoyalash sifatida ijtimoiy
yordam ko’rsatadi.
Mazkur tizimning mamlakatimizda qo’llanilishi jarayonida quyidagilarning amal qilishi
ko’zda tutilgan:
jamg’arib boriladigan pensiyaning umumiy va majburiy xarakteri, ijtimoiy kafolatlarini
amalga oshirishdagi imtiyozlar kishining ijtimoiy himoyalanish huquqining ta’minlanishi;
jamg’arib boriladigan pensiya majburiy va ixtiyoriy shakllarning birligi teng huquqliligi
shaxsning ijtimoiy ta’minotga bo’lgan zaruriy darajasi ta’minlanadi va uning keksalik chog’ida yaxshi
yashashi uchun ta’sir ko’rsatishi;
turli xil pensiya tizimining bir vaqtning o’zida amal qilishidagi mustaqilligi va o’zini-o’zi
idora qilish sharoitida majburiy jamg’arib boriladigan pensiya bo’yicha to’lovlar darajasi va tizimni
barqarorligining davlat tomonidan kafolatlanishi;
jamg’arib boriladigan pensiya tizimida qatnashuvchi shaxs va ish beruvchini moliyaviy
ishtirokining majburiyligi, zaruriy holatlarda davlat subventsiyalarining jalb etilishi.
jamg’arib boriladigan pensiya tizimida qatnashuvchi shaxsga uning jamg’argan badallari
to’lashidagi moliyaviy ishtiroki tufayli hosil bo’lgan mablag’dan turli shakldagi moddiy yordam va
xizmatlar ko’rsatishi ta’minlanishi;
aholining tegishli ijtimoiy kategoriyalarni qamrab oluvchi kishilar guruhi yoki
mamlakatning barcha aholisining u yoki bu pensiya ta’minot turidan manfaatdorligi;
barcha jamg’arib boriladigan pensiya tizimida qatnashuvchi shaxslarning xarajatlarini
moliyalashtirish bo’yicha majburiyat va natijada ega bo’lingan huquq va kafolatlar nuqtai nazaridan
tengligini ta’minlanishi.
O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, shuningdek, respublikamiz hududida doimiy
yashovchi chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti
olish huquqiga ega. "Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida”gi Qonunga
asosan:
davlat jamg’arib boriladigan pensiya tizimida ishtirok etuvchi fuqarolarga shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya hisob-varaqlarida jamg’arilgan mablag’lari saqlanishi hamda to’lanishini
kafolatlaydi;
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida ishtirok etuvchi fuqarolar pensiya to’lovlari
oluvchilar sifatida jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini qonun hujjatlariga muvofiq davlat
pensiyasini olish huquqi yuzaga kelgan taqdirda olish huquqiga ega;
to’lovlarni oluvchilar o’zlari mustaqil ravishda belgilaydigan muddat mobaynida har oylik
jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini olishni yoki jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini bir
yo’la olishni tanlash huquqiga ega;
1 Pension Reseach Council, Dan McGill, Kyle N. Brown, John J. Haley, Sylvester Schieber, Mark J. Warshawsky, Fundamentals of
Private Pensions 9th Edition, Oxford University Press. UK, 2010.
fuqaro vafot etgan taqdirda, shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisob varag’ida
jamg’arilgan mablag’lar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda merosga o’tadi va merosxo’rga bir
yo’la to’la hajmda to’lanadi;
fuqaro O’zbekiston Respublikasi hududidan tashqariga, doimiy yashash joyiga chiqib
ketayotgan bo’lsa, shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisob varag’ida jamg’arilgan mablag’lar bir
yo’la to’la hajmda to’lanadi.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida ixtiyoriylik asosida ishtirok etuvchi fuqarolarni
hisobga olish ularning arizasiga muvofiq mazkur fuqarolarning yashash joyidagi Xalq banki filialida
amalga oshiriladi. O’zining shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’ida mavjud bo’lgan
ma’lumotlarni Xalq banki filialidan bir yilda bir marta bepul, shuningdek, o’z so’roviga ko’ra istalgan
vaqtda olish huquqiga ega. O’zbekiston Respublikasida qabul qilingan "Fuqarolarning jamg’arib
boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida"gi qonunning maqsadi fuqarolarning jamg’arib boriladigan
pensiya ta’minoti sohasidagi munosabatlarini tartibga solishdan iborat. Davlat tomonidan amalga
oshiriladigan markazlashtirilgan jamg’arish yoki ishlovchilar ish haqining bir qismini badal
ko’rinishida pensionerlar foydasiga undirish pensiya to’lovlari manbaining ishonchli asosini
ta’minlaydi. Bu imkoniyat nafaqat emissiya yo’li bilan, balki ijtimoiy siyosat doirasida zaruriy
hollarda ish haqi miqdorini joriy ish haqi va pensiya ajratmalariga taqsimlashga tegishli o’zgartirishlar
kiritish yo’li bilan amalga oshirilishi mumkin.
Tatbiq etilayotgan avlodlar birdamligi qayta taqsimlash tamoyiliga asoslangan bo’lib,
pensiya tizimi ishlovchilarning tegishli moliyaviy muassasalarga xususan, jamg’ariladigan pensiya
jamg’armalariga mablag’lar qo’yishini inkor etmaydi. Mehnatda mayiblanganlik yoki kasb kasalligiga
chalinganlik oqibatida vafot etgan boquvchining oilasiga, shuningdek marhum pensionerning oilasiga
pensiya boquvchining ish stajidan qat’i nazar tayinlanadi.
Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotida ijtimoiy adolat va ijtimoiy himoya tizimi
tamoyillari asosida ijtimoiy siyosat amalga oshiriladi. Jamiyatni rivojlanishida ijtimoiy tenglik,
ijtimoiy kafolatlarni ta’minlash aholi turmush darajasini oshirish kabi vazifalar bajariladi.
«Avlodlar birdamligi” (davlat) pensiya tizimi bilan birga bosqichma-bosqich
jamg’ariladigan pensiya tizimini rivojlantirish maqsadga muvofiq ravishda, izchillik bilan amalga
oshirish zarur. Buning natijasida Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga to’lanadigan majburiy
to’lovlar bo’yicha ish beruvchi tadbirkorlik sub’ektlari zimmasidagi yukni kamaytirish va ularning
investitsion faolligini oshirish imkoniyatlari yaratiladi.
Hozirgi kunda xorijiy davlatlar amaliyotida pensiya tizimini moliyalashtirishning bir
vaqtning o’zida uch yo’nalish - minimal pensiyani kafolatlaydigan davlat pensiya tizimi, professional
assotsiatsiya yordamida o’zining ish beruvchilarga qo’shimcha pensiyani shakllantirish, fuqarolar
imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda, alohida xususiy pensiyani ta’minlash belgilangan.
O’zbekiston Respublikasida "Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti
to’g’risida"gi qonunini talablarini ijro etish va pensionerlarning farovonligini qo’shimcha ravishda
oshirish uchun shart-sharoitlar yaratish maqsadida Vazirlar Mahkamasi tomonidan "Fuqarolarning
jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida"gi qonunni amalga oshirish chora-tadbirlari haqida
Qaror qabul qilindi va Respublikamizda 2005 yil 1 yanvardan amaldagi fuqarolarning pensiya
ta’minoti tizimiga qo’shimcha ravishda fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimi
joriy etildi. O’zbekiston Respublikasida qabul qilingan "Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya
ta’minoti to’g’risida"gi Qonunning maqsadi – fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti
sohasidagi munosabatlarini tartibga solishdan iborat. Jamg’arib boriladigan pensiya tizimining o’ziga
xos xususiyati davlatning nazorati asosida ish beruvchilar va ishlovchilarning maqsadli badallaridan
shakllanuvchi maxsus byudjetdan tashqari ijtimoiy jamg’armalardan pensiyalarni
moliyalashtirilishidir. “Jamg’arib boriladigan pensiya” kategoriya sifatida pul mablag’larining
maqsadli fondlarini shakllantirib, keksalik chog’ida foydalanish shakl va usullarini yig’indisini o’z
ichiga olgan iqtisodiy munosabatlar tizimini aks ettiradi.
O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, shuningdek, O’zbekiston Respublikasi hududida doimiy
yashovchi chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti
olish huquqiga ega. «Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti — fuqarolarni shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya hisob-varaqlaridagi mablag’lardan davlat pensiyasiga qo’shimcha ravishda pul
mablag’lari bilan ta’minlashdir». Jamg’arib boriladigan ixtiyoriy pensiya badallari — shaxsiy
jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’iga ixtiyoriylik asosida kiritiladigan pul mablag’lari
hisoblanadi. Jamg’arib boriladigan majburiy pensiya badallari — shaxsiy jamg’arib boriladigan
pensiya hisobvarag’iga majburiy tartibda kiritiladigan pul mablag’laridan iborat” 1.
Qonunning ijrosi yuzasidan Xalq banki va mahalliy hokimiyat organlari tomonidan jamg’arib
boriladigan pensiya tizimini amalda joriy etish bo’yicha ishlar tashkil etildi. Respublikaning barcha
mintaqalaridagi Xalq banki bo’limlarida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning taqdimnomasi bo’yicha
fuqarolar uchun yakka tartibdagi jamg’arib boriladigan pensiya hisob-varaqlari ochildi, shaxsiy
jamg’arib boriladigan pensiya daftarchalari berilib jamg’arib boriladigan pensiya tizimida hisobga
qo’yishning elektron ma’lumotlar bazasi shakllantirildi.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida pensiya jamg’armalarini fuqarolar va xo’jalik
yurituvchi sub’ektlarning mablag’lari hisobiga emas, balki davlat byudjetiga to’lanishi lozim bo’lgan
mablag’lardan ajratmalar hisobiga shakllantirish mexanizmi amal qilmoqda. Bunda, fuqarolarning
yakka tartibdagi jamg’arib boriladigan pensiya hisob-varaqlariga majburiy badallar jismoniy shaxslar
daromad solig’ining byudjetga yo’naltiriladigan bir qismi hisobidan amalga oshiriladi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Xalq banki bilan birgalikda ish beruvchilar
tomonidan fuqarolarning yakka tartibdagi jamg’arib boriladigan pensiya hisob-varaqlariga majburiy
badallarni qo’shib to’lash tartibini amalga oshiradi. Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya
hisob-varaqlariga badallar o’z vaqtida va to’liq o’tkazilmaganligi uchun aybdor shaxslarga nisbatan
soliqqa oid amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq ta’sir choralari qo’llaniladi.
Mazkur tizimning mamlakatimizda qo’llanilishi jarayonida quyidagi tamoyillarga amal qilish
ko’zda tutilgan:
jamg’arib boriladigan pensiyaning umumiy va majburiy xarakteri, ijtimoiy kafolatlarini
amalga oshirishdagi imtiyozlar, kishining ijtimoiy himoyalanish huquqining ta’minlanishi;
jamg’arib boriladigan pensiya, majburiy va ixtiyoriy shakllarning birligi, teng huquqliligi,
shaxsning ijtimoiy darajasi ta’minlanadi va uning keksalik chog’ida yaxshi yashashi uchun ta’sir
ko’rsatishi;
turli xil pensiya tizimining bir vaqtning o’zida amal qilinishdagi mustaqilligi va o’zini o’zi
idora qilish sharoitida majburiy jamg’arib boriladigan pensiya bo’yicha to’lovlar darajasi va tizimning
barqarorligi davlat tomonidan kafolatlanishi;
jamg’arib boriladigan pensiya tizimida qatnashuvchi shaxs va ish beruvchining moliyaviy
ishtiroki majburiyligi, zaruriy holatlarda davlat subsidiyalarining jalb etilishi. Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida qatnashuvchi shaxsga uning jamg’argan badallari to’lanishidagi moliyaviy ishtiroki
tufayli hosil bo’lgan mablag’dan unga qonunga ko’ra turli shakldagi moddiy yordam va xizmatlar
ko’rsatilishi ta’minlanadi;
aholining tegishli ijtimoiy kategoriyalarni qamrab oluvchi kishilar guruhi (ishchilar,
xizmatchilar, mehnatkashlarning alohida kasb bo’yicha kategoriyalari, alohida hududlarning barcha
aholisi) yoki mamlakatning barcha aholisining u yoki bu pensiya ta’minot turidan manfaatdorligi;
barcha jamg’arib boriladigan pensiya tizimida qatnashuvchi shaxslarning xarajatlarini
moliyalashtirish bo’yicha majburiyat va ega bo’lgan huquq va kafolatlari nuqtai nazaridan tengligi;
oldindan ko’rilmagan kishilarning sog’ligi yoki ularning moddiy ahvoliga xavf soluvchi,
holatlarda barcha mehnatkashlar va ularning oila a’zolarini huquqiy imkoniyatlarini yaratish.
Jamg’arib boriladigan pensiya iqtisodiy faol aholining ish joyi, mehnatga layoqati va
daromadini yo’qotish bilan bog’liq turli hodisalardan ijtimoiy himoyalash shakli hisoblanadi.
Davlatning nazorati asosida ish beruvchilar va ishlovchilarning maqsadli badallaridan shakllanuvchi
maxsus byudjetdan tashqari ijtimoiy jamg’armalardan moliyalashtirilishi jamg’arib boriladigan
pensiya tizimining xususiyatli jihatidir. O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, shuningdeq O’zbekiston
1 "Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida”gi Qonun, 2004 yil 2 dekabr
Respublikasi hududida doimiy yashovchi chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar jamg’arib
boriladigan pensiya ta’minoti olish huquqiga ega.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida hisobga olinayotganda fuqarolarga Xalq banki umrbod
qilib belgilanadigan, doimiy shaxsiy tartib raqamli shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisob-
varaqlari ochadi.
O’zbekiston Respublikasida jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti masalalari
«Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida»gi qonuniga asosan tartibga
solinadi. 2005 yildan joriy etilgan mazkur tizim amaldagi fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti
tizimiga qo’shimcha ravishda, ish beruvchilarning pensiya yoshiga etgan xodimlarning moddiy
ahvolini yaxshilash, shu asosida pensionerlarga amaldagi pensiya to’lovlariga qo’shimcha ravishda
daromad olish manbalarini yaratish, keksalik chog’ida fuqaroning o’z farovonligi uchun shaxsiy
javobgarligini oshirish maqsadida joriy qilindi.
Nazariy ma’lumotlarga qaraganda, pensiya jamg’armalarining mohiyatini belgilashda uch
yondoshuv ko’rsatiladi, ya’ni uning ijtimoiy ta’minot uchun mo’ljallangan mablag’lar ekanligi;
mustaqil moliya-kredit tashkiloti; ijtimoiy yo’nalishdagi byudjetdan tashqari jamg’arma ekanligi
e’tirof etiladi.
Fuqarolar uchun pensiya tizimini tashkil etishda jahonga mashhur Germaniya va Chili
modellari andoza sifatida tanlandi. Pensiya ta’minotining ikki bazaviy modeli taqsimot-tortiluvchi va
kapitallashgan modellaridir. Mashhur venger iqtisodchisi Ya. Kornai taqsimot va kapitallashgan
pensiya tizimlari o’rtasidagi farqlar mohiyatini asoslab berdi. Ular o’rtasidagi farq qisman
moliyalashtirish texnikasida yuzaga chiqadi. Taqsimot modeli pensionerlarni hozirgi vaqtda amalda
bo’lgan aholining iqtisodiy faol qatlami hisobiga ta’minlaydi. Pensiya tizimining kapitallashgan
modeli taqsimotdan farqli ravishda insonning o’z mehnati va pensiya jamg’arilishi natijalari bilan
uzviy bog’liq.
Bozor iqtisodiyotining eng muhim shartlaridan biri - har bir shaxsning o’z manfaatlarini
birinchi navbatda himoya qilishi, o’z imkoniyatini ifodalashi kerak. Davlat fuqarolar o’z turmush
darajalarini oshirishlari uchun ularga tegishli qonunlar tizimi orqali zarur shart-sharoitlar va
imkoniyatlar yaratishi va ularni qo’llab-quvvatlashi lozim. Bozor munosabatlari rivojlanishi,
iqtisodiyotning davlat va xususiy sektorlari o’rtasidagi o’zaro nisbat o’zgarib borgan sa-ri bu ikki omil,
albatta, ijtimoiy ta’minot tizimiga o’z ta’sirini ko’rsatadi.
Pensiya tizimini moliyalashtirishdagi islohotlarni tezlikda amalga oshirib bo’lmaydi, bu
islohotlarni respublikamizda boshqa islohotlar bilan, aholi daromadlari, investitsiya, inflyatsiya,
bandlik sohasi masalalari, soliq, moliya va bank tizimidagi islohotlar bilan birgalikda amalga oshirish
lozim. Pensiya tizimini moliyalashtirish bo’yicha yangiliklarni amalga oshirishda, milliy urf-odatlar,
qariyalarga yordam e’tiborga olindi, pensiya tizimini moliyalashtirishda davlat maqsadli
jamg’armalaridan moliyalashtirish saqlanib qolindi. Islohotlarning bu ko’rinishi kelgusida pensiya
yoshidagi qariyalarning daromadlarini kafolatlashning samarali mexanizmiga tayanildi. O’zbekistonda ilmiy jihatdan asoslangan pensiya tizimini yaratish va takomillashtirishning
zarur sharti jahon yutuqlaridan va xorijiy davlatlarning tajribasidan kelib chiqib, O’zbekistonning
o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, pensiya ta’minotining yangi tizimi paydo bo’ldi.
Mamlakatimizda pensiya ta’minoti tizimi huquqini mustahkamlash, ish beruvchilarning
pensiya yoshiga etgan xodimlarning moddiy ahvolini yaxshilashdagi mas’uliyatini kuchaytirish,
pensiya oluvchilarga davlat pensiya to’lovlariga qo’shimcha ravishda daromad olish manbalarini
yaratish, shuningdek keksalik chog’ida fuqarolarning o’z farovonligi uchun shaxsiy javobgarligini
oshirish maqsadida islohotlar olib borildi, natijada 2005 yildan boshlab respublikamizda
“Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya tizimi” amaliyotga joriy qilindi. Ikki holatda ham davlat
keksaygan shaxslarga minimal pensiya yoki ijtimoiy himoyalash sifatida ijtimoiy yordam ko’rsatadi.
Mazkur tizimning mamlakatimizda qo’llanilishi jarayonida quyidagilarni amal qilish ko’zda
tutilgan:
jamg’arib boriladigan pensiyaning umumiy va majburiy xarakteri, ijtimoiy kafolatlarini
amalga oshirishdagi imtiyozlar kishining ijtimoiy himoyalanish huquqining ta’minlanishi;
jamg’arib boriladigan pensiya majburiy va ixtiyoriy shakllarning birligi teng huquqliligi
shaxsning ijtimoiy ta’minotga bo’lgan zaruriy darajasi ta’minlanadi va uning keksalik chog’ida yaxshi
yashashi uchun ta’sir ko’rsatishi;
turli xil pensiya tizimining bir vaqtning o’zida amal qilishidagi mustaqilligi va o’zini-o’zi
idora qilish sharoitida majburiy jamg’arib boriladigan pensiya bo’yicha to’lovlar darajasi va tizimni
barqarorligining davlat tomonidan kafolatlanishi;
jamg’arib boriladigan pensiya tizimida qatnashuvchi shaxs va ish beruvchini moliyaviy
ishtirokining majburiyligi, zaruriy holatlarda davlat subventsiyalarining jalb etilishi.
jamg’arib boriladigan pensiya tizimida qatnashuvchi shaxsga uning jamg’argan badallari
to’lashidagi moliyaviy ishtiroki tufayli hosil bo’lgan mablag’dan turli shakldagi moddiy yordam va
xizmatlar ko’rsatishi ta’minlanishi;
aholining tegishli ijtimoiy kategoriyalarni qamrab oluvchi kishilar guruhi yoki
mamlakatning barcha aholisining u yoki bu pensiya ta’minot turidan manfaatdorligi;
barcha jamg’arib boriladigan pensiya tizimida qatnashuvchi shaxslarning xarajatlarini
moliyalashtirish bo’yicha majburiyat va natijada ega bo’lingan huquq va kafolatlar nuqtai nazaridan
tengligini ta’minlanishi.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida ixtiyoriylik asosida ishtirok etuvchi fuqarolarni hisobga
olish ularning arizasiga muvofiq mazkur fuqarolarning yashash joyidagi Xalq banki filialida amalga
oshiriladi. O’zining shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’ida mavjud bo’lgan
ma’lumotlarni Xalq banki filialidan bir yilda bir marta bepul, shuningdek, o’z so’roviga ko’ra istalgan
vaqtda olish huquqiga ega.
O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, shuningdek, respublikamiz hududida doimiy yashovchi
chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti olish
huquqiga ega. "Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida”gi Qonuniga
asosan1:
1 "Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida”gi Qonun, 2004 yil 2 dekabr.
O’zbekistonda faol ijtimoiy siyosatni amalga oshirish yangicha amaliy va samarali shakllarni
qo’llashni talab etadi. Jahon tajribasining ko’rsatishicha, pensiya tizimi faoliyatini yo’lga qo’yish va
undan samarali foydalanish ijtimoiy muammolarni hal qilish va kishilarni keksalikda kambag’allikdan
himoyalashda muhim o’rin tutadi. Mamlakatimizda jamg’arib boriladigan pensiya tizimining tashkil
etilishi jamiyatda ijtimoiy adolatni ta’minlash, siyosiy barqarorlikni vujudga keltirish va kelgusida
fuqaroning moddiy ta’minotini ko’paytirishning asosiy shart-sharoitlaridan biridir, degan xulosani
keltirish mumkin. O’zbekiston Respublikasida qabul qilingan "Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya
ta’minoti to’g’risida"gi qonunning maqsadi fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti
sohasidagi munosabatlarini tartibga solishdan iborat. Davlat tomonidan amalga oshiriladigan
markazlashtirilgan jamg’arish yoki ishlovchilar ish haqining bir qismini badal ko’rinishida
pensionerlar foydasiga undirish pensiya to’lovlari manbaining ishonchli asosini ta’minlaydi. Bu
imkoniyat nafaqat emissiya yo’li bilan, balki ijtimoiy siyosat doirasida zaruriy hollarda ish haqi
miqdorini joriy ish haqi va pensiya ajratmalariga taqsimlashga tegishli o’zgartirishlar kiritish yo’li
bilan amalga oshirilishi mumkin.
Tatbiq etilayotgan avlodlar birdamligi qayta taqsimlash tamoyiliga asoslangan bo’lib, pensiya
tizimi ishlovchilarning tegishli moliyaviy muassasalarga xususan, jamg’ariladigan pensiya
jamg’armalariga mablag’lar qo’yishini inkor etmaydi. Mehnatda mayiblanganlik yoki kasb kasalligiga
chalinganlik oqibatida vafot etgan boquvchining oilasiga, shuningdek marhum pensionerning oilasiga
pensiya boquvchining ish stajidan qat’i nazar tayinlanadi.
Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotida ijtimoiy adolat va ijtimoiy himoya tizimi
tamoyillari asosida ijtimoiy siyosat amalga oshiriladi. Jamiyatni rivojlanishida ijtimoiy tenglik,
ijtimoiy kafolatlarni ta’minlash aholi turmush darajasini oshirish kabi vazifalar bajariladi.
Respublikamizda “avlodlar birdamligi” (davlat) pensiya tizimi bilan birga bosqichma-bosqich
jamg’ariladigan pensiya tizimini rivojlantirish maqsadga muvofiq ravishda, izchillik bilan amalga
oshirish zarur. Buning natijasida Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga to’lanadigan majburiy
to’lovlar bo’yicha ish beruvchi tadbirkorlik sub’ektlari zimmasidagi yukni kamaytirish va ularning
investitsion faolligini oshirish imkoniyatlari yaratiladi. Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti
sharoitida Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasidan foydalanishning o’ziga xos xususiyatlari va
zamonaviy vazifalari takomillashtiriladi.
3-MAVZU. JAMG’ARIB BORILADIGAN PENSIYA TA’MINOTI FAOLIYATINING
HUQUQIY-ME’YORIY ASOSLARI
Reja:
3.1. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotining qonuniy asoslari.
3.2. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – pensiya ta’minotining huquqiy asosi
sifatida.
3.3. “Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida”gi O’zbekiston
Respublikasi Qonunining maqsad va vazifalari, ijtimoiy ta’minot munosabatlarini tartibga solishdagi
ahamiyati.
3.4. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotida pensiyalarni tayinlash, hisoblash va to’lash
bilan bog’liq bo’lgan munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy-me’yoriy hujjatlar.
3.5. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti qonunchiligidagi so’nggi o’zgarishlar va
rivojlanish istiqbollari.
3.6. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotidagi o’ziga xos muammolar va ushbu tizim
taraqqiyoti masalalari.
TAYANCH SO’Z VA IBORALAR: Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobraqami,
Xalq banki, Aholini ijtimoiy himoya qilish, Belgilangan to’lovlar, Ijtimoiy sug’urtaning iqtisodiy
funktsiyasi, Pensiya ta’minoti tizimi isloh qilinish, Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti.
Respublikamizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti, keng
ko’lamli ijtimoiy islohotlarning bosh maqsadi, avvalo, inson manfaatlarini ta’minlashga qaratildi.
Respublikamizda qabul qilingan ijtimoiy dasturlarni amalga oshirish, aholining barcha tabaqalarini
aniq tarzda qo’llab-quvvatlash, ijtimoiy siyosatning ta’sirchanligini kuchaytirish, aholi farovonligini
oshirishga qaratilgan pensiya ta’minoti organlarining roli yanada oshirilmoqda.
Xorijiy davlatlarda keng tarqalgan pensiya tizimining tarkibiy tuzilishi berilgan1: belgilangan
to’lovlar – pensiya sug’urtasini ta’minlash shakli; belgilangan vznoslar – har bir xodimning pensonal
hisobraqami mavjudligi; pension ballar tizimi; shartli-jamg’ariladigan hisobraqam. Shartli-
jamg’ariladigan hisobraqam tizimida har bir xodimning ajratmalari uning aloxida hisobraqamida
saqlanadi va bu mablag’lar foyda keltiradi. Mazkur hisobraqamlarga tushumlar va ularga xisoblangan
foizlar yuritiladi. Mazkur tizim Italiya, Latviya, Polsha, Shvetsiyada joriy qilingan.
Davlat pensiyasiga chiqqanlarni qo’shimcha ravishda pul mablag’lari bilan ta’minlash,
fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti sohasidagi munosabatlarni tartibga solish
maqsadida 2004 yil 2 dekabrda “Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida”gi
O’zbekiston Respublikasi qonuni kuchga kirdi. Bu esa, jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti
tizimining yangi shakli sifatida jamiyat hayotida muhim ahamiyat kasb etdi.
Jamg’arib boriladigan pensiya badallarini kirituvchi (badal kirituvchi) — jamg’arib
boriladigan pensiya to’lovlarini oluvchining foydasiga badallar kiritayotgan jismoniy shaxs yoki ish
beruvchi yuridik shaxs. Yuridik shaxslar – ish beruvchilar, ularda mehnat shartnomasi asosida yollanib
ishlovchi fuqarolar pensiya tizimi ishtirokchilari hisoblanadi. Yakka tartibdagi tadbirkorlar, yuridik
shaxs maqomiga ega bo’lmagan dehqon xo’jaliklarining a’zolari va vaqtinchalik ish faoliyati bilan
shug’ullanmaydigan fuqarolar jamg’arib boriladigan pensiya tizimida ixtiyoriylik asosida ishtirok
etadilar.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 28 iyundagi “Jamg’arib boriladigan pensiya
tizimini takomillashtirish va texnik ta’minlash bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PQ-
110-sonli Qaroriga asosan yuridik shaxslar tomonidan jamg’arib boriladigan pensiya majburiy
1Голубева С.В. Развитие пенсионных систем зарубежных стран и России в условиях демографического старения: автореф
дис...к.э.н. -М.: Российский университет дружбы народов. 2008. –Б.6.
badallarining to’g’ri, to’liq hisoblanishi va o’z vaqtida o’tkazib berilishi ustidan nazorat O’zbekiston
Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi zimmasiga yuklatilgan. Fuqarolarning jamg’arib boriladigan
pensiya ta’minoti to’g’isidagi qonun hujjatlarini buzganlikda aybdor shaxslar belgilangan tartibda
javobgar bo’ladilar.
Davlat jamg’arib boriladigan pensiya tizimida ishtirok etuvchi fuqarolarga shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya hisobvaraqlarida jamg’arilgan mablag’lari saqlanishi hamda to’lanishini
kafolatlaydi. Qonunning 5-moddasiga asosan fuqarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya
hisobvaraqlaridagi mablag’larining saqlanishi va to’lanishi Davlat tomonidan kafolatlanadi. Shaxsiy
jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlarida to’plangan mablag’larga daromad hisoblash foizi
inflyatsiya darajasida yuqori bo’lishi lozim.
Aholini ijtimoiy himoya qilish – davlatniig aholiga normal hayot faoliyati uchun yaratadigan
shart-sharoitlarini ta’minlaydigan bevosita maqsadli kafolatlar tizimidir Ijtimoiy himoyaning siyosiy
vazifasi bo’yicha jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni muhofazalash bo’yicha Konstitutsiya va qonunlarda
kafolatlab qo’yilgan ijtimoiy va huquqiy normalarni ta’minlash maqsadida ijtimoiy muhofaza
institutlari va mexanizmlari barpo etiladi. Ijtimoiy himoyaning asosiy vazifalaridan biri pensiya
ta’minotini amalga oshirish, mehnat jarayonida insonning salomatligi va mehnat qobiliyatini
muhofazalash imkonini beradigan tashkiliy-texnikaviy, tibbiy tadbirlarni amalga oshirishdan iborat.
Ijtimoiy sug’urtaning eng muhim iqtisodiy funktsiyasi shundaki, u mehnat resurslarini takror
ishlab chiqarish uchun zarur sharoitlarni yaratadi, shu bilan birga ijtimoiy sohada davlat siyosatining
ajralmas qismi hisoblanadi. Shuningdek, ijtimoiy sug’urta tizimi jamiyatda ijtimoiy himoyalanganlik,
haqqoniylikni ta’minlash, siyosiy birdamlikni yaratish va uni saqlab qolishning dastlabki shartlaridan
biri hisoblanadi.
Mamlakatimizda jamg’arib boriladigan pensiya tizimini tashkil etilishi jamiyatda ijtimoiy
adolatni ta’minlash, siyosiy barqarorlikni vujudga keltirish va kelgusida fuqaroning moddiy
ta’minotini ko’paytirish imkoniyatini yaratdi.
Mamlakatimida davlat pensiya jamg’armalarining huquqiy asoslarini yanada takomillashtirish
va amaliyotga joriy etish natijasida bu boradagi iqtisodiy islohotlarning ko’lami yanada chuqurlashdi.
Bank-moliya tizimi moliyaviy barqarorligini mustahkamlaydi va iqtisodiyotning strategik
tarmoqlardagi investitsion loyihalarni amalga oshirishda yana bir turtki vazifasini bajaradi.
Fuqarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlaridagi mablag’larining saqlanishi va
to’lanishi Davlat tomonidan kafolatlanadi. Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlarida
to’plangan mablag’larga daromad hisoblash foizi inflyatsiya darajasida yuqori bo’lishi lozimligi
ko’rsatildi.
Jamiyat rivojlanishi bilan ijtimoiy sug’urtaning o’rni va roli oshib borib, bunga aholining
majburiy ijtimoiy sug’urtlanganlik darajasining oshishi, ijtimoiy sug’urta dasturlarining kengayishi,
to’lanadigan pensiyalar, nafaqalar hajmini hamda ko’rsatilayotgan xizmatlar sifatinig o’sishi, ularni
moliyalashtirish mexanizmi va aholi real daromadlarining oshishi sabab bo’ladi1. Respublikamizda
aholi turmush darajasini ko’tarish, ijtimoiy himoyalash tizimini amalga oshirish hamda fuqarolarga
pensiya tayinlash va to’lash jarayonining umumiy asoslari ishlab chiqilgan. Hozirgi sharoitda pensiya
ta’minotini takomillashtirishda hali hal qilinishi zarur bo’lgan uslubiy va moliyaviy muammolar
mavjud.
O’zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to’g’risida”gi qonuni
hukumat tomonidan qabul qilingan boshqa me’yoriy hujjatlar amal qilayotgan pensiya ta’minoti
tizimining huquqiy asosini tashkil etadi. Bu qonunning mohiyatini pensionerlarning jamiyatda tutgan
o’rni, ularni bozor iqtisodiyoti sharoitida huquqiy himoyalash, pensiya miqdorini bevosita mehnat
stajining davomiyligi va ish haqi miqdoriga bog’liqligini ta’minlash tash-kil etadi. Mazkur qonunning
negizi va uning boshqa sobiq ittifoq davlatlaridan asosiy farqi pensiya hisoblash sxemasidir. Ushbu
sxema bo’yicha barcha turdagi «pensiyalar uch qismdan iborat bo’ldi.
1 Martin Schludi. The Reform of Bismarckian Pension Systems. Amsterdam University Press P. 316.
Pensiya ta’minoti tizimi isloh qilinishining asosiy sababi ham fuqarolarning pensiya
ta’minotiga oid majburiyatlarni bajarish uchun davlatda moliyaviy resurslar etishmasligidir1. Hozirgi
kunda pensiya tizimini isloh qilishning muhimligi fuqarolarning iqtisodiy manfaatlariga bevosita
bog’liqligi bilan belgilanadi. Respublikamizda pensiya tizimi borasidagi muammolar va isloh
etishning ob’ektiv zarurati Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasining taraqqiy ettirishda jahon
tajribasini chuqur tahlil etishni, mamlakatda demografik vaziyatning o’zgarib borishini, pensiya
ta’minoti tizimini modkrnizatsiyalashni, mavjud pensiya ta’minotining modernizatsiyalashni shart
qilib qo’ydi.
“Aholini ijtimoiy himoya qilish bo’yicha choralarning tarkibida davlat pensiyalari muhim o’rin
egallaydi. Pensiya ta’minotining ijtimoiy ahamiyati shu bilan aniqlanadiki, hozirgi paytda
O’zbekistondagi ko’plab qariyalar, nogironlar va ularning oila a’zolari, boquvchisini yo’qotganlarning
hayotiy muhim manfaatlariga o’z ta’sirini o’tkazadi. Bozor munosabatlariga o’tilishi munosabati bilan
davlat pensiya tizimi murakkab ahvolga tushib qoldi. Pensionerlarning daromadlari bo’yicha
pensiyaning o’rtacha miqdori hayotning yashash darajasidan ortda qolmoqda. Qarilik bo’yicha
pensiyaning o’rtacha miqdori hayotning yashash darajasidan ancha past. Shu munosabat bilan
iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish sharoitida fuqarolarning pensiya ta’minoti bo’yicha huquqlarini
davlat tomonidan kafolatlanishini kuchaytirish va pensiya tizimini barqaror rivojlantirish shart-
sharoitlarini yaratish maqsadida mamlakatda pensiya tizimi isloh qilinmoqda.
O’zbekistonda fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqi qariganda, mehnat layoqatini
yo’qotganda, shuningdek boquvchisidan mahrum bo’lganda ijtimoiy ta’minot olish huquqini amalga
oshirish tartibi, davlat pensiyalari yagona tizimini tashkil etish (ularni tayinlash, hisoblash,qayta
hisoblash va to’lash tartibi) “Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to’g’risida”gi Qonuni bilan
belgilangan.Ijtimoiy ta’minot tizimida davlat kafolatlarini amalga oshirish maqsadida 1993 yilda
SSSR Pensiya fondining O’zbekiston respublikasi bo’limi asosida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi huzuridagi Ijtimoiy sug’urta jamg’armasi tashkil etildi.
1996 yilda Jamg’arma mustaqil moliyaviy strukturaga, pensiya ta’minoti moliyasini davlat
boshqaruv organiga – O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Byudjetdan tashqari
Pensiya jamg’armasiga aylantirildi. 1997 yil 1 yanvardan Pensiya jamg’armasining pul mablag’lari
O’zbekiston Davlat byudjetida mablag’larni sarflashda maqsadga yo’naltirilganlikni saqlagan holda
jamlandi. O’zbekiston Respublikasining “Byudjet tizimi to’g’risida”gi 2000 yil 14 dekabrdagi
Qonuniga binoan jamg’arma davlat maqsadli jamg’armasi maqomiga ega, 2005 yil 1 yanvardan esa
Pensiya jamg’armasi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining idoraviy qaramog’iga o’tkazildi.
Bozor iqtisodiyotining eng muhim shartlaridan biri - har bir shaxsning o’z manfaatlarini
birinchi navbatda himoya qilishi, o’z imkoniyatini ifodalashi kerak. Davlat fuqarolar o’z turmush
darajalarini oshirishlari uchun ularga tegishli qonunlar tizimi orqali zarur shart-sharoitlar va
imkoniyatlar yaratishi va ularni qo’llab-quvvatlashi lozim. Bozor munosabatlari rivojlanishi,
iqtisodiyotning davlat va xususiy sektorlari o’rtasidagi o’zaro nisbat o’zgarib borgan sa-ri bu ikki omil,
albatta, ijtimoiy ta’minot tizimiga o’z ta’sirini ko’rsatadi.
Pensiya tizimini moliyalashtirishdagi islohotlarni tezlikda amalga oshirib bo’lmaydi, bu
islohotlarni respublikamizda boshqa islohotlar bilan, aholi daromadlari, investitsiya, inflyatsiya,
bandlik sohasi masalalari, soliq, moliya va bank tizimidagi islohotlar bilan birgalikda amalga oshirish
lozim. Pensiya tizimini moliyalashtirish bo’yicha yangiliklarni amalga oshirishda, milliy urf-odatlar,
qariyalarga yordam e’tiborga olindi, pensiya tizimini moliyalashtirishda davlat maqsadli
jamg’armalaridan moliyalashtirish saqlanib qolindi. Islohotlarning bu ko’rinishi kelgusida pensiya
yoshidagi qariyalarning daromadlarini kafolatlashning samarali mexanizmiga tayanildi.
1 Pension Reseach Council, Dan McGill, Kyle N. Brown, John J. Haley, Sylvester Schieber, Mark J. Warshawsky, Fundamentals of
Private Pensions 9th Edition, Oxford University Press. UK, 2010.
3.1-rasm.Pensiya jamg’armasi belgilari.
O’zbekistonda ilmiy jihatdan asoslangan pensiya tizimini yaratish va takomillashtirishning
zarur sharti jahon yutuqlaridan va xorijiy davlatlarning tajribasidan kelib chiqib, O’zbekistonning
o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, pensiya ta’minotining yangi tizimi paydo bo’ldi.
Pensiya ta’minoti tizimi isloh qilinishining asosiy sababi ham fuqarolarning pensiya
ta’minotiga oid majburiyatlarni bajarish uchun davlatda moliyaviy resurslar etishmasligidir. Hozirgi
kunda pensiya tizimini isloh qilishning muhimligi fuqarolarning iqtisodiy manfaatlariga bevosita
bog’liqligi bilan belgilanadi. Respublikamizda pensiya tizimi borasidagi muammolar va isloh
etishning ob’ektiv zarurati Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasining taraqqiy ettirishda jahon
tajribasini chuqur tahlil etishni, mamlakatda demografik vaziyatning o’zgarib borishini, mavjud
pensiya ta’minotining modernizatsiyalashni shart qilib qo’ydi.
“Davlat xarajatlarini guruhlarga ajratishda funktsional printsipdan foydalanish mamlakat
taraqqiyotining ichki muammolarini hal qilish va dunyo hamjamiyati bilan o’zaro munosabatlar orqali
ifodalanadigan davlatning barcha funktsiyalarini namoyish qilishi mumkin. Shu narsaning o’zi
tizimlashtirilgan ko’rinishda yo’nalishlarining ustuvorligini aks ettirishga va davlat tomonidan tartibga
solish jarayonining ta’sirchanligini baholashga imkon beradi. Masalan, davlatning sotsial
funktsiyalarini bajarish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar aholi kam ta’minlangan qatlamlarining malaka,
tibbiy xizmat, uy-joy, kafolatlangan minimal pensiya va nafaqalar olishga tegishli sharoitlarini
yaratadi. Ehtiyojmandlar, ayniqsa, keksalar va nogironlarni har tomonlama qo’llab-quvvatlash
xalqimizga xos fazilatdir.
«Pensiya - uni olish huquqi Qonunda belgilangan shartlarga va me’yorlarga muvofiq
aniqlanadigan hamda shaxslarga pensiya yoshiga to’lish, nogironlik yoki boquvchisini yo’qotganlik
munosabati bilan beriladigan oylik pul to’lovidir”1. Pensiyaga oid hujjatlar yig’ma jildi turadigan joy -
pensiya olish joyi bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari
1O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011 yil 8 sentyabrdagi “Davlat pensiyalarini tayinlash va to’lash tartibini
yanada takomillashtirishga yo’naltirilgan normativ-huqukqiy hujjatlarni tasdiqlash to’g’risida”gi 252-son Qarori.
Pensiya jamg’armasining tuman (shahar) bo’limidir. O’zbekiston Respublikasida qabul qilingan
"Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida"gi Qonunning maqsadi –
fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti sohasidagi munosabatlarini tartibga solishdan
iborat.
Davlatning nazorati asosida ish beruvchilar va ishlovchilarning maqsadli badallaridan
shakllanuvchi maxsus byudjetdan tashqari ijtimoiy jamg’armalardan pensiyalarni moliyalashtirilishi
jamg’arib boriladigan pensiya tizimining xususiyatli jihatidir. “Jamg’arib boriladigan pensiya”
kategoriya sifatida pul mablag’larining maqsadli fondlarini shakllantirib, keksalik chog’ida
foydalanish shakl va usullarini yig’indisini o’z ichiga olgan iqtisodiy munosabatlar tizimini aks
ettiradi.
O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, shuningdek, O’zbekiston Respublikasi hududida doimiy
yashovchi chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti
olish huquqiga ega. “Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti — fuqarolarni shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya hisobvaraqlaridagi mablag’lardan davlat pensiyasiga qo’shimcha ravishda pul
mablag’lari bilan ta’minlashdir”. Jamg’arib boriladigan ixtiyoriy pensiya badallari — shaxsiy
jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’iga ixtiyoriylik asosida kiritiladigan pul mablag’lari
hisoblanadi. Jamg’arib boriladigan majburiy pensiya badallari — shaxsiy jamg’arib boriladigan
pensiya hisobvarag’iga majburiy tartibda kiritiladigan pul mablag’laridan iborat”1.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida hisobga olinayotganda fuqarolarga Xalq banki umrbod
qilib belgilanadigan, doimiy shaxsiy tartib raqamli shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya
hisobvaraqlari ochadi.
O’zbekiston Respublikasi “Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti
to’g’risida”gi Qonunining ijrosini o’rganish davomida o’z echimini kutayotgan masalalarga ham
e’tiborni qaratildi. Qonunning 13-moddasida ish beruvchi tomonidan majburiy jamg’arib boriladigan
pensiya hisob varaqlarini ochish, ularni yuritish tartibiga rioya qilish, badallarni to’g’ri va to’liq
hisoblab chiqarish hamda o’z vaqtida to’lanishi ustidan nazoratni moliya, davlat soliq xizmati
organlari va Xalq banki tomonidan amalga oshirilishi belgilangan bo’lsada, ushbu organlar orasida
o’zaro hamkorlik lozim darajada yo’lga qo’yilmagan.
Davlat soliq organlari tomonidan qonunning 13-moddasida belgilangan talab qonun ijrosi
ustidan nazorat etarli darajada tashkil etilmagan. Xalq bankining shaxsiy jamg’arib boriladigan
pensiya hisob varaqlari holati to’g’risida fuqarolarni har yili xabardor qilib borish majburiyati
belgilangan bo’lib, bu borada viloyat bo’yicha 742 ming 338 nafar ishtirokchidan 587 ming 896
nafariga xabar berilgan, xolos. 154 ming 442 ishtirokchiga esa, xabarnoma jo’natilmagan.
Shu bilan birga, joylarda jamg’arib boriladigan pensiya tizimining faoliyat ko’rsatishi masalasi
yuzasidan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar rahbarlari va buxgalterlari bilan tizimli ravishda seminarlar
o’tkazishga, qonunning afzalliklari va mexanizmlarini aholiga tushuntirishga etarli darajada e’tibor
qaratilishi kerak. Respublikamizda qonun ijrosi bo’yicha aniqlangan muammolar muhokama etilib,
ularni bartaraf qilishga jiddiy ahamiyat berish lozim. Aholining bankka ishonchini yanada
mustahkamlash maqsadida ularning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisob varaqlarida
saqlangan mablag’larga foizlarni kunlik hisoblanishini yo’lga qo’yish hamda shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya hisob varaqlarining yillik harakati to’g’risidagi xabarnomalarni elektron tizimlar
orqali ma’lumotlar berilishini takomillashtirish bilan bog’liq masalalar hal tilishi kerak.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’laridan investitsiya va kredit resurslari sifatida
foydalanish O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishilgan holda Xalq banki tomonidan
amalga oshiriladi. Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’larini moliyaviy vositalarga
joylashtirish tartibi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va O’zbekiston Respublikasi Markaziy
banki tomonidan belgilanadi. Respublikamizda jamg’arib boriladigan pensiya badallarini kirituvchilar
Xalq banki filialiga jamg’arib boriladigan pensiya tizimida hisobga olish uchun zarur ma’lumotlarni
taqdim etishlari kerak.
