T.C.

YALOVA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ÇALIŞMA EKONOMİSİ VE ENDÜSTRİ İLİŞKİLERİ ANABİLİM DALI

İNSAN KAYNAKLARI VE ÇALIŞMA İLİŞKİLERİ YÜKSEK LİSANS PROGRAMI

(TEZSİZ) ıı. DÖNEM

KİTAP ADI: KOBİ’LERDE ESNEK ÇALIŞMA

YAZAR: PROF. DR. SÜLEYMAN ÖZDEMİR, DOÇ. DR. ZEKİ PARLAK

HAZIRLAYAN: TUĞBA ÖZEN 127210001

ÖĞRETMEN: PROF. DR. CİHANGİR AKIN

OCAK 2014

0

ESNEK ÇALIŞMANIN ORTAYA ÇIKIŞ NEDENLERİ

Küreselleşme

İşsizlik

Hizmet sektöründeki gelişmeler

Ücret sistemleri

İşgücü niteliği

Küreselleşme ve uluslararası rekabet

Teknolojik gelişmeler ve işgücü talebinin azalması

Kesimler arası uzlaşma ve diyalog

ESNEK ÇALIŞMANIN ANLAŞILABİLMESİ İÇİN AŞAĞIDAKİ

KAVRAMLARIN AÇIKLANMASI GEREKMEKTEDİR

ÇEKİRDEK ZAMAN (CORE TIME): Günlük çalışma süresi içinde işletme tarafından belirlenen ve bütün işçilerin işyerinde bulunup çalışmak zorunda oldukları sürelerdir.

ESNEK ZAMAN (FLEXITIME): Günlük iş süresinin başında ve sonunda olan ve işçilerin, bu zaman zarfında çalışıp çalışmamakta serbest oldukları sürelerdir.

İŞGÜNÜ SÜRESİ (WORKDAY SPAN): İşletmenin açık olup faaliyetini devam ettirdiği günlük toplam çalışma süresidir. Esnek ve çekirdek zaman ile yemek arasını içine alan bu süre en az 8, en fazla 24 saat olabilmektedir. Buna, "Bant Genişliği (Bandwidth)" de denilmektedir.

YASAL ÇALIŞMA SÜRESİ (CONTRACTED ATTENDANCE HOURS): Yasalarla, toplu ve bireysel iş sözleşmeleri ile belirlenen, işçilerin günlük-haftalık-aylık olarak çalıştıkları sürelerdir.

HESAPLAMA DÖNEMİ ( ACCOUNTING PERIOD): Esnek zamanlı çalışmada, işçilerin günlük veya haftalık çalışma süreleri değişebileceğinden dolayı, işçilerin çalıştıkları sürelerin belirli dönemlerde hesaplanması gerekmektedir. "Hesaplama dönemi", yasal ve sözleşmelerden doğan haklara uyumu sağlamak için, işçilerin çalıştığı sürelerinin toplandığı dönemlerdir. Bu dönem, haftalık, iki haftalık, aylık veya yıllık olabilmektedir. Hesaplama dönemi, ücret ödeme dönemi ile aynı olabileceği gibi farklı da olabilmektedir.

ESNEK ÇALIŞMADA İLK UYGULAMA1

Batıda esnek-zaman modelinin ilk uygulanışı, Federal Almanya'da "Messerschmidt - Bölkow - Blohm" işletmesinde 1967 yılında gerçekleşmiştir. O tarihte, esnek çalışma süresinin uygulanmasının en önemli nedeni, işe geliş ve işten çıkış saatlerinde çok yoğun olan trafik sıkışıklığına bir rahatlama getirmekti.

ESNEK ÇALIŞMA İLE İLGİLİ ÖRNEK OLAY

HEWLETT - PACKARD CORPORATION:

Esnek-zaman modelini uygulayan işletmelerden biri, elektronik ve bilgisayar sektöründe faaliyet gösteren ABD firması Hewlet-Packard Corporation'dır. Hewlet-Packard, esnek-zaman modelini ilk olarak 1967 senesinde Almanya'da Boeblingen şehrindeki işletmesinde çalışanların yaklaşık % 90'ına uygulamıştır.

Bu çalışma şeklinin uygulanma nedeni olarak, çalışanlara kendi özel ve çalışma hayatlarını daha esnek ve rahat bir biçimde ayarlayabilme imkanının verilmesi diye belirtilmiştir. Böylece, işçiler aileleri ile daha fazla ilgilenebilecekleri gibi, işe gidiş gelişlerde trafik sıkışıklığına maruz kalmayacaklardır.

Hewlet-Packard firmasında, esnek-zaman modelinin bir yıl uygulanmasından sonra yapılan araştırmada, uygulamayla ilgili şu sonuçlar elde edilmiştir.

1) İşgücü ve işyeri verimliliği artmıştır.

2) Gecikmeler ve işe gelmemeler azalmıştır.

3) Çalışanların morali artmıştır.

4) İşe gidip-gelme ile ilgili sorunlar ve yolda geçen süreler azalmıştır.