1 O’zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida”gi Qonuni. 2004 yil. 2 dekabr.
Fuqarolarning shaxsiga oid ma’lumotlar bilan bog’liq barcha o’zgarishlar: mehnat shartnomasi
tuzilganligi yoki bekor qilinganligi, pasportdagi ma’lumotlar hamda shaxsiy jamg’arib boriladigan
pensiya hisobvaraqlarini yuritish uchun zarur boshqa ma’lumotlar o’zgarganligi to’g’risida xabar
qilishlari shart. Ish beruvchilar shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga badallarni o’z
vaqtida kiritishlari hamda fuqarolarga hisoblab chiqarilgan va kiritilgan jamg’arib boriladigan pensiya
badallari to’g’risidagi ma’lumotlarni ularning talabiga muvofiq berishlari shart.
Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti (JBPT) fuqarolarni shaxsiy jamg’arib boriladigan
pensiya hisobvaraqlaridagi mablag’lardan davlat pensiyasiga qo’shimcha ravishda pul mablag’lari
bilan ta’minlashdir. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimiga ikki xil a’zo bo’lish mumkin:
majburiy va ixtiyoriy. Faoliyatini mehnat shartnomasi asosida amalga oshiruvchi fuqarolarning
jamg’arib boriladigan pensiya tizimida ishtirok etishi, agar qonun hujjatlarida boshqacha qoidalar
nazarda tutilmagan bo’lsa, majburiy hisoblanadi. Yakka tartibdagi tadbirkorlar, yuridik shaxs tashkil
etmagan holdagi dehqon xo’jaliklarining a’zolari, shuningdek boshqa fuqarolar jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida ixtiyoriylik asosida ishtirok etadilar.
Rosssiyalik iqtisodchi S.G.Eroshenkovning “Perexod k nakopitelnoy pensionnoy reforme:
mirovoy opit i vozmojnosti primeneniya ego v Rossii” nomli monografiyasida davlat pensiya
ta’minoti tizimida islohotlarni amalga oshirish strategiyasi jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti
bilan bog’liqligi ko’rsatilgan. Monografiya uch bobdan iborat bo’lib, birinchi bobda ijtimoiy ta’minot,
davlat pensiya ta’minoti, Rossiya Federatsiyasi Pensiya fondini shakllantirish tarixi, moliyaviy
faoliyati, fondning daromadlari va xarajatlarini boshqarish jarayonlari ko’rsatilgan1.
Pensiya ta’minoti tizimida islohotlarni amalga oshirishga e’tibor qaratilgan. Ikkinchi bobda
pensiya ta’minoti tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar strategiyasi va xorijiy davlatlarda xususiy
pensiya tizimi o’rganilgan. Uchinchi bobda pensiya ta’minoti tizimida amalga oshirilayotgan
islohotlarni takomillashtirish yo’llari va jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotini rivojlantirish
masalalari ko’rilgan. Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya tizimining yaratilishi mazkur
mamlakatning davlat pensiya ta’minoti mexanizmiga, ijtimoiy siyosatiga, bandlik masalasini hal
etilishiga ta’sir etishi va demografik holati bilan bog’liqligi tadqiq qilingan.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida aholini ijtimoiy himoyalashni yaxshilashning
samarasini oshirish quyidagi muhim vazifalarni hal etishga bog’liq:
1Ерошенков С.Г. Переход к накопительной пенсионной реформе: мировой опыт и возможности применения его в России.
-МоскваМонография. 2012.-С.72.
3.2-rasm. Aholini ijtimoiy himoyalashni yaxshilashning samarasini oshirishning
vazifalar.
Respublikamizda ishlab chiqilgan “o’zbek modeli” ning besh tamoyilida aholining turmush
darajasini hisobga olgan holda, bozor munosabatlariga o’tish bilan bir qatorda, fuqarolarni ijtimoiy
himoyalash sohasidagi chora-tadbirlarni izchil amalga oshirish lozimligi qayd etilgan. O’zbekistonda
fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti sohasida yagona tizim yaratilgani esa, soha faoliyatini yanada
takomillashtirishga, shuningdek, ijtimoiy xizmat turlarini kengaytirishga keng yo’l ochdi.
Fuqarolar uchun pensiya tizimini tashkil etishda jahonga mashhur Germaniya va Chili
modellari andoza sifatida tanlandi. Pensiya ta’minotining ikki bazaviy modeli taqsimot-tortiluvchi va
kapitallashgan modellaridir. Mashhur venger iqtisodchisi Ya. Kornai taqsimot va kapitallashgan
pensiya tizimlari o’rtasidagi farqlar mohiyatini asoslab berdi. Taqsimot modeli pensionerlarni hozirgi
vaqtda amalda bo’lgan aholining iqtisodiy faol qatlami hisobiga ta’minlaydi. Pensiya tizimining
kapitallashgan modeli taqsimotdan farqli ravishda insonning o’z mehnati va pensiya jamg’arilishi
natijalari bilan uzviy bog’liq.
Germaniyada taqsimot pensiya tizimi 1891 yilda joriy qilingan bo’lib, o’sha davrdan
hozirgacha uning turli ko’rinishlari Evropa mamlakatlarida, MDH davlatlarida qo’llanilmoqda.
Germaniyaning pensiya tizimidagi taqsimot-tortiluvchi modeli sxemasiga ko’ra aholining iqtisodiy
faol qatlami tomonidan to’langan majburiy pensiya badallari hisobidan pensiya xarajatlari shakllanadi
va aholining iqtisodiy faol qatlamlari o’rtasida taqsimlanadi. Chili modeli-kapitallashgan model.
Kapitallashgan model sxemasi quyidagicha: pensiya badallarini investitsiya qilishdan va to’plashdan
hosil bo’lgan kapital pensiya xarajatlarini qoplashga yo’naltiriladi.
Pensiya badallari kapital to’lovchining shaxsiy hisob raqamida hisobga olib boriladi. Ushbu
hisob raqamni pensiya fondlari yoki pensiya kassalari, sug’urta kassalari yoki banklar yuritadi. Pensiya
mablag’larini tizimli investitsiya qilish bilan ushbu institutlar investitsiya daromadlariga ega. Kapital
yoki yig’ilgan pensiya badallari summasi ularni investitsiya qilishdan olingan daromad pensiya fondi
faoliyati xarajatlari, natijasida kapitallashgan pensiyaning moliyaviy manbasidir. Avlodlar birdamligi
asosida qurilgan taqsimot modelidan farqli ravishda kapitallashgan model sug’urta tamoyiliga
asoslanadi. Chili eski pensiya tizimini isloh qilishni yangi tizimga o’tish bilan bir vaqtda olib borgan
mamlakatlardan biridir. Davlat pensiya ta’minoti bo’yicha qarzlarni yangi xususiy majburiy
jamg’armalarni tashkil qilish bilan bir qatorda davlat pensiya fondiga tushumlarni qisqartirish
sharoitida olib bordi. Pensiyasi bo’yicha qarzlar masalasi pensiya obligatsiyalarini chiqarish yo’li bilan
hal etiladi.
Mamlakatimizda jamg’arib boriladigan pensiya tizimining tashkil etilishi jamiyatda ijtimoiy
adolatni ta’minlash, siyosiy barqarorlikni vujudga keltirish va kelgusida fuqaroning moddiy
ta’minotini yaxshilashning asosiy shart-sharoitlaridan biridir, degan xulosani keltirish mumkin.
Tatbiq etilayotgan avlodlar birdamligi qayta taqsimlash tamoyiliga asoslangan bo’lib, pensiya
tizimi ishlovchilarning tegishli moliyaviy muassasalarga xususan, jamg’ariladigan pensiya
jamg’armalariga mablag’lar qo’yishini inkor etmaydi. Mehnatda mayiblanganlik yoki kasb kasalligiga
chalinganlik oqibatida vafot etgan boquvchining oilasiga, shuningdek marhum pensionerning oilasiga
pensiya boquvchining ish stajidan qat’i nazar tayinlanadi.
Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotida ijtimoiy adolat va ijtimoiy himoya tizimi
tamoyillari asosida ijtimoiy siyosat amalga oshiriladi. Jamiyatni rivojlanishida ijtimoiy tenglik,
ijtimoiy kafolatlarni ta’minlash aholi turmush darajasini oshirish kabi vazifalar bajariladi.
Respublikamizda “avlodlar birdamligi” (davlat) pensiya tizimi bilan birga bosqichma-bosqich
jamg’ariladigan pensiya tizimini rivojlantirish maqsadga muvofiq ravishda, izchillik bilan amalga
oshirish zarur. Buning natijasida Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga to’lanadigan majburiy
to’lovlar bo’yicha ish beruvchi tadbirkorlik sub’ektlari zimmasidagi yukni kamaytirish va ularning
investitsion faolligini oshirish imkoniyatlari yaratiladi. Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti
sharoitida Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasidan foydalanishning o’ziga xos xususiyatlari va
zamonaviy vazifalari takomillashtiriladi.
Evropa mamlakatlarida Frantsiya, Italiya, Germaniya, Avstriya va boshqa ko’plab
mamlakatlarda keksayish jarayoning tezlashishi ushbu davlatlarning pensiya ta’minotiga o’zining
salbiy ta’sirini o’tkazadi. Bu esa pensiya ta’minoti tizimida yangi islohotlarni amalga oshirishni talab
etadi1.
Mamlakatimizda jamg’arib boriladigan pensiya tizimining tashkil etilishi jamiyatda ijtimoiy
adolatni ta’minlash, ijtimoiy kafolatlarni berish, siyosiy barqarorlikni vujudga keltirish va ta’minlab
turishning asosiy shart-sharoitlaridan biridir degan xulosaga kelish mumkin.
1 Martin Schludi. The Reform of Bismarckian Pension Systems. Amsterdam University Press P. 320.
4-MAVZU. JAMG’ARIB BORILADIGAN PENSIYA TA’MINOTINING FAOLIYAT
MEXANIZMI
Reja:
4.1. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti – davlat pensiya ta’minotining tarkibiy qismi
sifatida.
4.2. Jamg’arib boriladigan pensiya tizimining siyosati, taktikasi va strategiyasi.
4.3. Mamlakatda ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda jamg’arib boriladigan pensiya tizimi
mablag’laridan foydalanishning asosiy yo’nalishlari.
4.4. Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’larini boshqarish va tartibga solishing o’ziga
xos xususiyatlari.
TAYANCH SO’Z VA IBORALAR: Jamg’arib boriladigan majburiy pensiya badallarining
miqdori, Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’i, Jamg’arib boriladigan majburiy pensiya
badallari, Jamg’arib boriladigan ixtiyoriy pensiya badallari, Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya
hisobraqami, Xalq banki, Aholini ijtimoiy himoya qilish, Belgilangan to’lovlar, Ijtimoiy sug’urtaning
iqtisodiy funktsiyasi, Pensiya ta’minoti tizimi isloh qilinish, Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti.
Respublikamizda fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya tizimi amaliyotga joriy qilindi,
jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti iqtisodiy faol aholining ish joyi, mehnatga layoqati va
daromadini yo’qotish bilan bog’liq turli hodisalardan ijtimoiy himoyalash shakli hisoblanadi.
“Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi” moliyaviy kategoriya sifatida pul mablag’larining maqsadli
fondlarni shakllantirish va keksalik chog’ida foydalanishning shakl va usullari yig’indisini o’z ichiga
olgan iqtisodiy munosabatlar tizimini aks ettiradi.
Pensiya ta’minoti moliyaviy resurslarni qayta taqsimlashning yirik oqimi bo’lib, iqtisodiyotda
mahsulotlar, resurslar va daromadlarning makroiqtisodiy doiraviy aylanishiga, aholining iqtisodiy
faolligini rag’batlantirishga jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Pensiya tizimi bilan iqtisodiyotning boshqa
qismlari uzviy bog’liq bo’lib, to’g’ri tashkil etilgan pensiya tizimi iqtisodiyotni investitsiyalashning
moliyaviy manbasi bo’lib xizmat qilishi mumkin.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’laridan jamg’arib boriladigan pensiya tizimi bilan
bog’liq bo’lmagan majburiyatlarni bajarish uchun foydalanmaydi. Xalq banki jamg’arib boriladigan
pensiya tizimi mablag’larining alohida hisobini yuritadi. Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi
mablag’larini ko’paytirish hamda ularni pul qadrsizlanishidan himoya etish maqsadida bunday
mablag’lardan investitsiya va kredit resurslari sifatida, shuningdek moliyaviy vositalarga joylashtirish
uchun foydalanilishi mumkin1.
Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga tartib raqami berish fuqarolarning
pasportidagi ma’lumotlar asosida amalga oshiriladi. Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi
mablag’laridan jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlari to’lash uchun foydalaniladi. Mamlakatimizda
2012 yil yanvar holatiga ko’ra, 7 million nafardan ziyod fuqaro jamg’arib boriladigan pensiya
oluvchilar ro’yxatiga kiritilgan. Qonun hujjatlarida belgilanganidek, Xalq banki fuqarolarning
jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimida qo’yilgan mablag’larni markazlashgan holda uzoq
muddatli aktivlarga investitsiya va kredit resurslari sifatida joylashtirib kelmoqda.
O’zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning jamg’arib boradigan pensiya ta’minoti
to’g’risida»gi Qonuni va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 21 dekabrdagi
595-sonli Qaroriga muvofiq, jamg’arib boriladigan pensiya tizimi joriy etildi.
O’zbekiston Respublikasida jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti masalalari
«Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida»gi qonuniga asosan tartibga
1 Pension Reseach Council, Dan McGill, Kyle N. Brown, John J. Haley, Sylvester Schieber, Mark J. Warshawsky, Fundamentals of
Private Pensions 9th Edition, Oxford University Press. UK, 2010.
solinadi. 2005 yildan joriy etilgan mazkur tizim amaldagi fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti
tizimiga qo’shimcha ravishda, ish beruvchilarning pensiya yoshiga etgan xodimlarning moddiy
ahvolini yaxshilash, shu asosida pensionerlarga amaldagi pensiya to’lovlariga qo’shimcha ravishda
daromad olish manbalarini yaratish, keksalik chog’ida fuqaroning o’z farovonligi uchun shaxsiy
javobgarligini oshirish maqsadida joriy qilindi.
O’zbekiston Respublikasida "Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti
to’g’risida"gi qonunini talablarini ijro etish va pensionerlarning farovonligini qo’shimcha ravishda
oshirish uchun shart-sharoitlar yaratish maqsadida Vazirlar Mahkamasi tomonidan "Fuqarolarning
jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida"gi qonunni amalga oshirish chora-tadbirlari haqida
Qaror qabul qilindi va Respublikamizda 2005 yil 1 yanvardan amaldagi fuqarolarning pensiya
ta’minoti tizimiga qo’shimcha ravishda fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimi
joriy etildi.O’zbekiston Respublikasida qabul qilingan "Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya
ta’minoti to’g’risida"gi Qonunning maqsadi – fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti
sohasidagi munosabatlarini tartibga solishdan iborat. Jamg’arib boriladigan pensiya tizimining o’ziga
xos xususiyati davlatning nazorati asosida ish beruvchilar va ishlovchilarning maqsadli badallaridan
shakllanuvchi maxsus byudjetdan tashqari ijtimoiy jamg’armalardan pensiyalarni
moliyalashtirilishidir. “Jamg’arib boriladigan pensiya” kategoriya sifatida pul mablag’larining
maqsadli fondlarini shakllantirib, keksalik chog’ida foydalanish shakl va usullarini yig’indisini o’z
ichiga olgan iqtisodiy munosabatlar tizimini aks ettiradi.
O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, shuningdek, O’zbekiston Respublikasi hududida doimiy
yashovchi chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti
olish huquqiga ega. «Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti — fuqarolarni shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya hisob-varaqlaridagi mablag’lardan davlat pensiyasiga qo’shimcha ravishda pul
mablag’lari bilan ta’minlashdir». Jamg’arib boriladigan ixtiyoriy pensiya badallari — shaxsiy
jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’iga ixtiyoriylik asosida kiritiladigan pul mablag’lari
hisoblanadi. Jamg’arib boriladigan majburiy pensiya badallari — shaxsiy jamg’arib boriladigan
pensiya hisobvarag’iga majburiy tartibda kiritiladigan pul mablag’laridan iborat”1.
Qonunning ijrosi yuzasidan Xalq banki va mahalliy hokimiyat organlari tomonidan jamg’arib
boriladigan pensiya tizimini amalda joriy etish bo’yicha ishlar tashkil etildi. Respublikaning barcha
mintaqalaridagi Xalq banki bo’limlarida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning taqdimnomasi bo’yicha
fuqarolar uchun yakka tartibdagi jamg’arib boriladigan pensiya hisob-varaqlari ochildi, shaxsiy
jamg’arib boriladigan pensiya daftarchalari berilib jamg’arib boriladigan pensiya tizimida hisobga
qo’yishning elektron ma’lumotlar bazasi shakllantirildi.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida pensiya jamg’armalarini fuqarolar va xo’jalik
yurituvchi sub’ektlarning mablag’lari hisobiga emas, balki davlat byudjetiga to’lanishi lozim bo’lgan
mablag’lardan ajratmalar hisobiga shakllantirish mexanizmi amal qilmoqda. Bunda, fuqarolarning
yakka tartibdagi jamg’arib boriladigan pensiya hisob-varaqlariga majburiy badallar jismoniy shaxslar
daromad solig’ining byudjetga yo’naltiriladigan bir qismi hisobidan amalga oshiriladi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Xalq banki bilan birgalikda ish beruvchilar
tomonidan fuqarolarning yakka tartibdagi jamg’arib boriladigan pensiya hisob-varaqlariga majburiy
badallarni qo’shib to’lash tartibini amalga oshiradi. Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya
hisob-varaqlariga badallar o’z vaqtida va to’liq o’tkazilmaganligi uchun aybdor shaxslarga nisbatan
soliqqa oid amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq ta’sir choralari qo’llaniladi.
Mazkur tizimning mamlakatimizda qo’llanilishi jarayonida quyidagi tamoyillarga amal qilish
ko’zda tutilgan:
jamg’arib boriladigan pensiyaning umumiy va majburiy xarakteri, ijtimoiy kafolatlarini
amalga oshirishdagi imtiyozlar, kishining ijtimoiy himoyalanish huquqining ta’minlanishi;
jamg’arib boriladigan pensiya, majburiy va ixtiyoriy shakllarning birligi, teng huquqliligi,
shaxsning ijtimoiy darajasi ta’minlanadi va uning keksalik chog’ida yaxshi yashashi uchun ta’sir
ko’rsatishi;
1O’zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida»gi Qonuni. 2004 yil. 2 dekabr.
turli xil pensiya tizimining bir vaqtning o’zida amal qilinishdagi mustaqilligi va o’zinio’zi
idora qilish sharoitida majburiy jamg’arib boriladigan pensiya bo’yicha to’lovlar darajasi va tizimning
barqarorligi davlat tomonidan kafolatlanishi;
jamg’arib boriladigan pensiya tizimida qatnashuvchi shaxs va ish beruvchining moliyaviy
ishtiroki majburiyligi, zaruriy holatlarda davlat subsidiyalarining jalb etilishi. Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida qatnashuvchi shaxsga uning jamg’argan badallari to’lanishidagi moliyaviy ishtiroki
tufayli hosil bo’lgan mablag’dan unga qonunga ko’ra turli shakldagi moddiy yordam va xizmatlar
ko’rsatilishi ta’minlanadi;
aholining tegishli ijtimoiy kategoriyalarni qamrab oluvchi kishilar guruhi (ishchilar,
xizmatchilar, mehnatkashlarning alohida kasb bo’yicha kategoriyalari, alohida hududlarning barcha
aholisi) yoki mamlakatning barcha aholisining u yoki bu pensiya ta’minot turidan manfaatdorligi;
barcha jamg’arib boriladigan pensiya tizimida qatnashuvchi shaxslarning xarajatlarini
moliyalashtirish bo’yicha majburiyat va ega bo’lgan huquq va kafolatlari nuqtai nazaridan tengligi;
oldindan ko’rilmagan kishilarning sog’ligi yoki ularning moddiy ahvoliga xavf soluvchi,
holatlarda barcha mehnatkashlar va ularning oila a’zolarini huquqiy imkoniyatlarini yaratish.
Jamg’arib boriladigan pensiya iqtisodiy faol aholining ish joyi, mehnatga layoqati va
daromadini yo’qotish bilan bog’liq turli hodisalardan ijtimoiy himoyalash shakli hisoblanadi.
Davlatning nazorati asosida ish beruvchilar va ishlovchilarning maqsadli badallaridan shakllanuvchi
maxsus byudjetdan tashqari ijtimoiy jamg’armalardan moliyalashtirilishi jamg’arib boriladigan
pensiya tizimining xususiyatli jihatidir. O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, shuningdeq O’zbekiston
Respublikasi hududida doimiy yashovchi chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar jamg’arib
boriladigan pensiya ta’minoti olish huquqiga ega.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida hisobga olinayotganda fuqarolarga Xalq banki umrbod
qilib belgilanadigan, doimiy shaxsiy tartib raqamli shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisob-
varaqlari ochadi.
O’zbekiston Respublikasi «Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti
to’g’risida»gi Qonunining 13-moddasida ish beruvchi tomonidan majburiy jamg’arib boriladigan
pensiya hisob varaqlarini ochish, ularni yuritish tartibiga rioya qilish, badallarni to’g’ri va to’liq
hisoblab chiqarish hamda o’z vaqtida to’lanishi ustidan nazoratni moliya, davlat soliq xizmati
organlari va Xalq banki tomonidan amalga oshirilishi belgilangan bo’lsada, ushbu organlar orasida
o’zaro hamkorlik lozim darajada yo’lga qo’yilmagan.
Mehnat faoliyatini mehnat shartnomasi asosida amalga oshiruvchi fuqarolar jamg’arib
boriladigan pensiya tizimida, agar qonun hujjatlarida boshqacha qoidalar nazarda tutilmagan bo’lsa,
majburiy ishtirok etadi, yakka tartibdagi tadbirkorlar, yuridik shaxstashkil etmagan holdagi dexqon
xo’jaliklarining a’zolari, shuningdeqboshqa fuqarolar tizimda ixtiyoriylik asosida ishtirok etadilar.
Bunda tizimda majburiy tartibda ishtirok etuvchi fuqarolarni hisobga olish ish beruvchilar
tomonidan taqdim etilgan so’rovnoma asosida ular joylashgan hududdagi Xalq banki filiallarida
amalga oshiriladi, ixtiyoriylik asosida ishtirok etuvchi fuqarolarni hisobga olish ularning arizasiga
muvofik yashash joyidagi Xalq banki filialida amalga oshiriladi.
Yuqorida qayd etilgan ikki holatda hamXalq banki tizim ishtirokchilariga umrbod qilib
belgilanadigan, doimiy shaxsiy tartib raqamli shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisob-varaqlarini
ochadi va belgilangan tartibda Jamg’arib boriladigan pensiya daftarchasi yozib beradi. Shaxsiy
Jamg’arib boriladigan pensiya hisob-varaqlariga tartib raqami berish fuqarolarning pasportidagi
ma’lumotlar asosida amalga oshiriladi.
4.1-rasm. Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisob-varaqlarida mablag’larni
shakllantirish manbalari19
Jamg’arib boriladigan pensiya daftarchasi yo’qotib qo’yilgan (yo’qolgan) takdirda, uning
dublikati shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hsobvarag’ining o’sha tartib raqami qo’yilgan holda
beriladi.
Jamg’arib boriladigan majburiy pensiya badallari fuqarolarning qonunhujjatlariga muvofik
hisoblab chiqarilgan daromad solig’ining tegishlicha kamaytirilgan summasi hisobiga ish beruvchi
tomonidan har oyda to’lab boriladi.
Jamg’arib boriladigan majburiy pensiya badallarining miqdori xodimlarning, shu jumladan
ishlayotgan pensionerlarning ish haqi va boshqa daromad summasi asosida hisoblab chiqariladi
hamda har yili O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan navbatdagi yilga
mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetini shakllantirish vaqtida belgilanadi.
Ish beruvchi o’zining mablaglari hisobidan o’z xodimlarining shaxsiy Jamg’arib boriladigan
pensiya hisob-varaqlariga qo’shimcha badallar o’tkazishi mumkin. Qo’shimcha badallarning miqdori
va ularni kiritish muddatlari jamoa shartnomasida, agar bunday shartnoma tuzilmagan bo’lsa, ish
beruvchi tomonidan xodimlarning vakillik organi bilan kelishib belgilanadi. Lekin ish beruvchilar
tomonidan Jamg’arib boriladigan majburiy pensiya badallari uchinchi shaxslarning foydasiga amalga
oshirilishi tainlanadi.
Tizimda ixtiyoriylik asosida ishtirok etuvchi fuqarolar o’z shaxsiy Jamg’arib boriladigan
pensiya hisob-varaqlariga, shu jumladan uchinchi shaxslar foydasiga kiritiladigan badallar miqdori
va muddatlarini o’zlari mustaqilravishda belgilaydilar20
.
19O’zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya taminoti to’g’risida» gi Qonuni. 2004 yil. 2
dekabr. 20 Pension Reseach Council, Dan McGill, Kyle N. Brown, John J. Haley, Sylvester Schieber, Mark J. Warshawsky,
Fundamentals of Private Pensions 9th Edition, Oxford University Press. UK, 2010.
Shaxsiy jamgarib boriladigan
pensiya xisobvaraklarida
mablag’larni shakllantirish
manbalari
Jamg’arib
boriladiga
n majburiy
pensiya
badallari
Jamg’arib
boriladiga
n ixtiyoriy
pensiya
badallari
Shaxsiy
jamg’arib
boriladiga
n pensiya
hisob-
varaqlari
mablag’lar
iga
hisoblab
chiqarilgan
foizlar
Konun
hujjatlari-
da zid
bo’lmagan
boshka
mablag’lar
Shuningdek Xalq banki shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisob-varaqlaridagi
mablag’larga pul qadrsizlanishiga nisbatan yuqori sur’atlardagi stavkalar bo’yicha foizlarni hisoblab
qo’shadi. Foiz daromadlari Jamg’arib boriladigan pensiya tizimining mablag’larini joylashtirishdan
olingan daromadlar hisobiga amalga oshiriladi.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’laridan investitsiya va kredit resurslari sifatida
foydalanish O’zbekistan Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishilgan holdaXalq banki tomonidan
amalga oshiriladi.
Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisob-varaqlari ochish hamda ularni yuritish tartibiga
rioya etilishi, shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisob-varaqlariga jamg’arib boriladigan
majburiy pensiya badallarining to’g’ri va to’liqhisoblab chiqarilishi hamdao’z vaqtida to’lanishi
ustidan nazorat qonunhujjatlarida belgilangan tartibda O’zbekistan Respublikasi Moliya vazirligi
organlari, davlat soliq xizmati organlari va Xalq banki tomonidan amalga oshiriladi.
Jamg’arib boriladigan majburiy pensiya badallari, shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya
hisob-varaqlaridagi mablag’larga hisoblab chiqarilgan foizlar hamda bunday mablag’lar
foydalanilishidan fuqarolar va Xalq banki oladigan boshda daromadlar, jamg’arib boriladigan
pensiya to’lovlari, shuningdek Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’lari aylanmasi soliqlar
va boshqa majburiy to’lovlarga tortilmaydi.
Ish beruvchilar fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya hisob-varaqlariga majburiy
badallar byudjetga jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’inito’lash uchun belgilangan shakl
va muddatlarda ajratadilar. Belgilangan tartibda naturada to’laydigan yoki mahsulot sotilishi, ishlar
bajarilishi yoki xizmatlar ko’rsatilishidan olingan tushumdan to’lovni amalga oshiradigan ish
beruvchi to’lovamalga oshirilgan oy tugaganidan keyin besh kun mobaynida badallar summasini
o’tkazishi shart.
Har bir ish beruvchi hisobot oyidan keyingi oyning 15kunigacha Xalq banki filialiga
xodimlarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’iga o’tkazilgan badallar reestrini
takdim etadi.
Reestr korxonaning rahbari va bosh buxgalteri tomonidan imzolanadi va muhr bilan
tasdiklanadi.
Ish beruvchi reestr bilan birgalikda Xalq banki filialiga hisobot davrida kiritilgan badallar
summasi Xalqbankiga o’tkazilganligi to’g’risidagi to’lov topshiriknomasining nusxasini taqdim
etadi.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida ishtirok etuvchi fuqarolar pensiya to’lovlari oluvchi
sifatida jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini qonun hujjatlariga muvofiqdavlat pensiyasini olish
yuzaga kelgan taqdirda olishlari mumkin. Bunda jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlari tuman yoki
shaharijtimoiy ta’minot bo’limi tomonidan berilgan jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini olish
huquqito’g’risidagi guvohnoma asosida bunday to’lovlarni oluvchining yashash joyidagi Xalq banki
filiali tomonidan to’lanadi.
Fuqaro vafot etgan takdirda, shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’ida
jamg’arilgan mablag’lar qonunhujjatlarida belgilangan tartibda merosga o’tadi va merosxo’rga bir
yo’la to’la hajmda to’lanadi.
Jamg’arib boriladigan majburiy pensiya badallarini kiritishdan bosh tortish mansabdor
shaxslarga eng kam ish haqining uch baravaridan besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab
bo’ladi.
Fuqarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiyahisob-varaqlarini ochish va yuritish,
ushbu hisob-varaqlarning holati to’g’risida fuqarolarni xabardor qilish, jamg’arib boriladigan pensiya
to’lovlarini tayinlash va berish tartibini buzish mansabdor shaxslarga eng kam ish haqining uch
baravaridan besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi.
Xalq banki jamg’arib boriladigan pensiya badallarini kirituvchilardan shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya hisobvaraqlari ochish va ularni yuritish uchun zarur ma’lumotlarni oladi.
Fukarolarning jamg’arib boriladigan pensiya tizimining mablag’larini investitsiyalashdan olingan
daromaddan marja olish huquqiga ega.
Mamlakatiizda fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti mablag’lari muddatiga
ko’ra “uzun” moliyaviy resurslar sifatida qaraladi. Chunki ish beruvchi tomonidan xodimga ish haqi
hisoblanib, uni to’lash bilan bir vaqtda jamg’arma hisobiga tegishli summa o’tkaziladi. Hozirda
jamg’armani shakllantirishda ixtiyoriy badallar ulushi sezilarisiz salmoqqa ega, shu jihatidan ushbu
tizimni yanada takomillashtirish va nodavlat pensiya jamg’armalari bilan shug’ullanuvi moliyaviy
tashkilotlar tashkil etish maqsadga muvofiq bo’ladi.
Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga tartib raqami berish fuqarolarning
pasportidagi ma’lumotlar asosida amalga oshiriladi. Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi
mablag’laridan jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlari to’lash uchun foydalaniladi21
. Xalq banki
oladigan marja miqdori O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan
belgilanadi.
4.2-rasm. Xalq banki oladigan marja miqdori
Fuqarolarning shaxsiy Jamg’arib boriladigan pensiya hisob-varaqlaridagi mablag’laridan
belgilanganidan boshqamaqsadlarda foydalanish mansabdor shaxslarga eng kam ishhaqining besh
baravaridan etti baravarigacha miqdordajarima solishga sabab bo’ladi.
21 Pension Reseach Council, Dan McGill, Kyle N. Brown, John J. Haley, Sylvester Schieber, Mark J. Warshawsky,
Fundamentals of Private Pensions 9th Edition, Oxford University Press. UK, 2010.
Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’i — fuqaroning Xalq bankidagi egasi
yozilgan shaxsiy hisobvarag’i bo’lib, badal kirituvchilarning jamg’arib boriladigan pensiya badallari
va shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’idagi mablag’larga hisoblab qo’shilgan foizlar
ana shu hisobvaraqqa kelib tushadi hamda unda hisobga olinadi.
Qonun hujjatlariga muvofiq, Xalq banki boshqa huquqlarga ham ega bo’lishi va uning
zimmasida boshqa majburiyatlar ham bo’lishi mumkin.
Xorijiy davlatlarda bunday tarkibni umumlashgan uch darajali tizim shaklida tasavvur qilish
mumkin:
4.3-rasm. Xorijiy davlatlarda bunday tarkibni umumlashgan uch darajali tizim shaklida
tasavvur qilish
Demak, ikki holatda ham davlat tizimi oldingidagidek keksaygan shaxslarga minimal pensiya
yoki ijtimoiy himoyalash sifatida ijtimoiy yordam ko’rsatadi. Xorijiy davlatlarida moliyaviy
bozorning ma’muriy imkoniyatlari etarli darajada rivojlangan, davlat va jamg’ariladigan pensiya
fondi faoliyatini tartibga solish va nazoratni amalga oshirish imkoniyatiga ega. Hozir bizda ikki xil
avlodlar birdamligi va jamg’arma tuzilmalarining tarafdorlari mavjud. Gap shundaki, daromad
miqdori kam bo’lgan ba’zi fuqarolar o’zining barcha daromadlarini iste’mol qilishga majbur
bo’lganligi sababli xususiy pensiya tizimiga o’ta olmaydi, biroq, jamg’arish tizimidan butunlay voz
kechish kerak, degan xulosa qilish ham noo’rindir.
O’zbekiston Respublikasida jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti masalalari
“Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida”gi qonuniga asosan tartibga
solinadi. 2005 yildan joriy etilgan mazkur tizim amaldagi fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti
tizimiga qo’shimcha ravishda, ish beruvchilarning pensiya yoshiga etgan xodimlarning moddiy
ahvolini yaxshilash, shu asosida pensionerlarga amaldagi pensiya to’lovlariga qo’shimcha ravishda
daromad olish manbalarini yaratish, keksalik chog’ida fuqaroning o’z farovonligi uchun shaxsiy
javobgarligini oshirish maqsadida joriy qilindi.
Jamg’ariladigan pensiya tizimlari hukumatning moliyaviy kafolatlaridan foydalanadi, ular
daromadni ta’minlash imkonini beruvchi moliyaviy bozorlarning ishtirokchilariga aylanadi. Natijada
pensiya to’lovlari ishlovchilarning nafaqat pensiyaga chiqqunga qadar bo’lgan ish haqidan, balki,
mehnat faoliyati mobaynida to’langan badallari miqdoriga hisoblangan foizni ifoda etadi. Bir
martalik qayta taqsimlashda pensiya tizimidan farqli ravishda jamg’arib boriladigan pensiya tizimida
jamg’arma badallari nisbatan yuqori darajada belgilanadi va tegishli zaxira fondi shakllantiriladi.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimining qo’llanishi mavjud pensiya tizimidagi kamchiliklarni
kamaytirish va uning afzalligini kuchaytirishga yo’naltirilgan.
Respublikamizda pensiya tizimini moliyalashtirishdagi islohotlarni tezlikda amalga oshirib
bo’lmaydi, ularni iqtisodiy va ijtimoiy islohotlar bilan: bandlik, mehnat bozori, aholi daromadlari,
byudjet tashkilotlari xodimlarining ish haqi, soliq, moliya va kredit sohasidagi islohotlar bilan
birgalikda amalga oshirish lozim.
Pensiya tizimi faoliyatini texnik modernizatsiya qilish asosida, respublikamizda pensioner va
nogironlarni manzilli himoya qilish, shuningdek, bu qatlam vakillariga qaratilgan ijtimoiy xizmat
turlarini kengaytirish va sifatini oshirish, pensiya va nafaqalarni tayinlashda, avvalambor inson
omilining salbiy rolini cheklash Pensiya jamg’armasi o’z oldiga qo’ygan ustuvor vazifalardan biridir.
Aynan shu maqsadda, eng avvalo, respublikamizda istiqomat qiluvchi barcha pensiya va nafaqa
oluvchilarning ishonchli himoyalangan, yagona markazlashgan ma’lumotlar bazasini shakllantirish
imkonini beradigan zamonaviy avtomatlashtirilgan axborot tizimini amaliyotga keng joriy etish
ishlari jadal olib borilmoqda.
“Pensiya” dasturiy majmuasi ishlab chiqildi hamda bugungi kunda ushbu dasturiy ta’minot
respublikaning barcha mintaqalarida tatbiq etilmoqda. Ushbu dasturiy ta’minotning amaliyotda keng
joriy etilishi, sohada samaradorlikni oshirib, tezkor va aniq hisobotlar shakllanishi, pensiya
tayinlanishi va to’lanishida inson omilini kamaytirish orqali jamg’arma mablag’larining maqsadli
sarflanishi ustidan tezkor nazoratni ta’minlaydi.
Mazkur dasturning kelajakda idoralararo integrallashuvi sifatida, boshqa vazirlik va
idoralarning elektron ma’lumotlar bazasi bilan o’zaro axborot almashinuvini tashkil etishni qayd
etish mumkin. Binobarin, 2012-2014 yillar davomida tegishli vazirlik va idoralarning elektron
ma’lumotlar bazasiga bog’lanish hamda ushbu dasturlar bilan o’zaro axborot almashinuv
yo’nalishlari quyidagilardan iborat.
4.5-rasm. Xalq banki va tijorat banklari dasturlari.22
:
O’zbekiston Respublikasida Xalq banki boshqaruv jarayonlarini avtomatlashtirishda
zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, elektron hujjat aylanmasi tizimini
kengaytirish va axborot kommunikatsiya texnologiyalari tizimini maqsadli ko’rsatkichlariga erishish
yuzasidan chora-tadbirlar rejasi tuzildi. Chora-tadbirlar rejasida “Fuqarolarni jamg’arib boriladigan
pensiya ta’minoti axborot tizimlarini rivojlantirish” bo’limida quyidagilar ko’zda tutildi:
fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimini O’zbekiston Respublikasi
Moliya vazirligi huzuridagi Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasining ma’lumotlar bazasi bilan
integratsiyalash yuzasidan chora-tadbirlar ishlab chiqish va tasdiqlash;
fukarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimini rivojlantirish va
ko’rsatilayotgan xizmatlar turkumini kengaytirish;
fuqarolar uchun fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti dasturida o’z hisob
raqamlarini internet, mobil qurilma, va SMS lar orqali monitoring qilish tizimini yaratish;
fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimidagi foydalanishga
topshirilgan “Elektron reestrlarni qabul qilish” interaktiv xizmatini rivojlantirish maqsadida, bankda
yaratilgan “Bank ikkinchi darajali ro’yxatga olish” tizimi bazasida elektron raqamli imzoni ro’yxatga
olish markaziga litsenziya olish va ish faoliyatini tashkil etish.
22Abdullaev M. Zamonaviy pensiya tizimi va uning istiqbollari. // Bozor, pul va kredit. -Toshkent. 2012. -№6. – B9.
Pensiya jamg’armalari tomonidan ko’rsatiladigan xizmatlar ommabop bo’lishining zaruriy
sharti to’lovlar yuqori darajada kafolatlanganligidadir. Shu tariqa, ijtimoiy barqarorlik vazifasi
amalga oshirilmoqda. Pensiya sxemalarini moliyalashtirish bo’yicha ikkita asosiy usul mavjud:
1. Pensiyani to’lash bo’yicha joriy sarf-xarajatlarni joriy tushumlardan qoplash.
2. Hozirgi va kelajakdagi barcha pensiya to’lovlarini ta’minlaydigan maxsus zaxirani
yaratish.
Moliyalashtirishning birinchi usulini qo’llaydigan pensiya sxemalari jamg’arilmaydigan
sxemalar turkumiga kiradi (taqsimlash sxemalari). Pensiya ta’minotining bunday sxemasida makro
darajadagi xarajatlar va badallar muvozanati quyidagi oddiy formula orqali ifodalanadi:
Nj *S1, *P = N2*S2
bu erda
Nj – ishlovchilarning umumiy soni;
S1 – o’rtacha ish haqi;
R – pensiya badallarining stavkasi
N2 – pensionerlarning umumiy soni
S2 - o’rtacha pensiya.
Moliyalashtirishning ikkinchi usuli jamg’ariluvchi sxema guruhiga kiradi. Bunday sxemalar
yana jamg’ariladigan sxemalar deyiladi. Ular pensiyani ushbu maqsadda to’plangan pullik
jamg’armadan to’lashga asoslangan bo’lib, odatda pensiya jamg’armalari, deb ataladi. Ushbu usulda
yoshga doir pensiya ta’minoti uzoqmuddatli investitsion jarayon bo’ladi va bu jarayon jamg’armaga
badal kiritish va bu yig’ilgan pullarni investitsion daromadlar hisobiga bora-bora ko’paytirishni va
bundan so’ng to’plangan pullarni muntazam davriy to’lovlar ko’rinishida olishni nazarda tutadi.
Har bir davr iqtisodiyotining o’ziga xos xususiyatlari bo’ladi. Ular ishlab chiqarish
munosabatlari xo’jalik yuritish mexanizmi namoyon bo’ladi. Jamiyat taraqqiyotining qonuniyatlariga
ko’ra, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish bir tekisda davom etmasdan quyidan yuqoriga, oddiylikdan
murakkablik tomon rivojlanish tamoyillariga asoslanadi. Bu esa taraqqiyotning universal
qonuniyatlaridan biri hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda, bozor munosabatlarini yanada rivojlantirish va iqtisodiyotda tarkibiy
o’zgarishlarni amalga oshirish uchun muomalada “uzun” moliyavy resurslarning salmog’ining
yuqori bo’lishi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki iqtisodiyotni strategik tarmoqlardagi investitsion
loyihalarni amalga oshirish, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash bevosita “uzun” moliyaviy
resurslar hisobiga amalga oshiriladi. Xalqaro amaliyotga nazar tashlasak, muddati jihatidan “uzun”
bo’lgan moliyaviy resurslarni iqtisodiyotga taklif qilishda nodavlat pensiya jamg’armalarining o’rni
nechog’lik yuqori ekanligini guvoh bo’ldik.
Mamlakatimida nodavlat pensiya jamg’armalarining huquqiy asoslarini yanada
takomillashtirish va amaliyotga joriy etish natijasida bu boradagi iqtisodiy islohotlarning ko’lami
yanada chuqurlashdi.
5-MAVZU. JAMG’ARIB BORILADIGAN PENSIYA TA’MINOTINI BOSHQARISH
Reja:
5.1. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotini boshqarish to’g’risida tushuncha.
5.2. Boshqarish sub’ektlari, ularning guruhlanishi, asosiy vazifalari.
5.3. Jamg’arib boriladigan pensiya tizimining boshqaruv organlari, ularning vakolatlari,
huquq va majburiyatlari.
5.4. O’zbekiston Respublikasi Xalq banki tizimining jamg’arib boriladigan pensiya
ta’minotini boshqarishdagi o’rni, ahamiyati, funktsiyalari va vazifalari.
TAYANCH SO’Z VA IBORALAR: Avtomatlashtirilgan bank ma’lumotlari, Amaldagi ish
haqi, Jamg’arib boriladigan pensiya badallarini kirituvchi, Majburiy pensiya badallarining miqdori,
Jamg’arib boriladigan pensiya daftarchasi, Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida fuqarolarni
hisobga olish, Jamg’arib boriladigan majburiy pensiya badallari, Jamg’arib boriladigan ixtiyoriy
pensiya badallari.
Davlat pensiyasiga chiqqanlarni qo’shimcha ravishda pul mablag’lari bilan ta’minlash,
fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti sohasidagi munosabatlarni tartibga solish
maqsadida 2004 yil 2 dekabrda «Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti
to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi qonuni kuchga kirdi. Bu esa, jamg’arib boriladigan pensiya
ta’minoti tizimining yangi shakli sifatida jamiyat hayotida muhim ahamiyat kasb etdi.
Jamg’arib boriladigan pensiya badallarini kirituvchi (badal kirituvchi) — jamg’arib
boriladigan pensiya to’lovlarini oluvchining foydasiga badallar kiritayotgan jismoniy shaxs yoki ish
beruvchi yuridik shaxs. Yuridik shaxslar – ish beruvchilar, ularda mehnat shartnomasi asosida
yollanib ishlovchi fuqarolar pensiya tizimi ishtirokchilari hisoblanadi. Yakka tartibdagi tadbirkorlar,
yuridik shaxs maqomiga ega bo’lmagan dehqon xo’jaliklarining a’zolari va vaqtinchalik ish faoliyati
bilan shug’ullanmaydigan fuqarolar jamg’arib boriladigan pensiya tizimida ixtiyoriylik asosida
ishtirok etadilar.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 28 iyundagi «Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimini takomillashtirish va texnik ta’minlash bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar
to’g’risida»gi PQ-110-sonli Qaroriga asosan yuridik shaxslar tomonidan jamg’arib boriladigan
pensiya majburiy badallarining to’g’ri, to’liq hisoblanishi va o’z vaqtida o’tkazib berilishi ustidan
nazorat O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi zimmasiga yuklatilgan. Fuqarolarning
jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’isidagi qonun hujjatlarini buzganlikda aybdor shaxslar
belgilangan tartibda javobgar bo’ladilar.
Davlat jamg’arib boriladigan pensiya tizimida ishtirok etuvchi fuqarolarga shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya hisobvaraqlarida jamg’arilgan mablag’lari saqlanishi hamda to’lanishini
kafolatlaydi23
. Qonunning 5-moddasiga asosan fuqarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya
hisobvaraqlaridagi mablag’larining saqlanishi va to’lanishi Davlat tomonidan kafolatlanadi. Shaxsiy
jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlarida to’plangan mablag’larga daromad hisoblash foizi
inflyatsiya darajasida yuqori bo’lishi lozim.