2

ESNEK ÇALIŞMA BİÇİMLERİ

İSTİHDAM İLİŞKİLERİ BAKIMINDAN ESNEKLİK

Kısa Süreli veya Geçici İstihdam

Belirli Süreli İstihdam

Kısmi Zamanlı Çalışma

Geçici İstihdam Büroları

Taşeronlaşma

Tele Çalışma

a) Gezici Büro

b) Uydu Çalışma Merkezi

c) Komşu Çalışma Merkezi

d) Elektronik Ev Çalışma Hizmeti

e) Elektronik Hizmet Ofisi

ÇALIŞMA SÜRELERİ BAKIMINDAN ESNEKLİK

Part- Time Çalışma

Çağrı Üzerine Çalışma

Yoğunlaştırılmış İş Haftası

İş Paylaşımı

Çalışma Sürelerinin Yıllık Olarak Hesaplanması

Esnek Zaman veya Sıfır Saat Sözleşmesi

Vardiya Çalışması

Esnek Emeklilik

Fazla Çalışma

ESNEK ÇALIŞMA NEDİR?3

ESNEKLİK: Esneklik ve esnek çalışma, işverenler için ‘’rekabet edilebilirlik’’, işçiler için ‘’ iş

yaşam dengesi’’, ve devlet için ise ‘’işsizlikle mücadele de ciddi bir önlem’’ olarak özetlenebilir.

ESNEK ÇALIŞMA: çalışma yeri, çalışmanın başlama ve bitiş zamanı, çalışma şartları çalışma

biçimi, çalışma karşılığında işçiye ödenecek ücret gibi çalışma ile ilgili tüm konuların sabit bir

konuma oturtulmadan, işçi ve işverenin kendi aralarında anlaşarak belirlemesine imkan veren bir

çalışmadır.

ESNEK ÜRETİM: Üretim sisteminin piyasadaki değişikliklere hızlı ve etkili bir şekilde uyum

sağlayabilmesi olarak tanımlanmasıdır.

GÜVENCELİ ESNEKLİK: Ülkelerin ve işletmelerin rekabet güçleri ile çalışanların güvenliğinin

birlikte sağlanmasıdır.

ESNEK ÇALIŞMANIN ORTAYA ÇIKIŞI

SERBESTLİK DÖNEMİ

18. yüzyılın ikinci yarısında buhar makinesinin icat edilmesi ve sanayi devriminin başlaması

ile kırsal kesimde tarım işçisi olarak çalışan işçiler köylerden şehirlere gelmiş ve burada kurulan

fabrikalarda seri üretime başlamışlardır. Emek arzının emek talebinden fazla olması çalışma

koşullarının kötüleşmesine ve kendine güvensiz bir işçi kesiminin doğmasına sebep olmuştur. Bu

koşullar altında istismar edilen çocuk işçiler ve ve emeği sömürülen kadın işçilerin oluşmasına

sebep olmuştur.

MÜDAHALECİ DÖNEM

Serbestlik dönemi sonrasında sömürülen işçilerin haklarını alabilmeleri için devletler

müdahalede bulunmak zorunda kalmışlardır. Çalışma ilişkilerini düzenlemek için yasalar

çıkarmışlardır. Böylelikle çalışma sürelerinin üst sınırı belirlenmiş, çalışma ortamları düzenlenmeye

çalışılmıştır.

ESNEKLİK DÖNEMİ

2. Dünya Savaşı sonrasında yaşanan yeni teknolojik gelişmeler otomasyonun ve robot

sistemlerinin üretim ve hizmet sektöründe aktif olarak kullanılmasını sağlamıştır. Buda işçi ve

işveren arasında farklı bir çeşit iş ilişkisinin doğmasına yol açmıştır. Çalışma ilişkilerinde

esnekliğin ortaya çıkışı ile esnek çalışma süreleri ve şekilleri önem kazanmaya başlamıştır.4

ESNEKLİK KAVRAMI VE EMEK PİYASALARI

Esneklik Türleri

Sosyolojik bir yaklaşımla esnek çalışma seçeneklerini analiz eden Furaker, esnek çalışmayla

ilgili beş farklı kategoriden oluşan bir model sunmaktadır. Bunlar; istihdam esnekliği, iş süreç

esnekliği, çalışma sürelerinde esneklik, işyeri ve coğrafi esneklik ve ücret esnekliğidir.

Standing ise teknolojik gelişme ve küreselleşmenin getirisi olan yeniden yapılanmayı

dikkate alarak üretim ve örgütsel esneklik, ücret sistemi esnekliği, emek maliyeti esnekliği, iş süreç

esnekliği (işlevsel esneklik), iş yapısı esnekliği olmak üzere beş farklı esneklik türü içeren bir

esneklik modeli geliştirmektedir. Ayrıca Standing ücret sistemi esnekliğini yerleşik ve yeni gelişen

istihdam esnekliği (sayısal esneklik) olarak ikiye ayırmaktadır.