Mamlakatimizda jamg’arib boriladigan pensiya tizimining tashkil etilishi jamiyatda ijtimoiy
adolatni ta’minlash, ijtimoiy kafolatlarni berish, siyosiy barqarorlikni vujudga keltirish va ta’minlab
turishning asosiy shart-sharoitlaridan biridir degan xulosaga kelish mumkin. Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida hisobga olinayotganda fuqarolarga Xalq banki umrbod qilib belgilanadigan, doimiy
shaxsiy tartib raqamli shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlari ochadi. Ish beruvchilar
23 Pension Reseach Council, Dan McGill, Kyle N. Brown, John J. Haley, Sylvester Schieber, Mark J. Warshawsky,
Fundamentals of Private Pensions 9th Edition, Oxford University Press. UK, 2010.
shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga badallarni o’z vaqtida kiritishlari hamda
fuqarolarga hisoblab chiqarilgan va kiritilgan jamg’arib boriladigan pensiya badallari to’g’risidagi
ma’lumotlarni ularning talabiga muvofiq berishlari shart.
Xalq banki jamg’arib boriladigan pensiya badallarini kirituv-chilardan shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya hisobvaraqlari ochish va ularni yuritish uchun zarur ma’lumotlarni oladi.
Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya tizimining mablag’larini investitsiyalashdan olingan
daromaddan marja olish huquqiga ega. Xalq banki oladigan marja miqdori O’zbekiston Respublikasi
Moliya vazirligi tomonidan belgilanadi.
Pensiya ta’minoti moliyaviy resurslarni qayta taqsimlashning yirik oqimi bo’lib,
iqtisodiyotda mahsulotlar, resurslar va daromadlarning makroiqtisodiy doiraviy aylanishiga,
aholining iqtisodiy faolligini rag’batlantirishga jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Pensiya tizimi bilan
iqtisodiyotning boshqa qismlari uzviy bog’liq bo’lib, to’g’ri tashkil etilgan pensiya tizimi
iqtisodiyotni investitsiyalashning moliyaviy manbasi bo’lib xizmat qilishi mumkin.
Respublikamizda fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya tizimi amaliyotga joriy qilindi,
jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti iqtisodiy faol aholining ish joyi, mehnatga layoqati va
daromadini yo’qotish bilan bog’liq turli hodisalardan ijtimoiy himoyalash shakli hisoblanadi.
“Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi” moliyaviy kategoriya sifatida pul mablag’larining maqsadli
fondlarni shakllantirish va keksalik chog’ida foydalanishning shakl va usullari yig’indisini o’z ichiga
olgan iqtisodiy munosabatlar tizimini aks ettiradi.
O’zbekiston Respublikasida qabul qilingan "Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya
ta’minoti to’g’risida"gi Qonunning maqsadi – fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti
sohasidagi munosabatlarini tartibga solishdan iborat. Davlatning nazorati asosida ish beruvchilar va
ishlovchilarning maqsadli badallaridan shakllanuvchi maxsus byudjetdan tashqari ijtimoiy
jamg’armalardan pensiyalarni moliyalashtirilishi jamg’arib boriladigan pensiya tizimining
xususiyatli jihatidir. “Jamg’arib boriladigan pensiya” kategoriya sifatida pul mablag’larining
maqsadli fondlarini shakllantirib, keksalik chog’ida foydalanish shakl va usullarini yig’indisini o’z
ichiga olgan iqtisodiy munosabatlar tizimini aks ettiradi.
O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, shuningdek, O’zbekiston Respublikasi hududida doimiy
yashovchi chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar jamg’arib boriladigan pensiya
ta’minoti olish huquqiga ega. «Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti — fuqarolarni shaxsiy
jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlaridagi mablag’lardan davlat pensiyasiga qo’shimcha
ravishda pul mablag’lari bilan ta’minlashdir». Jamg’arib boriladigan ixtiyoriy pensiya badallari —
shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’iga ixtiyoriylik asosida kiritiladigan pul
mablag’lari hisoblanadi. Jamg’arib boriladigan majburiy pensiya badallari — shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya hisobvarag’iga majburiy tartibda kiritiladigan pul mablag’laridan iborat”1.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida hisobga olinayotganda fuqarolarga Xalq banki
umrbod qilib belgilanadigan, doimiy shaxsiy tartib raqamli shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya
hisobvaraqlari ochadi.
Aholining bankka ishonchini yanada mustahkamlash maqsadida ularning shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya hisob varaqlarida saqlangan mablag’larga foizlarni kunlik hisoblanishini yo’lga
qo’yish hamda shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisob varaqlarining yillik harakati to’g’risidagi
xabarnomalarni elektron tizimlar orqali ma’lumotlar berilishini takomillashtirish bilan bog’liq
masalalar hal tilishi kerak.
O’zbekiston Respublikasi «Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti
to’g’risida»gi Qonunining ijrosini o’rganish davomida o’z echimini kutayotgan masalalarga ham
e’tiborni qaratildi. Qonunning 13-moddasida ish beruvchi tomonidan majburiy jamg’arib boriladigan
pensiya hisob varaqlarini ochish, ularni yuritish tartibiga rioya qilish, badallarni to’g’ri va to’liq
hisoblab chiqarish hamda o’z vaqtida to’lanishi ustidan nazoratni moliya, davlat soliq xizmati
organlari va Xalq banki tomonidan amalga oshirilishi belgilangan bo’lsada, ushbu organlar orasida
o’zaro hamkorlik lozim darajada yo’lga qo’yilmagan.
1 O’zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida»gi Qonuni. 2004 yil. 2
dekabr.
Shu bilan birga, joylarda jamg’arib boriladigan pensiya tizimining faoliyat ko’rsatishi
masalasi yuzasidan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar rahbarlari va buxgalterlari bilan tizimli ravishda
seminarlar o’tkazishga, qonunning afzalliklari va mexanizmlarini aholiga tushuntirishga etarli
darajada e’tibor qaratilishi kerak. Respublikamizda qonun ijrosi bo’yicha aniqlangan muammolar
muhokama etilib, ularni bartaraf qilishga jiddiy ahamiyat berish lozim.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’laridan jamg’arib boriladigan pensiya tizimi
bilan bog’liq bo’lmagan majburiyatlarni bajarish uchun foydalanmaydi.Xalq banki jamg’arib
boriladigan pensiya tizimi mablag’larining alohida hisobini yuritadi. Jamg’arib boriladigan pensiya
tizimi mablag’larini ko’paytirish hamda ularni pul qadrsizlanishidan himoya etish maqsadida bunday
mablag’lardan investitsiya va kredit resurslari sifatida, shuningdek moliyaviy vositalarga
joylashtirish uchun foydalanilishi mumkin.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’laridan investitsiya va kredit resurslari sifatida
foydalanish O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishilgan holda Xalq banki tomonidan
amalga oshiriladi. Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’larini moliyaviy vositalarga
joylashtirish tartibi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va O’zbekiston Respublikasi
Markaziy banki tomonidan belgilanadi. Respublikamizda jamg’arib boriladigan pensiya badallarini
kirituvchilar Xalq banki filialiga jamg’arib boriladigan pensiya tizimida hisobga olish uchun zarur
ma’lumotlarni taqdim etishlari kerak.
Fuqarolarning shaxsiga oid ma’lumotlar bilan bog’liq barcha o’zgarishlar: mehnat
shartnomasi tuzilganligi yoki bekor qilinganligi, pasportdagi ma’lumotlar hamda shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya hisobvaraqlarini yuritish uchun zarur boshqa ma’lumotlar o’zgarganligi
to’g’risida xabar qilishlari shart. Ish beruvchilar shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya
hisobvaraqlariga badallarni o’z vaqtida kiritishlari hamda fuqarolarga hisoblab chiqarilgan va
kiritilgan jamg’arib boriladigan pensiya badallari to’g’risidagi ma’lumotlarni ularning talabiga
muvofiq berishlari shart.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, “..Hukumatimiz
tayyorlayotgan dasturda keksa avlod vakillari, avvalo, 1941-1945 yillardagi urush va mehnat fronti
faxriylarini har tomonlama qo’llab-quvvatlash, ularga ko’rsatiladigan tibbiy va ijtimoiy xizmat
darajasi va sifatini oshirish, muhtojlarni yordamchi va reabilitatsiya texnik vositalari bilan ta’minlash,
tumanlar va mahallalarda qariyalarimiz uchun muloqot markazlari, ularning qiziqishlaridan kelib
chiqqan holda, turli klublar tashkil etish, jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanishlari uchun
sharoitlar yaratish bo’yicha aniq chora-tadbirlar ko’zda tutilishi lozim.”24
Davlat pensiya ta’minoti tizimini takomillashtirish, pensionerlarning moddiy farovonligini
oshirish va ijtimoiy adolatli tamoyillarini mustahkamlash maqsadida, 1993 yilda qabul qilingan
“Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuniga bir qator
o’zgartish va qo’shimchalar kiritildi.
Jumladan, 2011 yil 1 yanvardan tegishli o’zgartirishlar kiritilib, o’z ahamiyatini yo’qotgan
ayrim imtiyozlar va mehnat faoliyatining alohida davrlarini ish stajiga hisoblash mexanizmlari
takomillashtirildi hamda endilikda yoshga doir pensiyalarni tayinlashda mehnat stajining quyi
chegarasi belgilandi.
Shuningdek, 2012 yil 6 yanvardan kuchga kirgan “Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti
to’g’risida”gi Qonuniga o’zgartirish va qo’shimchalarda ijtimoiy mo’ljalning universalligi
tamoyillarini bosqichma-bosqich amalga oshirish, fuqarolarning pensiyasini hisoblab chiqarish
uchun olinadigan o’tgan yillardagi ish haqlarini pensiya tayinlanadigan kundagi ish haqi darajasiga
keltirish uchun Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilab beriladigan tartibga asosan qayta
hisoblashning amalga oshirilishi nazarda tutilgan.
24 Karimov I.A. “2015 yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, modernizatsiya va diversifikatsiya
jarayonlarini izchil davom ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka keng yo’l ochib berish – ustuvor
vazifamizdir”. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari
hamda 2015 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining
majlisidagi ma’ruzasi. \\ Xalq so’zi. 2015 yil. 16 yanvar.
Pensiya jamg’armasi daromadlari barqarorligini ta’minlash va pensiya to’lovlarini
belgilangan muddatlarda moliyalashtirish vazifasi ham ijobiy hal etilayotganligi maqtovga loyiqdir.
Jumladan, jamg’armaning 2015 yil uchun belgilangan daromadlari prognoz ko’rsatkichlari 100,8 %
bajarilishiga erishildi25
.
Ayni shu daromda, joriy yilning birinchi choragi bo’yicha Pensiya jamg’armasining
daromad ko’rsatkichlari ortig’i bilan bajarilishiga erishildi hamda pensiyalarning o’z muddatlarida
to’liq moliyalashtirilishi ta’minlandi.
Pensioner va nogironlarning turmush darajasi va hayot tarzi sifatini yanada oshirish hamda
ijtimoiy muhofazasini mustahkamlash, davlat pensiya tizimini 2011-2016 yillarda barqaror
rivojlantirish, maqbul ijtimoiy muhitni shakllantirish yo’li bilan fuqarolarni kafolatlangan davlat
pensiyalari bilan ta’minlash hamda bu borada joylardagi shart-sharoitlarni yaxshilash yuzasidan
Kompleks chora tadbirlar ishlab chiqildi va mazkur dastur o’rnatilgan tartibda Vazirlar Mahkamasida
tasdiqlandi.
Respublikamizda fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya tizimi amaliyotga joriy qilindi,
jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti iqtisodiy faol aholining ish joyi, mehnatga layoqati va
daromadini yo’qotish bilan bog’liq turli hodisalardan ijtimoiy himoyalash shakli hisoblanadi.
“Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi” moliyaviy kategoriya sifatida pul mablag’larining maqsadli
fondlarni shakllantirish va keksalik chog’ida foydalanishning shakl va usullari yig’indisini o’z ichiga
olgan iqtisodiy munosabatlar tizimini aks ettiradi.
O’zbekiston Respublikasida qabul qilingan "Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya
ta’minoti to’g’risida"gi Qonunning maqsadi – fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti
sohasidagi munosabatlarini tartibga solishdan iborat. “Jamg’arib boriladigan pensiya” - kategoriya
sifatida pul mablag’larining maqsadli fondlarini shakllantirib, keksalik chog’ida foydalanish shakl va
usullarini yig’indisini o’z ichiga olgan iqtisodiy munosabatlar tizimini aks ettiradi.
O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, shuningdek, O’zbekiston Respublikasi hududida
doimiy yashovchi chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar jamg’arib boriladigan pensiya
ta’minoti olish huquqiga ega.26
Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimiga ikki xil a’zo bo’lish mumkin:
Ish beruvchilarning, shuningdek mehnat faoliyatini mehnat shartnomasi asosida amalga
oshiruvchi fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya tizimida ishtirok etishi, agar qonun
hujjatlarida boshqacha qoidalar nazarda tutilmagan bo’lsa, majburiydir.
Yakka tartibdagi tadbirkorlar, yuridik shaxs tashkil etmagan holdagi dehqon
xo’jaliklarining a’zolari, shuningdek boshqa fuqarolar jamg’arib boriladigan pensiya tizimida
ixtiyoriylik asosida ishtirok etadilar. (1-rasm)
Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya tizimida ishtirok etishi
27
25 O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi ma’lumotlari. 26 O’zbekiston Resublikasining “Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida”gi Qonuni. 5-modda. 27 Pension Reseach Council, Dan McGill, Kyle N. Brown, John J. Haley, Sylvester Schieber, Mark J. Warshawsky,
Fundamentals of Private Pensions 9th Edition, Oxford University Press. UK, 2010. - R.212.
Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya tizimida
ishtiroki
Ixtiyoriy
tartibda
Majburiy
tartibda
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida majburiy tartibda ishtirok etuvchi fuqarolarni hisobga
olish ish beruvchining talabnomasiga muvofiq mazkur fuqarolarning asosiy ish joyidagi Xalq banki
filialida amalga oshiriladi. Xalq banki jamg’arib boriladigan pensiya tizimida fuqarolarning shaxsiy
hisobini O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadigan tartibda yuritadi.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida fuqarolarning shaxsiy hisobini yuritishga doir hamda shaxsiy
jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga taalluqli ma’lumotlar Xalq bankining yagona
ma’lumotlar elektron bazasida shakllantiriladi va saqlanadi.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida hisobga olinayotganda fuqarolarga Xalq banki
umrbod qilib belgilanadigan, doimiy shaxsiy tartib raqamli shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya
hisobvaraqlari ochadi. Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga tartib raqami berish
fuqarolarning pasportidagi ma’lumotlar asosida amalga oshiriladi.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida hisobga olish28
Fuqarolarning yashash yoki ish joyi yoxud pasportidagi ma’lumotlar o’zgargan taqdirda
shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’i tartib raqami o’zgarishsiz qoladi va yangi shaxsiy
jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’i ochish talab etilmaydi.
Fuqaroning jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini olish huquqini tasdiqlovchi jamg’arib
boriladigan pensiya daftarchasi fuqaroga shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’i
ochilganidan keyin Xalq banki tomonidan beriladi.
Jamg’arib boriladigan pensiya daftarchasida hisobga olingan sana, fuqaroning shaxsiga oid
ma’lumotlar, shu jumladan shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’ining tartib raqami,
shuningdek boshqa zarur ma’lumotlar ko’rsatiladi. Jamg’arib boriladigan pensiya daftarchasini
berish tartibi va bunday daftarcha shakli O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan
belgilanadi.
Jamg’arib boriladigan pensiya daftarchasi yo’qotib qo’yilgan (yo’qolgan) taqdirda uning
dublikati shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’ining o’sha tartib raqami qo’yilgan holda
beriladi.29
Jismoniy shaxslarning qonun hujjatlariga muvofiq hisoblab chiqarilgan daromad solig’ining
tegishlicha kamaytirilgan summasi hisobiga jamg’arib boriladigan majburiy pensiya badallarini ish
beruvchi har oyda to’lab boradi.
Jamg’arib boriladigan majburiy pensiya badallarining miqdori xodimlarning, shu jumladan
ishlayotgan pensionerlarning ish haqi va boshqa daromadi summasi asosida hisoblab chiqariladi
28Qosimova G.A., Karimova Z.X. Byudjetdan tashqari fondlar. O’quv qo’llanma. –T.: IQTISOD-MOLIYa. 2009. – B.225. 29 O’zbekiston Resublikasining “Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida”gi Qonuni. 9-modda.
hamda har yili O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan navbatdagi yilga
mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasi Davlat budjetini shakllantirish vaqtida belgilanadi.
Ish beruvchiga o’zining mablag’lari hisobidan o’z xodimlarining shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya hisobvaraqlariga qo’shimcha badallar to’lash huquqi beriladi. Qo’shimcha
badallarning miqdori va ularni kiritish muddatlari jamoa shartnomasida, agar bunday shartnoma
tuzilmagan bo’lsa, ish beruvchi tomonidan xodimlarning vakillik organi bilan kelishib belgilanadi.
Ish beruvchining jamg’arib boriladigan majburiy pensiya badallarini to’lashi uchinchi shaxslarning
foydasiga amalga oshirilishi mumkin emas.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida majburiy tartibda ishtirok etuvchi fuqarolar o’z
shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga, shuningdek uchinchi shaxslar foydasiga
o’zlari mustaqil ravishda belgilaydigan miqdorlar va muddatlarda qo’shimcha badallar kiritishga
haqli.
Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlarida mablag’larni shakllantirish
manbalari30
Shu bilan birga, joylarda jamg’arib boriladigan pensiya tizimining faoliyat ko’rsatishi
masalasi yuzasidan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar rahbarlari va buxgalterlari bilan tizimli ravishda
seminarlar o’tkazishga, qonunning afzalliklari va mexanizmlarini aholiga tushuntirishga etarli
darajada e’tibor qaratilishi kerak. Respublikamizda qonun ijrosi bo’yicha aniqlangan muammolar
muhokama etilib, ularni bartaraf qilishga jiddiy ahamiyat berish lozim. Aholining bankka ishonchini
yanada mustahkamlash maqsadida ularning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisob varaqlarida
saqlangan mablag’larga foizlarni kunlik hisoblanishini yo’lga qo’yish hamda shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya hisob varaqlarining yillik harakati to’g’risidagi xabarnomalarni elektron tizimlar
orqali ma’lumotlar berilishini takomillashtirish bilan bog’liq masalalar hal tilishi kerak.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’laridan jamg’arib boriladigan pensiya tizimi
bilan bog’liq bo’lmagan majburiyatlarni bajarish uchun foydalanmaydi. Xalq banki jamg’arib
boriladigan pensiya tizimi mablag’larining alohida hisobini yuritadi. Jamg’arib boriladigan pensiya
tizimi mablag’larini ko’paytirish hamda ularni pul qadrsizlanishidan himoya etish maqsadida bunday
mablag’lardan investitsiya va kredit resurslari sifatida, shuningdek moliyaviy vositalarga
joylashtirish uchun foydalanilishi mumkin.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’laridan investitsiya va kredit resurslari sifatida
foydalanish O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishilgan holda Xalq banki tomonidan
amalga oshiriladi. Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’larini moliyaviy vositalarga
joylashtirish tartibi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va O’zbekiston Respublikasi
Markaziy banki tomonidan belgilanadi. Respublikamizda jamg’arib boriladigan pensiya badallarini
kirituvchilar Xalq banki filialiga jamg’arib boriladigan pensiya tizimida hisobga olish uchun zarur
ma’lumotlarni taqdim etishlari kerak.
30 O’zbekiston Resublikasining “Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida”gi Qonuni.
Jamg’arib boriladigan
majburiy pensiya
badallari
Qonun hujjatlariga zid
bo’lmagan boshka
mablag’lar
2.
Shaxsiy jamgarib
boriladigan pensiya
xisob-varaklari
mablag’lariga xisoblab
chiqarilgan foizlar
Jamg’arib boriladigan
ixtieriy pensiya
badallari
Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya xisobvaraklarida
mablaglarni shakllantirish manbalari
Fuqarolarning shaxsiga oid ma’lumotlar bilan bog’liq barcha o’zgarishlar: mehnat
shartnomasi tuzilganligi yoki bekor qilinganligi, pasportdagi ma’lumotlar hamda shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya hisobvaraqlarini yuritish uchun zarur boshqa ma’lumotlar o’zgarganligi
to’g’risida xabar qilishlari shart.
Ish beruvchilar shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga badallarni o’z
vaqtida kiritishlari hamda fuqarolarga hisoblab chiqarilgan va kiritilgan jamg’arib boriladigan
pensiya badallari to’g’risidagi ma’lumotlarni ularning talabiga muvofiq berishlari shart.
6-MAVZU. MABLAG’LARINING SHAKLLANISHI
Reja:
6.1. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti mablag’larining mazmuni va manbalari.
6.2. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti mablag’larining tarkibi, tuzilishi va dinamikasi.
6.3. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti mablag’larini shakllantirishda xo’jalik yurituvchi
sub’ektlar va aholining ishtiroki hamda soliq idoralarining ahamiyati.
6.4. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti mablag’lari barqarorligini ta’minlash.
6.5. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti mablag’larining shakllanishi jarayonidagi o’ziga
xos muammolar.
TAYANCH SO’Z VA IBORALAR: Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida fuqarolarni
hisobga olish, Jamg’arib boriladigan majburiy pensiya badallari, Jamg’arib boriladigan ixtiyoriy
pensiya badallari, Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya, Jamg’arib boriladigan majburiy pensiya
badallari, Jamg’arib boriladigan ixtiyoriy pensiya badallari, Jamg’arib boriladigan pensiya
badallarini kirituvchi, Jamg’arib boriladigan pensiya daftarchasi, Jamg’arib boriladigan pensiya
tizimida fuqarolarni hisobga olish, Jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini olish huquqi, Jamg’arib
boriladigan pensiya to’lovlarini olish huquqi to’g’risidagi guvohnoma, Jismoniy shaxslar, Jismoniy
shaxslardan olinadigan daromad solig’ini hisoblab chiqarish.
6.1. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti mablag’larining mazmuni va
manbalari.
Respublikamizda fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya tizimi amaliyotga joriy qilindi,
jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti iqtisodiy faol aholining ish joyi, mehnatga layoqati va
daromadini yo’qotish bilan bog’liq turli hodisalardan ijtimoiy himoyalash shakli hisoblanadi.
“Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi” moliyaviy kategoriya sifatida pul mablag’larining maqsadli
fondlarni shakllantirish va keksalik chog’ida foydalanishning shakl va usullari yig’indisini o’z ichiga
olgan iqtisodiy munosabatlar tizimini aks ettiradi.
Pensiya ta’minoti moliyaviy resurslarni qayta taqsimlashning yirik oqimi bo’lib,
iqtisodiyotda mahsulotlar, resurslar va daromadlarning makroiqtisodiy doiraviy aylanishiga,
aholining iqtisodiy faolligini rag’batlantirishga jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Pensiya tizimi bilan
iqtisodiyotning boshqa qismlari uzviy bog’liq bo’lib, to’g’ri tashkil etilgan pensiya tizimi
iqtisodiyotni investitsiyalashning moliyaviy manbasi bo’lib xizmat qilishi mumkin.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’laridan jamg’arib boriladigan pensiya tizimi
bilan bog’liq bo’lmagan majburiyatlarni bajarish uchun foydalanmaydi. Xalq banki jamg’arib
boriladigan pensiya tizimi mablag’larining alohida hisobini yuritadi. Jamg’arib boriladigan pensiya
tizimi mablag’larini ko’paytirish hamda ularni pul qadrsizlanishidan himoya etish maqsadida bunday
mablag’lardan investitsiya va kredit resurslari sifatida, shuningdek moliyaviy vositalarga
joylashtirish uchun foydalanilishi mumkin.
Bank-moliya tizimi rivojlangan etakchi mamlakatlarda nodavlat pensiya jamg’armalarining
moliyaviy aktivlari mamlakat YaIM ga nisbatan yuqori salmoqni tashkil etgan. Qonun hujjatlariga
muvofiq, Xalq banki ma’lum huquqlarga ham ega bo’lishi va uning zimmasida boshqa majburiyatlar
ham bo’lishi mumkin. Bozor munosabatlarini yanada rivojlantirish va iqtisodiyotda tarkibiy
o’zgarishlarni amalga oshirish uchun muomalada “uzun” moliyavy resurslarning salmog’ining
yuqori bo’lishi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki iqtisodiyotni strategik tarmoqlardagi investitsion
loyihalarni amalga oshirish, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash bevosita “uzun” moliyaviy
resurslar hisobiga amalga oshiriladi. Xalqaro amaliyotga nazar tashlasak, muddati jihatidan “uzun”
bo’lgan moliyaviy resurslarni iqtisodiyotga taklif qilishda nodavlat pensiya jamg’armalarining o’rni
ancha yuqori.
Mamlakatimida nodavlat pensiya jamg’armalarining huquqiy asoslarini yanada
takomillashtirish va amaliyotga joriy etish natijasida bu boradagi iqtisodiy islohotlarning ko’lami
yanada chuqurlashdi. Bu esa, o’z navbatida, mamlakatimiz bank-moliya tizimi moliyaviy
barqarorligini mustahkamlaydi va iqtisodiyotning strategik tarmoqlardagi investitsion loyihalarni
amalga oshirishda yana bir turtki vazifasini bajaradi.
Mamlakatiizda fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti mablag’lari ham
muddatiga ko’ra “uzun” moliyaviy resurslar sifatida qaraladi. Chunki ish beruvchi tomonidan
xodimga ish haqi hisoblanib, uni to’lash bilan bir vaqtda jamg’arma hisobiga tegishli summa
o’tkaziladi. Hozirda jamg’armani shakllantirishda ixtiyoriy badallar ulushi sezilarisiz salmoqqa ega,
shu jihatidan ushbu tizimni yanada takomillashtirish va nodavlat pensiya jamg’armalari bilan
shug’ullanuvi moliyaviy tashkilotlar tashkil etish maqsadga muvofiq bo’ladi.
Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga tartib raqami berish fuqarolarning
pasportidagi ma’lumotlar asosida amalga oshiriladi. Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi
mablag’laridan jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlari to’lash uchun foydalaniladi.
Mamlakatimizda 2012 yil yanvar holatiga ko’ra, 7 million nafardan ziyod fuqaro jamg’arib
boriladigan pensiya oluvchilar ro’yxatiga kiritilgan. Qonun hujjatlarida belgilanganidek, Xalq banki
fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimida qo’yilgan mablag’larni
markazlashgan holda uzoq muddatli aktivlarga investitsiya va kredit resurslari sifatida joylashtirib
kelmoqda. O’zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning jamg’arib boradigan pensiya ta’minoti
to’g’risida»gi Qonuni va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 21 dekabrdagi
595-sonli Qaroriga muvofiq, jamg’arib boriladigan pensiya tizimi joriy etildi. 2005 yilning 1 aprel
holatiga ko’ra, Respublika korxona va tashkilotlarining 254,9 mingtasidan 212,2 mingtasi yangi
tizimga jalb qilindi. Respublika jamg’arib boradigan pensiya fondiga 1630 mln so’m mablag’
o’tkazildi.
O’zbekiston Respublikasida jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti masalalari
«Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida»gi qonuniga asosan tartibga
solinadi. 2005 yildan joriy etilgan mazkur tizim amaldagi fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti
tizimiga qo’shimcha ravishda, ish beruvchilarning pensiya yoshiga etgan xodimlarning moddiy
ahvolini yaxshilash, shu asosida pensionerlarga amaldagi pensiya to’lovlariga qo’shimcha ravishda
daromad olish manbalarini yaratish, keksalik chog’ida fuqaroning o’z farovonligi uchun shaxsiy
javobgarligini oshirish maqsadida joriy qilindi. Xalq banki
qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya
hisobvaraqlari ochishi va yuritishi;
shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga kiritilayotgan badallar va hisoblab
chiqarilgan foizlarni shaxslar bo’yicha hisobga olib borishi;
jamg’arib boriladigan pensiya badallarining hamda shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya
hisobvaraqlaridagi mablag’larga hisoblab chiqarilgan foizlarning o’z vaqtida va to’la hajmda
o’tkazilishini ta’minlashi;
jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarining miqdori o’z vaqtida va to’g’ri tayinlanishini,
shuningdek ular bunday to’lovlarni oluvchilarga to’liq berilishini ta’minlashi;
jamg’arib boriladigan pensiya tizimining mablag’larini moliyaviy vositalarga joylashtirish
hamda bunday mablag’lardan investitsiya va kredit resurslari sifatida foydalanish yo’li bilan shaxsiy
jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlaridagi mablag’larning saqlanishini, ko’paytirilishini va
pul qadrsizlanishidan himoya qilinishini ta’minlashi;
shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlari holati to’g’risida fuqarolarni har yili,
shuningdek ularning murojaatiga asosan xabardor qilishi;
shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga aloqador hujjatlar hamda
yozuvlarning saqlanishini ta’minlashi shart.
Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’i — fuqaroning Xalq bankidagi egasi
yozilgan shaxsiy hisobvarag’i bo’lib, badal kirituvchilarning jamg’arib boriladigan pensiya badallari
va shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’idagi mablag’larga hisoblab qo’shilgan foizlar
ana shu hisobvaraqqa kelib tushadi hamda unda hisobga olinadi.
Xalq banki jamg’arib boriladigan pensiya badallarini kirituv-chilardan shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya hisobvaraqlari ochish va ularni yuritish uchun zarur ma’lumotlarni oladi.
Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya tizimining mablag’larini investitsiyalashdan
olingan daromaddan marja olish huquqiga ega. Xalq banki oladigan marja miqdori O’zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilanadi:
Xalq banki qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda shaxsiy jamg’arib boriladigan
pensiya hisobvaraqlari ochishi va yuritishi;
shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga kiritilayotgan badallar va hisoblab
chiqarilgan foizlarni shaxslar bo’yicha hisobga olib borishi;
jamg’arib boriladigan pensiya badallarining hamda shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya
hisobvaraqlaridagi mablag’larga hisoblab chiqarilgan foizlarning o’z vaqtida va to’la hajmda
o’tkazilishini ta’minlashi;
jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarining miqdori o’z vaqtida va to’g’ri tayinlanishini,
shuningdek ular bunday to’lovlarni oluvchilarga to’liq berilishini ta’minlashi;
jamg’arib boriladigan pensiya tizimining mablag’larini moliyaviy vositalarga joylashtirish
hamda bunday mablag’lardan investitsiya va kredit resurslari sifatida foydalanish yo’li bilan shaxsiy
jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlaridagi mablag’larning saqlanishini, ko’paytirilishini va
pul qadrsizlanishidan himoya qilinishini ta’minlashi;
shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlari holati to’g’risida fuqarolarni har yili,
shuningdek ularning murojaatiga asosan xabardor qilishi;
shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga aloqador hujjatlar hamda
yozuvlarning saqlanishini ta’minlashi shart.
Xalqaro amaliyotga nazar tashlasak, muddati jihatidan “uzun” bo’lgan moliyaviy resurslarni
iqtisodiyotga taklif qilishda nodavlat pensiya jamg’armalarining o’rni nechog’lik yuqori ekanligini
guvoh bo’ldik. Mamlakatimizda fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti mablag’lari
ham muddatiga ko’ra “uzun” moliyaviy resurslar sifatida qaraladi. Chunki ish beruvchi tomonidan
xodimga ish haqi hisoblanib, uni to’lash bilan bir vaqtda jamg’arma hisobiga tegishli summa
o’tkaziladi. Hozirda jamg’armani shakllantirishda ixtiyoriy badallar ulushi sezilarisiz salmoqqa ega,
shu jihatidan ushbu tizimni yanada takomillashtirish va nodavlat pensiya jamg’armalari bilan
shug’ullanuvi moliyaviy tashkilotlar tashkil etish maqsadga muvofiq bo’ladi.
Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga tartib raqami berish fuqarolarning
pasportidagi ma’lumotlar asosida amalga oshiriladi. Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi
mablag’laridan jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlari to’lash uchun foydalaniladi.
Mamlakatimizda 2015 yil yanvar holatiga ko’ra, 8 million nafardan ziyod fuqaro jamg’arib
boriladigan pensiya oluvchilar ro’yxatiga kiritilgan. Qonun hujjatlarida belgilanganidek, Xalq banki
fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimida qo’yilgan mablag’larni
markazlashgan holda uzoq muddatli aktivlarga investitsiya va kredit resurslari sifatida joylashtirib
kelmoqda.
Fuqarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’iga har oyda ularga
hisoblangan ish haqining bir foizi miqdorida badal belgilangan. O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2005 yil 28 iyundagi «Jamg’arib boriladigan pensiya tizimini takomillashtirish va
texnik ta’minlash bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi qaroriga asosan, fuqarolarning
shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga o’tkaziladigan majburiy pensiya badallari
budjetga to’lanadigan soliqlar va yig’imlarga tenglashtirilgan. 2005 yilning 1 iyulidan e’tiboran
barcha yuridik shaxslar fuqarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga
majburiy badallarni jismoniy shaxslarning daromad solig’i bilan birgalikda mazkur soliq uchun
belgilangan shakl va muddatlarda amalga oshirish tartibi joriy etildi. Jamg’arib boriladigan majburiy
pensiya badallarining to’lanishi natijasida ishlayotgan fuqarolar uchun ish haqidan (daromadidan)
hech qanaqa yo’qotish bo’lmaydi. Ishlovchi fuqaroning shaxsiy hisobvarag’iga o’tkazib berilayotgan
har oylik pensiya majburiy badallari ushbu xodimning daromadiga qonunda belgilangan tartibda
hisoblangan jismoniy shaxslarning daromad solig’idan chegirib qolinadi.
Fuqarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlarida to’plangan mablag’lar
uchun hisoblangan foizlar hamda bu mablag’lar hisobiga berilgan pensiyalar soliq to’lashdan ozod
qilinadi. Shu bilan birga, Soliq kodeksiga31
muvofiq, jismoniy shaxslarning O’zbekiston
Respublikasi Xalq bankidagi fuqarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga
ixtiyoriy ravishda yo’naltirilgan summalariga soliq solinmaydi.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida nazorat O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
2005 yil 28 iyundagi “Jamg’arib boriladigan pensiya tizimini takomillashtirish va texnik ta’minlash
bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PQ-110-sonli Qaroriga asosan yuridik shaxslar
tomonidan jamg’arib boriladigan pensiya majburiy badallarining to’g’ri, to’liq hisoblanishi va o’z
vaqtida o’tkazib berilishi ustidan nazorat O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi zimmasiga
yuklatilgan.
Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i solinadigan daromadlar guruhlari bo’yicha
soliq solish shkalasi yil boshiga - 2015 yil 1 yanvarga belgilangan eng kam ish haqi miqdoridan
(118400 so’m) kelib chiqib belgilanadi va eng kam ish haqi miqdorining yil davomidagi o’zgarishiga
qarab qayta ko’rib chiqilmaydi.
6.1-jadval
Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i
STAVKALARI32
.
Soliq solinadigan daromad
Soliq stavkasi
eng kam ish haqining bir baravari miqdorda daromad summasining 0 foizi
eng kam ish haqining bir baravaridan (+1 so’m)
besh baravarigacha miqdorda
bir baravar miqdordan soliq + eng kam ish haqi
miqdorining bir baravaridan oshadigan
summaning 8,5 foizi
eng kam ish haqining besh baravaridan (+1 so’m)
o’n baravarigacha miqdorda
besh baravar miqdordan soliq + eng kam ish haqi
miqdorining besh baravaridan oshadigan
summaning 17 foizi
eng kam ish haqining o’n baravaridan
(+1 so’m) va undan yuqori miqdorda
o’n baravar miqdordan soliq + eng kam ish haqi
miqdorining o’n baravaridan oshadigan
summaning 23 foizi
Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i summasini hisoblab chiqarish maqsadida
eng kam ish haqining miqdori yil boshidan ortib boruvchi yakun bilan hisobga olinadi (yil boshidan
tegishli davrning har bir oyi uchun eng kam ish haqlarining summasi). Belgilangan stavkalardan
kelib chiqib hisoblangan, byudjetga to’lanadigan jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i
summasi fuqarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga o’tkaziladigan,
jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i solinadigan daromadlaridan 1% miqdorida hisoblab
chiqariladigan har oylik majburiy badallar summasiga kamaytiriladi.
550000-93500-5500-19800=431200 so’m
Bunda:
- fuqaroning hisoblangan oylik ish haqi 550000 sum.
31O‘zbekiston Respublikasining «Soliq kodeksini tasdiqlash to‘g’risida»gi Qonuni. 2007 yil. 25 dekabr. 31-bandi. 32 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2015 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari va davlat budjeti parametrlari
to‘g’risida”gi 2270-son qarori. 9-ilovasi..
- jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i 93500 so’m.
- fuqarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’iga - o’tkaziladigan
summasi 3300 so’m.
- O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Budjetdan tashqari Pensiya
jamg’armasiga sug’urta badallari 38500 so’m.
- fuqaroning qo’liga tegadigan oylik ish haqi 431200 so’m.
O’zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti
to’g’risida»gi Qonuniga muvofiq, ish beruvchilarning, shuningdek mehnat faoliyatini mehnat
shartnomasi asosida amalga oshiruvchi fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya tizimida ishtirok
etishi, agar qonun hujjatlarida boshqacha qoidalar nazarda tutilmagan bo’lsa, majburiydir. Bizning
fikrimizcha, yakka tartibdagi tadbirkorlar, yuridik shaxs tashkil etmagan holdagi dehqon
xo’jaliklarining a’zolari, shuningdek boshqa fuqarolar jamg’arib boriladigan pensiya tizimida
majburiy asosida ishtirok etishi mumkin.
7-MAVZU. JAMG’ARIB BORILADIGAN PENSIYA TA’MINOTI
MABLAG’LARINING SARFLANISHI
Reja:
7.1. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti xarajatlarining mazmuni, tarkibi va tuzilishi.
7.2. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotida pensiyalarni hisoblash va to’lash tartibi.
7.3. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotida amalga oshiriladigan pensiyalar va boshqa
to’lovlar.
7.4. Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’larining shakllanishi va sarflanishi
mutanosibligini ta’minlash.
7.5. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti mablag’laridan samarali foydalanishdagi
muammolar va ularning echimlari.
TAYANCH SO’Z VA IBORALAR: Majburiy pensiya badallarining miqdori, Jamg’arib
boriladigan pensiya daftarchasi, Xodim, Xodimning qaramog’idagi oila a’zosi, Yashash joyi,
Yaqin qarindoshlar, Hisob hujjatlari.
O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, shuningdek O’zbekiston Respublikasi hududida doimiy
yashovchi chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar jamg’arib boriladigan pensiya
ta’minoti olish huquqiga ega. Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisoblarida to’plangan pul
mablag’lari faqat ana shu hisob egalari bo’lgan fuqarolarga tegishlidir. Ularning o’zlari, ishonch
bildirgan boshqa shaxslar yoki merosxo’rlardan boshqa hech kim pul mablag’ini olish huquqiga ega
emas.
O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, shuningdek O’zbekiston Respublikasi hududida doimiy
yashovchi chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar jamg’arib boriladigan pensiya
ta’minoti olish huquqiga ega. Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisoblarida to’plangan pul
mablag’lari faqat ana shu hisob egalari bo’lgan fuqarolarga tegishlidir. Ularning o’zlari, ishonch
bildirgan boshqa shaxslar yoki merosxo’rlardan boshqa hech kim pul mablag’ini olish huquqiga ega
emas.
Fuqarolar shaxsiy jamg’arma pensiya mablag’larini olishlari davlat pensiyasi olish huquqiga
ega bo’lingan paytdan boshlab bir vaqtda yoki oyma-oy teng ulushlarda olishlari mumkin, uning
shakli oluvchi tomonidan belgilanadi. Hisobvaraq egasi vafot etgan holda unda to’plangan badallar
qonunda belgilangan tartibda merosxo’rga o’tadi. Bunda meros qolgan mablag’ bir vaqtda to’la
hajmda to’lanadi33
.
Shuningdek, mamlakatdan tashqariga ko’chib ketadigan fuqarolar o’z jamg’armalarini
Davlat jamg’arib boriladigan pensiya tizimida ishtirok etuvchi fuqarolarga shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya hisobvaraqlarida jamg’arilgan mablag’lari saqlanishi hamda to’lanishini
kafolatlaydi. Fuqarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlaridagi
mablag’larining saqlanishi va to’lanishi Davlat tomonidan kafolatlanadi. Shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya hisobvaraqlarida to’plangan mablag’larga daromad hisoblash foizi inflyatsiya
darajasida yuqori bo’lishi lozimligi ko’rsatilgan.
Bugun Respublikamizda 6744732 nafar fuqaro nomiga shaxsiy jamg’arib boriladigan
pensiya daftarchalari ochilgan. “Toma-toma ko’l bo’lur” maqolining jamg’arib boriladigan pensiya
daftarchasiga daxli bor. Yurtimizda olib borilayotgan islohotlar eng avvalo, aholini ijtimoiy jihatdan
himoyalashga qaratilgan.
Shu jumladan, Hukumatimiz tomonidan Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga
mablag’ to’lovchi korxona-tashkilotlarning mas’uliyati oshirilib, bunday ijtimoiy ahamiyatdagi
33 Pension Reseach Council, Dan McGill, Kyle N. Brown, John J. Haley, Sylvester Schieber, Mark J. Warshawsky,
Fundamentals of Private Pensions 9th Edition, Oxford University Press. UK, 2010.
mablag’larni o’z vaqtida hamda etarli miqdorda to’lash talabi qo’yilgan. Lekin keyingi paytda ayrim
korxonalar, ayniqsa, xususiy savdo va umumiyovqatlanish korxonalari, qurilish firmalari va fermer
xo’jaliklari ishchilariga hujjatlar bo’yicha kam ish haqi hisoblanib, unga nisbatan hisoblanadigan
yagona ijtimoiy to’lov va ish haqidan ushlanadigan to’lovlardan qochish, ko’proq "konvert” usulida
ish haqi berish holatlari kuzatilmoqda.
Bunday "rag’batlantirish” usuli ish beruvchi tomonidan ishchilar manfaatiga tamoman zid
harakatdir. Fuqarolarga yoshga doir pensiyalarni tayinlashda uning miqdori ish haqiga nisbatan
hisobga olinadi. Masalan, og’zaki tavsiyanoma bilan ishga kirgan restoran xodimi yoki qurilish
firmasida ishlashni hohlayotgan quruvchi balki, oyiga o’rtacha ikki-uch yuz ming so’m daromad
qilishi mumkin. Biroq, bu keyinchalik ana shu xodimning kelajagiga ta’sir ko’rsatmaydi, degani
emas. Qog’ozbozlik qilmaslik bahonasida jismoniy soliqlardan daromad solig’i va boshqa ijtimoiy
to’lovlarni to’lashdan bosh tortayotgan bu "hujjatsiz xodimlar” o’zlari uchun bir kun kelib kasallik
varaqasi, mehnat va homiladorlik nafaqasi, pensiya bilan bog’liq muammolar kelib chiqishini
tasavvur ham etishmaydi. Chunki, ularni ishga olayotganda shaxsini tasdiqlovchi hujjat yoki diplom
ham talab qilinmaydi. Shu bilan birga mehnat shartnomasi ham tuzilmaydi.
Oqibatda norasmiy vakil sifatida faoliyat yurituvchi xodim mehnat muhofazasi, ijtimoiy
sug’urta va qonunda ko’zda tutilgan ijtimoiy himoyaning boshqa turlaridan ham chetda qolaveradi.
Har bir shaxs mehnat qilish, erkin ish tanlash, haqqoniy mehnat shartlari asosida ishlash va
ishsizlikdan himoyalanish huquqiga ega. Shu bilan birga, har bir xodim o’z mehnati uchun qonun
hujjatlarida belgilangan eng kam oylik ish haqidan oz bo’lmagan miqdorda haq olish,
muddati belgilangan ish vaqtini o’rnatish, bir qator kasblar va ishlar uchun ish kunini qisqartirish, har
haftalik dam olish kunlari, bayram kunlari, shuningdek, haq to’lanadigan yillik ta’tillar berish orqali
ta’minlanadigan dam olish huquqiga ega.
Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’isidagi qonun hujjatlarini
buzganlikda aybdor shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo’ladilar. Hisobvaraq egasi vafot etgan
holda unda to’plangan badallar qonunda belgilangan tartibda merosxo’rga o’tadi. Bunda meros
qolgan mablag’ bir vaqtda to’la hajmda to’lanadi. Shuningdek, mamlakatdan tashqariga ko’chib
ketadigan fuqarolar o’z jamg’armalarini birdaniga olishlari mumkin.
Jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini oluvchining huquqlari
1
1O’zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya taminoti to’g’risida» gi Qonuni. 2004 yil. 2 dekabr.