Tablo 1: Esneklik Tipleri

Sayısal Esneklik İşlevsel Esneklik

İçsel Kısmi zamanlı çalışma, esnek zaman

düzenlenmesi, yıllara göre ayarlanmış

çalışma saatleri, çalışma süresi muhasebesi

Çoklu görev, iş zenginleştirme,

çoklu vasıflılık, takım

çalışması.

Dışsal Süresi belirli hizmet akdi, serbest çalışan,

kiralık işçi bulma kurumları, düzensiz iş,

mevsimlik çalışma, geçici işten çıkarma

Taşeron işçileri, dışarıdan

tedarik ve serbest lisans

Benner esnekliği işte esneklik ve istihdam istihdam ilişkilerinde esneklik şeklinde iki

kategoriye ayırmaktadır. Buna göre işte esneklik, üretimde ki miktar değişikliklerine, ihtiyaç

duyulan vasıf ve bilgideki hızlı değişimine ayak uydurabilme yeteneğini ifade etmektedir. Buna

karşın istihdamda esneklik ise kısmı – zamanlı, geçici ve belirli süreli istihdam, taşeronluk ve

kiralık işçilik vs. gibi yeni istihdam biçimlerine işaret etmektedir.

Tablo 2: Emek Piyasalarında Esnekliğin Boyutları

Üretim Sürecinde Esneklik İstihdamda Esneklik

5

İş Miktarında Hızlı Değişime Ayak Uydurma Dışsal İstihdam İlişkilerinin Artması

(Geçici İstihdam ve Taşeron İşçisi)

İşin gerektirdiği Vasıf, Beceri ve Bilgide Hızlı

Değişime Ayak Uydurma

Doğrudan İstihdam Sözleşmesinin Zayıflaması

İş Görevinde Reflexivity Ödünç İşçi Bürosu

1. İSTİHDAM İLİŞKİLERİNDE ESNEKLİK

İstihdam ilişkilerinde esneklik, özellikle işverenin işletmenin değişen ihtiyaçlarını çalışan

sayısını arttırıp azaltarak çabucak ayarlayabilme yeteneği ve kapasitesidir. Ayrıca istihdam

esnekliği işletmelerin işçileri en düşük maliyetle işe alma ve işten işten çıkarma yeteneğini ifade

eder.

1.1. Kısa Süreli veya Geçici İstihdam

Geçici istihdam, genellikle hiçbir istihdam güvencesi içermeyen ve tipik olarak parça başı

veya istihdam edildiği süre için ücret ödenen işlerden oluşmaktadır.

OECD, ödünç iş ilişkisini, belirli süreli iş sözleşmesini, geçici kısmi zamanlı statüde ve çağrı

üzerine çalışanları ve mevsimlik işçileri geçici işçi statüsünde değerlendirmektedir. Bununla birlikte

geçici istihdamın en çarpıcı özelliği, bu tip işçilerin aynı işletme bünyesinde, kadrolu işgücünün

sahip olduğu imkanlardan yararlandırılmadan uzun yıllar geçici statüde tutulmasıdır.

1.2. Belirli Süreli İstihdam

Bu tip istihdam, geçici olarak işçilerin sayılarını arttırmak gerektiğinde başvurulan bir

yöntemdir. Standart işlerin aksine, belirli süreli işler üzerinde anlaşılan zaman içinde ve yasal

prosedürleri takip etmeksizin sona ermektedir. Ancak bu konuda istismarların mümkün olması

nedeniyle pek çok ülke bu tip hizmet sözleşmelerin oldukça spesifik şartlarda imzalanmasına izin

vermektedir.

Geçici işler süresi işveren tarafından belirlenen (mevsimsel iş, işe gelemeyenlerin veya

analık izninde olanların yerine) veya işçi tarafından belirlenen (ücretli izin esnasında) faaliyetleri

6

içermektedir. Tüm Avrupa ülkelerinde yasalar bu tip işlere yönelik olarak belirli süreli hizmet

sözleşmesi yapılmasına imkan vermektedir.

Bielenksi’ye göre bu tip sözleşmelerin yaygınlaşmasının birkaç nedeni vardır. Birincisi

yoğunlaşan küresel rekabet şartları altında artan belirsizlik sonucu işletmeler gelecekten emin

olmadıkları için işçilerini daimi olarak istihdam etmek yerine belirli süreli hizmet sözleşmesiyle

istihdam etmektedirler. İkincisi, işçilerini genellikle daimi statüde istihdam eden işletmelerin, daimi

kadroya geçirmek üzere işe aldıkları işçilerin deneme süresini yasanın öngördüğünden daha uzun

tutmak istemeleridir. Üçüncü de çalışma yasalarının istihdam güvencesi sağladığı ve işten

çıkarmanın maliyetinin yüksek olduğu ülkelerde işletmelerin bu masraftan kaçınmak için bu tip

istihdamı tercih etmeleridir.

1.3. Kısmi Zamanlı Çalışma

Kısmi zamanlı çalışma genellikle normalde daha az sürelerde çalışmayı gerektiren düzenli

bir istihdam şeklidir ve a- tipik çalışmanın en yaygın biçimidir.

Literatürde standart uygulama, haftada ücretli bir işte 30 saatten az çalışanları part- time

olarak tanımlamaktadır. Buna göre haftada 5 saatlik bir işe sahip olanda 28 saatlik çalışan da kısmi

zamanlı işçidir. Bu durumda 31 saat çalışan bir işçi tam zamanlı olarak tanımlanacaktır.

Standing’e göre vardiya sistemi, yüksek yoğunluklu iş ve işin niteliği gereği kısmi zamanlı

istihdam sunmayı tercih eden işletmelerle birlikte iradi olarak iş ve ücretlerini paylaşanlar da kısmi

zamanlı işin kaynağını oluşturmaktadır (1998: 112).

Bu tip çalışma ile ilgili olarak işe alma, işten çıkarma ile kıdem tazminatına yönelik

maliyetler de düşük olduğu gibi pek çok ülkede bu tip işçiler yasal iş güvencesinin kapsamı dışında

kalmaktadır. Ayrıca bazı ülkelerde bu tip işçilerin aldığı ücretlerin düşük olması, vergiden ve

sigorta katkı payından muaf olmaları da kısmi zamanlı çalışmayı cazip hale getirmektedir.

Tüm dünyada kısmi zamanlı çalışanların büyük çoğunluğu satış, temizlik ve garsonluk gibi

düşük ücretli, düşük statüye sahip marjinal işlerde istihdam edilmektedir. Bu işlerde çalışanların

çalışma süreleri ve kazançları düşük olduğu için kanun kapsamı dışında kalmaktadırlar. Ancak

İsveç, Hollanda, Belçika gibi bazı ülkelerde yasaların kısmi zamanlı statüde çalışanlara tam zamanlı

statüde çalışanlarla eşit hakların sağlandığı bilinmektedir.

7

1.4. Geçici İstihdam Büroları

Geçici istihdam bürolarından işçi temini esasen, işletmelerin istihdam fonksiyonlarını ve ya

işgücünün idari kontrol ve sorumluluğunu dışsallaştırmak istemelerinden kaynaklanmaktadır.

İşletmelere sayısal ve dışsal esneklik sağlayan bu tip istihdam, oldukça özel bir niteliğe sahiptir:

İLO, işçi, işçiyi istihdam eden ve resmi işveren olan büro ile işçiyi çalıştıran ve iş emirlerini veren

üçüncü işletme arasındaki istihdam ilişkisini ‘’üçlü köşeli’’ ilişkisi olarak tanımlamaktadır (ILO,

2005: 42). Geçici istihdam bürolarının kökeni 1920’de ABD’de Chicago’da geçici olarak hesap

makinesi operatörleri kiralayan bürolara dayanmaktadır. Geçen zaman içerisinde 1950’li yıllara

gelindiğinde veriler ABD’de geçici istihdam sektöründe çalışan 20.000 civarında kiralık işçinin

mevcut olduğunu göstermektedir.

Kimi ülkeler bu büroları, oldukça yararlı emek piyasası aracı kurumu olarak kabul etmekte

ve bu nedenle bu büroların faaliyetlerine yönelik yasal düzenlemeler yapma yoluna gitmişlerdir.

Ancak Türkiye’nin de aralarında bulunduğu bazı ülkeler ise, işe yerleştirmenin ücretsiz kamu

kurumları tarafından yapılması gerektiğinde ısrar etmekte ve bu büroları gereksiz görerek

yasaklamaktadır.

1.5. Taşeronlaşma

Taşeronlaşma, esneklik modeli içinde uzaklaştırma stratejisi olarak da tanımlanmaktadır.

1980’li yıllardan itibaren büyük ölçekli işletmelerin ölçeklerini küçültme sürecinin en önemli

araçlarından biridir.

En basit tanımıyla dış tedarik veya taşeronlaşma bir işi yaptırmak maksadıyla ‘’hizmet

sözleşmesinin’’ yerine ticari bir sözleşmenin ikame edilmesi olarak tanımlanmaktadır. Üretim

maliyetlerini düşürmek ve emekten tasarruf sağlamak için büyük işletmeler her geçen gün daha

fazla faaliyetlerini küçük ölçekli işletmelere veya bünyelerinde oluşturdukları yarı bağımsız

işletmelere devretmektedirler. Taşeronluk artan talebi karşılamak, işletme bünyesinde mevcut

olmayan vasıfları temin etmek ve maliyetleri düşürmek gibi oldukça farklı nedenlerle

kullanılmaktadır. Yapılan araştırmalar, işletmelerin özellikle ana faaliyetleri dışında kalan

faaliyetlerini taşeronlaştırdıkları zaman önemli tasarruflar sağladıklarını göstermektedir.