Axborot resurslari iqtisodiyotning muhim sohalaridan biri davlat moliyasini boshqarish
sohasida ham katta ahamiyat kasb etadi. Inson aniq, dolzarb va tezkor axborotga ega bo’lsa, u
faoliyatini to’g’ri yo’lga qo’yishning asosiy zamini bo’lib xizmat qiladi34
. Axborot-lotincha
«informatio” – tushuntirish, xabar berish ma’nosini beradi. Axborot biron-bir dalil, voqea, hodisani
bayon qilish, tushuntirishni bildiradi. Mazmuniga va inson faoliyatida xizmat qilish doirasiga ko’ra
axborot ilmiy, ishlab chiqarish, boshqaruv, tibbiyot, iqtisodiyot, moliya, ekologiya, huquq va boshqa
sohalar bo’lishi mumkin. Iqtisodiy axborot-axborotning eng muhim turlaridan biri hisoblanadi.
Iqtisodiy axborot- ishlab chiqarish jarayonlari, moddiy resurs-lar, bozorlar, bank va moliya
muassasalari faoliyati bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’liqdir.Zamonaviy axborot texnologiyasi komyuter
texnikasi va aloqa vositalari sohasidagi yutuqlarga tayanadi.
Axborot texnologiyalari rivojlanishining zamonaviy darajasi shundayki, respublikada jahon
axborot makonining axborot infratuzilmasi va jahon axborot-hisoblash tarmog’i integratsiyasiga mos
keluvchi milliy tizimni yaratish iqtisodiyot, boshqarish, moliya, fan va ta’lim samaradorligining
muhim omili bo’lmoqda. Jahon amaliyoti shuni ko’rsatmoqdaki, yangi axborot texnologiyalari
judayam rivojlanib bormoqda, ular nafaqat tibbiyot, qurilish, ijtimoiy va harbiy sohada, balki,
iqtisodiyot, moliya, bank sohalarida ham keng va unumli qo’llanilmoqda.
Jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini to’lash quyidagi hollarda tugatiladi
Mamlakatlarning iqtisodiyoti nafaqat ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar soni bilan, balki
o’zlari uchun zarur bo’lgan axborot vositalaridan qanday foydalanishi bilan ham belgilanmoqda.
Axborot sektorlari milliy iqtisodiyotning barcha sohalariga, jumladan, pensiya ta’minoti sohasiga
ham kirib keldi.
O’zbekiston Respublikasida barcha davlat organlari, jamoat birlashmalari va mansabdor
shaxslari fuqarolarga ularning huquq va manfaatlariga daxldor bo’lgan hujjatlar, qarorlar va boshka
materiallar bilan tanishib chiqish imkoniyatini yaratib berishi lozim”35
. 1997 yil 24 aprelda qabul
qilingan O’zbekiston Respublikasining “Axborot olish kafolatlari va erkinligi to’g’risida”gi
Qonuniga ko’ra, har bir fuqaro o’z manfaatlariga daxldor axborotlarni bepul, boshqa axborotlarni
kelishuv bo’yicha haq to’lab olish imkoniyatiga ega.
34 Pension Reseach Council, Dan McGill, Kyle N. Brown, John J. Haley, Sylvester Schieber, Mark J. Warshawsky,
Fundamentals of Private Pensions 9th Edition, Oxford University Press. UK, 2010. 35O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -Toshkent. O’zbekiston. 2013. –B.8.
7.1-jadval
Fuqarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobraqamlari bo’yicha xizmat
ko’rsatish36
.
№ Fuqarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya
hisobraqamlari bo’yicha xizmat ko’rsatish
Xizmat uchun
haq
1. Fuqarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya tizimida
hisobga olish uchun majburiy tartibda ishtirok etuvchilarni
“so’rovnoma” va ixtiyoriy tartibda ishtirok etuvchilarga “ariza
so’rovnoma” blankasini taqdim etish.
bepul
2. Fuqarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya
hisobvarag’ini ochish bilan birga pensiya daftarchasini berish va
hisobvaraqni yuritish.
bepul
3. Fuqarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya
hisobvarag’idagi qoldig’i miqdorida naqd pul berish.
bepul
4. Fuqarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’i
egasining yozma arzasiga binoan pul mablag’larini bank filiali
tomonidan xizmat ko’rsatilgan hudud doirasida turar joyiga
o’tkazib berish.
minimal ish
haqining 5 %
miqdorida+
o’tkazilgan
mablag’larning 2,0
%, lekin 1000
so’mdan kam
bo’lmagan
miqdorida
5. Fuqarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya xisobvarag’i
egalariga shaxsiy hisobvaraq aylanmasi va qoldigi haqida
ma’lumot berish.
5.1. Belgilangan tartibda yilda bir marta bepul
5.2. Qolgan holatlarda hisobvarqk egasining yozma arizasi ko’ra (har
bir holat bo’yicha)
minimal ish
haqining 5 %
mikdorida
6. Fukarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya xisobraqam
egasining yozma arizasiga binoan, olingan tovar va ko’rsatilgan
xizmatlar hamda kommunal to’lovlar uchun naqd pulsiz mablag’
o’tkazish
6.1. Bir martalik to’lov topshiriqnomasi bo’yicha 300 so’mdan kam
bo’lmagan
miqdorda (xar bir
holat uchun)
6.2. Ko’p martalik to’lov topshiriqnomasi bo’yicha 300 so’mdan kam
bo’lmagan
miqdorda (xar bir
holat uchun)
7. Hisobraqam egasining yozma arizasiga bo’yicha shaxsiy
jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’idagi mablag’larni o’z
nomiga yoki istagan boshqa shaxsning nomiga ochilgan omonot
hisobvaraqlarga shu jumladan plastik kartochkaga o’tkazish
36 www. xb. uz Xalq banki internet sayti ma’lumotlari
7.1. Shaxsiy hisobvaraq ochilgan filialda bepul
7.2. Xalq bankining boshqa filiallariga o’tkazilgan
mablag’larning 0,5
miqdorida
7.3. Boshqa tijorat banklariga o’tkazilgan
mablag’larning 0,5
miqdorida
8. Hisobraqam egasining yozma arizasiga ko’ra yo’qolgan va
yaroqsiz holga keltirilgan pensiya daftarchasi o’rniga yangi
daftarcha (dublikat) berish
8.1. Birichi marta Minimal ish
haqining 20 %
mikdorida
8.2. Ikkinchi va keyingi holatlarda Minimal ish
haqining 50 %
mikdorida
Fuqarolarning yashash yoki ish joyi yoxud pasportidagi ma’lumotlar o’zgargan taqdirda
shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’i tartib raqami o’zgarishsiz qoladi va yangi shaxsiy
jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’i ochish talab etilmaydi.
Jamg’arib boriladigan pensiya badallari kiritilganligi to’g’risidagi to’lov hujjati nusxasini,
shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlari tartib raqami, familiyalar, har bir xodimning
hisoblab chiqarilgan ish haqi summasi, boshqa daromadlari va jamg’arib boriladigan pensiya
badallari summasi ko’rsatilgan xodimlar reestrini ish beruvchi o’zi turgan joydagi Xalq banki
filialiga har oyda taqdim etishi shart. Xalq banki to’lov hujjati va reestr asosida mablag’larni shaxsiy
jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga o’tkazadi.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida ishtirok etuvchi fuqarolar pensiya to’lovlari oluvchi
sifatida jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini qonun hujjatlariga muvofiq davlat pensiyasini
olish huquqi yuzaga kelgan taqdirda olish huquqiga ega.Fuqaro vafot etgan taqdirda, shaxsiy
jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’ida jamg’arilgan mablag’lar qonun hujjatlarida belgilangan
tartibda merosga o’tadi va merosxo’rga bir yo’la to’la hajmda to’lanadi. Fuqaro O’zbekiston
Respublikasi hududidan tashqariga doimiy yashash joyiga chiqib ketayotgan bo’lsa, shaxsiy
jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’ida jamg’arilgan mablag’lar bir yo’la to’la hajmda
to’lanadi. Jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini oluvchining yashash joyidagi O’zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasining tuman
(shahar) bo’limi qonun hujjatlarida belgilangan shaklda beradigan jamg’arib boriladigan pensiya
to’lovlarini olish huquqi to’g’risidagi guvohnoma bunday to’lovlarni olish uchun asos bo’ladi.
Jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini olish huquqi to’g’risidagi guvohnomani berish so’ralgan
arizani fuqarolar ish beruvchi orqali, fuqarolar esa bevosita yashash joylaridagi O’zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasining tuman
(shahar) bo’limiga beradilar.Jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini olish huquqi to’g’risidagi
guvohnomada jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlari boshlanadigan sana ko’rsatiladi.
Ish beruvchilar shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga badallarni o’z
vaqtida kiritishlari hamda fuqarolarga hisoblab chiqarilgan va kiritilgan jamg’arib boriladigan
pensiya badallari to’g’risidagi ma’lumotlarni ularning talabiga muvofiq berishlari shart.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’laridan jamg’arib boriladigan pensiya tizimi
bilan bog’liq bo’lmagan majburiyatlarni bajarish uchun foydalanmaydi. Xalq banki jamg’arib
boriladigan pensiya tizimi mablag’larining alohida hisobini yuritadi. Jamg’arib boriladigan pensiya
tizimi mablag’larini ko’paytirish hamda ularni pul qadrsizlanishidan himoya etish maqsadida bunday
mablag’lardan investitsiya va kredit resurslari sifatida, shuningdek moliyaviy vositalarga
joylashtirish uchun foydalanilishi mumkin.
Xalqaro amaliyotga nazar tashlasak, muddati jihatidan “uzun” bo’lgan moliyaviy resurslarni
iqtisodiyotga taklif qilishda nodavlat pensiya jamg’armalarining o’rni nechog’lik yuqori ekanligini
guvoh bo’ldik. Mamlakatimida nodavlat pensiya jamg’armalarining huquqiy asoslarini yanada
takomillashtirish va amaliyotga joriy etish natijasida bu boradagi iqtisodiy islohotlarning ko’lami
yanada chuqurlashdi. Bu esa, o’z navbatida, mamlakatimiz bank-moliya tizimi moliyaviy
barqarorligini mustahkamlaydi va iqtisodiyotning strategik tarmoqlardagi investitsion loyihalarni
amalga oshirishda yana bir turtki vazifasini bajaradi.
Fuqarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlaridagi mablag’larining
saqlanishi va to’lanishi Davlat tomonidan kafolatlanadi. Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya
hisobvaraqlarida to’plangan mablag’larga daromad hisoblash foizi inflyatsiya darajasida yuqori
bo’lishi lozimligi ko’rsatilgan.
Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisoblarida to’plangan pul mablag’lari faqat ana shu
hisob egalari bo’lgan fuqarolarga tegishlidir. Ularning o’zlari, ishonch bildirgan boshqa shaxslar yoki
merosxo’rlardan boshqa hech kim pul mablag’ini olish huquqiga ega emas37
. Fuqarolar shaxsiy
jamg’arma pensiya mablag’larini olishlari davlat pensiyasi olish huquqiga ega bo’lingan paytdan
boshlab bir vaqtda yoki oyma-oy teng ulushlarda olishlari mumkin, uning shakli oluvchi tomonidan
belgilanadi. Hisobvaraq egasi vafot etgan holda unda to’plangan badallar qonunda belgilangan
tartibda merosxo’rga o’tadi. Bunda meros qolgan mablag’ bir vaqtda to’la hajmda to’lanadi.
Hukumatimiz tomonidan Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga mablag’ to’lovchi
korxona-tashkilotlarning mas’uliyati oshirilib, bunday ijtimoiy ahamiyatdagi mablag’larni o’z
vaqtida hamda etarli miqdorda to’lash talabi qo’yilgan. Lekin keyingi paytda ayrim korxonalar,
ayniqsa, xususiy savdo va umumiyovqatlanish korxonalari, qurilish firmalari va fermer xo’jaliklari
ishchilariga hujjatlar bo’yicha kam ish haqi hisoblanib, unga nisbatan hisoblanadigan yagona ijtimoiy
to’lov va ish haqidan ushlanadigan to’lovlardan qochish, ko’proq "konvert” usulida ish haqi berish
holatlari kuzatilmoqda.
37 Pension Reseach Council, Dan McGill, Kyle N. Brown, John J. Haley, Sylvester Schieber, Mark J. Warshawsky,
Fundamentals of Private Pensions 9th Edition, Oxford University Press. UK, 2010.
8-MAVZU. JAMG’ARIB BORILADIGAN PENSIYA TA’MINOTI NAZORATI
Reja:
8.1. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti faoliyatini nazorat qilishning mazmuni,
vazifalari va ahamiyati.
8.2. Nazoratning turlari, shakllari va usullari.
8.3. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti nazoratida dastlabki nazorat, joriy nazorat va
so’nggi nazoratni amalga oshirishning vazifalari.
8.4. Xalq banki tizimida jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimi nazoratini amalga
oshirilishi.
TAYANCH SO’Z VA IBORALAR: Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida fuqarolarni
hisobga olish, Jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini olish huquqi to’g’risidagi guvohnoma,
Jismoniy shaxslar, Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ini hisoblab chiqarish, Dastlabki,
Joriy nazorat, Yakuniy nazorat, Yoppasiga nazorat, Tanlov asosidagi nazorat, Kompleks nazorat,
Muqobil nazorat.
Davlat moliyaviy nazorati taftish, tekshirish (shu jumladan byudjet to’g’risidagi qonun
hujjatlarining avvalgi taftishda yoki tekshirishda aniqlangan buzilishi hollarini bartaraf etish
yuzasidan nazorat tartibidagi tekshirish) va o’rganish shaklida amalga oshiriladi.
Davlat moliyaviy nazoratining turlari quyidagi:
dastlabki nazorat — moliyaviy operatsiyalar bajarilguniga qadar g’aznachilik bo’linmalari va
moliya organlari tomonidan amalga oshiriladigan;
joriy nazorat — moliyaviy operatsiyalar bajarilishi jarayonida g’aznachilik bo’linmalari,
moliya organlari va davlat soliq xizmati organlari tomonidan amalga oshiriladigan;
yakuniy nazorat — moliyaviy operatsiyalar bajarilganidan so’ng ushbu Kodeksning 171-
moddasida ko’rsatilgan davlat moliyaviy nazorat organlari tomonidan amalga oshiriladigan
nazoratlardir.
Davlat moliyaviy nazoratining usullari quyidagilardir:
hujjatlarni tekshirish hajmiga qarab:
yoppasiga nazorat — tekshirilayotgan davr uchun barcha buxgalteriya, moliya, statistika,
bank hujjatlari va boshqa hujjatlarni nazorat qilish;
tanlov asosidagi nazorat — muayyan davr uchun buxgalteriya, moliya, statistika, bank
hujjatlari va boshqa hujjatlarning ayrim qismlarini nazorat qilish;
nazoratning maqsadga yo’naltirilganligi va predmetiga qarab:
kompleks nazorat — moliyaviy nazorat ob’ektining muayyan davr uchun moliyaviy-xo’jalik
faoliyatining barcha yo’nalishlarini nazorat qilish;
mavzuli nazorat — moliyaviy nazorat ob’ektining muayyan davr uchun ayrim masalalar
bo’yicha faoliyatini nazorat qilish;
muqobil nazorat — operatsiyalar yagonaligi bilan o’zaro bog’liq bo’lgan va turli moliyaviy
nazorat ob’ektlarida turgan hujjatlarni solishtirishni o’z ichiga olgan tekshirish.
Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazorati nazorat rejasiga ko’ra amalga oshiriladi
va davlat moliyaviy nazorat organining qarori asosida o’tkaziladi.
Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazoratini amalga oshiruvchi mansabdor shaxs
davlat moliyaviy nazorat organi qarorining ko’chirma nusxasiga va xizmat guvohnomasiga ega
bo’lishi kerak.
Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirishda davlat moliyaviy
nazorat organlarining mansabdor shaxslariga qo’yiladigan talablar vakolatli organ tomonidan
belgilanadi.
181-modda. Davlat moliyaviy nazorat organlari tomonidan ekspertlar va mutaxassislarni jalb
etish
Davlat moliyaviy nazorat organlari maxsus kasbiy bilimlarni talab etadigan masalalarni
ko’rib chiqish uchun davlat boshqaruvi organlari hamda boshqa tashkilotlarning ekspertlari va
mutaxassislarini jalb etishga haqli.
Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlari ochish hamda ularni yuritish tartibiga
rioya etilishi, shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga jamg’arib boriladigan majburiy
pensiya badallarining to’g’ri va to’liq hisoblab chiqarilishi hamda o’z vaqtida to’lanishi ustidan
nazorat qonun hujjatlarida belgilangan tartibda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi organlari,
davlat soliq xizmati organlari va Xalq banki tomonidan amalga oshiriladi.
Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlaridagi mablag’lardan belgilangan
maqsadda foydalanilishi hamda foizlar to’g’ri hisoblab chiqarilishi ustidan nazorat O’zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan, shuningdek Xalq bankining shu maqsad uchun maxsus
tashkil etilgan bo’linmasi tomonidan amalga oshiriladi.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’laridan jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlari
to’lash uchun foydalaniladi.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’laridan jamg’arib boriladigan pensiya tizimi
bilan bog’liq bo’lmagan majburiyatlarni bajarish uchun foydalanish mumkin emas.
Jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini oluvchining yashash joyidagi O’zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasining tuman
(shahar) bo’limi qonun hujjatlarida belgilangan shaklda beradigan jamg’arib boriladigan pensiya
to’lovlarini olish huquqi to’g’risidagi guvohnoma bunday to’lovlarni olish uchun asos bo’ladi.
Jamg’arib boriladigan pensiya badallarini kirituvchilar Xalq banki filialiga jamg’arib
boriladigan pensiya tizimida hisobga olish uchun zarur ma’lumotlarni taqdim etishlari hamda
fuqarolarning shaxsiga oid ma’lumotlar bilan bog’liq barcha o’zgarishlar (mehnat shartnomasi
tuzilganligi yoki bekor qilinganligi, pasportdagi ma’lumotlar hamda shaxsiy jamg’arib boriladigan
pensiya hisobvaraqlarini yuritish uchun zarur boshqa ma’lumotlar o’zgarganligi) to’g’risida xabar
qilishlari shart. Ish beruvchilar shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga badallarni o’z
vaqtida kiritishlari hamda fuqarolarga hisoblab chiqarilgan va kiritilgan jamg’arib boriladigan
pensiya badallari to’g’risidagi ma’lumotlarni ularning talabiga muvofiq berishlari shart.
Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlari ochish hamda ularni yuritish tartibiga
rioya etilishi, shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga jamg’arib boriladigan majburiy
pensiya badallarining to’g’ri va to’liq hisoblab chiqarilishi hamda o’z vaqtida to’lanishi ustidan
nazorat qonun hujjatlarida belgilangan tartibda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi organlari,
davlat soliq xizmati organlari va Xalq banki tomonidan amalga oshiriladi.
Jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini to’lash quyidagi hollarda tugatiladi:
O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining rivojlangan davlatlar darajasi tomon taraqqiyotini
ta’minlash pensiya ta’minoti tizimini tubdan isloh qilishni talab etadiki, u ijtimoiy sug’urta
funksiyasini bajaradi va nodavlat muassasalar rolini oshirishni va shu bilan birga majburiylik va
birdamlik shartlari saqlanib qolishini taqazo etadi. Bunda pensiya sug’urtasi tizimining islohotlari
amaldagi pensiyalarni moliyalashtirish tamoyilidan mehnatkashlarni majburiy pensiya jamg’armalari
hisobidan moliyalashtirishga o’tilishi bilan birga borish lozim. Ijtimoiy pensiya tizimining
takomillashtirishga muhtoj jihatlari qatoriga tashkiliy va moliyaviy masalalar ham kiradi. Pensiya
tizimini nomarkazlashtirish va bozor iqtisodiyotiga xos tizimini shakllantirish mehnat qobiliyatini
yo’qotishni moliyaviy qoplash tizimni ishlab chiqish bilan birgalikda sifatli ijtimoiy xizmatlarni
ta’minlash va ijtimoiy infratuzilmani vujudga keltirishni taqozo etadi. Budjetdan tashqari Pensiya
jamg’armasi davlat tomonidan jamiyat ehtiyojlarini mustaqil, kompleks ravishda xarajat qilish uchun
jalb etilgan mablag’larni qayta taqsimlash va ulardan foydalanish bilan bog’liq munosabatlardir.
Mamlakatda bugungi kunda amalga oshirilgan chora-tadbirlar pensiya tizimining quyidagi moliyaviy
muammolarni to’liq hal qilish imkonini bermayapti:
Xorijiy mamlakatlardagi modellarda budjetdan tashqari pensiya fondlari jamg’arib
boriladigan xususiy pensiya tizimi, davlat ijtimoiy sug’urta fondlari, majburiy tibbiy sug’urta
fondlari, aholi bandligi fondlari ko’rinishida ifodalanadi38
. Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi
mamlakatlarining pensiya tizimidagi asosiy muammolari bir xil: ularda pensiyaga chiqish yoshining
barvaqtligi, budjetga daromadlarning to’liq tushmasligi, pensiya to’lovlari uchun xarajatlarning
kattaligi, imtiyozli pensiyalarning mavjudligi, pensiyalarga inflyatsiyaning ta’siridan iborat.
Aholining qarishi, tug’ilishning kamayishi kabi demografik muammolar aholining faol qismi bilan
pensionerlar o’rtasidagi nisbatning buzilishiga olib kelsa, inflyatsiyaning yuqori darajasi ishsizlikning
ko’payishi, davlat budjeti taqchilligi kabi iqtisodiy omillarga kuchli ta’sir etadi. Ma’lumki, pensiya
to’lovlari «avlodlar birdamligi» tamoyiliga asoslangan, yani pensiyalar ishlayotganlarning badallari
hisobiga to’lab boriladi. Shuning uchun pensionerlar va ishlayotgan fuqarolar soni o’rtasida ma’lum
bir muvozanat bo’lishi kerak. Lekin respublikamizdagi demografik holat va ishsizlar sonining ortib
borishi natijasida kelajakda bu muvozanat buzilishi mumkin.
38 Pension Reseach Council, Dan McGill, Kyle N. Brown, John J. Haley, Sylvester Schieber, Mark J. Warshawsky,
Fundamentals of Private Pensions 9th Edition, Oxford University Press. UK, 2010.
Mustaqillikka erishgan mamlakatlar pensiya tizimida o’tkazilayotgan islohotlarga yordam
berish maqsadida Londondagi iqtisod maktabida Pol Jonson tomonidan ushbu tizimni
takomillashtirishning modeli yaratildi. Bu model Jahon bankining Iqtisodiy rivojlantirish institutini
konsultantlari tomonidan Qozog’iston Respublikasida sinab ko’rildi. Taqdim qilingan model
yordamida 1995 yildan 2075 yilgacha yillik prognozlar qilindi, ushbu model yordamida har xil
parametrlar va kombinatsiyalar bilan kelgusi davrlar uchun xulosalar qilish imkoni yaratiladi.
Mazkur model ikkilamchi pensiya fondlarini jalb qilish yo’li bilan pensiya tizimini fundamental
qayta qurish yo’lini ko’rsatdi. Modelda Jahon banki ma’lumotlari asosidagi aholi tarkibi o’zgarmas
element bo’ladi. Pensionerlarning umumiy soni, badal to’lovchilarning soni, o’rtacha ish haqi,
o’rtacha pensiya miqdori, pensiyani moliyalashtirish uchun kerak bo’ladigan ajratmalar o’zgaradi.
Mazkur modelda xulosa sifatida har yilgi pensiya tizimini moliyalashtirish uchun kerak bo’ladigan
badal stavkalari, pensionerlar bilan badal to’lovchilar o’rtasidagi munosabat, har yilgi pensiyalarning
boshlang’ich yildagi pensiyaga nisbatan real qiymati, har yilgi davlat, xususiy va
kombinatsiyalashgan tizimdagi o’rtacha pensiya miqdori, badal stavkalari kabi ma’lumotlar
aniqlanadi. Shu o’rinda Jahon banki mutaxassislarining ba’zi takliflari asosida pensiya yoshini asta-
sekin erkaklar uchun 65 yoshga, ayollar uchun 60 yoshga ko’tarish ko’zda tutilgan.
Yuqorida aytib o’tilganidek, rivojlangan mamlakatlarda davlat pensiya ta’minoti tizimi bilan
bir qatorda davlat tasarrufida bo’lmagan xususiy pensiya ta’minoti ham mavjud bo’lgan. Uning
zarurligi quyidagi ikki asosiy sabablardan kelib chiqadi. Birinchidan, bozor munosabatlari va
demokratiya fuqarolarga ko’proq erkinlik va davlat tasarrufidan mustaqilroq bo’lish imkonini berish
bilan bir qatorda, ularga o’z hayotlarini farovonlashtirish, shu jumladan, ijtimoiy jihatdan
ta’minlanish borasida katta mas’uliyat yuklaydi. Ikkinchidan, har bir davlatning, u qanchalik
rivojlangan va boy bo’lishidan qat’iy nazar, moliyaviy imkoniyatlarining chegarasi mavjud. Davlat
fuqarolarni, ular mehnat qobiliyatlarini yo’qotgunlariga qadar bo’lgan ijtimoiy himoyalanganlik
darajasida ijtimoiy ta’minlash imkoniga ega emas. Shuning uchun har bir davlat fuqarolarning
ijtimoiy ta’minlanganlik darajasini o’z imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda belgilaydi. Amaldagi
pensiya tizimi keskin islohotlarni jadal davom ettirish, Pensiya jag’armasi balansida yuzaga
keladigan taqchillikni bartaraf qilish va ijobiy qoldiqqa erishish imkoniyatlarini beradi.
Ko’pgina mamlakatlar o’tish davri iqtisodiyotida bir qator pensiya islohotlarini amalga
oshirdilar. Chexiyada pensiya bilan ta’minlashni isloh qilishning asosiy yo’nalishlari zararli va og’ir
mehnat uchun imtiyozlarni bekor qilish, ish yurituvchilarning sug’urta qilingan badallariga
qo’shimcha badallar kiritish, to’langan badallar va olingan pensiyalar o’rtasidagi aloqani
kuchaytirish, ko’p rejali sug’urta tizimini rivojlantirish, individual pensiya rejalari imkoniyatlarini
kengaytirish, pensiya yoshini erkaklar va ayollar uchun 2015-2020 yillarda 65 yoshgacha oshirishdan
iborat edi. «Qozog’istonda amalga oshirilayotgan pensiya islohotlari tezkor, keskin va samaraliligi
bilan ajralib turadi. Islohotlar natijasi bilan tizim tarkibi uch yil davomida ishlab chiqilib, qabul
qilindi. Davlat pensiya islohotlarini maqsadli yo’naltirishga intilsa va e’tiborni uni amalda tatbiq
etishga qaratsa, xalqaro texnik yordam tashkilotlari (USAID) va xalqaro kredit agentliklari bilan
hamkorlikdan qanday natijalarga erishish mumkinligini ifodalaydi»39
. Ayni paytda pensiya islohoti
bo’yicha erishilgan yutuqlar, shuningdek, u bilan bog’liq muammolar va kelajakda yuzaga chiqishi
mumkin bo’lgan qiyinchiliklar muhokama qilinmoqda.
XIX asrning 90-yillari va XX asrning 20-yillari oxirigacha bo’lgan davrni pensiya tizimi
rivojlanishining birinchi bosqichi deyish mumkin. Dastlabki pensiya jamg’armalari sug’urta badallari
ko’rinishida shakllangan. Ishlovchining sug’urta badallarini to’lash imkoniyati uning bu tizimda
ishtirok etishini ta’minlab bergan. Shu tufayli unda ishtirok etish faqat ishlaydigan erkaklar va
ularning oila a’zolari bilan chegaralangan. Shunday qilib, pensiya olish huquqi sug’urtalangan
shaxsning badallar to’lashining aniq shartlari bilan uzviy bog’langan holda tizimning qamrab olish
sohasi cheklangan bo’lib, to’lanadigan pensiya miqdori yuqori bo’lmagan.
Kapitallashgan pensiya modeli davlat pensiyasiga qaraganda o’rtacha 30 foizga yuqori
bo’lgan pensiya miqdorini ta’minlaydi. 2000 yilda xususiy pensiya fondlarining jami aktivlari
39Павлов С. Финансово-экономическая политика Казахстана в условиях трансформации экономики. // Вестник
Казахстана. Алмата. 2015. №7. –С.4.
summasi YaIMga nisbatan 40 foizni tashkil etdi, 2020 yilga borib esa bu daraja 130 foizga etishi
mumkin. Chili modelining umum tan olingan ijobiy tomoni shundaki, u bu model xususiy pensiya
jamg’armalarining rivojlanishi tufayli milliy kapital bozorining shakllanishiga ko’maklashadi.
Xususiy pensiya jamg’armalari o’z faoliyati davomida tizimli ravishda o’z xarajatlarini kamaytirib
bormoqda. Bu ko’rsatkich xususiy pensiya jamg’armalarining iqtisod va hayotiylik darajasining
yuqoriligidan darak beradi.
Xususiy pensiya jamg’armalar institutsional investorlar sifatida mamlakat iqtisodiyotiga
sezilarli darajada ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. Yuqori jamg’arish qobiliyatining mavjudligi,
muvaffaqiyatli investitsiyalar tufayli xususiy pensiya jamg’armalarining yirik mablag’lari
iqtisodiyotga yo’naltirilib, mamlakatning investitsion salohiyatining oshishiga va barqaror iqtisodiy
o’sishini ta’minlashga ko’maklashmoqda40
.
Kapitallashgan model shaxsiy pensiya jamg’armalarini, bandlikni ta’minlashda, to’lov
intizomini oshirishda kuchli manfaatdorlikni yuzaga keltiradi. Kapitallashgan Chili pensiya
modelining ijobiy va salbiy tomonlari qator G’arbiy Evropa mamlakatlarida eskirgan taqsimot
modelini isloh qilishda inobatga olinmoqda, natijada taqsimot elementlari saqlab qolingan va
kapitallashgan model tamoyillarini o’z ichiga olgan o’ziga xos aralash pensiya tizimi vujudga keldi.
Bu tizim: «Pensiyaga chiqish yoshini bosqichma-bosqich oshirishdan iborat. Pensiyaga chiqish yoshi
65 yoshgacha ko’tarish ishlovchilar va badal to’lovchilarning zimasiga tushadigan og’irlikni
kamaytiradi. Agar pensiya yoshini oshirilmasa, 2025 yilda 10 ta badal to’lovchiga 8 pensioner, 2050
yilda 11 pensioner to’g’ri keladi. Pensiyaga chiqish 65 yoshgacha oshirilsa, 2025 yilda 10
to’lovchiga 7 pensioner, 2050 yilda 9 pensioner to’g’ri keladi. Ayollar va erkaklarning pensiyaga
chiqish yoshini tenglashtirish Evropa Hamkorligining talabiga rioya qilishgina emas, mamlakatda
«gender teng»ligini ta’minlash va davlat pensiya ta’minoti tizimini moliyalashtirish og’irligini
kamaytirish imkonini beradi»41
.
Bozor iqtisodiyotining eng muhim shartlaridan biri har bir shaxsning o’z manfaatlarini
birinchi navbatda himoya qilishi, o’z imkoniyatlarini ifodalashidir. Davlat fuqarolar o’z turmush
darajalarini oshirishlari uchun ularga tegishli qonunlar tizimi orqali zarur shart-sharoitlar va
imkoniyatlar yaratishi va ularning bu boradagi intilishlarini qo’llab-quvvatlashi lozim. Bozor
munosabatlari rivojlanishi, iqtisodiyotning davlat va xususiy sektorlari o’rtasidagi o’zaro nisbat
o’zgarib borgan sari bu ikki omil, albatta, ijtimoiy ta’minot tizimiga o’z ta’sirini ko’rsatishi kerak.
Jahon tajribasida pensiya ta’minotini moliyalashtirish va boshqarish mexanizmining uch xil turi ko’p
uchraydi.
1. Barcha mamlakatlarda keng tarqalgan joriy tushumlardan moliyalashtiriladigan davlat
transfert dasturlarini amalga oshirish.
2. Ixtiyoriy va majburiy shaxsiy jamg’arma rejalarini amalga oshirish (ixtiyoriy yakka
jamg’armalar barcha mamlakatlarda mavjud soliq rag’batlari bilan mustahkamlanadi, bunda
ishlovchilar va pensionerlar o’z jamg’armalari bo’yicha investitsion tavakkalchilikka yo’l qo’yadi).
3. Iqtisodiy inqirozdan inflyatsiyadan, jamg’armalarni yo’qotishga va qadrsizlanishga olib
keladigan investitsion risklardan himoya qiladigan sug’urta tizimini rivojlantirish.
Mamlakatimizda jamg’arib boriladigan pensiya tizimining tashkil etilishi jamiyatda ijtimoiy
adolatni ta’minlash, siyosiy barqarorlikni vujudga keltirish va ta’minlab turishning asosiy shart-
sharoitlaridan biridir degan xulosaga kelish mumkin.
Pensiya tizimini moliyalashtirishdagi islohotlarni tezlikda amalga oshirib bo’lmaydi, ularni
respublikamizda boshqa islohotlar bilan jumladan, mehnat bozoridagi, soliq tizimidagi, moliya va
kredit tizimidagi islohotlar bilan birgalikda amalga oshirish lozim. Pensiya tizimini moliyalashtirish
bo’yicha islohotlarni amalga oshirishda milliy urf-odatlarimiz, oilalarga, qariyalarga yordam
e’tiborga olinishi kerak. Pensiya tizimini moliyalashtirishda Davlat budjetidan moliyalashtirish
saqlanib qolinishi lozim. Pensiya tizimini moliyalashtirishdagi islohotlarni har tomonlama
40 Pension Reseach Council, Dan McGill, Kyle N. Brown, John J. Haley, Sylvester Schieber, Mark J. Warshawsky,
Fundamentals of Private Pensions 9th Edition, Oxford University Press. UK, 2010. 41 Аудрюс Битинас. Причины реформ пенсионной системы современной Литвы. // Социалний вестник, Москва. 20014.
№5. –С.13..
mukammal dasturlar orqali amalga oshirish maqsadga muvofiq bo’ladi. Islohotlarning bu dasturlari
pensiya yoshidagi qariyalarni daromadlarini kafolatlashning samarali mexanizmiga tayanishi zarur.
O’zbekiston Respublikasida kuchli ijtimoiy siyosat olib borilar ekan, pensiya ta’minoti
tizimini takomillashtirish muammolariga alohida e’tibor beriladi. Pensiya jamg’armalarining
mohiyatini belgilashda uch yondashuv ko’rsatiladi, ya’ni uning ijtimoiy ta’minot uchun
mo’ljallangan mablag’lar ekanligi; mustaqil moliya-kredit tashkiloti; ijtimoiy yo’nalishdagi
budjetdan tashqari jamg’arma ekanligi e’tirof etiladi.
Pensiya jamg’armalarini fuqarolar va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning majburiy va ixtiyoriy
jamg’arma badallari, davlatning moliyaviy ishtiroki asosida shakllanuvchi va muayyan jamg’arma
tashkil etgan aholi toifalariga to’lovlarni amalga oshirish va ijtimoiy himoyalash uchun
mo’ljallangan mustaqil pul jamg’armalari sifatida ta’riflash imkonini beradi. Pensiya ta’minoti
moliyaviy resurslarni qayta taqsimlashning yirik oqimi bo’lib, iqtisodiyotda mahsulotlar, resurslar va
daromadlarning makroiqtisodiy doiraviy aylanishiga, aholining iqtisodiy faolligini rag’batlantirishga
jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Pensiya tizimi bilan iqtisodiyotning boshqa qismlari uzviy bog’liq bo’lib,
to’g’ri tashkil etilgan pensiya tizimi iqtisodiyotni investitsiyalashning moliyaviy manbasi bo’lib
xizmat qilishi mumkin.
Ishlovchilarning pensiya jamg’armasiga to’lovlari, iqtisodiy nuqtai nazardan ularning ish
haqining bir qismidir. U kishi kuchining qiymatiga kiradi, ammo to’lovlar institutsional muayyan
kechiktirilgan muhlatda amalga oshiriladi. Bu ishlovchilarning pensiya jamg’armasiga qo’ygan va
qaytarilishi lozim bo’lgan o’ziga xos maqsadli ulushi, omonatidir. Yollanma ishlovchini samarali
mehnatga undovchi sabablarning yuqori darajasi bir tomondan, pensiya miqdorining tegishli yashash
minimumiga nisbati, pensiya to’lovlarining xarid imkoniyatiga bog’liq bo’lsa, ikkinchi tomondan,
ishlovchining malaka darajasi ishlagan davrlari mobaynida mehnat faoliyatining intensivligi
darajasiga bog’liqdir. Pensiya miqdorining mehnat faoliyati mobaynida oladigan ish haqi miqdori
bilan bevosita bog’liqligi samarali mehnatga rag’batlantirish imkonini beradi.
Davlat tomonidan amalga oshiriladigan markazlashtirilgan jamg’arish yoki ishlovchilar ish
haqining bir qismini badal ko’rinishida pensionerlar foydasiga undirish pensiya to’lovlari
manbaining ishonchli asosini ta’minlaydi. Bu imkoniyat nafaqat emissiya yo’li bilan, balki ijtimoiy
siyosat doirasida zaruriy hollarda ish haqi miqdorini joriy ish haqi va pensiya ajratmalariga
taqsimlashga tegishli o’zgartirishlar kiritish yo’li bilan amalga oshirilishi mumkin. Tatbiq etilayotgan
avlodlar birdamligi qayta taqsimlash tamoyiliga asoslangan bo’lib, pensiya tizimi ishlovchilarning
tegishli moliyaviy muassasalarga xususan, jamg’ariladigan pensiya jamg’armalariga mablag’lar
qo’yishini inkor etmaydi. Jamg’arib boriladigan pensiya tizimiga badallarni qayta taqsimlashning
davlat mexanizmi yordami bilan individuallashtirilgan hisobraqamlardan foydalangan holda,
moliyaviy ta’minlash, pensiya tizimini tashkil etishning o’ziga xosligi, belgilangan yagona badallarni
hisobga olib, pensiya miqdorini belgilash kabilar xosdir. Jamg’arib boriladigan pensiyani olish uchun
muayyan jamg’arma stajiga ega bo’lish va qonunda ko’rsatilgan pensiya yoshiga etish zarur.
Jamg’ariladigan pensiya tizimlari hukumatning moliyaviy kafolatlaridan foydalanadi, ular
daromadni ta’minlash imkonini beruvchi moliyaviy bozorlarning ishtirokchilariga aylanadi42
.
Natijada pensiya to’lovlari ishlovchilarning nafaqat pensiyaga chiqqunga qadar bo’lgan ish haqidan,
balki, mehnat faoliyati mobaynida to’langan badallari miqdoriga foizni ifoda etadi. Bir martalik
qayta taqsimlashda pensiya tizimidan farqli ravishda jamg’arib boriladigan pensiya tizimida
jamg’arma badallari nisbatan yuqori darajada belgilanadi va tegishli zahira fondi shakllantiriladi.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimining qo’llanishi mavjud pensiya tizimidagi kamchiliklarni
kamaytirish va uning afzalligini kuchaytirishga yo’naltirilgandir. Bunday tarkibni umumlashgan uch
darajali tizim shaklida tasavvur qilish mumkin:
– davlat nazorati ostida amalga oshiriluvchi umumiy va majburiy pensiya tizimi. Mazkur
modelda pensiya miqdori ish haqi miqdoriga bog’liq bo’ladi, ish beruvchi va yollanma ishlovchidan
olinadigan badallarni qayta taqsimlash tamoyili asosida moliyalashtiriladi;
– majburiy jamg’arma tizimi orqali beriladigan va minimal jamg’arma stajini "to’plagan"
42 Pension Reseach Council, Dan McGill, Kyle N. Brown, John J. Haley, Sylvester Schieber, Mark J. Warshawsky,
Fundamentals of Private Pensions 9th Edition, Oxford University Press. UK, 2010.
kishilar uchun davlat budjeti dotatsiyasidan foydalanuvchi ijtimoiy pensiya tizimi;
– to’la kapitallashtirish va jamg’arish tamoyiliga asoslangan, individual hisobraqamlarni
yuritish orqali amalga oshiri-ladigan pensiya tizimi.
Demak, ikki holatda ham davlat tizimi oldingidagidek keksaygan shaxslarga minimal pensiya
yoki kambag’allikdan himoyalash sifatida ijtimoiy yordam ko’rsatadi. Chet el davlatlarida moliyaviy
bozorning ma’muriy imkoniyatlari etarli darajada rivojlangan, davlat pensiya fondi faoliyatini amaliy
tartibga solish va uning ustidan nazoratni amalga oshirish imkoniyatiga ega bo’lingan.
Xorijiy tajribalar shuni ko’rsatadiki, Pensiya fondlari aktivlarining asosini qimmatli qog’ozlar
bilan bog’liq operatsiyalar tashkil etadi. Xususiy pensiya fondlari pul mablag’larini uzoq muddatga
joylaydi, xususiy va davlat qimmatli qog’ozlarini sotib oladi. Xususiy pensiya fondi passiv
operatsiyalari asosini korporatsiya va korxonalardan keladigan resurslar tashkil etadi, tushumning
20-30 foizi ishchi va xizmatchilar badallaridan iborat. Ekspertlarning xisob-kitobi bo’yicha qimmatli
qog’ozlardan olinadigan daromadlarning bir foizi oshishi to’lanadigan pensiyalar miqdorini bir necha
foiz oshirish imkonini beradi. Boshqacha qilib aytganda, qimmatli qog’ozlarni sotib olish uchun
ajratilgan mablag’lar o’sha qimmatli qog’ozlar hozirgi real qiymati bo’yicha sotilgandan so’ng
pensiya ko’rinishida qaytariladi.
Iqtisodiyotning ishlab chiqarish sohasi uchun uzoq muddatli sarmoya etishmasligi va unga
keskin ehtiyoj mavjud sharoitda xususiy pensiya fondlari birinchidan, uzoq muddatli kreditlash
fondlarini oshirish imkonini bersa, ikkinchidan, bunday tuzilmalarning yaratilishi budjetning ijtimoiy
ta’minot xarajatlarini kamaytirish imkonini beradi. Jahon tajribasidan ma’lum bo’ldiki, pensiya
tizimini faqat davlat tomonidan moliyalashtirish etarli samara bermaydi. Hozirgi kunda pensiya
tizimini moliyalashtirishning bir vaqtning o’zida uch yo’nalish - minimal pensiyani kafolatlaydigan
davlat pensiya tizimi, professional assotsiatsiya yordamida o’zining ish beruvchilariga qo’shimcha
pensiyani shakllantirish, fuqarolar imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda alohida, xususiy pensiyani
ta’minlash belgilangan. AQSh, Gollandiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Shveysariya, Italiya kabi
mamlakatlar shu yo’ldan bormoqda.
Xususiylashtirish dasturini tezlashtirish jarayoni investitsiyalarning yangi ichki
imkoniyatlarini taqdim etadi. Xususiy fondlar o’rtasida real raqobatga erishilsa, investitsiya
imkoniyatlari soni va xilma-xilligi o’sishi kerak. Aynan, moliya sohasida pensiya islohotlariga
ehtiyoj va iqtisodiy islohotlarning kengaytirilgan sohasi kesishadi. Kapital bozori rivojlanishi,
pensiya fondlari pullarini investitsiya qiladigan moliyaviy dastaklari-ni taqdim etish uchun juda
muhim. Shu tarzda ko’payib borayotgan investitsiyalar jarayonida davlat va xususiy investitsiyalarni
moliyalashtirish zurur.
"Pensiya ta’minotining jamg’arish qoidasiga asoslangan tizimi respublikamizda mavjud,
yangi ijtimoiy fondlarni shakllantirishda bu holatni albatta hisobga olish lozim43
. Shu munosabat
bilan mamlakatning eng yirik ijtimoiy fondi bo’lgan Pensiya fondining faoliyatini takomillashtirish
muammosi ko’ndalang bo’lib turibdi. Jamg’arib boriladigan pensiya iqtisodiy faol aholining ish joyi,
mehnatga layoqati va daromadini yo’qotish bilan bog’liq turli hodisalardan ijtimoiy himoyalash
shakli hisoblanadi. Davlatning nazorati asosida ish beruvchilar va ishlovchilarning maqsadli
badallaridan shakllanuvchi maxsus budjetdan tashqari ijtimoiy fondlardan moliyalashtirilishi
jamg’arib boriladigan pensiya tizimining xususiyatli jihatidir. Jamg’arib boriladigan pensiya
keksalik, kasallik, baxtsiz hodisa tufayli, mehnat qobiliyatini yo’qotish holatlarini oldini olishga
qaratilgan jamg’armadir. Xalq banki tomonidan fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya
ta’minoti tizimidagi hisob raqamlarida yig’ilgan mablag’lariga pul qadrsizlanishiga hamohang tarzda
yuqori sur’atlardagi stavkalar bo’yicha foizlar hisoblanib, qo’shib borilmoqda.
43 Pension Reseach Council, Dan McGill, Kyle N. Brown, John J. Haley, Sylvester Schieber, Mark J. Warshawsky,
Fundamentals of Private Pensions 9th Edition, Oxford University Press. UK, 2010.
9-MAVZU. JAMG’ARIB BORILADIGAN PENSIYA TA’MINOTINI
TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI
Reja:
9.1. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti faoliyatining qonuniy asoslarini
mustahkamlash.
9.2. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti mablag’lari barqarorligini ta’minlash.
9.3. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti mablag’laridan oqilona foydalanish.
9.4. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti byudjetining balansliligini ta’minlash.
9.5. Jamg’arib boriladigan pensiya tizimini takomillashtirish va texnika bilan jihozlash.
9.6. Iqtisodiy islohotlarning hozirgi sharoitida jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti
faoliyatini takomillashtirish.