8

Taşeronluk inşaat sektöründe uzun zamandır mevcuttur. Bunun dışında reklam, müşteri

ilişkileri, e-posta, tamir-bakım, temizlik, yemek, üretim, pazarlama, işgücü temini, veri girişi,

koruma ve ar-ge faaliyetleri taşeronlara yaptırılmaktadır.

1.6. Tele Çalışma

Tele çalışma, bilgisayar ve diğer gelişmiş iletişim teçhizatları kullanılarak çalıştıkları

işletmenin dışında ve uzaktan yapılan bir çalışmadır. Çoğu kez işletmeler çalışanları ile firma

arasında bir ağ kurarak tele çalışma ortamını hazırlar.

Huws’a göre beş farklı tele çalışma tipi vardır. Bunlar; ev esaslı tele çalışma, mobil tele-

çalışma, firma içi tele- çalışma, firmalar arası tele- çalışma ve dağınık takım çalışmasıdır.

Tele-çalışmanın tüm dünyada özellikle gelişmiş ülkelerde 1980’den beri hızla yayıldığı

bilinmektedir. 1980 yılının ortalarında ABD’de 10-15 milyon Civarında insanın tele çalışma yaptığı

tahmin edilmektedir. Yapılan çalışmalarda 2004 yılında ayda en az bir gün evinden tele-çalışma

yapanların ABD’de 24. 1 milyona ulaştığını göstermektedir. Bu rakam 2006’da 33.7 milyona

ulaşmıştır.

Bilgi teknolojisinin ve ağ sistemlerinin maliyetlerinin giderek düşmesi çalışma imkanlarının

maliyetlerini önemli ölçüde düşürmesi, tele çalışmanın verimliliğini ve etkinliğini de giderek

arttırmakta ve her geçen gün daha fazla insanın tele çalışma yapar hale gelmesine imkan

tanımaktadır.

Şekil 3: Tele- Çalışma Tipleri Arasındaki Fark

Evde Tele- Çalışma Mobil –Tele Çalışma Evde Küçük Bir Bürodan Kendi

Hesabına –Tele Çalışma

Evde pc ile çalışmak

Yapılan işi Bit kullanarak

göndermek

Daimi, dönüşümlü veya

destekleyici şekilde

çalışmak

Asıl işyerinden uzakta

çalışmak

İş yaparken BİT

bağlantısı kullanmak

E- posta, internet ve

uzaktan erişim

kullanmak

Ev, asıl işyeri veya başka

yerde iş yapmak için

kullanılır

Müşteri ile iletişim için veya

yapılan işi müşteriye

aktarmada BİT kullanmak

9

Tele Çalışma Uygulama Şekilleri

1- Uydu Çalışma Merkezleri

Uydu çalışma merkezleri işletmenin merkezinden uzak, fakat bilgisayar sistemiyle işletmeye

bağlı bulunan çalışma yerleridir. Bu merkezler çalışanların evleri değil, evlerine yakın

merkezlerdir. Her türlü bilgisayar ve haberleşme ağıları ile donatılmışlardır.

2- Komşu Çalışma Merkezleri

Sadece bir işletmeye değil, birden çok işletmeye bağlı olan çalışma merkezidir. Çalışma

merkezlerinin oluşturulması ve finansmanı bu merkezi kullanan işletmelerce ortak olarak

karşılanmaktadır.

3- Elektronik Ev Çalışması

Elektronik ev çalışması ise, tele çalışmanın en yaygın olan ve evde yapılan şeklidir. Bu

çalışmada bilgisayar ve haberleşme donanımı evde bulunmaktadır. Bu işlere örnek olarak

muhasebecilik, bilgisayar programcılığı gösterilebilir.

4- Elektronik Ofis Hizmetleri

Bu ofisler, çalışanlar tarafından kurulan ve finansmanı çalışanlar tarafından karşılanan

bağımsız hizmet bürolarıdır. İşletmelere bilgisayar ve veri işleme hizmeti sunulmaktadır.

5- Gezici Büro

Tele çalışmanın bu şeklinde bir şirket ya da işyeri temsilcisinin iş ile ilgili diğer bölgelere

yaptığı yolculuklarda video, tekst gibi elektronik iletişim araçlarını kullanarak merkezle

bağlantı kurmasıdır.

2. EMEK SÜRECİ ESNEKLİĞİ ( İŞLEVSEL ESNEKLİK)

İşlevsel esneklik Antikson’un modelinde mal piyasalarında yeni mamullere yönelik talepte

meydana gelen değişme etkin bir şekilde tepki verme yeteneğine işaret etmektedir.

Bilgi teknolojisi ve yalın üretim teknikleri, örgüt yapılarının daha basık hale gelmesine ve

bürokratik hiyerarşinin azalmasına yol açmıştır. Bu değişim işgücünün çoklu vasıflı olmasını,

üretime sadece fiziksel değil aynı zamanda zihinsel olarak da katkıda bulunulmasını gerekli hale

getirmiştir. Bu da işgücünün vasıf düzeyinin artması ve işlevsel esnekliğin önemli hale gelmesine

yol açmıştır. Bununla birlikte artan rekabet ve piyasada talebin çok hızlı değişmesi ve çeşitlenmesi

çekirdek işgücünün çoklu- vasıflarla donatılmasını ve takım çalışmasını zorunlu hale getirmektedir.

10

Özellikle Avrupa’da meslek sendikacılığının güçlü olduğu sektörlerde, iş ayrımı ve mesleki

sınırlar neredeyse ortadan kalkmış durumdadır. Pek çok Avrupa ülkesinde bazı yönetsel görevler

hariç olmak üzere iş tanımlarının genişletilmesi tüm alanda sürmektedir. Fransa’da ve Almanya’da

iş organizasyonunun yeniden yapılandırılması ile ilgili olarak yapılan araştırmalar, işin yenilikçi

yöntemlerle yeniden yapılandırılması yönünde yaygın bir çabanın mevcut olduğunu ve bunun

işgücünün vasıf düzeyinin önemli ölçüde yükselttiğini göstermektedir.

3. ÇALIŞMA SÜRELERİNDE ESNEKLİK TÜRLERİ

3.1. Yoğunlaştırılmış İş Haftası

Yoğunlaştırılmış iş haftası günlük 8 saat çalışma ile haftalık çalışma süresinin 5 tam günden

az olmasıdır. Diğer bir ifadeyle günde 8 saat ve 5 gün çalışılan 40 saatlik bir çalışma haftası yerine

10 saatlik ve 4 gün çalışmak ve bir gün fazla izin yapmak mümkün olmaktadır.

Yoğunlaştırılmış iş haftası işçilerde yorgunluk, moral bozukluğu ve çocuk bakımını

ayarlayabilme güçlüğü doğururken; işverenler açısından ise işe gelmeme, işe geç gelme ve işçi

devri gibi bazı konularda sıkıntılara yol açmaktadır. Bu tip çalışmanın işçi bulma, işe alma

konularında işletmeye fayda sağladığı gibi bazı işletmelerin verimlilik artışında etkin olarak rol

oynadığı görülmektedir

3.2. İş Paylaşımı

İşten çıkarmalardan kaçınmak için çalışma sürelerinin kısaltılarak aynı sayıda işçi ile

üretimin sürdürülmesidir. İki ya da daha fazla işçinin tam zamanlı bir işin sorumluluklarını

paylaşasıdır. Çalışma süreleri belirlendikten sonra iş yükü, karar alma, problem çözme vs. tüm

görevler ile işin sağladığı ücret ve sosyal haklar eşit şekilde paylaşılmaktadır. İş paylaşımı

ekonomik kriz dönemlerinde işçileri işten çıkarmaya alternatif bir yöntem olarak görülmektedir.

3.3. Çalışma Süresinin Yıllık Olarak Hesaplanması

Bu tip esnekliğin esası işçinin çalışma süresinin ve bu süreye dair ücretinin haftalık yerine

yıllık olarak hesaplanmasıdır. İşçinin önce çalışması gereken haftalık sabit süreleri belirlenmektedir.

İşçi sabit süreleri çalıştıktan sonra, arta kalan çalışma süreleri esnek olarak hesaplanmaktadır.

Genellikle kullanılmayan çalışma süreleri talebin en yüksek olduğu zamanlarda kullanılır.

11

3.4. Esnek Zaman veya Kayan İş Saatleri

İşçilerin işe başlama ve bitirme saatlerinin işletme yönetiminin belirlediği bir limit

çerçevesinde değişmesi olarak tanımlanmaktadır. Bazı esnek zaman programları işçilere ileride

kullanmak üzere fazla çalışma süresi depolama imkanı vermektedir. Bunlar, kayan çalışma süreleri,

kayan çalışma saatleri, uyarlanabilir çalışma saatleri, değişen çalışma saatleri ve bireysel

esnekliktir.

Esnek zamanlı çalışma işçilerin biyolojik çalışma saatlerini kendilerine göre ayarlamasına

fırsat tanımaktadır. Bu da işçilerin etkinliğini ve verimini arttırmaktadır. İşçilerin trafiğin yoğun

olmadığı saatlerde işe gidip gelerek yolda harcadıkları zamandan tasarruf ederler. Esnek zamanlı

çalışma işçilerin moralini yükseltmekte, verimlilik ve etkinliklerini arttırmaktadır. Buda dolaylı

olarak işletmenin iş veriminin artışına yol açmaktadır.

3.5. Çağrı Üzerine Çalışma veya Sıfır Saat Sözleşmesi

Yapılan iş sözleşmesi gereğince işçinin iş görme yükümlülüğünü önceden belirlenmiş

çalışma saatleri ve süresi yerine iş çıktığında işyerine gelerek yerine getirmesidir. Bu tür bir işte

çalışma için çağrı yapılması ve işçinin bu çağrıyı kabul etmesi gerekmektedir. Bazı ülkelerde bu

şekilde çalışanlara az da olsa iş güvencesi sağlamak maksadıyla yasal düzenlemeler yapılmıştır.