9.7. Pensiya jamg’armasi tizimida joriy qilingan davlat interaktiv xizmatlarini yanada
takomillashtirish.
TAYANCH SO’Z VA IBORALAR: Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida fuqarolarni
hisobga olish, Jamg’arib boriladigan pensiya daftarchasi, Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida
fuqarolarni hisobga olish, Jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini olish huquqi, Xalqaro hisob,
Hujjatlar aylanishi, Hujjat bilan tasdiqlangan xarajatlar, Chet ellik jismoniy shaxs, Innovatsiya,
Asosiy risklar.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimini takomillashtirish va texnika bilan jihozlash
maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 28 iyundagi «Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimini takomillashtirish va texnika bilan jihozlash borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar
to’g’risida»gi 110-sonli Qarori qabul qilindi.Ushbu Qarorda jamg’arib boriladigan pensiya
badallarining to’lik hisoblanishi va o’z vaqtida o’tkazilishi, jamg’arib boriladigan pensiya tizimini
afzalliklari to’g’risida tushuntirish ishlarini kuchaytirish, ushbu tizim barqaror ishlashi uchun Xalq
bankini bosqichma - bosqich zamonaviy kompyuter texnikasi hamda dasturlari bilan ta’minlash
tadbirlarini amalga oshirishni belgilab berildi.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’laridan samarali foydalanish maqsadida
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Markaziy banki Boshqaruvining 2006 yil 7
oktyabrdagi 88- son va 282-v son Qarorlari bilan «Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi
mablag’larini investitsiya va kredit resurslari sifatida joylashtirish tartibi to’g’risida»gi Nizom
tasdiqlandi. Ushbu Nizom jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’larini investitsiya va kredit
resurslari sifatida, shu jumladan moliyaviy vositalarga joylashtirish tartibini belgilab berdi.
JBPT mablag’lari quyidagi ob’ektlarga joylashtirilishi mumkin:
– O’zbekiston Respublikasining davlat qimmatli qog’ozlariga:
– ipoteka obligatsiyalariga:
– amaldagi qonunchilikda belgilangan tartibda O’zbekiston Respublikasida muomalaga
chiqarilgan va listingdan o’tgan korporativ qimmatli qog’ozlarga:
– banklardagi milliy va chet el valyutasidagi muddatli depozitlarga:
– qonunchilikda belgilangan, muvofiqlashtiruvchi Kengash qarori bilan har bir holat uchun
alohida tasdiqlangan va Nizomning 27 - bandi talablariga javob beradigan boshqa ob’ektlarga.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi (JBPT) mablag’larini samarali joylashtirishni tashkil
etish maqsadida Jamg’arib boriladigan pensiya mablag’larini joylashtirish va daromadlarini
shakllantirish siyosatini belgilash bo’yicha Muvofiqlashtirish Kengashi tashkil etildi.
Muvofiqlashtiruvchi kengash vazifalari quyidagilardan iborat:
– muddatlilik, qaytarishlilik, daromadlilik va diversifikatsiyalash tamoyillari asosida JBPT
mablag’larini joylashtirish ob’ektlarini belgilash:
– JBPT mablag’larining xar bir joylashtirish ob’ektiga joylashtiriladigan eng ko’p hajmini
aniqlash:
– JBPT mablag’larini joylashtirish ob’ektlarini risklar bo’yicha guruhlarga ajratish:
– JBPT mablag’larini joylashtirish va investitsiya kilishdan olingan daromaddan Xalq banki
oladigan marja miqdorini belgilash va fuqarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya
hisobvarag’iga hisoblanadigan foiz stavkasini belgilash.
O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining va O’zbekiston Respublikasi Markaziy
Banki Boshkaruvining qo’shma karoriga asosan “Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’larini
investitsiya va kredit resurslari sifatida joylashtirish tartibi to’g’risida”gi Nizomda “Jamg’arib
boriladigan pensiya tizimi mablag’larini samarali joylashtirishni tashkil etish, Xalk bankining JBPT
mablag’larini joylashtirish bo’yicha majburiyatlari, Xalk bankida JBPT mablag’larini hisobini
yuritishning o’ziga xos xususiyatlari, JBPT mablag’larini joylashtirish, JBPT mablag’larini
joylashtirish ob’ektlariga ko’yiladigan talablar, JBPT mablaglarini joylashtirishdan olinadigan
mablag’larini taqsimlash qoidalari o’z ifodasini topgan. Nizom O’zbekiston Respublikasining
«Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida»gi Konunga muvofiq ishlab
chiqilgan bo’lib, Jamgarib boriladigan pensiya tizimi mablag’larini investitsiya va kredit resurslari
sifatida, jumladan moliya vositalarga joylashtirish tartibini belgilab beradi.
Mazkur Nizomga asosan, Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’lari va mablag’larni
joylashtirish tushunchalari quyidagicha izohlab berilgan:
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’lari – Xalk bankdagi shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya hisobvaraqlarida jamlanadigan mablag’lar yig’indisi;
mablag’larni joylashtirish – Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’laridan
investitsiya va kredit resurslari sifatida, shuningdek, moliyaviy vositalarga joylashtirishda
foydalanish.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi majburiyatlarini joylashtirish tartibini ko’rib chiqamiz:
– Jamg’arib boriladigan pensiya badallari shaklida o’tkazilgan mablag’lar Xalk banki filiali
tomonidan maxsus tranzit hisob rakamida xisobga olinadi va keyinchalik Xalq bankining Markaziy
amaliyotlar filiali tomonidan 22628 - «Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqdagi
mablag’lar» balans hisob raqamida jamlanib boriladi;
– Xalq bankining Markaziy amaliyotlar filiali tomonidan jamlangan JBPT mablag’larining
umumiy summasiga hamda kalendar yil davomida jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarining
mo’ljallangan hajmidan kelib chiqqan holda joylashtirish uchun yo’naltiriladigan bo’sh mablag’lar
hajmi belgilanadi;
– Xalk banki filiallarida maxsus hisobvaraklardagi JBPT mablag’lari qoldig’i jamg’arib
boriladigan pensiya hisobvaraqlaridan bir oy davomida amalga oshirish uchun zarur bo’lgan to’lovlar
summasidan kam bo’lmasligi lozim;
– JBPT mablag’larini joylashtirish Muvofiqlashtiruvchi Kengash tomonidan tasdiqlangan
kvotalarga muvofiq Xalk banki tomonidan amalga oshiraladi;
– JBPT mablag’larini ob’ektlari bo’yicha joylashtirish kvotalari har chorakda
Muvofiqlashtiruvchi Kengash qarorlari bilan tasdiqlanadi;
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’larini investitsion yo’nalishida foydalanishda
mavjud bo’lgan risklarni kamaytirishda quyidagilarga e’tibor qaratish lozim:
- kredit tashkilotining faoliyat olib borish bo’yicha lozim bo’lgan kasbiy tajribaga egaligi;
- aktivlarning minimal miqdori, tarkibi va strukturasi bilan bog’liq bo’lgan kasbiy
faoliyatning amalga oshirish tajribasiga ega ekanligi;
- kredit tashkilotining yoki xo’jalik yurituvchi sub’ektni xususiy kapitalining minimal
miqdori;
- korporativ qimmatli qog’ozlar emitentlaring rentabelliligi, moliyaviy barqarorligi, ish
yuritish va bozordagi faolligi hamda amaldagi qonunchilik va Muvofiqlashtiruvchi Kengash
tomonidan belgilangan boshqa talablar;
Nizomda nazarda tutilgan, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar hisoblanadigan boshqa ob’ektlarga
joylashtirishda ularning moliyaviy hisobotlarning ishonchliligi to’g’risidagi tasdiqlangan auditorlik
xulosasi, soliq inspektsiyasi tomonidan tasdiqlangan moliyaviy hisoboti, Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimi mablag’larini joylashtirish to’g’risidagi ariza berishdan oldingi uch yil uchun foyda va
zararlar to’g’risidagi hisobotni xamda JBPT mablag’larini joylashtirish masalasini batafsil ko’rib
chiqish uchun zarur bo’lgan boshqa hujjatlarni taqdim etishi lozim.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’larini joylashtirishdan olingan daromadlarini
taqsimlash Nizom bo’yicha quyidagicha amalga oshiriladi:
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’larini joylashtirishdan olingan daromad Xalq
banki oladigan marja summasi chegirib tashlangandan so’ng, har yili yil yakunida fuqarolarning
jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga, ulardagi mavjud bo’lgan qoldiq miqdoriga
mutanosib ravishda o’tkaziladi;
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’larini joylashtirishdan olingan daromad,
Xalq banki marjasi miqdori O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan
Muvofiqlashtiruvchi Kengash tavsiyasiga asosan dastlab – avans qismi yil boshida 1 fevralgacha,
uzil kesil – dekabrning oxirgi 10 kunligida belgilanadi;
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’larini joylashtirishdan olinadigan marjani,
Xalk banki va filiallari orasida taqsimlash tartibi Xalk banki tomonidan belgilanadi.
Pensiya fondining investitsion siyosati xatarning eng past darajasida eng yuqori daromad
olishga qaratilishi zarur. Kutilayotgan daromadni ololmaslik xatarini ikki qismga ajratish mumkin:
- bozor xatari, bunda daromadning o’zgarishlari barcha qimmatli qog’ozlarning
daromadliligiga bir paytning o’zida ta’sir etuvchi iqtisodiy va siyosiy vaziyatdan kelib chiqadi;
- o’ziga xos xatar, bunda daromadning o’zgarishi, muayyan kompaniyagagina taalluqli
bo’lgan hodisalardan kelib chiqadi.
Qayd etilganidek, qimmatli qog’ozlarning xarakterli xususiyati shundaki, daromad qanchalik
yuqori bo’lsa, xatar shunchalik yuqori bo’ladi, eng yuqori daromadga erishish uchun bank o’z portfel
investitsiyalarga qimmatli qog’ozlarni har xil turlarini kiritadi;
- xatar darajasi past va barqaror daromadli davlat obligatsiyalari;
- aktsiyalar;
- depozit sertifikatlari, veksellar;
- hosilaviy qimmatli qog’ozlar (fyucherslar, optsionlar).
Tijorat banklari mutaxasislari ularning o’zaro nisbati taxminan quyidagicha bo’lishi
maqsadga muvofiq deb hisoblaydilar:
50 % - davlat obligatsiyalari;
25 % - banklarning depozit sertifikatlari;
10 % - aktsiyalar;
10 % - veksellar;
5 % - fyucherslar, aktsionlar.
Qimmatli qog’ozlarga investitsiyalash uchun pensiya fondi pul mablag’lari rezervlarini
vujudga keltiradi. Bu mablag’lar uzoq muddatli qimmatli qog’ozlarga, qisqa muddatli
operatsiyalarga ham yo’naltirilishi mumkin. Investitsiyalar uchun mo’ljallangan mablag’larni qanday
yo’naltirilishi investitsiya siyosatidagi ustuvor maqsadga bog’liq .
9.1-jadval.
O’zbekiston moliya bozoridagi portfel investitsiyalarga muvofiq investitsiyalar
yo’nalishlarini taqsimlash mezonlari44
Investitsion portfelning
maqsadi
Aktsiyalar % Obliga-
tsiyalar %
Pul rezervlari,
%
Kapitalni asrab qolish 10 55 35
Joriy daromadlilikka erishish 30 60 10
Uzoq muddatli o’sish 70 25 5
Daromadlilikni oshirish va istiqbollarini
ta’minlash
40 50 10
Chayqovchilik 50 35 15
Xatarning eng past darajasini ta’minlangan holda eng yuqori daromadga erishish murakkab
vazifadir, uni hal etishda investor o’z investitsion portfelini har kuni qayta ko’rib chiqishi va zarur
o’zgarishlarni kiritishi lozim. Buning uchun qimmatli qog’ozlar bozori holatini, iqtisodiy
konyunkturani va mamlakatdagi hamda jahondagi siyosiy vaziyatni uzluksiz tahlil etib borish talab
qilinadi (3.3.1.-jadval).
Iktisodchilardan E. Smirnova riskni yuzaga kelishini quyidagicha ta’riflab o’tadi: risk – bu
dinamik holatda paydo bo’lib, u doim harakatda va rivojlanishda bo’ladi. Bunday rivojlanishni “risk
mexanizmi” deb ataladi, mazkur mexanizm riskni o’zgarishini va vaqtini belgilab beradi. Demak,
Pensiya fondi o’z investitsion siyosatini ishlab chiqishi va pensiya tizimini takomillashtirib borishi
talab etiladi. Bu siyosat Fuqarolik kodeksiga, Byudjet kodeksiga, «Investitsion faoliyat to’g’risida»,
«Qimmatli qog’ozlar va fond birjasi to’g’risida», «Qimmatli qog’ozlar bozori faoliyatining
mexanizmi to’g’risida» qonunlarga, shuningdek investorlarning qimmatli qog’ozlar bozoridagi
faoliyatini tartibga soluvchi boshqa normativ hujjatlarga asoslanadi.
Pensiya fondining investitsion siyosati fond faoliyati barqarorligini ta’minlash,
operatsiyalaridan foydani ko’paytirish, xatar darajasini pasaytirish, fond balansi likvidligini ta’minlab
turish maqsadlarida fondning portfel investitsiyalarni boshqarish strategiyasini ishlab chiqish va
amalga oshirishga qaratiladi. Investitsion siyosat pul mablag’larini fondning moliyaviy ehtyojlarini
qondirishga safarbar etadi.
Pensiya fondi faoliyatidagi xatar darajasini minimallashtirishda pul mablag’lari kelib
tushishi va mablag’lar sarflanishini vaqt bo’yicha muvofiqlashtirish juda muhim vazifadir. Davriy
ravishda, to’lovlarni bajarishi muddatlari etib kelganda fond pul mablag’larining bir qismini portfel
investitsiyadan bo’shatib oladi. Bu maqsadda fond investitsiyalarni ham, jalb etilgan mablag’larni
ham vaqti va hajmi bo’yicha diversifikatsiyalaydi. Masalan, fond resurslari muddatlariga mos
ravishda, portfelni ham mablag’larni shu muddatlarda daromadlarini boy bermasdan portfeldan
bo’shatib olishni rejalashtirib shakllantirishi lozim. Soliqqa tortiladigan bazani kamaytirish
maqsadida Pensiya fondi bo’sh pul mablag’larini turli moliyaviy dastaklarga joylashtiradi. Bu
dastaklar orasida soliqqa tortilmaydiganlari ham bo’ladi, masalan, davlat obligatsiyalari. Binobarin
portfel investitsiyaning bir qismini davlat obligatsiyalaridan shakllantirish soliqqa tortiladigan bazani
kamaytiradi. Qimmatli qog’ozlardan daromadlar qanchalik darajada maqbul ekanligini aniqlash
uchun Pensiya fondi ularni boshqa qo’yilmalar bilan taqqoslaydi. Daromadlilik qo’yilgan mablag’lar
bir yilga aylantirib hisoblanganda qancha foiz foyda keltirayotganligini bildiradi. Turli moliyaviy
dastaklarga qo’yilmalardan sof daromadni taqqoslash natijasida daromadlilik nuqtai nazaridan eng
afzal moliyaviy dastaklarni aniqlash mumkin.
44 Imomov X.X. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. O’quv qo’llanma. –T.: “TDIU”. 2014. –B.78.
Hozirgi paytda mamlakatimiz iqtisodiyotining moliyaviy mablag’lari pensiya fondi
ixtiyorida ham to’plangan. Bu mablag’lardan xatarning minimal darajasida maksimal foyda olib
foydalanishni ta’minlanishi zarur. Xatarni pasaytirishning eng ta’sirchan omili esa aktivlarni
iqtisodiyotning turli sohalariga investitsiyalashdir.
Jamg’ariladigan pensiya tizimlari hukumatning moliyaviy kafolatlaridan foydalanadi, ular
daromadni ta’minlash imkonini beruvchi moliyaviy bozorlarning ishtirokchilariga aylanadi. Natijada
pensiya to’lovlari ishlovchilarning nafaqat pensiyaga chiqqunga qadar bo’lgan ish haqidan, balki,
mehnat faoliyati mobaynida to’langan badallari miqdoriga hisoblangan foizni ifoda etadi. Bir
martalik qayta taqsimlashda pensiya tizimidan farqli ravishda jamg’arib boriladigan pensiya tizimida
jamg’arma badallari nisbatan yuqori darajada belgilanadi va tegishli zaxira fondi shakllantiriladi.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimining qo’llanishi mavjud pensiya tizimidagi kamchiliklarni
kamaytirish va uning afzalligini kuchaytirishga yo’naltirilgan.
Demak, ikki holatda ham davlat tizimi oldingidagidek keksaygan shaxslarga minimal pensiya
yoki ijtimoiy himoyalash sifatida ijtimoiy yordam ko’rsatadi. Xorijiy davlatlarida moliyaviy
bozorning ma’muriy imkoniyatlari etarli darajada rivojlangan, davlat va jamg’ariladigan pensiya
fondi faoliyatini tartibga solish va nazoratni amalga oshirish imkoniyatiga ega. Hozir bizda ikki xil
avlodlar birdamligi va jamg’arma tuzilmalarining tarafdorlari mavjud. Gap shundaki, daromad
miqdori kam bo’lgan ba’zi fuqarolar o’zining barcha daromadlarini iste’mol qilishga majbur
bo’lganligi sababli xususiy pensiya tizimiga o’ta olmaydi, biroq, jamg’arish tizimidan butunlay voz
kechish kerak, degan xulosa qilish ham noo’rindir.
Xorijiy davlatlarda bunday tarkibni umumlashgan uch darajali tizim shaklida
tasavvur qilish mumkin:
Respublikamizda pensiya tizimini moliyalashtirishdagi islohotlarni tezlikda amalga oshirib
bo’lmaydi, ularni iqtisodiy va ijtimoiy islohotlar bilan: bandlik, mehnat bozori, aholi daromadlari,
byudjet tashkilotlari xodimlarining ish haqi, soliq, moliya va kredit sohasidagi islohotlar bilan
birgalikda amalga oshirish lozim.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlagan-laridek, Davlat tomonidan
qo’llab-quvvatlash maqsadida 50 ta korxonaning byudjet va byudjetdan tashqari jamg’armalarga
to’lovlar bo’yicha muddati o’tgan hamda joriy kreditor qarzdorligi qayta ko’rib chiqildi. Bu mazkur
korxonalar tasarrufida 350 milliard so’mdan ortiq mablag’ni qoldirish, ularning ishlab chiqarish
faoliyatini rivojlantirish imkonini berdi.
Pensiya tizimi faoliyatini texnik modernizatsiya qilish asosida, respublikamizda pensioner va
nogironlarni manzilli himoya qilish, shuningdek, bu qatlam vakillariga qaratilgan ijtimoiy xizmat
turlarini kengaytirish va sifatini oshirish, pensiya va nafaqalarni tayinlashda, avvalambor inson
omilining salbiy rolini cheklash Pensiya jamg’armasi o’z oldiga qo’ygan ustivor vazifalardan biridir.
Aynan shu maqsadda, eng avvalo, respublikamizda istiqomat qiluvchi barcha pensiya va nafaqa
oluvchilarning ishonchli himoyalangan, yagona markazlashgan ma’lumotlar bazasini shakllantirish
imkonini beradigan zamonaviy avtomatlashtirilgan axborot tizimini amaliyotga keng joriy etish
ishlari jadal olib borilmoqda.
«Pensiya» dasturiy majmuasi ishlab chiqildi hamda bugungi kunda ushbu dasturiy ta’minot
respublikaning barcha mintaqalarida tatbiq etilmoqda. Ushbu dasturiy ta’minotning amaliyotda keng
joriy etilishi, sohada samaradorlikni oshirib, tezkor va aniq hisobotlar shakllanishi, pensiya
tayinlanishi va to’lanishida inson omilini kamaytirish orqali jamg’arma mablag’larining maqsadli
sarflanishi ustidan tezkor nazoratni ta’minlaydi.
Mazkur dasturning kelajakda idoralararo integrallashuvi sifatida, boshqa vazirlik va
idoralarning elektron ma’lumotlar bazasi bilan o’zaro axborot almashinuvini tashkil etishni qayd
etish mumkin. Binobarin, 2012-2013 yillar davomida tegishli vazirlik va idoralarning elektron
ma’lumotlar bazasiga bog’lanish hamda ushbu dasturlar bilan o’zaro axborot almashinuv
yo’nalishlari quyidagilardan iborat.
Xalq banki va tijorat banklari dasturlari1:
– tijorat banklari tomonidan plastik kartochka orqali to’lab beriladigan pensiya va nafaqalar
bo’yicha oylik elektron to’lov ro’yxatlarini shakllantirish, solishtirish va ularni taqdim etib borish;
– hududlar kesimida to’lov qoldiqlari hamda to’langan mablag’lar miqdori bo’yicha
ma’lumotlar olish;
– pensiya va nafaqa olish uchun murojaat etgan fuqarolar bo’yicha ularning shaxsiy
jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’lariga amalga oshirilgan to’lovlar to’g’risidagi ma’lumot
almashinuvi;
– pensiya va nafaqa olish uchun murojaat etgan fuqarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan
pensiya hisobvarag’lari bo’yicha olingan ma’lumotlar bilan fuqaroning jamg’armaga taqdim etgan
(ish staji va ish haqi to’g’risidagi) ma’lumotlarni solishtirib borish.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, bozor munosabatlarini
joriy etish bilan bir vaqtda aholini ijtimoiy himoyalash yuzasidan oldindan ta’sirchan choralar-
ko’rilishi lozim. Bu iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitidagi eng dolzarb vazifa bo’lib qoldi va
bundan keyin ham shunday bo’lib qoladi.
O’zbekiston Respublikasida Xalq banki boshqaruv jarayonlarini avtomatlashtirishda
zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, elektron hujjat aylanmasi tizimini
kengaytirish va axborot kommunikatsiya texnologiyalari tizimini maqsadli ko’rsatkichlariga erishish
yuzasidan chora-tadbirlar rejasi tuzildi. Chora-tadbirlar rejasida “Fuqarolarni jamg’arib boriladigan
pensiya ta’minoti axborot tizimlarini rivojlantirish” bo’limida quyidagilar ko’zda tutildi:
fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimini O’zbekiston Respublikasi
Moliya vazirligi huzuridagi Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasining ma’lumotlar bazasi bilan
integratsiyalash yuzasidan chora-tadbirlar ishlab chiqish va tasdiqlash;
fukarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimini rivojlantirish va
ko’rsatilayotgan xizmatlar turkumini kengaytirish;
fuqarolar uchun fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti dasturida o’z hisob
raqamlarini internet, mobil qurilma, va SMS lar orqali monitoring qilish tizimini yaratish;
fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimidagi foydalanishga
topshirilgan “Elektron reestrlarni qabul qilish” interaktiv xizmatini rivojlantirish maqsadida, bankda
yaratilgan “Bank ikkinchi darajali ro’yxatga olish” tizimi bazasida elektron raqamli imzoni ro’yxatga
olish markaziga litsenziya olish va ish faoliyatini tashkil etish.
Pensiya jamg’armalari tomonidan ko’rsatiladigan xizmatlar ommabop bo’lishining zaruriy
sharti to’lovlar yuqori darajada kafolatlanganligidadir. Shu tariqa, ijtimoiy barqarorlik vazifasi
amalga oshirilmoqda. Pensiya sxemalarini moliyalashtirish bo’yicha ikkita asosiy usuli mavjud:
1 Abdullaev M. Zamonaviy pensiya tizimi va uning istiqbollari. // Bozor, pul va kredit. -Toshkent. 2012. -№6. – B.9.
Pensiyani to’lash bo’yicha joriy sarf-xarajatlarni joriy tushumlardan qoplash.
Hozirgi va kelajakdagi barcha pensiya to’lovlarini ta’minlaydigan maxsus zaxirani
yaratish.
Moliyalashtirishning birinchi usulini qo’llaydigan pensiya sxemalari jamg’arilmaydigan
sxemalar turkumiga kiradi (taqsimlash sxemalari). Pensiya ta’minotining bunday sxemasida makro
darajadagi xarajatlar va badallar muvozanati quyidagi oddiy formula orqali ifodalanadi:
Nj *S1, *P = N2*S2
bu yyerda
Nj – ishlovchilarning umumiy soni;
S1 – o’rtacha ish haqi;
R – pensiya badallarining stavkasi
N2 – pensionerlarning umumiy soni
S2 - o’rtacha pensiya.
Moliyalashtirishning ikkinchi usuli jamg’ariluvchi sxema guruhiga kiradi. Bunday sxemalar
yana jamg’ariladigan sxemalar deyiladi. Ular pensiyani ushbu maqsadda to’plangan pullik
jamg’armadan to’lashga asoslangan bo’lib, odatda pensiya jamg’armalari, deb ataladi. Ushbu usulda
yoshga doir pensiya ta’minoti uzoq muddatli investitsion jarayon bo’ladi va bu jarayon jamg’armaga
badal kiritish va bu yig’ilgan pullarni investitsion daromadlar hisobiga bora-bora ko’paytirishni va
bundan so’ng to’plangan pullarni muntazam davriy to’lovlar ko’rinishida olishni nazarda tutadi.
Bu insonning aql-zakovati, ishlab chiqarish tajribasi negizida yaratilgan jamiyatning ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyotiga xizmat qiluvchi intellektual mulk ko’rinishidagi yangiliklar, ixtirolar,
kashfiyotlar, g’oyalar va yangicha yondoshuvlar majmuasidir. «Milliy innovatsion tizim yaratilishi
zaruriy shartlardan biri hisoblanadi, milliy innovatsion tizim – bu innovatsion faoliyatni
rag’batlantirish, qo’llab-quvvatlashni amalga oshiradigan sub’ektlar va institutlar majmuasidir.
«Milliy innovatsion tizim tarkibiga davlat, biznes sub’ektlari, o’quv yurtlar, ilmiy-tekshirish
institutlari va ta’lim muassasalari kiradi. Milliy inovatsion tizimni tashkil etishda, rivojlantirishda
davlat asosiy rol o’ynaydi»1.
Har bir davr iqtisodiyotining o’ziga xos xususiyatlari bo’ladi. Ular ishlab chiqarish
munosabatlari xo’jalik yuritish mexanizmi namoyon bo’ladi. Jamiyat taraqqiyotining qonuniyatlariga
ko’ra, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish bir tekisda davom etmasdan quyidan yuqoriga, oddiylikdan
murakkablik tomon rivojlanish tamoyillariga asoslanadi. Bu esa taraqqiyotning universal
qonuniyatlaridan biri hisoblanadi.
Innovatsion boshqaruv respublikamz iqtisodiyotida yangi tushuncha bo’lib, u o’z ichiga fan-
texnika taraqqiyoti va ilmiy-texnik yutuqlarni ishlab chiqarishga joriy etishning asosiy jihatlarini
qamrab olgan. Bozor iqtisodiyoti sharoitida innovatsion fooliyatni asosiy yo’nalishlaridan biri
mavjud resurslardan optimal tarzda foydalanish, ularni boshqarish usullarini tanlash natijasida,
innovatsion jarayon orqali korxona rivojlanishiga erishishdir. Innovatsiya bozorga kirib kelgan yangi
yoki takomillashtirilgan mahsulot, amalda qo’llaniladigan yangi texnologiya va ijtimoiy xizmatga
bo’lgan yangicha yondoshuvlarning innovatsion foaoliyatdir.
Innovatsiya nazariyasining shakllanishiga katta hissa qo’shgan avstriyalik olim Y.Shumpeter
ta’rifi bo’yicha : Innovatsiya – bu g’oyani yangilikka aylantirish, rejalashtirish, kapital muomalalari,
yangi mahsulot va xizmatni ishlab chiqarish va takomillashtirish, texnologiya va texnikani amalda
qo’llash, bozor qonun va qoidalariga asoslangan holda yangi mahsulotni sotish hamda iste’molchiga
yangi turdagi xizmatlarni ko’rsatishdan iborat.
“XX asrning yakunida sotsial soha investitsiya mablag’larini qo’yishning foydali, iqtisodiy
jihatdan maqsadga muvofiq keladigan sohasi sifatida shakllandi. Sotsial sohani va innovatsion
jarayonlarni rivojlantirish respublikada amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatning ustuvor
1Shokirova F. Innovatsion rivojlanish modellari va iqtisodiy o’sish. // Moliya. –Toshkent. 2012. №3. –B. 74-75.
yo’nalishlpridan biri hisoblanadi”1. Albatta, innovatsion jarayonlarni ijtimoiy sohada, jumladan,
pensiya sohasida qo’llanilishi bu sohaning jadal rivojlanishiga yordam beribgina qolmay, balki shu
bilan birga ushbu sohaga mablag’larini samarali ishlatish imkonini beradi.
Ijtimoiy soha ta’lim, sog’liqni saqlash, bandlik, madaniyat, pensiya tizimi, ijtimoiy ta’minot
kabi inson va jamiyat uchun muhim bo’lgan muassasalardan tashkil topgan. Ular birgalikda iqtisodiy
taraqqiyot, jamiyat barqarorligi, muhit sog’lomligi hamda aholi turmush darajasini rivojlanishini
belgilab beradi. Ijtimoiy sohaning innovatsion funktsiyasi jamiyat va uning har bir a’zosi
ehtiyojlariga islohot jarayonlarining muvofiqligini ta’minlash, shuningdek islohotlarni
muvaffaaqiyatli borishini hamda ijobiy natijalarini ta’minlovchi ijtimoiy innovatsiyalarni joriy
etishdan iborat.
Ijtimoiy sohaning innovatsion faoliyati funktsiyasi bu – majmuali funktsiyadir. Jamiyatning
ijtimoiy ta’minot sohasida bu funktsiyani keng tarqalishi O’zbekistonda yuz berayotgan tub
o’zgarishlar bilan asoslanadi. Ijtimoiy sohaning innovatsion funktsiyasi quyidagi sub’ektlar
tomonidan amalga oshiriladi: davlat, byudjet tashkilotlari, fuqarolar.
Mamlakat iqtisodiyotining modernizatsiyalash sharoitida boshqa sohalar bilan birgalikda
ijtimoiy sohaning o’ziga xos xususiyatlaridan foydalanish zarur. Bizning fikrimizcha, jamg’arib
boriladigan pensiya sohasida innovatsion jarayonlarni rivojlantirish mazkur sohaning nafaqat milliy,
balki, jahon miqyosidagi nufuzini ham oshiradi.
Ijtimoiy omillar va oqibatlarni hisobga olish va tartibga solishdir. Ijtimoiy risklar1 kishilar
hayoti va sog’lig’iga xavf tug’diradi. Ekologik, texnologik, xususiy mablag’larni yo’qotish, iqtisodiy
halokatlar va buzilishlar ana shunday ijtimoiy risk qatoriga kiritish mumkin. Bular inson
faoliyatining turli sohalarida yuz beradi. Ijtimoiy sug’urta axolini turli xavf-xatarlardan ijtimoiy
himoyalash hisoblanadi, ya’ni ishdan bo’shash, mehnatga layoqatlilikni, daromadni yo’qotish kabi
mablag’lar yuzasidan xavf-xatarlar yig’indisi hisoblanadi.
Fuqarolarning ijtimoiy himoyalanmaganlik darajasini baholashda «ijtimoiy xavf-xatar»
tushunchasidan foydalaniladi. «Ijtimoiy xavf-xatar»ning ehtimollik darajasi pensiya tizimining
mazmuni va chegaralarini belgilaydi. Pensiya tizimining pirovard vazifasi inson ehtiyojini hamda
uning keksalik chog’ida himoyalanishga bo’lgan talabini qondirishdir degan xulosa chiqarish
imkonini beradi.
1 Xodjaev X. Sotsial soha va innovatsion jarayonlar // Moliya. -Toshkent. 2012. -№4. – B. 121. 1Saidov M.X. Ijtimoiy himoya. Atamalar izoxli lug’ati. -T.: “A.Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy kutubxona nashriyoti”.
2014. –B.63.
Mehnatga layoqatsizlikni va daromadni yo’qotishga olib keladigan xavf-xatarlar
Biznes Oksford slovarida «risk – xavf-xatar, yo’qotish yoki zarar ko’rish» degan tushunchani
bildiradi. V.V.Shaxov tomonidan «risk»ka «xavf», «zarar» yoki «talofat ko’rish ehtimoli» deb
qaraladi. Riskni moliyaviy operatsiyalardan yomon holatlarni kelib chiqish ehtimolligi, deb
ta’kidlashadi. Risk – biror bir voqea yuz berishi va uning mazkur tashkilot maqsadiga erishishga
salbiy ta’sir qilishi ehtimoli bilan xarakterlanadi. Operatsion risklar: ijroiy (davlat xizmatlarini
taqdim etish jarayoni bilan bog’liq); moliyaviy (tashkilotlar faoliyatining byudjet mablag’lari bilan
ta’minlanganligiga bog’liq); loyihaviy (loyihani amalga oshirish muddatlari va rejalashtirilgan sarf-
xarajatlar miqdoriga rioya qilinishi bilan bog’liq); ijtimoiy (davlat va xususiy pensiya tizimining
sifati bilan bog’liq); texnologik (davlat xizmatlarini taqdim etishda yangi texnologiyalar qo’llanilishi
bilan bog’liq).
Iqtisodchi D.R. Vaxabov o’zining ilmiy ishida ijtimoiy sug’urta va ijtimoiy risklar masalasiga
to’xtaladi. (Ijtimoiy sug’urtaning fundamental asoslari, nazariyalari va ijtimoiy risklar xususida ba’zi
mulohazalar // Iqtisodiyot va ta’lim.− Toshkent, 2010.- № 6.− B. 16-18.) Uning fikricha, ijtimoiy
sug’urta ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya sifatida milliy daromadni qayta taqsimlash bo’yicha
munosabatlar tizimi bo’lib, xodimlar va ish beruvchilarning majburiy sug’urta badallari hisobiga
maxsus sug’urta jamg’armalarini shakllantirish va muayyan ijtimoiy risklarga uchrash oqibatida
yo’qotilgan daromadlarini qoplash uchun foydalanishdan iborat.
Ijtimoiy sohani o’rganishga qaratilgan tadqiqot ishlarida ijtimoiy himoyaning turli shakllarini
vujudga kelishi va rivojlanishi "ijtimoiy xatar" tushunchasini e’tirof etish bilan belgilanadi. Ijtimoiy
xatar ommaviy bo’ladi hamda ijtimoiy shart-sharoitlar bilan belgilanadi, shuningdek alohida
fuqarolarga bog’liq bo’lgan ijtimoiy xarakter kasb etadi.
Ijtimoiy riskning muhim tamoyillari quyidagilar hisoblanadi:
Risk vaziyati bilan bog’liq qaror qabul qilish jarayonining tahlili va shunday vaziyat ustidan
nazorat markaziy o’rinni egallaydi. Risk vaziyatini baholash va boshqarishga quyidagilar ta’sir etadi:
siyosiy sabablar, manfaatlar, qadriyatlar, a’zolari tegishli qaror qabul qiladigan u yoki bu guruhning
ijtimoiy mavqei (risk ekspertlari, maxsus davlat xizmati va byudjet tashkilotlari).
Iqtisodchilaridan Q. X. Abduraxmonov «Mehnat iqtisodiyoti» darsligida kishilarning
ijtimoiy himoyalanmaganlik darajasini baholashda «ijtimoiy xatar» tushunchasidan foydalandi.
«Ijtimoiy xatar»ning ehtimollik darajasi vujudga keladigan zararni qoplash, pensiya tizimining
mazmuni va chegaralarini belgilaydi. Pensiya tizimining asosiy vazifasi fuqarolar ehtiyojini hamda
ularning keksalik chog’ida himoyalanishga bo’lgan talabini qondirishdir degan xulosani chiqarish
imkonini beradi. Ish haqi jamiyatning ko’pchilik a’zolari uchun asosiy tirikchilik manbaiga aylanishi
bilan ijtimoiy himoyasizlikning alohida turi, ya’ni ish haqidan maxrum bo’lish tufayli moddiy
ta’minlanmaganlik riski vujudga keladi. Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlari ochish
hamda ularni yuritish tartibiga rioya etilishi, shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga
jamg’arib boriladigan majburiy pensiya badallarining to’g’ri va to’liq hisoblab chiqarilishi hamda o’z
vaqtida to’lanishi bo’yicha risklar paydo bo’lishi mumkin.
Davlat sektoridagi risklarni boshqarish sohasi davlat ijtimoiy xizmatlarini taqdim etish va
ularni ko’zda tutilgan darajada ushlab turishga ta’sir qiluvchi tahdidlar va ehtimollarni o’z ichiga
qamrab oladi. Risklarni boshqarish davlat boshqaruvi sektori uchun umumiy ko’lamda bo’lgan
davlat xizmatlarini taqdim etish yo’li bilan ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishda tashkilotning vazifasini
aniqlashtirishdan boshlanadi.
Ijtimoiy risklar uchun javobgar shaxsni aniqlash ham muhim ahamiyatga ega. Tashkilotning
bosh rahbarlari xarajatlardan samarali foydalanish nuqtai nazaridan risklarni yumshatishga javob
beradi. U risklar egasi sifatida risklarni boshqarish tizimini barpo etishi lozim. Risklarni boshqarish
yomon vaziyatlarning oldini olish yoki yaxshi vaziyatlar o’rinli bo’lishi mumkinligini kafolatlay
olmaslik bilan bog’liq. Ijtimoiy risk muammolarini hal qilishda ijtimoiy riskning mumkinligi va unga
yo’l qo’yilishi, maqbulligini kishilarning qabul qilishi va baholashi ijtimoiy mexanizmlarini hisobga
olishi muximdir. Bunday baholash insonning u yoki bu risk vaziyatini boshqarish uchun mas’ul
bo’lgan institutlar va tashkilotlarga ishonch darajasiga bog’liq deb hisoblanadi. Risk vaziyatiga
moslashish omillari aholi turli guruhlarida turlichadir. Asosiy risklar – risklarni to’g’ri boshqarishda
tashkilotning maqsadga erishishini ta’minlaydi va risklarni noto’g’ri boshqarish natijasida
tashkilotning inqirozga yuz tutishiga olib kelishi mumkin. Risklar uchun javobgar shaxsni aniqlash
ham muhim ahamiyatga ega. Tashkilotning bosh rahbarlari mablag’lardan samarali foydalanish
nuqtai nazaridan risklarni yumshatishga javob beradi. U risklar egasi sifatida risklarni boshqarish
tizimini barpo etishi lozim. Risklarni boshqarish yomon vaziyatlarning oldini olish yoki yaxshi
vaziyatlar o’rinli bo’lishi mumkinligini kafolatlay olmaslik bilan bog’liq.
Pensiya tizimi faoliyatini texnik modernizatsiya qilish asosida, respublikamizda pensioner va
nogironlarni manzilli himoya qilish, bu qatlam vakillariga qaratilgan ijtimoiy xizmat turlarini
kengaytirish va sifatini oshirish, pensiya va nafaqalarni tayinlashda, avvalambor inson omilining
salbiy rolini cheklash muhim. Respublikamizda istiqomat qiluvchi barcha pensiya va nafaqa
oluvchilarning ishonchli himoyalangan, yagona markazlashgan ma’lumotlar bazasini shakllantirish
imkonini beradigan zamonaviy avtomatlashtirilgan axborot tizimini amaliyotga keng joriy etildi.
«Pensiya» dasturiy majmuasi kelajakda idoralararo integrallashuvi sifatida, boshqa vazirlik va
idoralarning elektron ma’lumotlar bazasi bilan o’zaro axborot almashinuvini tashkil etadi. Xalq banki
va tijorat banklari dasturlari :
tijorat banklari tomonidan plastik kartochka orqali to’lab beriladigan pensiya va nafaqalar
bo’yicha oylik elektron to’lov ro’yxatlarini shakllantirish, solishtirish va ularni taqdim etib borish;
hududlar kesimida to’lov qoldiqlari hamda to’langan mablag’lar miqdori bo’yicha
ma’lumotlar olish;
pensiya va nafaqa olish uchun murojaat etgan fuqarolar bo’yicha ularning shaxsiy
jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’lariga amalga oshirilgan to’lovlar to’g’risidagi ma’lumot
almashish;
pensiya va nafaqa olish uchun murojaat etgan fuqarolarning shaxsiy jamg’arib boriladigan
pensiya hisobvarag’lari bo’yicha olingan ma’lumotlar bilan fuqaroning jamg’armaga taqdim etgan
(ish staji va ish haqi to’g’risidagi) ma’lumotlarni solishtirish.
Innovatsiya – bu g’oyani yangilikka aylantirish, rejalashtirish, kapital muomalalari, yangi
mahsulot va xizmatni ishlab chiqarish va takomillashtirish, texnologiya va texnikani amalda qo’llash,
bozor qonun va qoidalariga asoslangan holda yangi mahsulotni sotish hamda iste’molchiga yangi
turdagi xizmatlarni ko’rsatishdan iborat. Milliy innovatsion tizim – bu innovatsion faoliyatni
rag’batlantirish, qo’llab-quvvatlashni amalga oshiradigan sub’ektlar va institutlar majmuasidir.
Innovatsiya bozorga kirib kelgan yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot, amalda qo’llaniladigan
yangi texnologiya va ijtimoiy xizmatga bo’lgan yangicha yondoshuvlarning yig’indisidir. Ijtimoiy
sohaning innovatsion funktsiyasi jamiyatning har bir a’zosi ehtiyojlariga islohot jarayonlarining
muvofiqligini ta’minlash, islohotlarni muvaffaaqiyatli borishini hamda ijobiy natijalarini
ta’minlovchi ijtimoiy innovatsiyalarni joriy etishdan iborat.
Ijtimoiy sohani o’rganishga qaratilgan tadqiqot ishlarida ijtimoiy himoyaning turli shakllarini
vujudga kelishi va rivojlanishi "ijtimoiy xatar" tushunchasini e’tirof etish bilan belgilanadi. Ijtimoiy
xatar ommaviy bo’ladi hamda ijtimoiy shart-sharoitlar bilan belgilanadi, shuningdek alohida
fuqarolarga bog’liq bo’lgan ijtimoiy xarakter kasb etadi. Ijtimoiy risk — ijtimoiy omillar va
oqibatlarni hisobga olish va tartibga solishdir. Ijtimoiy risklar kishilar hayoti va sog’lig’iga xavf
tug’diradi. Ijtimoiy sug’urta aholini turli xavf-xatarlardan ijtimoiy himoyalash hisoblanadi, ya’ni
ishdan bo’shash, mehnatga layoqatlilikni, daromadni yo’qotish kabi xavf-xatarlar yig’indisi
hisoblanadi Fuqarolarning ijtimoiy himoyalanmaganlik darajasini baholashda ijtimoiy xavf-xatar
tushunchasidan foydalaniladi. «Ijtimoiy xavf-xatar»ning ehtimollik darajasi pensiya tizimining
mazmuni va chegaralarini belgilaydi. Pensiya tizimining pirovard vazifasi inson ehtiyojini hamda
uning keksalik chog’ida himoyalanishga bo’lgan talabini qondirishdir degan xulosa chiqarish
imkonini beradi.
JAMG’ARIB BORILADIGAN PENSIYA TA’MINOTI FANIDAN
TESTLAR
Ku
rs Savol Javob 1 Javob 2 Javob 3 Javob 4
To`g
`ri
javo
b
1
Xalq banki shaxsiy
jamg’arib boriladigan
pensiya
hisobvaraqlaridagi
mablag’larga foiz
stavkasi Xalq banki
tomonidan ... bilan
kelishib belgilanadi.
Moliya
vazirligi va
Markaziy
bank
Moliya
vazirligi
Markaziy
bank
Vazirlar
Mahkamasi 1
2
Xalq bankining yagona
ma’lumotlar elektron
bazasida ...
shakllantiriladi va
saqlanadi
Pensiya
badallari
tushumi
haqidagi
ma’lumotlar
Fuqarolarni
ng
hisobvaraql
ari kodlari
Jamg’arib
boriladiga
n pensiya
ta’minoti
me’yoriy
standartlar
i
Jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvaraql
ariga
taalluqli
ma’lumotlar
4
3
“Fuqarolarni shaxsiy
jamg’arib boriladigan
pensiya
hisobvaraqlaridagi
mablag’lardan davlat
pensiyasiga qo’shimcha
ravishda pul mablag’lari
bilan ta’minlash” ta’rifi
qaysi ma’noda
tavsiflaydi?
Moddiy
kategoriya
sifatida
Iqtisodiy
kategoriya
sifatida
Yuridik
kategoriya
sifatida
Pul fondi
sifatida 2
4
“Fuqarolarning
jamg’arib boriladigan
pensiya ta’minoti
to’g’risida”gi
O’zbekiston
Respublikasi Qonuni
necha bobdan iborat?