3.6. Vardiya Çalışması

İşçilerin birbirlerinin yerlerini almak suretiyle farklı gün ve gecelerde çalışma sürelerini

organize etme yöntemidir. Başlıca 8 saatlik ikili ve 8 saatlik üçlü kesintili ve 6 saatlik dörtlü

kesintisiz olmak üzere üç farklı vardiya sistemi vardır. Son dönemde üretimin kesintisiz yapılması

gereken sektörlerin oluşması ile esnek vardiya sistemi uygulanmaktadır. Böylelikle üretim 7 gün 24

saat durmadan yapılabilmektedir.

3.6. Esnek Emeklilik

Aşamalı emeklilik, emekliliğe birkaç yıl veya ay kala çalışanların bir çeşit gelir destek

programı eşliğinde çalışma sürelerini veya iş yükünü azaltarak çalışmaya devam etmeleri anlamına

gelmektedir. Bu süre 6 ay ile 10 yıl arasında değişmektedir. Bu düzenlemenin amacı, emekliliği

yaklaşmış olanları mümkün olduğu kadar emek piyasasında aktif olarak tutmak, yaşlı insanların

12

sosyal dışlanmasını engellemek, genç işçilere sahip oldukları vasıf ve tecrübeyi aktarmalarını

sağlamak ve sosyal sigortalar üzerindeki yükü hafifletmektir.

3.7. Fazla Çalışma

Fazla çalışma, kısa sürede talep ya da üretim artışını karşılamanın en pratik yoludur. Fazla

çalışma maliyeti yeni işçileri işe almaktan daha düşüktür. Bu nedenle çalışma süresi esnekliği

yaygın bir biçimde tercih edilmektedir. Ücretinin yüksek olması veya izin için kullanılan süreyi

telafi etmesi nedeniyle işçiler açısından caziptir. Ücretli ve ücretsiz olmak üzere iki çeşit fazla

çalışma şekli bulunmaktadır.

ESNEK ÇALIŞMANIN TÜRKİYE’DE YAYGINLAŞAMAMASI VE NEDENLERİ

Esnek çalışmanın Türkiye’de ki işletmelerde henüz düşük bir düzeyde uygulanıyor

olmasının sebepleri

1-Mevzuattaki yetersizlikler,

2- Piyasadan kaynaklanan nedenler,

3-Bilgi ve farkındalık düzeyindeki eksikliklerden kaynaklanmaktadır.

İŞLETMELERİ ESNEK ÇALIŞMAYA İTEN NEDENLER

1. İşgücü maliyetlerini düşürmek,

2. Talebe hızla cevap verebilmek,

3. Mevsimsel dalgalanmalara uyum sağlayabilmek,

4. Belli bir işi ya da projeyi tamamlamak,

5. Kaynakları etkin kullanmak,

6. Verimliliği arttırmak,

7. İşe geliş- gidiş sürelerini azaltmak,

8. Rakiplerin bu yöntemi kullanmaları,

9. Çalışanların esnek çalışma talebi,

10. İzinli olan çalışanların (analık izni, ücretsiz izin vb. ) ikamesini azaltmak,

11. İşletmelerin sendikasızlaştırılması gibi sebeplerle işverenler esnek çalışmayı tercih

etmektedirler.

13

ESNEK ÇALIŞMANIN AVANTAJLARI

1. Daha geniş elaman tedarik fırsatları sunması,

2. İşletme açısından değerli ve vasıflı işgücünün elde tutulması,

3. Eleman bulma, işçi devri, işe gelmeme maliyetlerini azaltması,

4. Fazla mesai ücreti gerektirmeden çalışma saatlerinin uzatılmasına olanak sağlaması,

5. Verimlilik artışına yol açması,

6. İş tatminini ve motivasyonunu arttırması,

7. Çalışanlara daha fazla serbest zaman vererek, iş yaşam dengesini sağlaması,

8. Daha fazla sayıda kişinin iş yaşamına katılmasını mümkün kılmak,

9. Çalışanların işe gidiş- dönüş sırasında trafikten ve gürültü kirliliğinden uzak tutulması,

10. İşyerinde adaleti ve farklılığı dengelemesi,

11. Toplumda istihdamı arttırması ve işsizliği azaltması,

12. İşyerinin yoğun olduğu zamanlarda personel sayısının daha iyi planlanmasına olanak

tanıması gibi sebeplerle esnek çalışma tercih edilmektedir.

ESNEK ÇALIŞMANIN DEZAVANTAJLARI

1. Esnek çalışmanın planlanması ve idaresinde yönetimin kontrol sıkıntısı çekmesi,

2. Farklı bir insan kaynakları yönetimin ve reorganizasyon gerektirmesi,

3. İdari maliyetleri arttırması,

4. Çalışanlar ile mesai arkadaşları ve işverenleri arasında iletişim kopukluğuna yol açması,

5. Mesleki eğitim fırsatlarını sınırlaması,

6. Düşük iş tatminine yol açması,

7. Fiziki ve psikolojik sağlığı tehdit etmesi,

8. Ücretlerde düşüşe yol açabilmesi,

9. Sosyal güvenlik ve diğer özlük haklarında azalma meydana getirmesi,

10. Çalışanların dayanışmasını ve örgütlenmesini (sendikacılığı) tehdit etmesi,

11. İş ve yaşam arasında çatışmanın ortaya çıkması vb sebeplerle esnek çalışmanın

dezavantajları bulunmaktadır.