8 ta bob 7 ta bob 18 ta bob 4ta bob 4
5
Shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya
hisobvarag’iga
ixtiyoriylik asosida
kiritiladigan pul
mablag’lari;
jismoniy
shaxslarning
sug’urta
badallari
jamg’arib
boriladigan
majburiy
pensiya
badallari
jamg’arib
boriladiga
n pensiya
to’lovlari
jamg’arib
boriladigan
ixtiyoriy
pensiya
badallari
4
6
Shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya
hisobvarag’iga majburiy
tartibda kiritiladigan pul
mablag’lari
jamg’arib
boriladigan
ixtiyoriy
pensiya
badallari
jamg’arib
boriladigan
pensiya
to’lovlari
jamg’arib
boriladiga
n
majburiy
pensiya
badallari
jismoniy
shaxslarning
sug’urta
badallari
3
7 Jamg’arib boriladigan
pensiya ta’minoti tizimi-
fuqarolarni
shaxsiy
hisobvaraqla
ridagi
mablag’larda
n davlat
pensiyasiga
qo’shimcha
ravishda pul
mablag’lari
bilan
ta’minlash
fuqarolarni
shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvaraql
aridagi
mablag’lar
dan davlat
pensiyasiga
qo’shimcha
ravishda
pul
mablag’lari
bilan
ta’minlash
fuqarolarn
i davlat
pensiyasig
a
qo’shimch
a ravishda
pul
mablag’lar
i bilan
ta’minlash
fuqarolarni
shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvaraql
aridagi
mablag’lard
an ijtimoiy
ta’minlash
2
8
“Fuqarolarning
jamg’arib boriladigan
pensiya ta’minoti
to’g’risida”gi
O’zbekiston
Respublikasining
Qonuni qachon qabul
qilingan?
2011 yil 1993 yil 2000 yil 2004 yil 4
9
“Fuqarolarning
jamg’arib boriladigan
pensiya ta’minoti
to’g’risida”gi
O’zbekiston
Respublikasining
Qonuni nimani belgilab
beradi?
Fuqarolarnin
g qariganda
va
boquvchisiz
qolganda
ijtimoiy
ta’minlanish
dan iborat
konstitutsiya
viy
huquqlarini
Jamg’arib
boriladigan
pensiyalarn
i tayinlash
va to’lash,
va
fuqarolarni
pensiya
bilan
ta’minlashg
a bog’liq
boshqa
masalalarni
hal qilish
tartibini
Fuqarolar
ning
qariganda
va
boquvchis
iz
qolganda
pensiya
bilan
ta’minlash
bilan
bog’liq
masalalarn
i hal qilish
tartibini
Davlat
pensiyalarin
i tayinlash
va to’lash,
pensiya
imtiyozlarin
i qo’llash va
fuqarolarni
pensiya
bilan
ta’minlashg
a bog’liq
boshqa
masalalarni
hal qilish
tartibini
2
10
Shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya
hisobvarag’i -
fuqaroning
Xalq
bankidagi
egasi
yozilgan
shaxsiy
hisobvarag’i
bo’lib, badal
kirituvchilar
ning
jamg’arib
boriladigan
pensiya
badallari ana
shu
hisobvaraqqa
kelib tushadi
fuqaroning
shaxsiy
hisobvarag’
i bo’lib,
badal
kirituvchila
rning
jamg’arib
boriladigan
pensiya
badallari va
shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvarag’
idagi
mablag’lar
ga hisoblab
qo’shilgan
foizlar ana
shu
hisobvaraq
qa kelib
tushadi
fuqaronin
g
jamg’arib
boriladiga
n pensiya
badallari
va shaxsiy
jamg’arib
boriladiga
n pensiya
hisobvara
g’idagi
mablag’lar
ga
hisoblab
qo’shilgan
foizlar ana
shu
hisobvara
qqa kelib
tushadi
fuqaroning
Xalq
bankidagi
shaxsiy
hisobvarag’i
bo’lib, badal
kirituvchilar
ning
jamg’arib
boriladigan
pensiya
badallari va
shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvarag’i
dagi
mablag’larg
a hisoblab
qo’shilgan
foizlar ana
shu
hisobvaraqq
a kelib
tushadi
4
11
Fuqaroning Xalq
bankidagi jamg’arib
boriladigan pensiya
badallari va shaxsiy
jamg’arib boriladigan
pensiya hisobvarag’idagi
mablag’larga foizlar
hisoblab qo’shiladigan
shaxsiy hisobvarag’i -
Pensiya
badallari
hisobga
olinidagan
shaxsiy
hisobvarag’i
G’aznachili
kdagi
shaxsiy
hisobvarag’
i
Xalq
bankidagi
shaxsiy
hisobvara
g’i
shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvarag’i
4
12
Jamg’arib boriladigan
pensiya ta’minoti olish
huquqi ega -
O’zbekiston
Respublikasi
fuqarolari,
shuningdek
O’zbekiston
Respublikasi
hududida
doimiy
yashovchi
chet el
fuqarolari va
fuqaroligi
bo’lmagan
shaxslar
O’zbekisto
n
Respublika
si
fuqarolari
O’zbekist
on
Respublik
asi
fuqarolari,
shuningde
k
O’zbekist
on
Respublik
asi
hududida
doimiy
yashovchi
chet el
fuqarolari
O’zbekiston
Respublikas
i fuqarolari,
xorijiy
mamlakatlar
ning
fuqarolari
va
fuqaroligi
bo’lmagan
shaxslar
1
13
O’zbekiston
Respublikasi hududida
doimiy yashovchi chet el
fuqarolari va fuqaroligi
bo’lmagan shaxslar
Davlat
pensiya
ta’minoti
olish huquqi
ega
Jamg’arib
boriladigan
pensiya
ta’minoti
olish
huquqi ega
emas
Jamg’arib
boriladiga
n pensiya
ta’minoti
olish
huquqi
ega
Davlat va
jamg’arib
boriladigan
pensiya
ta’minoti
olish huquqi
ega
3
14
Davlat fuqarolarga
shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya
hisobvaraqlarida
jamg’arilgan mablag’lari
kafolatlaydi.
foizlar
to’lanishini to’lanishini
saqlanishi
ni
saqlanishi
hamda
to’lanishini
4
15
Mehnat shartnomasi
asosida amalga
oshiruvchi fuqarolarning
jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida ishtirok
etishi -
ixtiyoriy majburiy
ixtiyoriy,
ma’lum
shartlar
asosida
fuqarolarga
ixtiyoriy 2
16
“Fuqarolarning
jamg’arib boriladigan
pensiya ta’minoti
to’g’risida”gi Qonun aks
ettirilmagan
Muayyan
moliya yili
uchun
fuqarolarnin
g jamg’arib
boriladigan
pensiya
ta’minoti
daromadlari
va xarajatlari
parametrlari
Fuqarolarni
ng
jamg’arib
boriladigan
pensiya
ta’minoti
to’g’risidag
i qonun
hujjatlari
Jamg’arib
boriladiga
n pensiya
ta’minoti
bo’yicha
davlat
kafolatlari
Shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
tizimi
mablag’lari
ni
shakllantiris
h
1
17
Jamg’arib boriladigan
pensiya ta’minoti
daromadlarini tashkil
etadi
Tashqi
qarzlar Soliqlar
jamg’arib
boriladiga
n
majburiy
pensiya
badallari
Yig’imlar
va boshqa
to’lovlar
3
18
Yakka tartibdagi
tadbirkorlar, yuridik
shaxs tashkil etmagan
holdagi dehqon
xo’jaliklarining a’zolari,
shuningdek boshqa
fuqarolar jamg’arib
boriladigan pensiya
tizimida -
ixtiyoriylik
asosida
ishtirok
etadilar
majburiylik
asosida
ishtirok
etadilar
ma’lum
shartlar
asosida
majburiylik
va ma’lum
shartlar
asosida
ishtirok
etadilar
1
19
Fuqarolarni jamg’arib
boriladigan pensiya
tizimida hisobga olish
amalga oshiriladi
sug’urta
to’lovchilarn
ing
talabnomasig
a muvofiq
fuqarolarni
ng
talabnomas
iga
muvofiq
ish
beruvchini
ng va
fuqarolarn
ing
ish
beruvchinin
g
talabnomasi
ga muvofiq
4
20
Fuqarolarni jamg’arib
boriladigan pensiya
tizimida hisobga olish
amalga oshiriladi
fuqarolarnin
g ish
joyidagi
buxgalteriya
tomonidan
mazkur
fuqarolarni
ng yashash
joyidagi
Xalq banki
filialida
mazkur
fuqarolarn
ing
yashash
joyidagi
g’aznachil
igida
mazkur
fuqarolarnin
g asosiy ish
joyidagi
Xalq banki
filialida
4
21
Yagona ijtimoiy to’lov
miqdorining necha foizi
Jamg’arib boriladigan
pensiya ta’minotiga
o’tkaziladi?
24,8 foiz o’tkazilma
ydi 0,1foiz 0,2 foiz 2
22
Jamg’arib boriladigan
pensiya ta’minoti
xarajatlar tarkibiga
quyidagilarning qaysisi
kirmaydi?
Davlat
qarzlariga
xizmat
ko’rsatish
Investitsiya
larni
moliyalasht
irish
Jamg’arib
boriladiga
n pensiya
va foizlar
to’lovlarin
i amalga
oshirish
Jamg’arib
boriladigan
pensiya
to’lovlarini
amalga
oshirish
1
23
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida hisobga
olish quyidagilarni o’z
ichiga oladi:
shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvaraqla
ri ochish va
ro’yhatdan
o’tkazish
shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvaraql
ari ochish
va
jamg’arib
boriladigan
pensiya
daftarchasi
ni berish.
shaxsiy
jamg’arib
boriladiga
n pensiya
hisobvara
qlari
ochish va
ro’yhatdan
o’tkazish,
pensiya
daftarchas
ini berish
shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvarag’i
ni
ro’yhatdan
o’tkazish,
pensiya
daftarchasin
i berish
2
24
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimidagi
xarajatlari tarkibiga
qaysi biri kiradi?
Nogironlik
pensiyalarini
berish
Majburiy
jamg’arib
Nogironla
r uy-
internatlar
ini saqlash
Nogironlarg
a bepul
ortopediya-
protez
vositalarini
berish
2
25
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida
fuqarolarning shaxsiy
hisobi ... tomonidan
belgilanadigan tartibda
yuritiladi
Vazirlar
Mahkamasi
Moliya
vazirligi
Xalq
banki
Markaziy
bank 1
26
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida
fuqarolarning shaxsiy
hisobi ... tomonidan
yuritiladi
O’zbekiston
Respublikasi
Moliya
vazirligi
Markaziy
bank
Xalq
banki
Moliya
Vazirligi
G’aznachili
gi
3
27
Jamg’arib boriladigan
pensiya hisobvaraqlariga
taalluqli ma’lumotlar ...
shakllantiriladi va
saqlanadi
Xalq
bankining
informatsion
axborot
tizimida
Markaziy
bankning
yagona
ma’lumotla
r elektron
bazasida
Moliya
Vazirligi
G’aznachi
ligi
yagona
ma’lumotl
ar elektron
bazasida
Xalq
bankining
yagona
ma’lumotlar
elektron
bazasida
4
28
Qanday holatlar
jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida
moliyaviy
munosabatlarning
ob’ektiv zarur va mavjud
bo’lishini taqozo
etmaydi?
Kengaytirilg
an takror
ishlab
chiqarish
ehtiyojlarinin
g mavjudligi,
mamlakat
fuqarolarinin
g ijtimoiy-
madaniy
ehtiyojlarini
qondirishnin
g zarurligi
Ijtimoiy
ta’minot
tizimining
to’yinganli
gi
Ijtimoiy
vazifalarin
i hal
etishning
zarurligi
Davlat
boshqaruvin
ing umumiy
xarajatlarini
moliyalashti
rishning
zarurligi
2
29
Fuqarolarning yashash
yoki ish joyi yoxud
pasportidagi
ma’lumotlar o’zgargan
taqdirda
yangi
shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvarag’i
ochiladi
shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvarag’
i tegishli
ravishda
o’zgaradi
shaxsiy
jamg’arib
boriladiga
n pensiya
hisobvara
g’i tartib
raqami
o’zgarishs
iz qoladi
shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvarag’i
tartib
raqami
o’zgaradi
3
30
Shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya
hisobvaraqlari ochishda
qaysi vazifa amalga
oshirilmaydi?
Xalq banki
tomonidan
fuqarolarnin
g ish haqi
hajmi haqida
ma’lumot
kiritiladi
fuqarolarga
Xalq banki
umrbod
qilib
belgilanadi
gan,
doimiy
shaxsiy
tartib
raqamli
shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvaraql
ari ochadi
Shaxsiy
jamg’arib
boriladiga
n pensiya
hisobvara
qlariga
tartib
raqami
berish
fuqarolarn
ing
pasportida
gi
ma’lumotl
ar asosida
amalga
oshiriladi.
Fuqarolarni
ng yashash
yoki ish joyi
yoxud
pasportidagi
ma’lumotlar
o’zgargan
taqdirda
shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvarag’i
tartib
raqami
o’zgarilmay
di
1
31 Jamg’arib boriladigan
pensiya daftarchasi
Fuqaroning
jamg’arib
boriladigan
pensiya
tizimiga
a’zoligini
tasdiqlovchi
hujjat
Fuqaroning
jamg’arib
boriladigan
pensiya
to’lovlarini
olish
huquqini
tasdiqlovch
i pensiya
daftarchasi
Davlat
pensi
ta’minoti
va
jamg’arib
boriladiga
n pensiya
ta’minoti
to’lovlarin
i olish
huquqini
tasdiqlovc
hi pensiya
daftarchas
i
Fuqaroning
jamg’arib
boriladigan
pensiya
to’lovlarini
olish
huquqini
bo’yicha
chek
daftarchasi
2
32
Jamg’arib boriladigan
pensiya daftarchasi
...tomonidan beriladi
Fuqarolarnin
g mehnat
faoliyatini
yurituvchi
tashkilot
Ijtimoiy
ta’minot
bo’limi
Pensiya
jamg’arma
si
Xalq banki 4
33
Jamg’arib boriladigan
pensiya daftarchasini
berish tartibi va bunday
daftarcha shakli
tomonidan belgilanadi
Markaziy
bank
Vazirlar
Mahkamasi
Xalq
banki
Pensiya
jamg’armasi 2
34
Jamg’arib boriladigan
pensiya daftarchasida
ko’rsatiladi-
fuqaroning
shaxsiga oid
ma’lumotlar,
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvarag’i
ning tartib
raqami
fuqaroning
shaxsiga
oid
ma’lumotla
r, ish joyi,
ish staji, ish
haqi
ma’lumotla
ri
fuqaronin
g shaxsiga
oid
ma’lumotl
ar, ish
joyi, ish
staji, ish
haqi
ma’lumotl
ari,
jamg’arib
boriladiga
n pensiya
hisobvara
g’ining
tartib
raqami
hisobga
olingan
sana,
fuqaroning
shaxsiga oid
ma’lumotlar
, jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvarag’i
ning tartib
raqami
4
35
Jamg’arib boriladigan
pensiya daftarchasi
yo’qotib qo’yilgan
(yo’qolgan) taqdirda
uning
dublikati
yangi
shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvarag’i
ochilib
beriladi.
uning
dublikati
shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvarag’
ining tartib
raqami /1
belgisi
uning
dublikati
shaxsiy
jamg’arib
boriladiga
n pensiya
hisobvara
g’ining
boshqa
tartib
uning
dublikati
shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvarag’i
ning o’sha
tartib
raqami
4
bilan
beriladi.
raqami
qo’yilgan
holda
beriladi.
qo’yilgan
holda
beriladi.
36
Jismoniy shaxslarning ...
hisobiga jamg’arib
boriladigan majburiy
pensiya badallarini har
oyda to’lab boriladi
qonun
hujjatlariga
muvofiq
hisoblab
chiqarilgan
daromad
solig’i
summasi
qonun
hujjatlariga
muvofiq
belgilangan
sug’urta
summasi
qonun
hujjatlarig
a muvofiq
hisoblab
chiqarilga
n daromad
solig’ining
tegishlicha
kamaytiril
gan
summasi
qonun
hujjatlariga
muvofiq
hisoblab
chiqarilgan
mulk
solig’ining
tegishlicha
kamaytirilga
n summasi
3
37
Jismoniy shaxslarning
qonun hujjatlariga
muvofiq hisoblab
chiqarilgan daromad
solig’ining tegishlicha
kamaytirilgan summasi
hisobiga ... tomonidan
pensiya badallarini har
oyda to’lab boradi.
Ish
beruvchilar
Soliq
organlari
Jismoniy
shaxslar
Buxgalteriy
a bo’limlari 1
38
Jamg’arib boriladigan
majburiy pensiya
badallarining miqdori ...
tomonidan navbatdagi
yilga mo’ljallangan
O’zbekiston
Respublikasi Davlat
byudjetini shakllantirish
vaqtida belgilanadi.
Oliy Majlis Vazirlar
Mahkamasi
Prezident
Devoni
Moliya
vazirligi 2
39
Jamg’arib boriladigan
majburiy pensiya
badallarining miqdori ...
asosida hisoblab
chiqariladi
Eng kam ish
haqi
miqdorini
belgilangan
koeffitsientg
a darajasiga
ko’paytirish
xodimlarni
ng, shu
jumladan
ishlayotgan
pensionerla
rning ish
haqi va
boshqa
daromadi
summasi
Jismoniy
shaxslarni
ng
daromad
solig’i
stavkasi
Jismoniy
shaxslarning
jami
daromadlari
ning
umumiy
hajmi
2
40
Muayyan yil uchun
jamg’arib boriladigan
majburiy pensiya
badallarining.miqdorlari
qanday hujjatda aks
ettiriladi?
O’zbekiston
Respublikasi
Presidentinin
g har
moliyaviy yil
uchun qabul
qilinadigan
“Makroiqtiso
diy
ko’rsatlichlar
prognozi va
budjet
parametrlari
to’g’risida”gi
Qarorida
O’zbekisto
n
Respublika
si Soliq
Kodeksida
“O’zbekist
on
Respublik
asi budjet
tasnifini
qo’llash
bo’yicha
Yo’riqno
ma”da
“Budjet
tizimi
to’g’risida”
gi
O’zbekiston
Respublikas
i Qonunida
1
41
Ish beruvchiga o’zining
mablag’lari hisobidan
qo’shimcha badallar
to’lash huquqi beriladi
Kreditorlarga
o’z
xodimlarini
ng shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvaraql
ariga
Vaqtincha
mehnatga
layoqatsiz
xodimlarg
a
Bola 2
yoshga
to’lguncha
bola
tarbiyasi
bilan band
ishlaydigan
onalarga
2
42
Ish beruvchiga o’zining
mablag’lari hisobidan
o’z xodimlarining
shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya
hisobvaraqlariga
o’tkazadigan qo’shimcha
badallarninng miqdori
belgilanadi.
jamoa
shartnomasid
a
Mehnat
shartnomas
ida
xodimlarn
ing
vakillik
organi
bilan
kelishilib
Ish haqi
fondi
hajmidan
kelib chiqib
1
43
Ish beruvchiga o’zining
mablag’lari hisobidan
o’z xodimlarining
shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya
hisobvaraqlariga
o’tkazadigan qo’shimcha
badallarnin kiritish
muddatlari belgilanadi.
jamoa
shartnomasid
a
Mehnat
shartnomas
ida
xodimlarn
ing
vakillik
organi
bilan
kelishilib
Ish haqi
fondi
hajmidan
kelib chiqib
1
44
Ish beruvchining
jamg’arib boriladigan
majburiy pensiya
badallarini to’lashi
amalga oshirilishi
mumkin emas.
uchinchi
shaxslarning
foydasiga
Vaqtincha
mehnatga
layoqatsiz
xodimlarga
o’z
xodimlari
ning
shaxsiy
jamg’arib
boriladiga
n pensiya
hisobvara
qlariga
Bola 2
yoshga
to’lguncha
bola
tarbiyasi
bilan band
ishlaydigan
onalarga
2
45
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida
majburiy tartibda
ishtirok etuvchi
fuqarolar o’z shaxsiy
jamg’arib boriladigan
pensiya
hisobvaraqlariga,
shuningdek o’zlari
mustaqil ravishda
belgilaydigan miqdorlar
va muddatlarda
qo’shimcha badallar
kiritishga haqli.
Uchinchi
shaxslar
foydasiga
Vaqtincha
mehnatga
layoqatsiz
xodimlarga
O’z
xodimlari
ning
shaxsiy
jamg’arib
boriladiga
n pensiya
hisobvara
qlariga
Bola 2
yoshga
to’lguncha
bola
tarbiyasi
bilan band
ishlaydigan
onalarga
1
46
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida
majburiy tartibda
ishtirok etuvchi
fuqarolar o’z shaxsiy
jamg’arib boriladigan
pensiya hisobvaraqlariga
qanday miqdorlarda
qo’shimcha badallar
kiritishga haqli?
o’zlari
mustaqil
ravishda
belgilaydiga
n miqdorlar
qonun
hujjatlariga
muvofiq
belgilangan
sug’urta
summasida
qonun
hujjatlarig
a muvofiq
hisoblab
chiqarilga
n daromad
solig’i
summasid
a
qonun
hujjatlariga
muvofiq
hisoblab
chiqarilgan
mulk
solig’ining
tegishlicha
kamaytirilga
n
summasida
1
47
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida
majburiy tartibda
ishtirok etuvchi
fuqarolar o’z shaxsiy
jamg’arib boriladigan
pensiya
hisobvaraqlarigai o’zlari
mustaqil ravishda
belgilaydigan miqdorlar
va muddatlarda
qo’shimcha badallar
kiritishga…?
haqli Haqli
emaslar
Belgilanga
n
normativla
r asosida
qonun
hujjatlariga
muvofiq
belgilangan
sug’urta
summasida
1
48
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida ...
ishtirok etuvchi
fuqarolar o’z shaxsiy
jamg’arib boriladigan
pensiya
hisobvaraqlariga,
kiritiladigan badallar
miqdori va muddatlarini
o’zlari mustaqil ravishda
belgilaydilar
Majburiylik
asosida
Ixtiyoriylik
asosida
Mehnat
shartnoma
si asosida
Jamoa
shartnomasi
asosida
2
49
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida
ixtiyoriylik asosida
ishtirok etuvchi
fuqarolar o’z shaxsiy
jamg’arib boriladigan
pensiya hisobvaraqlariga
…o’zlari mustaqil
ravishda belgilaydilar
Badallarni
to’lash
muddatlarini,
Xalq banki
filialini
kiritiladiga
n badallar
miqdorini,
Xalq banki
filialini
kiritiladig
an
badallar
miqdorini
Xalq banki
filialini 3
50
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida
ixtiyoriylik asosida
ishtirok etuvchi
fuqarolar o’z shaxsiy
jamg’arib boriladigan
pensiya hisobvaraqlariga
kiritiladigan badallar
miqdori va muddatlarini
belgilaydilar
o’zlari
mustaqil
ravishda
jamoa
shartnomas
ida
Mehnat
shartnoma
sida
xodimlarnin
g vakillik
organi bilan
kelishilib
1
51
Xalq banki shaxsiy
jamg’arib boriladigan
pensiya
hisobvaraqlaridagi
mablag’larga foiz
stavkasi …tomonidan
O’zbekiston
Respublikasi Moliya
vazirligi hamda
O’zbekiston
Respublikasi Markaziy
banki bilan kelishib
belgilanadi.
Prezident
Devoni
Vazirlar
Mahkamasi
Xalq
banki
Hisob
palatasi 3
52
Iqtisodiy kategoriya
sifatida jamg’arib
boriladigan pensiya
tizimi qanday
funksiyalarni bajaradi?
Taqsimlash,
ijtimoiy va
nazorat
funksiyasi
Taqsimlash
va nazorat
Ijtimoiy
ta’minot,
qayta
taqsimlash
Ijtimoiy va
iqtisodiy
funksiyalar
3
53
Xalq banki shaxsiy
jamg’arib boriladigan
pensiya
hisobvaraqlaridagi
mablag’larga yuqori
sur’atlardagi stavkalar
bo’yicha foizlarni qonun
hujjatlarida belgilangan
tartibda hisoblab
qo’shadi
YaIM
hajmiga
nisbatan
pul
qadrsizlani
shiga
nisbatan
Eng kam
ish haqi
hajmiga
nisbatan
Daromad
solig’i
stavkasiga
nisbatan
2
54
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimi
mablag’lari
…mablag’larni jamlash
yo’li bilan
Soliq
organlarida
Xalq
bankida
Jamg’arib
boriladiga
n pensiya
bo’limlari
da
G’aznachili
k hududiy
bo’linmalari
da
2
shakllantiriladi
55
Shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya
hisobvaraqlarida
mablag’larni
shakllantirish manbai
emas -
jamg’arib
boriladigan
majburiy
pensiya
badallari
shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvaraql
ari
mablag’lari
ga hisoblab
chiqarilgan
foizlar
ish haqiga
nisbatan
sug’urta
badallari
jamg’arib
boriladigan
ixtiyoriy
pensiya
badallari
3
56
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimi
mablag’laridan
jamg’arib boriladigan
pensiya tizimi bilan
bog’liq bo’lmagan
majburiyatlarni bajarish
uchun foydalanish
mumkinmi?
Pensiya
jamg’armasi
ga dotatsiya
Mumkin
emas
Byudjet
taqchilligi
ni
qisqartiris
hda
Davlat ichki
qarzlarini
to’lashda
2
57
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimi
mablag’larini moliyaviy
vositalarga joylashtirish
tartibi tomonidan
belgilanadi.
Moliya
vazirligi va
Markaziy
bank
Vazirlar
Mahkamasi
Xalq
banki
Prezident
Devoni 1
58
Shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya
hisobvaraqlariga
mablag’larning kelib
tushishi va ulardan
foydalanilishi ustidan
nazoratni amalga
oshiradilar -
Moliya
vazirligi
organlari,
soliq
organlari
Moliya
vazirligi,
Xalq banki
Moliya
vazirligi
organlari,
soliq
organlari,
Xalq
banki
soliq
organlari,
Xalq banki
3
59
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida qaysi
mablag’lar soliq
solishdan ozod
qilinmaydi?
Jamg’arib
boriladigan
majburiy
pensiya
badallari ,
jamg’arib
boriladigan
pensiya
to’lovlari
jamg’arilad
igan
pensiya
tizimi
ishtirokchil
arining
daromadlar
i
jamg’arib
boriladiga
n pensiya
hisobvara
qlaridagi
mablag’lar
ga
hisoblab
chiqarilga
n foizlar
bunday
mablag’lar
foydalanilis
hidan
fuqarolar va
Xalq banki
oladigan
boshqa
daromadlar
2
60
O’zbekiston
Respublikasida pensiya
ta’minotini mablag’
bilan ta’minlash
manbalari qaysilar?
Davlat
byudjeti,
Pensiya
jamg’armasi
Davlat
byudjeti
Davlat
byudjeti,
Pensiya
jamg’arma
si,
jamg’arib
boriladiga
n pensiya
tizimi
Davlat
byudjeti,
jamg’arib
boriladigan
pensiya
tizimi
3
61
Fuqarolar qachon
jamg’arib boriladigan
pensiya to’lovlarini
olishni so’rab murojaat
qilishlari mumkin?
Pensiya olish
huquqi
paydo
bo’lgandan
so’ng
istalgan
paytda
Pensiya
olish
huquqini
beruvchi
yoshga
to’lgandan
so’ng
istalgan
paytda
Pensiya
olish
huquqini
beruvchi
zarur ish
stajiga ega
bo’lganda
n so’ng
Pensiya
olish istagi
paydo
bo’lishi
bilan
istalgan
paytda
1
62
Agar O’zbekiston
Respublikasi bilan
boshqa davlatlar
o’rtasidagi bitimlarda
“Fuqarolarning davlat
pensiya ta’minoti
to’g’risida”gi Qonundan
boshqacha qoidalar
nazarda tutilgan bo’lsa ...
Har bir holat
bo’yicha
qo’shimcha
kelishuv
(bitim)lar
tuziladi va
ularda
belgilangan
qoidalar
qo’llaniladi
“Fuqarolar
ning
pensiya
ta’minoti
to’g’risida”
gi Qonunda
belgilangan
qoidalar
qo’llaniladi
Shu
bitimlarda
belgilanga
n qoidalar
qo’llanilad
i
“Fuqarolarn
ing
jamg’arib
boriladigan
pensiya
ta’minoti
to’g’risida”
gi Qonunda
belgilangan
qoidalar
qo’llaniladi
3
63
Jamg’arib boriladigan
pensiya olish huquqiga
kim va qachon ega
bo’ladi?
Erkaklar –
60 yoshga
to’lganda va
ish staji
kamida 25
yil bo’lsa,
ayollar - 55
yoshga
to’lganda va
ish staji
kamida 20
yil bo’lsa
Erkaklar –
60 yoshga
to’lganda
va ish staji
kamida 30
yil bo’lsa,
ayollar - 55
yoshga
to’lganda
va ish staji
kamida 25
yil bo’lsa
Erkaklar –
63 yoshga
to’lganda
va ish staji
kamida 28
yil bo’lsa,
ayollar -
58 yoshga
to’lganda
va ish staji
kamida 25
yil bo’lsa
Erkaklar –
65 yoshga
to’lganda va
ish staji
kamida 35
yil bo’lsa,
ayollar - 60
yoshga
to’lganda va
ish staji
kamida 30
yil bo’lsa.
1
64
To’liq pensiya tayinlash
uchun etarlicha ish
stajiga ega bo’lmagan
shaxslarga yoshga doir
pensiyalar qanday
miqdorda tayinlanadi?
Eng kam ish
haqining uch
barobari
miqdorida
Eng kam
ish
haqining
ikki
barobari
miqdorida
Ishlagan
oxirgi
yildagi ish
haqiga
mutanosib
miqdorda
Bor stajga
mutanosib
ravishdagi
miqdorda
4
65
“Fuqarolarning
jamg’arib boriladigan
pensiya ta’minoti
to’g’risida”gi Qonun
qachon qabul qilingan?
2004 yil 2
dekabrda,
702-II-son
qarori bilan
1993 yil 3
sentyabrda
939-XII-
son qarori
bilan
2009 yil 30
dekabrda PQ-1251-son qarori
2011 yil 8
sentyabrda
Vazirlar
Mahkamasi
ning 252-
1
bilan son qarori
bilan
66
“Fuqarolarning
jamg’arib boriladigan
pensiya ta’minoti
to’g’risida”gi
Qonunning maqsadi:
Fuqarolarnin
g jamg’arib
boriladigan
pensiya
ta’minoti
sohasidagi
munosabatlar
ni tartibga
solish
Jamg’arib
boriladigan
pensiya
ta’minoti
bo’yicha
fuqarolar
huquqlarini
himoya
qilish
Jamg’arib
boriladiga
n pensiya
tizimini
tashkil
etish
Jamg’arib
boriladigan
pensiya
ta’minoti
bo’yicha
qonuniy
asosni
mustahkaml
ash
1
67
“Fuqarolarning
jamg’arib boriladigan
pensiya ta’minoti
to’g’risida”gi Qonun
nechta moddadan iborat?
36 ta 27 ta 67 ta 18 ta 2
68
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida ishtirok
etuvchi fuqarolarga
shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya
hisobvaraqlarida
jamg’arilgan
mablag’larining ...
Saqlanishi
kafolatlanadi
Saqlanishi
va va
to’lanishi
ta’minlana
di
Saqlanishi
, ko’payib
borishi va
to’lanishi
kafolatlan
adi
Saqlanishi
va ko’payib
borishi
ta’minlanadi
3
69
Yakka tadbirkorlar
jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida qanday
ishtirok etadilar?
Ixtiyoriylik
asosida
Majburiyli
k asosida
Ixtiyoriy-
majburiyli
k asosida
Ishtirok
etmaydilar 1
70
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida yuridik
shaxs tashkil etmasdan
faoliyat qiluvchi dehqon
xo’jaliklarining a’zolari
qanday ishtirok etadilar?
Ishtirok
etmaydilar
Ixtiyoriylik
asosida
Ixtiyoriy-
majburiyli
k asosida
Majburiylik
asosida 2
71
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida Ish
beruvchilar qanday
asosda ishtirok etadilar?
Ixtiyoriy-
majburiylik
asosida
Ixtiyoriylik
asosida
Majburiyli
k asosida
Ishtirok
etmaydilar 3
72
Shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya
hisobvaraqlariga tartib
raqami ... asosida
beriladi.
Jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvaraqla
rini ochishga
murojaat
qilish
tartibida
Fuqarolarni
ng
pasportidag
i
ma’lumotla
r asosida
Fuqarolar
ning ish
beruvchila
ri
hisobvara
qlaridan
kelib
chiqqan
holda
Xalq
bankining
yagona
elektron
ma’lumotlar
bazasi
asosida
2
73
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida ishtirok
etuvchi fuqarolar
pensiya to’lovlari
oluvchi sifatida
jamg’arib boriladigan
pensiya to’lovlarini ...
olish huquqiga ega
davlat
pensiyasini
olish huquqi
yuzaga
kelgan
taqdirda
Pensiya
yoshiga
etganda
Jamg’arilg
an pensiya
ma’lum
miqdorga
etganda
Erkaklar 60
yoshga,
ayollar 55
yoshga
to’lganda
1
74
Fuqaro vafot etgan
taqdirda shaxsiy
jamg’arib boriladigan
pensiya hisobvarag’ida
jamg’arilgan mablag’lar
qonun hujjatlarida
belgilangan tartibda ... .
merosga
o’tadi
Xalq banki
hisob
raqamida
saqlanib
qoldiriladi
shaxsiy
jamg’arib
boriladiga
n pensiya
to’xtatilad
i
Byudjetdan
tashqari
Pensiya
jamg’armasi
ga
o’tkaziladi
1
75
Fuqaro vafot etgan
taqdirda, shaxsiy
jamg’arib boriladigan
pensiya hisobvarag’ida
jamg’arilgan mablag’lar
merosga o’tadi va
merosxo’rga …
to’lanadi.
1 yil
davomida
bir yo’la
to’la
hajmda
3 yil
davomida
5 yil
davomida 2
76
Jamg’arib boriladigan
pensiya to’lovlarini olish
huquqi to’g’risidagi
guvohnoma ....
tomonidan beriladi.
oluvchining
yashash
joyidagi
tuman yoki
shahar
ijtimoiy
ta’minot
bo’limi
Xalq banki
filiali
bo’limi
Soliq
organlari Ish beruvchi 1
77
Jamg’arib boriladigan
pensiya to’lovlarini olish
huquqi to’g’risidagi
guvohnomada ...
ko’rsatiladi
jamg’arib
boriladigan
pensiya
summasi
jamg’arib
boriladigan
pensiya
shaxsiy
hisobraqam
i
jamg’arib
boriladiga
n pensiya
to’lovlari
boshlanadi
gan sana
jamg’arib
boriladigan
pensiya
foizlari
hajmi
3
78
Jamg’arib boriladigan
pensiya to’lovlarini olish
huquqi to’g’risidagi
guvohnoma bunday
to’lovlarni oluvchiga
ariza tuman yoki shahar
ijtimoiy ta’minot
bo’limiga kelib tushgan
kundan e’tiboran …
beriladi.
o’n ish kuni
ichida
O’n besh
ish kuni
ichida
besh ish
kuni
ichida
Bir oy
ichida 3
79
Jamg’arib boriladigan
pensiya to’lovlarni
oluvchilar tanlash
huquqiga ega:
o’zlari
belgilaydiga
n muddatda
har oylik
pensiya
to’lovlarini
olishni yoki
jamg’arib
boriladigan
pensiya
to’lovlarini
bir yo’la
olishni
jamg’arib
boriladigan
pensiya
to’lovlarini
to’lanish
hajmini
jamg’arib
boriladiga
n pensiya
to’lovlarin
i to’lovchi
Halq
banki
filialini
jamg’arib
boriladigan
pensiya
to’lovlarini
to’lanish
muddatlarin
i
1
80
Jamg’arib boriladigan
pensiya to’lovlarini
oluvchi quyidagi
huquqlarga ega emas:
shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvarag’i
dan
to’lovlarni
etarli ish
stajiga ega
bo’lganda
belgilangan
tartibda olish
shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvarag’
idan
to’lovlarni
belgilangan
tartibda
olish
shaxsiy
jamg’arib
boriladiga
n pensiya
hisobvara
g’idagi
jamg’arma
larining
holati va
ularga
hisoblab
chiqarilga
n foizlar
haqida
axborot
olish
shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvarag’i
dagi
jamg’armala
rini qonun
hujjatlariga
muvofiq
vasiyat qilib
qoldirish
1
81
shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya
hisobvarag’idagi
jamg’armalarining holati
va ularga hisoblab
chiqarilgan foizlar
haqida axborot olish -
Jamg’arib
boriladigan
pensiya
to’lovlarini
oluvchining
huquqi emas
Jamg’arib
boriladigan
pensiya
to’lovlarini
oluvchinin
g
majburiyati
Jamg’arib
boriladiga
n pensiya
to’lovlarin
i
oluvchinin
g huquqi
Jamg’arib
boriladigan
pensiya
to’lovlarini
oluvchining
vazifasi
3
82 Xalq bankining
majburiyati emas -
Byudjetdan
tashqari
Pensiya
jamg’armasi
ga jamg’arib
boriladigan
pensiya
mablag’lari
hisobidan
dotatsiyalar
ajratish
jamg’arib
boriladigan
pensiya
tizimining
mablag’lari
ni
moliyaviy
vositalarga
joylashtiris
h hamda
bunday
mablag’lar
dan
investitsiya
va kredit
resurslari
sifatida
foydalanish
yo’li bilan
shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvaraql
aridagi
mablag’lar
ning
saqlanishin
i,
ko’paytirili
shini va pul
qadrsizlani
shidan
himoya
qilinishini
ta’minlashi
shaxsiy
jamg’arib
boriladiga
n pensiya
hisobvara
qlariga
kiritilayot
gan
badallar
va
hisoblab
chiqarilga
n foizlarni
shaxslar
bo’yicha
hisobga
olib
borishi
jamg’arib
boriladigan
pensiya
badallarinin
g hamda
shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvaraql
aridagi
mablag’larg
a hisoblab
chiqarilgan
foizlarning
o’z vaqtida
va to’la
hajmda
o’tkazilishin
i ta’minlashi
1
83
Shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya
hisobvarag’ida
jamg’arilgan mablag’lar
batamom tugaganda -
Kompensatsi
ya to’lovlari
to’lab
boriladi
Kredit
asosida
pensiya
to’lovlarini
to’lanib
boriladi
Jamg’arib
boriladiga
n pensiya
to’lovlarin
i to’lash
tugatiladi
Byudjet
transfertlari
bilan
ta’minlanadi
3
84
Shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya
hisobvaraqlariga
aloqador hujjatlar hamda
yozuvlarning
saqlanishini ...
ta’minlashi shart.
Xalq banki
Ijtimoiy
ta’minot
bo’limlari
Byudjetda
n tashqari
Pensiya
jamg’arma
si
Ish
beruvchilar 1
85
Yoshga doir pensiya
tayinlangandan keyin
ishlangan vaqt pensiya
tayinlash uchun stajga
qo’shib hisoblanadimi?
Pensiya
tayinlangand
an keyin
ishlangan
vaqtning 1/3
qismi
hisoblanadi
Hisoblanad
i
Pensiya
tayinlanga
ndan
keyin
ishlangan
vaqtning
2/3 qismi
hisoblanad
i
Hisoblanma
ydi 4
86
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimi
mablag’laridan maqsadli
foydalanilish ustidan
nazorat kim tomonidan
amalgam oshiriladi?
Moliya
vazirligi
G’aznachilig
i
Mehnat va
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
vazirligi,
Moliya
vazirligi
Bosh
nazorat-
taftish
boshqarm
asining
hududiy
bo’linmala
ri
Moliya
vazirligi,
Xalq banki
4
87
Fuqaroning jamg’arib
boriladigan pensiya olish
huquqi qanday holatda
vujudga keladi?
Ma’lum ish
stajiga ega
bo’lishi
O’rnatilgan
pensiya
yoshiga
yetishi
O’rnatilga
n pensiya
yoshiga
yetishi va
ma’lum
ish stajiga
ega
bo’lishi
Nogironlikk
a chiqishi 3
88
Ish hajmining kamayishi
natijasida shtatlarning
qisqarishi tufayli ishdan
bo’shatilgan va ishsiz
deb topilgan
shaxslarning pensiyaga
chiqish yoshlari va
stajlari qanday
belgilangan?
Erkaklar - 58
yoshda va
ish staji 25
yildan kam
bo’lmaganda
, ayollar - 53
yoshda va
ish staji 20
yildan kam
bo’lmaganda
erkaklar -
56 yoshda
va ish staji
23 yildan
kam
bo’lmagan
da, ayollar
- 52 yoshda
va ish staji
18 yildan
kam
bo’lmagan
da
erkaklar -
58 yoshda
va ish staji
20 yildan
kam
bo’lmagan
da, ayollar
- 53
yoshda va
ish staji 15
yildan
kam
bo’lmagan
da
Erkaklar -
57 yoshda
va ish staji
25 yildan
kam
bo’lmagand
a, ayollar -
52 yoshda
va ish staji
20 yildan
kam
bo’lmagand
a
1
89
Jamg’arib boriladigan
pensiya ta’minoti olish
huquqiga ega bo’lmagan
shaxslar:
Pensiya
yoshiga
etmagan
O’zbekiston
Respublikasi
fuqarolari va
O’zbekiston
Respublikasi
hududida
yashovchi
chet el
fuqarolari
O’zbekisto
n
Respublika
si
fuqarolari
O’zbekist
on
Respublik
asi
hududida
yashovchi
chet el
fuqarolari
O’zbekiston
Respublikas
i hududida
fuqaroligi
bo’lmagan
shaxslar
1
90
Jamg’arib boriladigan
pensiya hisobvaraqlarida
mablag’larni
shakllantirish manbasi
noto’g’ri ko’rsatilgan
javob:
Jamg’arib
boriladigan
ixtiyoriy
pensiya
badallari
Jamg’arib
boriladigan
majburiy
pensiya
badallari
Davlat
byudjetida
n
o’tkazmal
ar
Shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvaraql
aridagi
mablag’larg
a hisoblab
chiqarilgan
foizlar
3
91
Pensiya ta’minotini
mablag’ bilan ta’minlash
manbasi noto’g’ri
ko’rsatilgan javob:
Kitob
jamharmasi
Davlat
byudjeti
Pensiya
jamg’arma
si
Jamg’arib
boriladigan
pensiya
tizimi
1
92
Jamg’arib boriladigan
pensiya ta’minoti
tizimining mohiyati -
minimal
pensiyani
kafolatlaydig
an davlat
pensiya
tizimi
iqtisodiy
faol
aholining
ish joyi,
mehnatga
layoqati va
daromadini
yo’qotish
bilan
bog’liq
turli
hodisalarda
n ijtimoiy
himoyalash
shakli
profession
al
assotsiatsi
ya
yordamida
o’zining
ish
beruvchi-
lariga
qo’shimch
a
pensiyani
shakllantir
ish,
fuqarolar
imkoniyat
-laridan
kelib
chiqqan
holda
alohida,
xususiy
pensiyani
ta’minlash
to’la
kapitallashti
rish va
jamg’arish
tamoyiliga
asoslangan,
individual
hisobraqaml
arni yuritish
orqali
amalga
oshiri-
ladigan
pensiya
tizimi
2
93
Jamg’arib boriladigan
pensiya ta’minoti
faoliyatining huquqiy
asosi -
“O’zbekiston
Respublikasi
da
nogironlarni
ijtimoiy
himoya
qilish
to’g’risida”gi
qonun
“Fuqarolar
ning
jamg’arib
boriladigan
pensiya
ta’minoti
to’g’risida”
gi
O’zbekisto
n
Respublika
sining
Qonuni
“Fuqarolar
ning
davlat
pensiya
ta’minoti
to’g’risida
”gi
O’zbekist
on
Respublik
asining
Qonuni
“Byudjet
tizimi
to’g’risida”
gi
O’zbekiston
Respublikas
ining
Qonuni
2
94
Pensiya tayinlashda ish
stajini tasdiqlaydigan
asosiy hujjat - ...
Mehnat
daftarchasi
I sh stajini
aniqlash
bo’yicha
maxsus
komissiyal
ar
xulosalari
Ish
joyidan
ma’lumot
noma
Davlat soliq
organlari
tomonidan
taqdim
etiladigan
ma’lumotno
ma
1
95
“Davlat pensiyalarini
tayinlash va to’lash
tartibi to’g’risidagi
Nizom” qachon qabul
qilingan?
1993 yil 3
sentyabrda
Oliy
Kengashning
939-XII-son
qarori bilan
2011 yil 8
sentyabrda
Vazirlar
Mahkamasi
ning 252-
son qarori
bilan
2010 yil
19
fevralda
Vazirlar
Mahkama
sining 30-
son qarori
bilan
2010 yil 2
fevralda
Vazirlar
Mahkamasi
ning 10-son
qarori bilan
2
96
Davlat pensiyalarini
tayinlash va to’lash
tartibi to’g’risidagi
Nizom nimani belgilab
beradi?
Fuqarolarnin
g qariganda
va
boquvchisiz
qolganda
ijtimoiy
ta’minlanish
dan iborat
konstitutsiya
viy
huquqlarini
Davlat
pensiyalari
ni tayinlash
va to’lash,
pensiya
imtiyozlari
ni qo’llash
va
fuqarolarni
pensiya
bilan
ta’minlashg
a bog’liq
boshqa
masalalarni
hal qilish
tartibini
Fuqarolar
ning
mehnat
qobiliyatin
i to’liq
yoki
qisman
yo’qotgan
da
ijtimoiy
ta’minlani
shdan
iborat
konstitutsi
yaviy
huquqlarin
i
Fuqarolarni
ng
qariganda
va
boquvchisiz
qolganda
pensiya
bilan
ta’minlash
bilan
bog’liq
masalalarni
hal qilish
tartibini
2
97
Fuqarolarning jamg’arib
boriladigan pensiya
tizimi qanday vazifani
bajaradi?
Pensiyalar
hamda
boshqa
to’lovlarni
to’liq hajmda
moliyalashtir
ish va
to’lanishini
tashkil qilish,
ular bo’yicha
hisob va
hisobotni
yuritish
Fuqarolarni
ng davlat
pensiya
ta’minotini
tashkil
qilish,
fuqarolarga
pensiyalar,
ijtimoiy
nafaqalar,
kompensats
iya va
boshqa
to’lovlarni
tayinlash
Fuqarolar
ning
majburiy
va
ixtiyoriy
jamg’arib
boriladiga
n pensiya
to’lovlarin
i
shakllantir
ish va
to’lash
Qonun
hujjatlarida
belgilangan
tartibda
pensiyalar
hamda
boshqa
to’lovlarnin
g miqdorlari
qayta
hisoblab
chiqilishini
ta’minlash
3
98
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida
pensiyani hisoblash
uchun pensiyalarning
bazaviy miqdorlari
qanday belgilanadi?
Pensiyani
hisoblash
uchun qabul
qilinadigan
o’rtacha
oylik ish
haqining 55
foizi, biroq
eng kam
oylik ish
haqining 100
foizidan kam
emas
Pensiyani
hisoblash
uchun
qabul
qilinadigan
o’rtacha
oylik ish
haqining 75
foizi, biroq
eng kam
oylik ish
haqining
200
foizidan
kam emas
Pensiyani
hisoblash
uchun
qabul
qilinadiga
n o’rtacha
oylik ish
haqining
100 foizi,
biroq eng
kam oylik
ish
haqining
200
foizidan
kam emas
Pensiyani
hisoblash
uchun qabul
qilinadigan
o’rtacha
oylik ish
haqining 50
foizi, biroq
eng kam
oylik ish
haqining
200 foizidan
kam emas
1
99
Fuqarolar qachon
pensiya tayinlashni
so’rab murojaat qilishlari
mumkin?
Pensiya olish
huquqini
beruvchi
yoshga
to’lgandan
so’ng
istalgan
paytda
Pensiya
olish
huquqi
paydo
bo’lgandan
so’ng
istalgan
paytda
Pensiya
olish
huquqini
beruvchi
zarur ish
stajiga ega
bo’lganda
n so’ng
Pensiya
olish istagi
paydo
bo’lishi
bilan
istalgan
paytda
2
100
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida yoshga
doir pensiya olish
huquqiga kim va qachon
ega bo’ladi?
Erkaklar –
60 yoshga
to’lganda va
ish staji
kamida 25
yil bo’lsa,
ayollar - 55
yoshga
to’lganda va
ish staji
kamida 20
yil bo’lsa
Erkaklar –
63 yoshga
to’lganda
va ish staji
kamida 28
yil bo’lsa,
ayollar - 58
yoshga
to’lganda
va ish staji
kamida 25
yil bo’lsa
Erkaklar –
60 yoshga
to’lganda
va ish staji
kamida 30
yil bo’lsa,
ayollar -
55 yoshga
to’lganda
va ish staji
kamida 25
yil bo’lsa
Erkaklar –
65 yoshga
to’lganda va
ish staji
kamida 35
yil bo’lsa,
ayollar - 60
yoshga
to’lganda va
ish staji
kamida 30
yil bo’lsa.
1
101
To’liq pensiya tayinlash
uchun etarlicha ish
stajiga ega bo’lmagan
shaxslarga yoshga doir
pensiyalar qanday
miqdorda tayinlanadi?
Bor stajga
mutanosib
ravishdagi
miqdorda
Eng kam
ish
haqining
ikki
barobari
miqdorida
Ishlagan
oxirgi
yildagi ish
haqiga
mutanosib
miqdorda
Eng kam ish
haqining
uch barobari
miqdorida
1
102
Jamg’arib boriladigan
pensiya ta’minotida
pensioner vafot etsa,
uning pensiyasi ...
Pensioner
vafot etgan
oy uchun
olinmay
qolgan
pensiya
davlat
hisobiga
o’tkaziladi
Pensioner
vafot etgan
oy uchun
to’liq
miqdorda
to’lanadi
Meros
sifatida
qoldirilga
n shaxsga
to’lanadi
Oyning
pensioner
vafot etgan
kuniga
qadar o’tgan
kunlari
uchun
to’lanadi
3
103
Jamg’arib boriladigan
pensiya ta’minotida
pensiya tayinlash
to’g’risidagi qaror
ustidan shikoyat qaysi
organga berilishi
mumkin?
Tuman
(shahar)
sudiga
Oliy sudga
Mehnat va
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
vazirligiga
Pensiya
jamg’armasi
ning tuman
(shahar)
bo’limiga
1
104
Shvetsiyada pensiya
tizimi qanday
qismlardan iborat?
Korporativ,
davlat
Davlat,
nodavlat,
sug’urtaviy
Shartli
jamg’arib
boriladiga
n,
jamg’arib
boriladiga
n,
kafolatlan
gan
Majburiy va
ixtiyoriy 3
105
Shvetsiyada
fuqarolarning jamg’arib
boriladigan pensiya
tizimiga to’lovlari
qancha foizni tashkil
qiladi?
3,5 foizni 2,5 foizni 4,5 foizni 5,5 foizni 2
106
Buyuk Britaniyada
birinchi marta yoshga
doir pensiyalar qachon
joriy qilingan?
1928 yilda 1898 yilda 1918 yilda 1908 yilda 4
107
Buyuk Britaniyada
pensiya ta’minoti tizimi
tarkibi:
Korporativ,
davlat
Bazaviy
davlat
pensiyasi,
qo’shimcha
davlat
pensiyasi,
aholining
pensiya
jamg’armal
ari
Davlat,
nodavlat,
sug’urtavi
y
Majburiy va
ixtiyoriy 2
108
Jamg'arib boriladigan
pensiya jamg'armasi
tizimi
investitsiyala
r
miqdorining
o'sishiga olib
keladi
investitsiya
lar
miqdorinin
g
kamayishig
a olib
keladi
investitsiy
alarga
ta'sir
qiladi
investitsiyal
arga ta'sir
qilmaydi
1
109
Fuqaroning umumiy
asosda pensiya olish
huquqi qanday holatda
vujudga keladi?
O’rnatilgan
pensiya
yoshiga
yetishi va
ma’lum ish
stajiga ega
bo’lishi
O’rnatilgan
pensiya
yoshiga
yetishi
Ma’lum
ish stajiga
ega
bo’lishi
Nogironlikk
a chiqishi 1
110
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimi ijtimoiy
ta’minot mexanizmi
sifatida -
Davlat
pensiya
ta’minotiga
parallel
ravishda
faoliyati
tashkil
etilgan tizim
Mustaqil
pensiya
tizimi
Moliyaviy
munosabat
lar
shakllanad
igan tizim
Avlodlar
birdamligi
tizimi
1
111
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida Ish
stajiga ega bo’lmagan
fuqarolar va ularning
oilalari davlat
pensiyalarini olish
huquqiga egami?
Ularning
ijtimoiy
ta’minlanish
tartibini
Vazirlar
Mahkamasi
belgilaydi
Ega
Ularga
eng kam
ish
haqining 1
(bir)
barobari
miqdorida
pensiya
tayinlanad
i
Ularning
ijtimoiy
ta’minlanish
tartibini
Pensiya
jamg’armasi
derektsiyasi
belgilaydi
1
112
Pensiya tayinlash uchun
zarur hujjatlar qanday
taqdim etilishi mumkin
emas?
Pensiya
jamg’armasi
bo’limi
tomonidan
tasdiqlangan
nusxalarda
Asl
nusxada
Ko’chirma
nusxalarda
Notarius
tomonidan
tasdiqlangan
nusxalarda
3
113
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida
ixtiyoriylik asosida
ishtirok etuvchi
fuqarolar belgilaydilar
o’z shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvaraqla
riga
kiritiladigan
badallar
miqdori va
muddatlarini
o’z shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
limitlarini
o’z
shaxsiy
jamg’arib
boriladiga
n pensiya
hisobvara
qlariga
egalik
organlarin
i
Ish
beruvchilarn
ing
jamg’arib
boriladigan
pensiya
tizimdagi
vakolatlarini
1
114
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimining
g’aznachilik ijrosi -
Yuridik
majburiyatlar
asosida
vujudga
keladi
Amal
qilmaydi
Jamg’arib
boriladiga
n pensiya
badallari
yagona
g’azna
hisobraqa
mida
jamlanadi
Moliyaviy
majburiyatla
r asosida
to’lovlar
amalga
oshiriladi
2
115 Avlodlar birdamligi
tizimi - bu
Ishlovchilarn
ing
mablag’lari
asosida
jamg’ariladig
an pensiya
tizimi
Sug’urta
asosida
shakllanga
n tizim
Amaldagi
davlat
pensiya
ta’minoti
tizimi
Shakllangan
jamg’arman
i taqsimlash
tizimi
3
116
Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimi byudjet
dotatsiyasini oladimi?
pensiya
to’lovlari
uzluksizligin
i ta’minlash
uchun
beriladi
Byudjet
dotatsiyasi
berilmaydi
Byudjet
ssudalari
bilan
ta’minlana
di
Kredit
mablag’lar
bilan
moliyalashti
riladi
2
117
Jamg’arib boriladigan
pensiya ta’minotiga
imtiyozlar qaysi javobda
ko’rsatilgan?
Jamg’arib
boriladigan
pensiya
tizimiga
imtiyozlar
qo’llanilmag
an
Jamg’arib
boriladigan
pensiya
tizimi
mablag’lari
soliq
solishdan
ozod
qilinadi
Jamg’arib
boriladiga
n pensiya
tizimida
pensiya
staji
hajmiga
nisbatan
imtiyoz
belgilanga
n
Ixtiyoriy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
to’lovlarini
berish
tartibiga
imtiyozlar
belgilangan
2
118
“Jamg’arib boriladigan
pensiya tizimining
mablag’larini moliyaviy
vositalarga joylashtirish,
ulardan investitsiya va
kredit resurslari sifatida
foydalanish asosida
jamg’arib boriladigan
pensiya
hisobvaraqlaridagi
mablag’lar -
saqlanishi,
ko’paytirilish
i va pul
qadrsizlanish
idan himoya
qilinishini
ta’minlanadi
Davlat
byudjetiga
yo’naltirila
di
Mahalliy
byudjetga
yo’naltiril
adi
Pul
resurslarinin
g
likvidliligini
ta’minlaydi
1
119
Jamg’arib boriladigan
pensiya to’lovlarini
to’lash tugatilishi qaysi
javobda noto’g’ri
ko’rsatilgan?
bunday
to’lovlarni
oluvchi
pensiya
hisobvarag’i
da
jamg’arilgan
jami
summani
olishdan voz
kechganda
shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvarag’
ida
jamg’arilga
n
mablag’lar
batamom
tugaganda
bunday
to’lovlarni
oluvchi
pensiya
hisobvara
g’ida
jamg’arilg
an jami
summani
merosga
o’tkazish
maqsadida
to’lovlarni
olishdan
yozma
ravishda
notarial
tasdiqlang
an tartibda
voz
kechganda
davlat
pensiyasini
olish
huquqini
yo’qotganda
1
120
Ish beruvchilar
jamg’arib boriladigan
pensiya tizimida qanday
Majburiylik
asosida
Ixtiyoriylik
asosida
Ixtiyoriy-
majburiyli
k asosida
Ishtirok
etmaydilar 1
ishtirok etadilar?
121
O'zbekiston
Respublikasi
Prezidentining 1438-son
Qarori …da tasdiqlandi
2010 yil 2012 yil 2013 yil 2014 yil 1
122
Pensiya tayinlashni
so’rab murojaat qilgan
shaxs tomonidan pensiya
tayinlash uchun zarur
bo’lgan hujjatlar taqdim
etilmagan taqdirda ...
Pensiya
jamg’armasi
bo’limi
ushbu
hujjatlarni
taqdim
qilgunga
qadar arizani
qaytaradi.
Pensiya
jamg’armas
i bo’limi
pensiyani
tayinlash
bo’yicha
taqdim
etilgan
arizani rad
etadi.
Pensiya
jamg’arma
si bo’limi
tomonidan
pensiya
tayinlanm
aydi
Pensiya
jamg’armasi
bo’limi
ushbu
hujjatlarni
tegishli
tashkilotlard
an talab
qilish
yuzasidan
yordam
ko’rsatadi.
4
123
Pensiya jamg’armasi
bo’limi pensiya tayinlash
uchun hujjatlarni
rasmiylashtirish va
taqdim etish masalalari
bo’yicha tushuntirishlar
va ma’lumotnomalar
berishi ...
taqiqlanadi shart emas
uchun
yuqori
turuvchi
organ
ruxsat
berishi
kerak
shart 4
124
Qaramog’ida mehnatga
layoqatsiz oila a’zolari
borligini tasdiqlovchi
hujjat sifatida qanday
hujjat qabul qilinadi?
Fuqarolarnin
g o’z-o’zini
boshqarish
organlarining
ma’lumotno
masi
Tuman
(shahar)
hokimiyati
ning
ma’lumotn
omasi
Fuqaro
biriktirilga
n
birlamchi
tibbiyot-
sanitariya
muassasas
ining
ma’lumot
nomasi
Bandlikka
ko’maklashi
sh davlat
jamg’armasi
ning
hududiy
bo’linmalari
ma’lumotno
masi
1
125
Yoshga doir va
boquvchisini
yo’qotganlik pensiyasini
tayinlashda mehnatda
mayiblanganlik yoki
kasb kasalligiga
chalinish oqibatida I va
II guruh nogironlikda
bo’lish vaqti stajga
qo’shib hisoblanadimi?
Hisoblanadi Hisoblanm
aydi
Nogironli
kda
bo’lish
vaqtining
2/3 qismi
hisoblanad
i
Nogironlikd
a bo’lish
vaqtining
1/3 qismi
hisoblanadi
1
126
Yoshga doir pensiya
tayinlangandan keyin
ishlangan vaqt pensiya
tayinlash uchun stajga
qo’shib hisoblanadimi?
Hisoblanadi Hisoblanm
aydi
Pensiya
tayinlanga
ndan
keyin
ishlangan
vaqtning
Pensiya
tayinlangan
dan keyin
ishlangan
vaqtning 1/3
qismi
2
2/3 qismi
hisoblanad
i
hisoblanadi
127
Viloyatlar, shaharlar va
tumanlarda Moliya
vazirligi huzuridagi
budjetdan tashqari
Pensiya
jamg‘armasining
hududiy bo‘linmalarini
tashkil etish maqsadi
noto’g’ri ko’rsatilgan
javob?
respublika
fuqarolarinin
g pensiya
ta’minotiga
yo‘naltiriladi
gan
mablag‘larda
n maqsadli
foydalanish
ustidan
nazoratni
kuchaytirish
maqsadida
pensiyalar
va ijtimoiy
nafaqalarni
Pensiya
jamg‘armas
idan o‘z
vaqtida
moliyalasht
irish hamda
ularni to‘liq
hajmda
to‘lash
maqsadida
Pensiya
jamg‘arma
si
mablag’lar
ini iqtisod
qilish
maqsadida
pensiya
ta’minoti
tizimining
tashkiliy
tuzilmasini
yanada
takomillasht
irish
maqsadida
3
128
Budjetdan tashqari
Pensiya jamg‘armasi
mablag‘laridan maqsadli
foydalanilish ustidan
nazorat kim tomonidan
amalgam oshiriladi?
Moliya
vazirligining
Bosh
nazorat-
taftish
boshqarmasi
Bosh
nazorat-
taftish
boshqarma
sining
hududiy
bo’linmalar
i
Moliya
vazirligi
G’aznachi
ligi
Mehnat va
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
vazirligi,
Moliya
vazirligi
4
129
Davlat pensiyalarining
bir necha turini olish
huquqiga ega bo’lgan
fuqarolarga pensiya
qanday tayinlanadi?
pensiyaiarnin
g o’rtachasi
tayinlanadi
pensiyanin
g eng ko’p
miqdordagi
si
tayinlanadi
fuqaronin
g
tanloviga
ko’ra bitta
pensiya
tayinlanad
i
hamma turi
barobar
tayinlanadi
3
130
Fuqaroning umumiy
asosda pensiya olish
huquqi qanday holatda
vujudga keladi?
Ma’lum ish
stajiga ega
bo’lishi
O’rnatilgan
pensiya
yoshiga
yetishi va
ma’lum ish
stajiga ega
bo’lishi
Nogironli
kka
chiqishi
O’rnatilgan
pensiya
yoshiga
yetishi
2
131
Ish hajmining kamayishi
natijasida shtatlarning
qisqarishi tufayli ishdan
bo’shatilgan va ishsiz
deb topilgan
shaxslarning pensiyaga
chiqish yoshlari va
stajlari qanday
belgilangan?
Erkaklar - 58
yoshda va
ish staji 25
yildan kam
bo’lmaganda
, ayollar - 53
yoshda va
ish staji 20
yildan kam
bo’lmaganda
erkaklar -
56 yoshda
va ish staji
23 yildan
kam
bo’lmagan
da, ayollar
- 52 yoshda
va ish staji
18 yildan
kam
erkaklar -
58 yoshda
va ish staji
20 yildan
kam
bo’lmagan
da, ayollar
- 53
yoshda va
ish staji 15
yildan
Erkaklar -
57 yoshda
va ish staji
25 yildan
kam
bo’lmagand
a, ayollar -
52 yoshda
va ish staji
20 yildan
kam
1
bo’lmagan
da
kam
bo’lmagan
da
bo’lmagand
a
132
Nogironlarga qaysi
vakolatli davlat organi
xulosalari asosida
ijtimoiy yordam
ko’rsatiladi?
Tibbiy-
mehnat
ekspert
komissiyasi,
Tibbiy-
maslahat
komissiyasi
Biriktirilga
n sog’liqni
saqlash
muassasasi
Moliya
vazirligi
huzuridagi
budjetdan
tashqari
Pensiya
jamg‘arma
si
Mehnat va
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
vazirligi
1
133
Nogironlarga ijtimoiy
yordamni
moliyalashtirish
manbalari noto’g’ri
ko’rsatilgan javob:
Tashkilotlar
va
fuqarolarnin
g ixtiyoriy
badallari
Moliya
vazirligi
huzuridagi
budjetdan
tashqari
Pensiya
jamg‘armas
i
Mehnat va
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
vazirligi
mablag’lar
i
Respublika
byudjeti va
mahalliy
byudjetlar
3
134
Mehnat va aholini
ijtimoiy muhofaza qilish
vazirligi va uning
bo’linmalarining
moddiy-texnika
ta’minoti hamda
xodimlar mehnatiga haq
to’lash qaysi manba
hisobiga amalga
oshirilmaydi?
davlat
byudjeti
mablag’lari
hisobiga
Bandlikka
ko’maklash
ish davlat
jamg’armas
i hisobiga
Mehnat va
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
organlari
xodimlari
ning
mehnatini
rag’batlant
irish va
moddiy-
texnika
bazasini
mustahka
mlash
jamg’arma
si
mablag’lar
i hisobiga
Moliya
vazirligi
huzuridagi
Pensiya
jamg’armasi
mablag’lari
hisobigа
4
135
Fuqarolarning davlat
pensiya ta’minotini
tashkil qilish,
fuqarolarga pensiyalar,
ijtimoiy nafaqalar,
kompensatsiya va
boshqa to‘lovlarni
tayinlash, qonun
hujjatlarida belgilangan
tartibda pensiyalar
hamda boshqa
to‘lovlarning miqdorlari
qayta hisoblab
chiqilishini ta’minlash
qaysi organning
vazifasiga kiradi?
Moliya
vazirligi
huzuridagi
budjetdan
tashqari
Pensiya
jamg‘armasi,
uning
tegishli
hududiy
bo‘linmalari
Mehnat va
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
vazirligi
Bandlikka
ko’maklas
hish
davlat
jamg’arma
si
Mehnat va
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
vazirliginin
g tegishli
hududiy
bo‘linmalari
1
136
Ish stajiga ega
bo’lmagan fuqarolar va
ularning oilalari davlat
pensiyalarini olish
huquqiga egami?
Ega emas
Ularga eng
kam ish
haqining 1
(bir)
barobari
miqdorida
pensiya
tayinlanadi
Ularning
ijtimoiy
ta’minlani
sh tartibini
Vazirlar
Mahkama
si
belgilaydi
Ularning
ijtimoiy
ta’minlanish
tartibini
Pensiya
jamg’armasi
derektsiyasi
belgilaydi
3
137
Davlat pensiyalarining
qanday turlari mavjud
emas?
Kam
ta’minlangan
lik pensiyasi
Yoshga
doir
pensiya
Boquvchis
ini
yo’qotganl
ik
pensiyasi
Nogironlik
pensiyasi 1
138
Jamg'arib boriladigan
pensiya mablag'larini
joylashtirish va
daromadlarini
shakllantirish
siyosatini… tashkil etadi
Muvofiqlasht
irish
Kengashi
Xalq banki Markaziy
bank
Moliya
vazirligi 1
139
Shaxsiy jamg’arib
boriladigan pensiya
hisobvaraqlarida
mablag’larni
shakllantirish manbasi
noto’g’ri ko’rsatilgan
javob:
Jamg’arib
boriladigan
ixtiyoriy
pensiya
badallari
Jamg’arib
boriladigan
majburiy
pensiya
badallari
Davlat
byudjetida
n
o’tkazmal
ar
Shaxsiy
jamg’arib
boriladigan
pensiya
hisobvaraql
aridagi
mablag’larg
a hisoblab
chiqarilgan
foizlar
3
140
Nogironlik pensiyasini
tayinlashni so’rab
murojaat qilgan
shaxsning arizasiga ilova
qilinmaydigan hujjatlar
Baxtsiz
hodisa sodir
bo’lganligini
aks ettirgan
fotosuratlar
Amaldagi
ish haqi
to’g’risidag
i
ma’lumotn
oma, ariza
beruvchini
ng
jamg’arib
boriladigan
pensiya
daftarchasi
nusxasi
Baxtsiz
hodisa va
sog’liqnin
g ishlab
chiqarishd
a boshqa
shikastlani
shi
to’g’risida
gi hujjat
Ish stajini,
shu
jumladan
maxsus ish
stajini
tasdiqlaydig
an hujjat
1
141
Boquvchisini
yo’qotganlik pensiyasini
tayinlashni so’rab
murojaat qilgan
shaxsning arizasiga ilova
qilinmaydigan hujjatlar
Oila
a’zolarining
boquvchisi
bilan tushgan
fotosuratlari
Vafot etgan
boquvchini
ng ish
stajini, shu
jumladan
maxsus ish
stajini
tasdiqlaydi
gan hujjat,
vafot etgan
boquvchini
ng
jamg’arib
boriladigan
pensiya
daftarchasi
nusxasi;
Vafot
etgan
boquvchin
ing
amaldagi
ish haqi
to’g’risida
gi
ma’lumot
noma, oila
a’zosining
vafot
etgan
boquvchig
a
qarindoshl
igi
munosabat
larini
tasdiqlovc
hi
hujjatlar;
Pensiya
tayinlanayot
gan
shaxsning
yoshini
tasdiqlovchi
tug’ilganlik
haqidagi
guvohnoma
yoki
pasport,
boquvchinin
g vafot
etganligi
to’g’risidagi
guvohnoma
yoki uning
bedarak
yo’qolganli
gi
to’g’risida
sudning
qarori;
1
142
Ikkinchi jahon urushi
davrida ishlaganligi va
harbiy majburiyatlarni
bajarganligini
tasdiqlaydigan hujjat
sifatida qaysisi muhim
emas?
Mehnat
daftarchasi
Ish stajini,
shu
jumladan
maxsus ish
stajini
tasdiqlaydi
gan hujjat
Tashkilotl
ar va arxiv
ma’lumot
nomalari
Mudofaa
ishlari
bo’yicha
organlarnin
g
ma’lumotno
malari
2
143
O’zbekiston
Respublikasi hududida
doimiy yashaydigan
xorijiy fuqarolarning
shaxsini va yoshini,
yashash joyini,
fuqarolikka mansubligini
qanday hujjat
tasdiqlaydi?
Fuqarolik
pasporti
Mahalladan
berilgan
ma’lumotn
oma
Xorijiy
fuqaro
uchun
istiqomat
uchun
berilgan
ruxsatnom
a
Haydovchili
k
guvohmoma
si
3
144
O’zbekiston
Respublikasining
“Fuqarolarning davlat
pensiya ta’minoti
to’g’risida”gi Qonuni
nimani belgilab
bermaydi?
Davlat
tomonidan
bepul uy-joy
bilan
ta’minlanish
huquqlarini
Fuqarolarni
ng
qariganda
va
boquvchisi
z qolganda
ijtimoiy
ta’minlanis
hdan iborat
konstitutsiy
aviy
huquqlarini
Davlat
pensiyalar
ining
yagona
tizimini,
ularni
tayinlash,
hisoblab
chiqarish
va to’lash
tartibini
Fuqarolarni
ng mehnat
qobiliyatini
to’liq yoki
qisman
yo’qotganda
ijtimoiy
ta’minlanish
dan iborat
konstitutsiy
aviy
huquqlarini
1
145
Fuqarolarning chet elda
ishlangan davri mehnat
stajiga qo’shib
hisoblanadimi?
Agar bu
davrda
Pensiya
jamg’armasi
ga
belgilangan
sug’urta
badallari
to’langan
bo’lsa,
hisoblanadi
Mehnat
stajiga
qo’shib
hisoblanadi
Qo’shib
hisoblanm
aydi
Hisoblanma
ydi, agar
davlatlararo
bitimlarda
o’zgacha
qoidalar
nazarda
tutilmagan
bo’lsa
1
146
Pensiya ta’minotini
mablag’ bilan ta’minlash
manbasi noto’g’ri
ko’rsatilgan javob:
Jamg’arib
boriladigan
pensiya
tizimi
Davlat
byudjeti
Pensiya
jamg’arma
si
Bandlik
japmg’arma
si
4
147
Pensiya qonunchiligi
bilan o’rnatilgan
imtiyozlar variantlari
noto’g’ri ko’rsatilgan
javob:
Umumo’rnat
ilgan yoshni
15 yilga
kamaytirish
bilan pensiya
olish huquqi
Umumo’rn
atilgan
yoshni 10
yilga
kamaytirish
bilan
pensiya
olish
huquqi
Umumo’r
natilgan
yoshni 5
yilga
kamaytiris
h bilan
pensiya
olish
huquqi
Yoshidan
qat’i nazar
pensiya
olish huquqi
1
148
Nogironlarga qanday
nogironlik guruhi
o’rnatilmaydi?
IV-guruh
nogironi
II-guruh
nogironi
I-guruh va
II-guruh
nogironi
I-guruh
nogironi 1
149
Boquvchisini
yo’qotganlik pensiyasini
olish huquqiga ega
bo’lmagan saxslar:
18 yoshdan
katta bo’lgan
farzandlar
16
yoshgacha
bo’lgan
farzandlar
16
yoshdan
katta
farzandlar,
agar 16
yoshga
to’lguncha
nogiron
bo’lib
qolgan
bo’lsa
O’gay
farzandlar,
agar
ularning
ota-
onalaridan
aliment olib
turilmagan
bo’lsa
1
150
Pensiya jamg’armasi
bo’limi murojaat
qilingandan so’ng
qancha vaqtda pensiyani
ko’rib chiqishi va
hisoblab berishi shart?
5 kundan
kechiktirmay
10 kundan
kechiktirm
ay
15 kundan
kechiktirm
ay
20 kundan
kechiktirma
y
2
151
Yoshga doir pensiyalar
qaysi davrga
tayinlanadi?
Pensiya
tayinlangand
an boshlab
umrbod
Pensiya
tayinlangan
dan
boshlab 25
yilgacha
Pensiya
tayinlanga
ndan
boshlab
30
yilgacha
Pensiya
tayinlangan
dan boshlab
20 yilgacha
1
152 Ish stajini tasdiqlovchi
asosiy hujjat: Sud qarorlari
Fuqarolik
pasporti
Ish
joyidan
ma’lumot
noma
Mehnat
daftarchasi 4
153
20 yoshga to’lgunga
qadar umumiy kasallik
tufayli ish davrida yoki
ishlash to’xtatilganidan
keyin nogiron bo’lib
qolgan shaxslarga
pensiyalar qanday
tayinlanadi?
ish stajidan
qat’i nazar
Minimal
ish haqiga
nisbatan
O’rtacha
ish haqiga
nisbatan
Pensiya
tayinlanmay
di
1
154
Er(xotin)ning vafot
etganligi sababli
tayinlangan boquvchisini
yo’qotganlik pensiyasi
pensioner yangi
nikohdan o’tganida ham
saqlanib qoladimi?
jamg’arib
briladi
pensioner
yangi
nikohdan
o’tganida
pensiya
bekor
qilinadi
pensioner
yangi
nikohdan
o’tganida
pensiya
saqlanib
qoladi
Pensionerni
ng yozma
murojaatiga
ko’ra ish
tutiladi
3
155
Oilaning boquvchisini
yo’qotganlik pensiyasini
olish huquqiga ega
bo’lgan a’zolariga
qanday miqdorda
pensiya tayinlanadi?
oilaning
barcha
a’zolariga
bitta umumiy
pensiya
tayinlanadi
har bir oila
a’zosiga
alohida
yoshiga
qarab
pensiya
tayinlanadi
nechta
a’zo
bo’lsa,
shuncha
pensiya
tayinlanad
i
faqat bitta
boquvchisin
i yo’qotgan
oila a’zosiga
tayinlanadi
1
156
Pensiya miqdori ish
stajining muddatiga
bog’liq bo’lib,
nimalardan tarkib
topadi?
pensiyaning
tayanch
miqdoridan;
ish staji
uchun
pensiyaning
oshirilishida
n; pensiyaga
qo’shiladiga
n ustama
haqlardan.
pensiyanin
g maksimal
miqdoridan
;
kompensats
ion
to’lovlarda
n.
pensiyanin
g minimal
miqdorida
n;
pensiyaga
qo’shiladi
gan
ustama
haqlardan.
pensiyaning
o’rtacha
miqdoridan.
1
157
Yoshidan qat’i nazar
imtiyozli pensiyaga
chiqish huquqiga ega
eng kam
oylik ish
haqining 75
eng kam
oylik ish
haqining 25
eng kam
oylik ish
haqining
eng kam
oylik ish
haqining
1
bo’lgan artistlarga
qancha miqdorda
ustama haqlar
belgilanadi?
foizi foizi 50 foizi 100 foizi
158
Qachondan boshlab
pensiyalar, shuningdek
ijtimoiy nafaqalar,
kompensatsiya va
boshqa to’lovlarni
tayinlash,
moliyalashtirish,
ularning to’lanishini
hisobga olish va
monitoringini yuritish
Pensiya
jamg’armasining tegishli
hududiy bo’linmalari
tomonidan amalga
oshiriladi?
2011 yilning
1 yanvaridan
boshlab
2009
yilning 1
yanvaridan
boshlab
2010
yilning 1
yanvarida
n boshlab
2012 yilning
1
yanvaridan
boshlab
3
159
Pensiya jamg’armasi
idoraviy jihatdan qaysi
organga qarashli?
O’zbekiston
Respublikasi
Moliya
vazirligiga
O’zbekisto
n
Respublika
si Vazirlar
Mahkamasi
ga
O’zbekist
on
Respublik
asi
Mehnat va
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
vazirligiga
O’zbekiston
Respublikas
i Ijtimoiy
ta’minot
vazirligiga
1
160
Pensiya jamg’armasi o’z
faoliyati to’g’risida
kimga hisob beradi?
Jamg’armani
ng Kuzatuv
kengashi
raisiga
O’zbekisto
n
Respublika
si Bosh
vazirining
birinchi
o’rinbosari
- Moliya
vaziriga
O’zbekist
on
Respublik
asi Bosh
vazirining
birinchi
o’rinbosar
i - Moliya
vaziriga,
Jamg’arm
aning
Kuzatuv
kengashi
raisiga
O’zbekiston
Respublikas
i Mehnat va
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
vaziriga
3
161
Pensiya jamg’armasi ijro
etuvchi apparatining,
uning hududiy
boshqarmalari, tuman
(shahar) bo’limlari,
Respublika tibbiy-
ijtimoiy ekspertiza
inspektsiyasi, tibbiy-
mehnat ekspertizasi
respublika
byudjeti
mablag’larid
an
tegishli
mahalliy
byudjetlard
an
Pensiya
jamg’arma
si
mablag’lar
idan
Davlat
byudjeti 1
xizmatlari ta’minoti
qaysi manbadan amalga
oshiriladi?
162
Pensiya jamg’armasi
hamda uning hududiy
boshqarmalari va tuman
(shahar) bo’limlari
yuridik shaxs
hisoblanadimi?
yuridik shaxs
hisoblanmay
di
yuridik
shaxs
hisoblanadi
Pensiya
jamg’arma
si yuridik
shaxs
hisoblanad
i, uning
hududiy
boshqarm
alari
yuridik
shaxs
hisoblanm
aydi
Pensiya
jamg’armasi
hamda
uning
hududiy
boshqarmal
ari yuridik
shaxs
hisoblanadi,
tuman
(shahar)
bo’limlari
yuridik
shaxs
hisoblanma
ydi
2
163
O’zR Prezidentining
№PF-4161 (30.12.2009)
Farmoni bilan Pensiya
jamg’armasi zimmasiga
qo’shimcha ravishda
yukatilgan asosiy
vazifalar qatoriga
kirmaydi:
fuqarolarnin
g pensiya
ta’minoti
sohasida
davlat
siyosatining
asosiy
yo’nalishlari
ni ishlab
chiqish;byud
jetdan
tashqari
Pensiya
jamg’armasi
daromadlari
va
xarajatlarinin
g
mutanosiblig
ini
ta’minlash
fuqarolarni
ng davlat
pensiya
ta’minotini
tashkil
qilish,
fuqarolarga
pensiyalar,
ijtimoiy
nafaqalar,
kompensats
iya va
boshqa
to’lovlarni
tayinlash
pensiyalar
hamda
boshqa
to’lovlarni
to’liq
hajmda
moliyalas
htirish va
to’lanishin
i tashkil
qilish, ular
bo’yicha
hisob va
hisobotni
yuritish
pensiyalar
tayinlanishi
va qayta
hisoblab
chiqilishini
tizimli
asosda
doimiy
tahlil qilish
va
monitoringi
ni olib
borish
1
164
O’zR Prezidentining
№PF-4161 (30.12.2009)
Farmoni bilan Moliya
vazirligi zimmasiga
qo’shimcha ravishda
yukatilgan vazifalar
qatoriga kiradi:
pensiyalar
tayinlanishi
va qayta
hisoblab
chiqilishini
tizimli
asosda
doimiy tahlil
qilish va
monitoringin
i olib borish
fuqarolarni
ng davlat
pensiya
ta’minotini
tashkil
qilish,
fuqarolarga
pensiyalar,
ijtimoiy
nafaqalar,
kompensats
iya va
boshqa
to’lovlarni
tayinlash
pensiyalar
hamda
boshqa
to’lovlarni
to’liq
hajmda
moliyalas
htirish va
to’lanishin
i tashkil
qilish, ular
bo’yicha
hisob va
hisobotni
yuritish
fuqarolarnin
g pensiya
ta’minoti
sohasida
davlat
siyosatining
asosiy
yo’nalishlari
ni ishlab
chiqish;byu
djetdan
tashqari
Pensiya
jamg’armasi
daromadlari
va
xarajatlarini
ng
mutanosibli
gini
ta’minlash
4
165
2010 yilning 1
yanvaridan boshlab
byudjetdan tashqari
Pensiya jamg’armasi
hamda uning hududiy
boshqarmalari va
bo’limlari ... hisoblanadi
Mehnat va
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
vazirligi
ijtimoiy
ta’minot
organlarining
huquqiy
vorislari
Mehnat va
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
vazirliginin
g huquqiy
vorislari
Ijtimoiy
ta’minot
vazirligini
ng
huquqiy
vorislari
Moliya
vazirliginin
g huquqiy
vorislari
1
166
“Pensiyalar hamda
boshqa tegishli
to’lovlarni tayinlash va
to’lashda o’rnatilgan
qoidalarning qo’llanish
qismida ularning
bajarilishini
muvofiqlashtirish va
nazoratni amalga
oshirish” qaysi
organning vazifasiga
kiradi?
Byudjetdan
tashqari
Pensiya
jamg’armasi
ning
Mehnat va
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
vazirliginin
g
Moliya
vazirligini
ng
Moliya
vazirligi
G’aznachili
gining
3
167
Byudjetdan tashqari
Pensiya
jamg’armasining ijro
etuvchi direktori kim
tomonidan tayinlanadi?
Pensiya
jamg’armasi
Kuzatuvchila
r
kengashining
taqdimnomas
i bo’yicha
O’zbekiston
Respublikasi
Vazirlar
Mahkamasi
tomonidan
Moliya
vazirligi
taqdimnom
asi
bo’yicha
O’zbekisto
n
Respublika
si Vazirlar
Mahkamasi
tomonidan
O’zbekist
on
Respublik
asi
Vazirlar
Mahkama
si
taqdimno
masi
bo’yicha
Prezident
tomonidan
Pensiya
jamg’armasi
Kuzatuvchil
ar
kengashinin
g
taqdimnoma
si bo’yicha
O’zbekiston
Respublikas
i Moliya
vazirligi
tomonidan
1
168
“Pensiyalar tayinlanishi
va qayta hisoblab
chiqilishini tizimli
asosda doimiy tahlil
qilish va monitoringini
olib borish” qaysi
organning vazifasiga
kiradi?
Byudjetdan
tashqari
Pensiya
jamg’armasi
ning
Mehnat va
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
vazirliginin
g
Moliya
vazirligini
ng
Moliya
vazirligi
G’aznachili
gining
1
169
“Fuqarolarning pensiya
ta’minotiga
yo’naltiriladigan
mablag’lardan qat’iyan
maqsadli
foydalanilishini
ta’minlash” qaysi
organning vazifasiga
kiradi?
Mehnat va
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
vazirligining
Byudjetdan
tashqari
Pensiya
jamg’armas
ining
Moliya
vazirligini
ng
Moliya
vazirligi
G’aznachili
gining
2
170
“Mulkchilik shaklidan
qat’i nazar, korxonalar,
tashkilotlar, muassasalar
tomonidan ishlovchi
pensionerlarga
pensiyalar hamda
nafaqalarning hisoblab
yozilishi va to’lanishi
to’g’riligini reja asosida
tekshirib turish” qaysi
organ vazifasiga kiradi?
Moliya
vazirligining
Byudjetdan
tashqari
Pensiya
jamg’armas
ining
Mehnat va
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
vazirligini
ng
Moliya
vazirliginin
g Bosh
nazorat-
taftish
boshqarmasi
ning
4
171
“Tibbiy-mehnat ekspert
komissiyalari tomonidan
berilgan tekshiruv
hujjatlari va xulosalarni,
zarurat tug’ilganda,
mustaqil ekspertlarni
jalb etgan holda takroriy
ekspertizalarni
o’tkazish” qaysi organ
vazifasiga kiradi?
Moliya
vazirligining
Bosh
nazorat-
taftish
boshqarmasi
ning
Byudjetdan
tashqari
Pensiya
jamg’armas
ining
Mehnat va
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
vazirligini
ng
Moliya
vazirliginin
g
1
172
Respublika hududidan
tashqarida yashab turgan
O’zbekiston
Respublikasi
fuqarolarini pensiya
bilan ta’minlash nima
asosida amalga
oshiriladi?
Davlatlararo
bitimlar
(shartnomala
r) asosida
“Fuqarolar
ning davlat
pensiya
ta’minoti
to’g’risida”
gi
O’zbekisto
n
Respublika
si Qonuni
asosida
Fuqaro
yashab
turgan
mamlakat
ning
pensiya
ta’minotig
a doir
qonunchili
k asosida
Fuqaro bilan
O’zbekiston
Respublikas
i davlati
o’rtasida
tuzilgan
shartnomala
r asosida
1
173
Boshqa davlatlardan
ko’chib kelgan,
O’zbekiston
Respublikasida
ishlamagan fuqarolarga
pensiyalar qanday
hisoblab chiqariladi?
Xodimning
boshqa
davlatda
ishlagan
oxirgi
davrdagi
o’rtacha
oylik ish
haqiga
asoslangan
holda
Bunday
fuqarolarga
O’zbekisto
nda pensiya
hisoblab
chiqarilma
ydi
O’zbekist
ondagi
tegishli
kasb va
malakadag
i
xodimlarn
ing
pensiya
tayinlanay
otgan
vaqtdagi
o’rtacha
oylik ish
haqiga
asoslanga
n holda
O’zbekiston
dagi tegishli
kasb va
malakadagi
xodimlarnin
g pensiya
tayinlanayot
gan
vaqtdagi
maksimal
oylik ish
haqiga
asoslangan
holda
3
174
Chet elga ishlashga
yuborilgan xodimlarning
o’rtacha oylik ish haqini
hisoblashda ...
Ular chet
elga
yuborilishida
n oldin olgan
ish haqi
hisobga
olinadi
Ular chet
elda
ishlagan
davrda
olgan ish
haqi
hisobga
olinadi
Ular chet
elga
yuborilishi
dan oldin
hamda
chet elda
ishlagan
davrda
olgan ish
haqining
o’rtacha
miqdori
hisobga
olinadi
Ular chet
elga
yuborilishid
an oldin
olgan
maksimal
ish haqi
hisobga
olinadi
1
175
Chet elda ishlangan
davrlar mehnat stajiga
qo’shib hisoblanadimi?
Davlatlararo
bitimlarda
nazarda
tutilgan
qoidalarga
rioya qilinadi
Ha, agar bu
davrda
Pensiya
jamg’armas
iga
belgilangan
sug’urta
badallari
to’langan
bo’lsa
Yo’q,
hisoblanm
aydi
Yo’q, agar
davlatlararo
bitimlarda
o’zgacha
qoidalar
nazarda
tutilmagan
bo’lsa
2
176
Pensiya tayinlash
to’g’risidagi hujjatlar
qancha kun ichida ko’rib
chiqiladi?
Ular tushgan
kundan
e’tiboran 10
kundan
kechiktirmas
dan
Ular
tushgan
kundan
boshlab 5
kun ichida
Ular
tushgan
kundan
boshlab
15 kun
ichida
Ular
tushgan
kundan
e’tiboran 25
kundan
kechiktirma
sdan
1
177
Chin etim bolalarga
to’liq davlat ta’minotida
turgan davrida qancha
miqdorda pensiya
to’lanadi?
Eng kam
oylik ish
haqining 50
foizi
miqdorida
Bunday
toifadagi
fuqarolarga
pensiya
to’lanmayd
i
Eng kam
oylik ish
haqining
200 foizi
miqdorida
Eng kam
oylik ish
haqining
100 foizi
miqdorida
4
178
O’zbekiston
Respublikasi Mehnat va
aholini ijtimoiy
muhofaza qilish vazirligi
qanday organ
hisoblanadi?
Mehnat,
bandlik,
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
sohasidagi
siyosatni
amalga
oshiruvchi
respublika
davlat
boshqaruvi
organi
Bandlik
sohasidagi
siyosatni
amalga
oshiruvchi
respublika
davlat
boshqaruvi
organi
Mehnat,
sohasidagi
siyosatni
amalga
oshiruvchi
respublika
davlat
boshqaruv
i organi
Aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
sohasidagi
siyosatni
amalga
oshiruvchi
respublika
davlat
boshqaruvi
organi
1
179
O’zbekiston
Respublikasi Mehnat va
aholini ijtimoiy
muhofaza qilish vazirligi
o’z faoliyatida qaysi
organga bo’sunadi?
O’zbekiston
Respublikasi
Vazirlar
Mahkamasig
a
O’zbekisto
n
Respublika
si Moliya
vazirligiga
O’zbekist
on
Respublik
asi Oliy
Majlisga
O’zbekiston
Respublikas
i
Prezidentiga
1
180
O’zbekiston
Respublikasi Mehnat va
aholini ijtimoiy
muhofaza qilish vazirligi
tizimiga kirmaydi:
Nogironlar
uchun
mintaqaviy
reabilitatsiya
markazlari;
nogironlar va
qariyalar
uchun
«Muruvvat»
va «Saxovat»
uylari; Urush
va mehnat
faxriylari
uchun
sanatoriya va
pansionatlar
Viloyatlar
va
Toshkent
shahar
mehnat va
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish bosh
boshqarmal
ari; tuman
(shahar)
bandlikka
ko’maklash
ish va
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
Moliya
vazirligi
huzuridagi
budjetdan
tashqari
Pensiya
jamg‘arma
si
Tashqi
mehnat
migratsiyasi
masalalari
agentligi
hamda chet
elga
ketayotgan
fuqarolarni
jo’nab
ketishdan
oldingi
moslashtiris
h va o’qitish
markazi;
fuqarolarni
chet ellarda
ishga
joylashtirish
3
markazlari bo’yicha
xo’jalik
hisobidagi
mintaqaviy
byurolar
181
Mehnat va aholini
ijtimoiy muhofaza qilish
vazirligi Hay’atining
shaxsiy tarkibi kim
tomonidan tasdiqlanadi?
Vazirning
taqdimnomas
iga ko’ra
Vazirlar
Mahkamasi
tomonidan
Vazirning
taqdimnom
asiga ko’ra
Moliya
vazirligi
tomonidan
Prezidentn
ing
taqdimno
masiga
ko’ra
Vazirlar
Mahkama
si
tomonidan
Vazirlar
Mahkamasi
Raisi
taqdimnoma
siga ko’ra
Vazirlar
Mahkamasi
tomonidan
1
182
Pensiyalar, ijtimoiy
nafaqalar,
kompensatsiya va
boshqa to‘lovlarni
tayinlash,
moliyalashtirish,
ularning to‘lanishini
hisobga olish va
monitoringini yuritish
qaysi organ tomonidan
amalga oshiriladi?
Pensiya
jamg‘armasi
ning tegishli
hududiy
bo‘linmalari
tomonidan
Mehnat va
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
vazirligi
tomonidan
Pensiya
jamg‘arma
si
tomonidan
Mehnat va
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
vazirliginin
g tegishli
hududiy
bo‘linmalari
tomonidan
1
183
Moliya vazirligi
huzuridagi budjetdan
tashqari Pensiya
jamg‘armasi qanday
asosiy vazifalarni
bajarmaydi?
Moliya
vazirligi
huzuridagi
budjetdan
tashqari
Pensiya
jamg‘armasi
daromadlari
va xarajatlari
g’azna
ijrosini
tashkil etish
Pensiyalar
hamda
boshqa
to‘lovlarni
to‘liq
hajmda
moliyalasht
irish va
to‘lanishini
tashkil
qilish, ular
bo‘yicha
hisob va
hisobotni
yuritish
Qonun
hujjatlarid
a
belgilanga
n tartibda
pensiyalar
hamda
boshqa
to‘lovlarni
ng
miqdorlari
qayta
hisoblab
chiqilishin
i
ta’minlash
Fuqarolarni
ng davlat
pensiya
ta’minotini
tashkil
qilish,
fuqarolarga
pensiyalar,
ijtimoiy
nafaqalar,
kompensatsi
ya va
boshqa
to‘lovlarni
tayinlash
1
184
O’zbekiston
Respublikasida pensiya
ta’minotini mablag’
bilan ta’minlash
manbalari qaysilar?
Davlat
byudjeti
Davlat
byudjeti,
Pensiya
jamg’armas
i
Davlat
byudjeti,
Pensiya
jamg’arma
si,
jamg’arib
boriladiga
n pensiya
tizimi
Davlat
byudjeti,
Bandlik
japmg’arma
si
4
185
Harbiy xizmatchilarning
davlat pensiya ta’minoti
qaysi manbadan amalga
oshiriladi?
Davlat
byudjeti
Davlat
byudjeti,
Pensiya
jamg’armas
i
Davlat
byudjeti,
Pensiya
jamg’arma
si,
jamg’arib
boriladiga
n pensiya
tizimi
Davlat
byudjeti,
Bandlik
japmg’arma
si
1
186
Xalq bankining
Markaziy amaliyotlar
filiali tomonidan …
<<Fuqarolarning
jamg'arib boriladigan
pensiya xisobvaraqdagi
mablag'lar>> balans
hisob
22624 22625 22627 22628 4
187
Boquvchisini
yo’qotganlik pensiyasini
hisoblash uchun
pensiyalarning bazaviy
miqdorlari qanday
belgilanadi?
Oilaning har
bir mehnatga
layoqatsiz
a’zosiga —
pensiyani
hisoblash
uchun qabul
qilinadigan
o’rtacha
oylik ish
haqining 30
foizi
miqdorida,
biroq eng
kam oylik
ish haqining
50 foizidan
kam emas
Oilaning
har bir
mehnatga
layoqatsiz
a’zosiga —
pensiyani
hisoblash
uchun
qabul
qilinadigan
o’rtacha
oylik ish
haqining 50
foizi
miqdorida,
biroq eng
kam oylik
ish
haqining 75
foizidan
kam emas
Oilaning
har bir
mehnatga
layoqatsiz
a’zosiga
—
pensiyani
hisoblash
uchun
qabul
qilinadiga
n o’rtacha
oylik ish
haqining
20 foizi
miqdorida
, biroq eng
kam oylik
ish
haqining
40
foizidan
kam emas
Pensiyani
hisoblash
uchun qabul
qilinadigan
o’rtacha
oylik ish
haqining
100 foizi
miqdorida,
biroq eng
kam oylik
ish haqining
200 foizidan
kam emas
1
188
Yoshga doir pensiya
tayinlash uchun talab
qilinadigandan ortiq ish
stajining har bir to’liq
yili uchun
pensiyalarning bazaviy
miqdorlari qanchaga
oshiriladi?
Pensiyani
hisoblash
uchun qabul
qilinadigan
o’rtacha
oylik ish
haqining 2
foiziga
Pensiyani
hisoblash
uchun
qabul
qilinadigan
o’rtacha
oylik ish
haqining
1,5 foiziga
Pensiyani
hisoblash
uchun
qabul
qilinadiga
n o’rtacha
oylik ish
haqining 1
foiziga
Pensiyani
hisoblash
uchun qabul
qilinadigan
o’rtacha
oylik ish
haqining 2
foiziga
3
189
Bugungi kunda
Byudjetdan tashqari
Pensiya jamg’armasi
qaysi vazirlik huzurida
tashkil etilgan.
Moliya
Vazirligi
Vazirlar
mahkamasi
“Nuroniy”
jamg’arma
si
Davlat mulk
qo’mitasi 1
190
O’zbekiston
Respublikasida
Byudjetdan tashqari
pensiya jamg’armasi
qachon tashkil etilgan?
1996 yil 27
dekabrda
1994 yil 1
avgustda
1997 yil
26 aprelda
2000 yil 31
dekabrda 1
191
Pensiya jamg’armasi
daromad manbalari
noto’g’ri ko’rsatilgan
javobni aniqlang.
Fuqarolarnin
g ish haqidan
sug’urta
badallari,
korxona,
tashkilot va
muassasalar
tovar(ish,
xizmat)
larining
realizatsiyasi
hajmidan
ajratmalar
Alohida
yuridik
shaxslardan
ijtimoiy
sug’urta
badallari,
yuridik
shaxs
maqomini
olmasdan
tadbirkorlik
faoliyati
bilan
shug’ullana
yotgan
jismoniy
shaxslardan
Ijtimoiy
sug’urta
badallari
Jamg’arib
boriladiga
n pensiya
tizimida
ishtirok
etuvchi
fuqarolarn
ing
shaxsiy
jamg’arib
boriladiga
n pensiya
hisobvara
qlaridan
ixtiyoriy
o’tkazmal
ar
Mulk
shaklidan
qa’ti nazar,
yuridik
shaxs
maqomida
bo’lgan
xo’jalik
subyektlarin
ing ish
haqiga
nisbatan
o’rnatilgan
yagona
ijtimoiy
to’lov
3
192
2015 yilda yagona
ijtimoiy to’lov miqdori
qanchani tashkil etadi?
Mehnat haqi
fondidan
25%
Xo’jalik
subyekti
sof
foydasidan
4,5%
Mehnat
haqi
fondidan
24%
Tovar(ish,
xizmat) lar
realizatsiyas
i hajmidan
1%
1
193
2015 yilda fuqarolarning
Pesiya jamg’armasiga
majburiy sug’urta badali
stavkasi to’g’ri
ko’rsatilgan javobni
toping.
4% 5% 7% 5,50% 3
194
Pensiya jamg’armasiga
majburiy badallar va
ajratmalar yig’ilishini
ta’minlashni,
shuningdek, ushbu
mablag’larning
jamg’armaga to’liq
tushishi ustidan
nazoratni qaysi organ
amalga oshiradi?
Pensiya
jamg’armasi
ning tuman
(shahar)
bo’limi
Moliya
Vazirligi
Mehnat va
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
vazirligi
Soliq
Qo’mitasi 4
195
Byudjetdan tashqari
Pensiya jamg’armasi
xarajatlarining asosiy
yo’nalishlari noto’g’ri
ko’rsatilgan javob:
2 yoshgacha
bolali
ishlamaydiga
n onalarga
nafaqalar
Fuqarolarg
a ijtimoiy
ta’minot
organlari
tomonidan
tayinlanadi
gan
pensiyalar
Bolalikda
n
nogironlar
ga, davlat
pensiya
ta’minoti
huquqiga
ega
bo’lmagan
keksa va
mehnatga
layoqatsiz
fuqarolarg
a
nafaqalar
Dafn
marosimlari
uchun
nafaqalar
1
196
Toshkent shahar mehnat
va aholini ijtimoiy
muhofaza qilish hududiy
bosh boshqarmasi qaysi
organga bo’sunadi va
hisobot beradi?
Toshkent
shahar
hokimligiga
va Mehnat
va aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
vazirligiga
Mehnat va
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
vazirligiga
Mehnat va
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish
vazirligi
Hay’atiga
Toshkent
shahar
hokimligiga
va Moliya
boshqarmasi
ga
1
197
Viloyatlar va Toshkent
shahar mehnat va aholini
ijtimoiy muhofaza qilish
bosh boshqarmalari
rahbarlarini lavozimga
tayinlash va lavozimdan
ozod qilish qanday
amalga oshiriladi?
Vazirlik
bilan
kelishgan
holda tegishli
hokimlar
tomonidan
Vazirlik
bilan
kelishgan
holda
O’zbekisto
n
Respublika
si Vazirlar
Mahkamasi
Raisi
tomonidan
Tegishli
hokimlar
bilan
kelishgan
holda
Vazirlar
Mahkama
si Raisi
tomonidan
Tegishli
hokimlar
bilan
kelishgan
holda
Mehnat va
aholini
ijtimoiy
muhofaza
qilish vaziri
tomonidan
4
JAMG’ARIB BORILADIGAN PENSIYA TA’MINOTI FANIDAN
NAZORAT SAVOLLARI
1. Davlat pensiya ta’minoti tizimining usullari va shakllari.
2. “Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti” fanining boshqa maxsus fanlar bilan
bog’liqligi.
3. O’zbekiston Respublikasida jamg’arib boriladigan pensiya tizimi nazoratini shakllantirish.
4. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotining mohiyati, zarurligi, belgilari va funktsiyalari.
5. “Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti” fanining predmeti va mazmuni.
6. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimini boshqarish va tartibga solish asoslari.
7. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti daromadlari va xarajatlari tarkibi va tuzilishi.
8. Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida moliyaviy nazoratni tashkil etishning huquqiy-
me’yoriy asoslari.
9. Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida moliyaviy nazorat sub’ektlari.
10. “Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida”gi Qonunning mazmuni va pensiya
nazoratidagi ahamiyati.
11. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotining tashkiliy-huquqiy asoslari.
12. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotida O’zbekiston Respublikasi Davlat Soliq
qo’mitasining ishtiroki.
13. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti nazoratida axborot texnologiyalarining
qo’llanilishi.
14. Jamg’arma mablag’larini shakllantirish va sarflanish hisobini yuritishda javobgarlik.
15. “Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti” mablag’larining samaradorligini oshirish.
16. Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida moliyaviy nazoratning asosiy vazifalari.
17. O’zbekiston Respublikasida davlat pensiya tizimi nazoratining o’ziga xos xususiyatlari.
18. Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi
sub’ektlarning ahamiyati.
19. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti nazoratida informatsion-interaktiv xizmatlar
turlaridan foydalanish.
20. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti byudjeti mablag’larini investitsiya qilish
tamoyillari.
21. Pensiyalarni tayinlash va to’lashda kamchilik-xatolarni aniqlash imkoniyatlari.
22. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotining moliyaviy-xo’jalik faoliyatida ichki nazorat.
23. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti daromadlarining shakllanish manbalari va
ishlatish yo’nalishlari.
24. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti xarajatlarini optimallashtirish.
25. Pensiya tizimida nazoratni samarali tashkil etishning xorij tajribalari.
26. Rivojlangan mamlakatlar jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimi.
27. Jamg’arib boriladigan pensiya nazoratini ta’minlovchi me’yoriy-huquqiy hujjatlar.
28. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti byudjeti resurslarini boshqarishning asosiy
usullari.
29. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotida moliyaviy faoliyatning o’ziga xos xususiyatlari.
30. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimi byudjetini prognozlashtirish usullari.
31. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimi daromadlarini shakllantirish va xarajatlarni
optimallashtirishning kontseptual asoslari.
32. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimi xarajatlarini rejalashtirish va
moliyalashtirish asoslari.
33. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimi amal qilish mexanizmi.
34. Pensiya ta’minotida O’zbekiston Respublikasi Davlat Soliq qo’mitasining ishtiroki.
JAMG’ARIB BORILADIGAN PENSIYA TA’MINOTI FANIDAN
GLOSSARIY
A
Aholini ijtimoiy himoya qilish (Social Protection)– davlatniig aholiga normal hayot
faoliyati uchun yaratadigan shart-sharoitlarini ta’minlaydigan bevosita maqsadli kafolatlar tizimidir
Ijtimoiy himoyaning siyosiy vazifasi bo’yicha jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni muhofazalash
bo’yicha Konstitutsiya va qonunlarda kafolatlab qo’yilgan ijtimoiy va huquqiy normalarni ta’minlash
maqsadida ijtimoiy muhofaza institutlari va mexanizmlari barpo etiladi. Ijtimoiy himoyaning asosiy
vazifalaridan biri pensiya ta’minotini amalga oshirish, mehnat jarayonida insonning salomatligi va
mehnat qobiliyatini muhofazalash imkonini beradigan tashkiliy-texnikaviy, tibbiy tadbirlarni amalga
oshirishdan iborat.
Amaldagi ish haqi (Current salary) - pensiyani hisoblab chiqish uchun qo’llaniladigan
shaxsning amaldagi ish haqi.
Asosiy ish joyi (Main place of work) - ish beruvchi mehnat to’g’risidagi qonun hujjatlariga
muvofiq xodimning mehnat daftarchasini yuritishi shart bo’lgan ish joyi.
Asosiy risklar (The main risks) – risklarni to’g’ri boshqarishda tashkilotning maqsadga
erishishini ta’minlaydi va risklarni noto’g’ri boshqarish natijasida tashkilotning inqirozga yuz
tutishiga olib kelishi mumkin. Risklar uchun javobgar shaxsni aniqlash ham muhim ahamiyatga ega.
Tashkilotning bosh rahbarlari mablag’lardan samarali foydalanish nuqtai nazaridan risklarni
yumshatishga javob beradi.
Avtomatlashtirilgan bank ma’lumotlari (Automated data) – avtomatlashtirilgan axborot
tizimi, markazlashtirilgan holda saqlanadigan va birgalikda ishlatiladigan ma’lumotlar.
Axborot (informatio)- tushuntirish, xabar berish ma’nosini beradi. Axborot biron-bir dalil,
voqea, hodisani bayon qilish, tushuntirishni bildiradi. Mazmuniga va inson faoliyatida xizmat qilish
doirasiga ko’ra axborot ilmiy, ishlab chiqarish, boshqaruv, tibbiyot, iqtisodiyot, moliya, ekologiya,
huquq va boshqa sohalar bo’lishi mumkin. Iqtisodiy axborot-axborotning eng muhim turlaridan biri
hisoblanadi.
Band shaxs (busy person) - o’zini ish bilan mustaqil ta’minlaydigan va ish vaqtini hisobga
olish mumkin bo’lmagan jismoniy shaxs, tadbirkor, shu jumladan yuridik shaxs tashkil etmasdan
tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi, bevosita qoramol o’stiradigan hamda chorvachilik
mahsulotlari va boshqa qishloq xo’jaligi mahsulotlari sotadigan shaxsiy yordamchi va dehqon
xo’jaligida band bo’lgan shaxs, shuningdek oilaviy tadbirkorlik va hunarmandchilik sub’ekti.
B
Belgilangan to’lovlar (payments)– pensiya sug’urtasini ta’minlash shakli;
C
Chet ellik jismoniy shaxs (Foreign individual)- O’zbekiston Respublikasining rezidenti
belgilangan tartibga muvofiq soliq solinishi lozim bo’lgan daromad keltirayotgan faoliyatini kalendar
yili ichida tugatgan va O’zbekiston Respublikasi hududidan tashqariga chiqib ketayotgan bo’lsa,
uning O’zbekiston Respublikasi hududida turgan vaqtda joriy soliq davrida haqiqatda olgan
daromadlari to’g’risidagi deklaratsiya mazkur jismoniy shaxs O’zbekiston Respublikasi hududidan
tashqariga chiqib ketishidan bir oy avval taqdim etilishi lozim. Agar chet ellik jismoniy shaxs -
O’zbekiston Respublikasining rezidenti joriy yilning 1 fevraliga qadar doimiy yashash uchun xorijga
chiqib ketayotgan bo’lsa, joriy yil uchun daromadlar bo’yicha deklaratsiya taqdim etilmaydi.
O’zbekiston Respublikasi rezidenti bo’lgan chet ellik jismoniy shaxs o’tgan soliq davri uchun
daromadlar to’g’risida joriy yilning 1 apreligacha deklaratsiya taqdim etadi.
D
Dastlabki nazorat (the primary control) — moliyaviy operatsiyalar bajarilguniga qadar
g’aznachilik bo’linmalari va moliya organlari tomonidan amalga oshiriladigan;
Davlat ijtimoiy ta’minoti (State social support) - O’zbekiston Respublikasi fuqarolarini
keksayganda, kasallik ro’y berganda, mehnatga layoqatini qisman yoki butunlay yo’qotganda,
boquvchisini yo’qotganda, shuningdek, bolali oilalarni moddiy ta’minlash va ularga xizmat
ko’rsatish davlat tizimidir.
H
Hisob hujjatlari (Accounting documents) - soliq solish ob’ektlari va soliq solish bilan
bog’liq ob’ektlarni aniqlash, shuningdek soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni hisoblab chiqarish
uchun asos bo’lgan birlamchi hujjatlar, buxgalteriya hisobi registrlari hamda boshqa hujjatlardan
iborat.
Hujjat bilan tasdiqlangan xarajatlar (Certified document) – operatsiya sanasini,
summasini, xususiyatini aniqlash va uning ishtirokchilarini identifikatsiya qilish imkonini beradigan
hujjatlar bilan tasdiqlangan xarajatlar.
Hujjatlar aylanishi (documents circulation) – xo’jalik operatsiyalarini rasmiylashtirish va
hisob-kitob ma’lumotlarini ishlashda hujjatlarning belgilangan ketma-ketlikda o’tishi.
I Ijtimoiy muhofaza (social protection)- odamlarning turmush darajasi bilan mahkam
bog’langan bo’lib, u BMT tavsiyasiga muvofiq bir necha omillarni: salomatlik, demografiya sharoiti,
oziq-ovqat, kiyim-kechak, iste’mol va jamg’arish fondlari; mehnat qilish sharoiti, ish bilan bandlik,
mehnatni tashkil etish; ta’lim olish, savodxonlik, uy-joy, obodonlashtirish, ijtimoiy ta’minot, inson
erkinliklarini o’z ichiga oladi.
Ijtimoiy sug’urtaning iqtisodiy funktsiyasi (The economic function of social insurance) -
u mehnat resurslarini takror ishlab chiqarish uchun zarur sharoitlarni yaratadi, shu bilan birga
ijtimoiy sohada davlat siyosatining ajralmas qismi hisoblanadi. Shuningdek, ijtimoiy sug’urta tizimi
jamiyatda ijtimoiy himoyalanganlik, haqqoniylikni ta’minlash, siyosiy birdamlikni yaratish va uni
saqlab qolishning dastlabki shartlaridan biri hisoblanadi.
Innovatsiya (Innovation) – bu g’oyani yangilikka aylantirish, rejalashtirish, kapital
muomalalari, yangi mahsulot va xizmatni ishlab chiqarish va takomillashtirish, texnologiya va
texnikani amalda qo’llash, bozor qonun va qoidalariga asoslangan holda yangi mahsulotni sotish
hamda iste’molchiga yangi turdagi xizmatlarni ko’rsatishdan iborat.
Ish bilan band bo’lmagan shaxs (Person who is not employed) – qonun hujjatlariga
muvofiq ishsiz sifatida rasman ro’yxatdan o’tkazilgan mehnatga layoqatli yoshdagi jismoniy shaxs,
shuningdek haq to’lanadigan ishga yoki mashg’ulotga ega bo’lmagan vaqtincha ish bilan band
bo’lmagan mehnatga layoqatli shaxs
Ish bilan band shaxs (Employed person) – o’zini mustaqil ravishda ish bilan ta’minlagan
jismoniy shaxs, tadbirkor, shu jumladan yuridik shaxs tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan
shug’ullanadigan, yordamchi va dehqon xo’jaligida ish bilan band bo’lgan, bevosita mol o’stirish,
chorvachilik hamda boshqa qishloq xo’jaligi mahsulotlari etishtirish va sotishni amalga oshiradigan
tadbirkor, ko’rsatib o’tilgan toifadagi fuqarolarning ishlab chiqarishda qatnashuvchi oila a’zosi,
shuningdek oilaviy tadbirkorlik sub’ekti va hunarmand.
Ish staji (work experience) - mehnat daftarchasi va ish joyidan, xizmatdan, o’qishdan yoki
arxivdan berilgan boshqa hujjatlar bo’yicha aniqlangan, ishdagi tanaffuslardan qat’i nazar, qonun
hujjatlariga muvofiq pensiya ta’minoti huquqini beradigan mehnat faoliyati va boshqa faoliyatning
umumiy davomiyligi.
J
Jamg’arib boriladigan ixtiyoriy pensiya badallari (Voluntary accumulative pension
contributions) – shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobraqamlariga ixtiyoriylik asosida
kiritiladigan pul mablag’lari.
Jamg’arib boriladigan ixtiyoriy pensiya badallari (Voluntary accumulative pension
contributions) – shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobraqamlariga ixtiyoriylik asosida
kiritiladigan pul mablag’lari.
Jamg’arib boriladigan ixtiyoriy pensiya badallari (Voluntary accumulative pension
contributions) – shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobraqamlariga ixtiyoriylik asosida
kiritiladigan pul mablag’lari.
Jamg’arib boriladigan majburiy pensiya badallari (Accumulative mandatory pension
contributions) –shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobraqamlariga majburiy tartibda
kiritiladigan pul mablag’lari.
Jamg’arib boriladigan majburiy pensiya badallari (Accumulative mandatory pension
contributions) –shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobraqamlariga majburiy tartibda
kiritiladigan pul mablag’lari.
Jamg’arib boriladigan majburiy pensiya badallari (Accumulative mandatory pension
contributions) –shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobraqamlariga majburiy tartibda
kiritiladigan pul mablag’lari.
Jamg’arib boriladigan majburiy pensiya badallarining miqdori (The amount of tax on
compulsory pension contributions)- xodimlarning, shu jumladan ishlayotgan pensionerlarning ish
haqi va boshqa daromad summasi asosida hisoblab chiqariladi hamda har yili O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan navbatdagi yilga mo’ljallangan O’zbekiston
Respublikasi Davlat byudjetini shakllantirish vaqtida belgilanadi.
Jamg’arib boriladigan pensiya badallarini kirituvchi (Accumulative pension
contributions) - jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini oluvchining foydasiga badallar
kiritayotgan jismoniy shaxs yoki ish beruvchi yuridik shaxs. Yuridik shaxslar – ish beruvchilar,
ularda mehnat shartnomasi asosida yollanib ishlovchi fuqarolar pensiya tizimi ishtirokchilari
hisoblanadi.
Jamg’arib boriladigan pensiya badallarini kirituvchi (Accumulative pension
contributions) –jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini oluvchining foydasiga badallar
kiritayotgan jismoniy shaxs yoki ish beruvchi yuridik shaxs;
Jamg’arib boriladigan pensiya daftarchasi (Accumulative pension book) – fuqaroning
jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini olish huquqini tasdiqlovchi daftarcha fuqaroga shaxsiy
jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’i ochilganidan keyin Xalq banki tomonidan beriladi.
Jamg’arib boriladigan pensiya daftarchasi (Accumulative pension book) – fuqaroning
jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini olish huquqini tasdiqlovchi daftarcha fuqaroga shaxsiy
jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’i ochilganidan keyin Xalq banki tomonidan beriladi.
Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti (Accumulative pension provision) - fuqarolarni
shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlaridagi mablag’lardan davlat pensiyasiga
qo’shimcha ravishda pul mablag’lari bilan ta’minlashdir.
Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti (Accumulative pension system) – fuqarolarni
shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobraqamlaridagi mablag’lardan davlat pensiyasiga
qo’shimcha ravishda pul mablag’lari bilan ta’minlash.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida fuqarolarni hisobga olish (To consider the
citizens of accumulative pension system) – majburiy tartibda ishtirok etuvchi fuqarolarni ish
beruvchining talabnomasiga muvofiq mazkur fuqarolarning asosiy ish joyidagi Xalq banki filialida
amalga oshiriladi.
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida fuqarolarni hisobga olish (To consider the
citizens of accumulative pension system)– majburiy tartibda ishtirok etuvchi fuqarolarni ish
beruvchining talabnomasiga muvofiq mazkur fuqarolarning asosiy ish joyidagi Xalq banki filialida
amalga oshiriladi.
Jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini olish huquqi (The right to pension
payments) –Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida ishtirok etuvchi fuqarolar pensiya to’lovlari
oluvchi sifatida davlat pensiyasini olish huquqi yuzaga kelgan taqdirda olish huquqiga ega.
Jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini olish huquqi (The right to pension
payments) –Jamg’arib boriladigan pensiya tizimida ishtirok etuvchi fuqarolar pensiya to’lovlari
oluvchi sifatida davlat pensiyasini olish huquqi yuzaga kelgan taqdirda olish huquqiga ega.
Jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini olish huquqi to’g’risidagi guvohnoma (The
certificate on the right to pension payments) – Jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini
oluvchining yashash joyidagi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan
tashqari Pensiya jamg’armasining tuman (shahar) bo’limi tomonidan qonun hujjatlarida belgilangan
shaklda beriladi.
Jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini olish huquqi to’g’risidagi guvohnoma (The
certificate on the right to pension payments) – Jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini
oluvchining yashash joyidagi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan
tashqari Pensiya jamg’armasining tuman (shahar) bo’limi tomonidan qonun hujjatlarida belgilangan
shaklda beriladi.
Jismoniy shaxslar (physical persons) – yuridik shaxslar maqomini olmasdan faoliyat
ko’rsatayotgan yoki har xil sabablarga ko’ra ishlamayotgan pensionerlar, nafaqaxo’rlar va
boshqalardir. Bunda shaxslarga O’zbekiston Respublikasi fuqarosi, fuqaroligi bo’lmaganlar va chet
el mamlakatlari fuqarolari kiradi. Jismoniy shaxslar - O’zbekiston Respublikasining rezidentlari
hisoblab chiqarilgan daromad solig’ini xorijiy davlatda joylashgan bank hisobvarag’idan chet el
valyutasida to’lashi mumkin.
Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ini hisoblab chiqarish (Calculation of
income tax for physical entities) – soliq stavkasini qo’llash maqsadida eng kam ish haqi miqdori yil
boshidan ortib boruvchi yakun bo’yicha (yil boshidan tegishli davrning har bir oyi uchun eng kam
ish haqlarining summasi) hisobga olinadi. Bunda jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i
summasini, shuningdek eng kam ish haqining karrali miqdorlarida nazarda tutilgan imtiyozlarni
hisoblab chiqarish uchun eng kam ish haqi miqdorining joriy yilning 1 yanvaridagi holati inobatga
olinadi.
Joriy nazorat (in control) — moliyaviy operatsiyalar bajarilishi jarayonida g’aznachilik
bo’linmalari, moliya organlari va davlat soliq xizmati organlari tomonidan amalga oshiriladigan;
K
Kompleks nazorat (integrated control) — moliyaviy nazorat ob’ektining muayyan davr
uchun moliyaviy-xo’jalik faoliyatining barcha yo’nalishlarini nazorat qilish;
M
Majburiy pensiya badallarining miqdori (The amount of compulsory pension
contributions)- xodimlarning, shu jumladan ishlayotgan pensionerlarning ish haqi va boshqa
daromadi summasi asosida hisoblab chiqariladi hamda har yili O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi tomonidan navbatdagi yilga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasi Davlat budjetini
shakllantirish vaqtida belgilanadi.
Muqobil nazorat (alternative control)— operatsiyalar yagonaligi bilan o’zaro bog’liq
bo’lgan va turli moliyaviy nazorat ob’ektlarida turgan hujjatlarni solishtirishni o’z ichiga olgan
tekshirish.
P
Pensiya (pension) - uni olish huquqi Qonunda belgilangan shartlarga va me’yorlarga
muvofiq aniqlanadigan hamda shaxslarga pensiya yoshiga to’lish, nogironlik yoki boquvchisini
yo’qotganlik munosabati bilan beriladigan oylik pul to’lovidir
Pensiya ta’minoti tizimi isloh qilinish (Reform of the pension system) - fuqarolarning
pensiya ta’minotiga oid majburiyatlarni bajarish uchun davlatda moliyaviy resurslar etishmasligidir.
Hozirgi kunda pensiya tizimini isloh qilishning muhimligi fuqarolarning iqtisodiy manfaatlariga
bevosita bog’liqligi bilan belgilanadi. Respublikamizda pensiya tizimi borasidagi muammolar va
isloh etishning ob’ektiv zarurati Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasining taraqqiy ettirishda
jahon tajribasini chuqur tahlil etishni, mamlakatda demografik vaziyatning o’zgarib borishini,
mavjud pensiya ta’minotining modernizatsiyalashni shart qilib qo’ydi.
Sh
Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobraqami (pension savings account)–
fuqarolarning Xalq bankidagi egasi yozilgan shaxsiy hisobraqami bo’lib, badal kirituvchilarning
jamg’arib boriladigan pensiya badallari va shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobraqamlaridagi
mablag’larga hisoblab qo’shilgan foizlar ana shu hisobraqamga kelib tushadi va unda hisobga
olinadi.
Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’i (Individual retirement account)—
fuqaroning Xalq bankidagi egasi yozilgan shaxsiy hisobvarag’i bo’lib, badal kirituvchilarning
jamg’arib boriladigan pensiya badallari va shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’idagi
mablag’larga hisoblab qo’shilgan foizlar ana shu hisobvaraqqa kelib tushadi hamda unda hisobga
olinadi.
Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’i (Individual retirement account) —
fuqaroning Xalq bankidagi egasi yozilgan shaxsiy hisobvarag’i bo’lib, badal kirituvchilarning
jamg’arib boriladigan pensiya badallari va shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’idagi
mablag’larga hisoblab qo’shilgan foizlar ana shu hisobvaraqqa kelib tushadi hamda unda hisobga
olinadi.
T
Tanlov asosidagi nazorat (choice - based control) — muayyan davr uchun buxgalteriya,
moliya, statistika, bank hujjatlari va boshqa hujjatlarning ayrim qismlarini nazorat qilish;
X
Xalq banki (People's Bank) -ish beruvchi tomonidan to’lov topshirig’i va xodimlarning
shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’iga badallar reestri taqdim etilgandan keyin besh
ish kuni mobaynida to’lov topshirig’ida ko’rsatilgan summani va reestrda ko’rsatilgan badallarning
yakuniy summasini solishtiradi hamda yil choragida kamida bir marta fuqarolarning shaxsiy
jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’iga ba dallar summasi to’g’risidagi ma’lumotlarni kiritadi,
bir vaqtning o’zida ma’lumotlarni shaxsiy hisobga olish yagona ma’lumotlar elektron bazasiga
joylashtiradi. Shaxsiy ma’lumotlarda xatolar yoki tafovutlar aniqlangan taqdirda belgilangan
muddatlarda ish beruvchilarga aniqlangan xatolar va tafovutlarni tuzatish uchun solishtirish
dalolatnomalarini yuboradi. Ixtiyoriy tartibda jamg’arib boriladigan tizimda qatnashuvchi
fuqarolardan tushgan shaxsiy hisobga olish ma’lumotlari tekshiriladi va Xalq banki filialiga murojaat
qilingan kunda shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’iga kiritiladi.
Xalqaro hisob-kitoblar (International calculations) – turli mamlakatlar o’rtasidagi
iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalar natijasida yuzaga keladigan pullik talablar va majburiyatlar
yuzasidan to’lovlarni amalga oshirish tizimi. Hozirgi kunda mamlakatlarning yuridik va jismoniy
shaxslari tomonidan keng xalqaro hisob-kitoblarning turli shakllari qo’llaniladi.
Xodim (employee) – ish beruvchi bilan mehnat shartnomasi tuzgan mehnat munosabatlari
sub’ekti, shu jumladan ishlaydigan pensioner yoki davlat ijtimoiy nafaqasi oluvchi ishlovchi.
Xodimning qaramog’idagi oila a’zosi (Family member of a worker with dependents)–
«Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonunining 19-
moddasida tilga olingan xodimning qaramog’ida bo’lgan mehnatga layoqatsiz oila a’zosi.
Ya
Yakuniy nazorat (The final control) — moliyaviy operatsiyalar bajarilganidan so’ng ushbu
Kodeksning 171-moddasida ko’rsatilgan davlat moliyaviy nazorat organlari tomonidan amalga
oshiriladigan nazoratlardir.
Yaqin qarindoshlar (incest) - er, xotin, ota-ona, bolalar, tug’ishgan hamda o’gay aka-uka va
opa-singillar, bobolar, buvilar, nevaralar.
Yashash joyi (place of residence) - turar joy, kvartira, xizmat turar joyi, ixtisoslashtirilgan
uylar (yotoqxona, pansionat, yolg’iz keksalar uchun maxsus uy, nogironlar, faxriylar uchun internat
uy va boshqalar), shuningdek pensiya uchun murojaat qilgan jismoniy shaxs ijaraga olish
shartnomasi, ijara shartnomasi yoxud qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa asoslar bo’yicha
mulkdor sifatida doimiy yashaydigan (doimiy ro’yxatdan o’tgan) boshqa turar joy, doimiy yashash
joyi mavjud bo’lmagan (doimiy ro’yxatdan o’tmagan) taqdirda - vaqtincha yashash (vaqtincha
ro’yxatdan o’tish) joyi.
Yo
Yoppasiga nazorat(overall control) — tekshirilayotgan davr uchun barcha buxgalteriya,
moliya, statistika, bank hujjatlari va boshqa hujjatlarni nazorat qilish;
“JAMG’ARIB BORILADIGAN PENSIYA TA’MINOTI” FANIDAN
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. 1992-yil 8-dekabr.
2. O’zbekiston Respublikasining Byudjet Kodeksi. 2013-yil 26-dekabr.
2. O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi. 2007-yil 25-dekabr.
3. O’zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksi. 1995-yil 21-dekabr.
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi “O’zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli Farmoni.
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 22-avgustdagi PF-4822-son “Ish haqi,
pensiyalar, stipendiyalar va nafaqalar miqdorini oshirish to’g’risida»gi Farmoni.
6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009-yil 30-dekabrdagi “Fuqarolarning pensiya
ta’minoti tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” PF-4161-sonli Farmoni.
7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 17-sentyabrdagi “Pensionerlarni ijtimoiy
qo’llab-quvvatlashni kuchaytirish borasidagi chora-tadbirlar to’g’risida”gi PF-3921-son Farmoni.
8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2004-yil 7-dekabrdagi “Fuqarolarning o’zini o’zi
boshqarish organlarida diniy ma’rifat va ma’naviy-axloqiy tarbiya masalalari bo’yicha maslahatchi
lavozimlarida ishlovchi ayollarni ijtimoiy muhofaza qilishni kuchaytirish borasidagi qo’shimcha
chora-tadbirlar to’g’risida”gi PF-3521-son Farmoni.
9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentning 2017-yil 13-martdagi “Pensiya va nafaqalarni to’lash
mexanizmini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ–2826-sonli Qarori.
10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 27-dekabrdagi “O’zbekiston
Respublikasining 2017 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti
parametrlari to’g’risida”gi PQ-2699-sonli Qarori.
11. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009-yil 30-dekabrdagi “O’zbekiston Respublikasi
Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tuzilmasini takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi PQ-1251-sonli Qarori.
12. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009-yil 30-dekabrdagi “O’zbekiston Respublikasi
Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasining tashkiliy tuzilmasini
shakllantirish chora-tadbirlari to’g’risida” PQ-1252-son Qarori.
13. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 9-martdagi “Toshkent
metropolitenida pensionerlarni bepul tashish to’g’risida”gi 128-sonli Qarori.
14. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil 22-fevraldagi “Chet elda
ishlayotgan O’zbekiston Respublikasi fuqarolari hamda ish vaqtini hisobga olib bo’lmaydigan
shaxslarning ayrim toifalari tomonidan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi
byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga sug’urta badallari to’lash tartibini, shuningdek ularning
pensiyani hisoblash uchun olinadigan ish stajini va ish haqi miqdorini hisobga olish tartibi
to’g’risidagi nizomni tasdiqlash haqida” 46-sonli Qarori.
15. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015-yil 13-fevraldagi “Mikrofirmalar va
kichik korxonalar tomonidan yagona ijtimoiy to’lovni hisoblash va to’lash tartibi to’g’risida”gi 26-
sonli Qarori.
16. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011-yil 7-apreldagi 107-son qarori bilan
tasdiqlangan “Pensiya tayinlash uchun zarur bo’lgan ish stajiga ega bo’lmagan qariyalarga va
mehnatga layoqatsiz fuqarolarga nafaqalar tayinlash va to’lash tartibi to’g’risida”gi Nizom.
17. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011-yil 8-sentabrdagi “Davlat
pensiyalarini tayinlash va to’lash tartibini yanada takomillashtirishga yo’naltirilgan normativ-
huquqiy hujjatlarni tasdiqlash to’g’risida”gi 252-sonli Qarori.
18. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010-yil 19-fevraldagi “O’zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi to’g’risidagi
Nizomni tasdiqlash haqida”gi 30-sonli Qarori.
19. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010-yil 24-martdagi 52-sonli “O’zbekiston
Respublikasi Hukumatining ayrim qarorlariga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish, shuningdek
ba’zilarini o’z kuchini yo’qotgan deb hisoblash to’g’risida”gi Qarori.
20. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004-yil 21-oktyabrdagi 490-sonli
“Byudjetdan tashqari pensiya jamg’armasini boshqarishni yanada takomillashtirish to’g’risida”gi
Qarori.
21. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 15-noyabrdagi 444-sonli
“O’zbekiston Respublikasi pensiya ta’minoti tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi Qarori.
22. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993-yil 4-avgustdagi 391-sonli
“O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi ijtimoiy sug’urta jamg’armasining
tashkil etish to’g’risida”gi Qarori.
23. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1992-yil 17-iyuldagi “O’zbekiston
Respublikasida nogironlarni ijtimoiy himoya qilish masalalari” nomli 328-sonli Qarori.
24. Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. – T.: “O’zbekiston”,
1995. 119-b.
25. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – T.:
“O’zbekiston”, NMIU. 2017. – 488 b.
26. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar
faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. – T.: “O’zbekiston”, NMIU. 2017. – 104 b.
27. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. –
T.: “O’zbekiston”, NMIU. 2017. – 56 b.
28. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq
farovonligining garovi. – T.: “O’zbekiston”, NMIU. 2017. – 48 b.
29. Allayarov Sh., Toshmuxamedova D. Davlat pensiya ta’minoti. O’quv qo’llanma. – T.:
“IQTISOD-MOLIYA”, 2015. – 232 b.
30. Borisenko N.Yu. Pensionnoe obespechenie. Uchebnik. – M.: «Dashkov i K0», 2009. – 576 s.
31. Vahobov A.V., Malikov T.S. Moliya. Darslik. –T.: “Noshir”, 2012.–712b.
32. Srojiddinova Z.X. O’zbekiston Respublikasi byudjet tizimi. Darslik. – Toshkent:
“infoCom.UZ” MChJ nashriyoti, 2010. – 367 b.
33. Kasimova G.A., Sholdorov D.A. Pensiya ta’minoti mablag’larini boshqarish. Monografiya. –
T.: “Star poligraf”, 2017. – 228 b.
34. Qosimova G.A., Karimova Z.X. Byudjetdan tashqari fondlar. O’quv qo’llanma. – T.:
“IQTISOD-MOLIYA”, 2009. – 202 b.
35. Xaitov A.A., Ziyadullaev M.M. O’zbekistonda pensiya ta’minoti va xorij tajribasi. –T.:
“Adolat”, 2009. – 172 b.
36. Tuxtarova M. Pensionnoe obespechenie grajdan. Spravochnik dlya naseleniya. – T.:
«NORMA», 2010 g. – 360 s.
37. Jun Peng. State and Local Pension Fund Management. (Public Administration and Public
Policy) 0th Edition. USA: Publisher: Auerbach Publications (August 21, 2008). – 288 p.
38. Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro shartnomalar. – T.: Adolat, 2004.
39. Inson taraqqiyoti. Darslik. i.f.d., prof. Q.X. Abdurahmonov tahriri ostida. – T.: Iqtisodiyot,
2013.
40. Lebedova L.F. US Pension System in XXI Century’ Financial-Economic Destability Risks.
USA * Canada, 2014, - № 3, p. 22-30
41. Zokirova M.Sh., Abdug’afforov A.A. Iqtisodiy modellashtirish amaliyoti. – T.: “O’zbekiston”,
1999.
42. Nuritdinova V.Sh.Sharapova M.A. moliyaviy nazorat (o‘quv qo‘llanma) – t.: «Iqtisod-moliya»
2013.
43. BMT buyurtmasiga ko’ra Sustainable Development Solutions Network tashkiloti tomonidan
Xalqaro baxt kuni – 20-martga atab tayyorlangan baxt bo’yicha Jahon hisoboti.
44. O’zbekiston Milliy Entsiklopediyasi. – T.: “O’ME” Davlat ilmiy nashriyoti, 2001. 2-tom. – B.
185-186.
45. World Bank Population Estimates and Projections (2014)
46. Consulting Group, “The Top 10: Investing for Canada on the World Stage,” February 2016.
47. Funds’ latest annual reports and Bank of Canada calculations/ Last observations: 31 March and
31 December 2015
48. Social Security Administration. Annual Statistical Supplement to the Social Security bulletin.
Retrieved from
49. Analiticheskaya zapiska. UNDP Uzbekistan. Tashkent – 2015. s. 6
50. 2016 Pension Sustainability Index. International Pension Papers 1/2016
51. Pension Reforms in Japan. Kenichiro Kashiwase, Masahiro Nozaki, and Kiichi Tokuoka. IMF
Working Paper.
52. Pension Reforms in Japan. Kenichiro Kashiwase, Masahiro Nozaki, and Kiichi Tokuoka. IMF
Working Paper.
53. Pensions at a Glance. 2015. OECD AND G20 INDICATORS. – P. 218, 251, 256, 284, 289,
325, 343, 362.
54. Pensions at a Glance 2015. OECD and G20 indicators. OECD (2015), Pensions at a Glance
2015: OECD and G20 indicators, OECD Publishing, Paris.
55. Begalov B.A. Pensiya tizimida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan samarali
foydalanish yo’llari. “O’zbekiston Respublikasida pensiya ta’minoti tizimining dolzarb
muammolari” mavzusidagi ilmiy-amaliy anjumani tezsilar to’plami. 2017-yil 14-mart. – T.:
“Iqtisod moliya”, 2017. 3-b.
56. Umurzakov B.X. Sotsialnie i demograficheskie osobennosti sovershenstvovaniya pensionnogo
obespecheniya Uzbekistana. “O’zbekiston Respublikasida pensiya ta’minoti tizimining dolzarb
muammolari” mavzusidagi ilmiy-amaliy anjumani tezsilar to’plami. 2017-yil 14-mart. – T.:
“Iqtisod moliya”, 2017. 5-9-b.
57. Vaxabov A.V. Milliy pensiya tizimini moliyaviy barqarorligini ta’minlash mexanizmi va
amalga oshirish dastaklari. “O’zbekiston Respublikasida pensiya ta’minoti tizimining dolzarb
muammolari” mavzusidagi ilmiy-amaliy anjumani tezsilar to’plami. 2017-yil 14-mart. – T.:
“Iqtisod moliya”, 2017. 11-16-b.
58. Ziyadullaev M.J. Pensiya ta’minotidagi islohotlar va yaratilgan interaktiv xizmatlar.
“O’zbekiston Respublikasida pensiya ta’minoti tizimining dolzarb muammolari” mavzusidagi
ilmiy-amaliy anjumani tezsilar to’plami. 2017-yil 14-mart. – T.: “Iqtisod moliya”, 2017. 19-21-b.
59. Mamatov B.S. Pensiya jamg’armasining moliyaviy barqarorligini mustahkamlash.
“O’zbekiston Respublikasida pensiya ta’minoti tizimining dolzarb muammolari” mavzusidagi
ilmiy-amaliy anjumani tezsilar to’plami. 2017-yil 14-mart. – T.: “Iqtisod moliya”, 2017. 72-74-b.
60. Internet saytlari:
– http://pfru.uz;
– http://uza.uz.;
– https://www.cia.gov.;
– http://ec.europa.eu/finance/pensions/iorp/index_en.htm.;
– http://www.hrsdc.gc.ca/en/isp/common/hrsdc/ris/rismain.shtml.;
– http://delo.ua/world/v-evrosojuze-povysit-pensionny;
– http://www.sos.;
– http://www.cga.ct.gov;
– http://ec.europa.eu/finance/pensions/iorp/index_en.htm;
– www.towerswatson.com;
– http://www.old.rcb.ru;
– http://dx.doi.org.
Recommended