14

EKONOMİK KRİZ VE İŞLETMELERDE ESNEKLİK

İşletmelerde esnek çalışma şekillerinin yaygınlaşmasının en önemli sebeplerinden

biri ekonomik krizlerdir. Ekonomik kriz dönemlerinde esnek çalışma uygulayan ülkelerde

krizlerle daha kolay bir şekilde başa çıkılabildiği, işsizlik oranlarının düşürülebildiği,

işsizlikte ki ani yükselişlerin önlenebildiği gözlenmektedir.

Özellikle 2008 krizi ile Türkiye’de esnek çalışma çok daha fazla konuşulmaya ve

uygulanmaya başlanmıştır. İşletmeler krizin etkilerini en aza indirmek, çalışanların işten

çıkartılmalarını önleyebilmek için kısmi süreli çalışma, esnek sürelerle çalışma, ücretli ve

ücretsiz izin vb. gibi çok sayıda esnek çalışma yöntemini devreye sokmuşlardır.

İŞLETMELERDE UYGULANAN ESNEK ÇALIŞMA BİÇİMLERİ İLE İLGİLİ

ARAŞTIRMALAR

1. İTO Araştırmasında Esnek Çalışma Türleri

İTO’nun yaptığı araştırmaya göre 4857 sayılı İş Kanunu sonrasında işletmelerde

%11 oranında esnek çalışma kullanıldığı görülmüştür. Ülkemizde yeni iş kanunundan sonra

ki dönemde esnek çalışma uygulamasının yaygınlık kazandığı görülmektedir fakat gelişmiş

Avrupa ülkeleriyle kıyaslandığında, ülkemizde ki iş piyasalarında önemsenecek bir düzeyde

esnek çalışmadan söz etmek mümkün olmamaktadır.

Esnek çalışma uygulayan işletmelerin %84,2’si (tüm işletmeler dikkate alındığında)

bu dönemde ‘’fazla çalışma’’ gerçekleştirmiştir. Yine % 68,4 ‘ü ‘’vardiyalı çalışma’’,

%47,4’ü ‘’belirli süreli çalışma’’, % 42,1’i ‘’deneme süreli çalışma’’ uygulamıştır. Bu

dönemde ‘’telafi çalışması’’, ‘’kısa çalıma’’, ‘’kısmi süreli çalışma’’ ve ‘’geçici iş

sözleşmesi’’ uygulayan işletmeler olmuştur.

2. MESS ve Üye İşyerlerinde Çalışma Süreleri Araştırması

Diğer bir araştırma MESS tarafından kendi üyelerine yönelik 2008 yılında metal sanayi

işletmeleri üyelerine yapılan çalışmadır. MESS üyelerinin % 54’ü bir şekilde işyerlerinde çalışma

sürelerinde esneklik hükümlerini uyguladıklarını belirtmişlerdir. En fazla uygulanan esnek çalışma

15

şekli ise %48,9 oranı ile telafi çalışmasıdır. Üye işyerleri, esnek çalışma sürelerine ilişkin

düzenlemelerin uygulamam nedenlerinin başında maliyetlerin azalmasını göstermişlerdir. Diğer bir

neden olarak fazla çalışma ücretlerinin azaltılması ve işletmenin rekabet edebilirliğinin arttırılması

olarak açıklanmıştır.

3. Personel Yönetimi Derneği (PERYÖN) ve Esnek Çalışma Saati Uygulaması

Türkiye’de Personel Türkiye’de Personel Yönetimi Derneği tarafından gerçekleştirilen

araştırmaya 93 işletme katılmıştır. Araştırma sonuçları Türkiye’de esnek çalışmanın yaygınlaşmaya

başladığını göstermektedir. Araştırmanın gerçekleştirildiği işletmelerin % 43 ünde işe başlama ve

bitirme saatlerinde esnek çalışma uygulanmaktadır. Yine işletmelerin % 43’ünde kısmi süreli

çalışma gerçekleştirilirken diğer çalışma şekli olan ‘’evde çalışma’’ ise % 20’ler civarında

gerçekleştiği belirlenmiştir. MESS’in anket çalışmalarında oranların fazla olduğu gözükmektedir.

Sebebi ise anket çalışmalarının uluslararası ekonomik krizin en zirve döneminde gerçekleştirilmiş

olmasıdır. PERYÖN’ün gerçekleştirdiği daha dar kapsamlı bu araştırmanın da, genele ilşkin kesin

bir kanaat ortaya koyduğu söylenemez.

16

SONUÇ

Esnekliğin amacı değişen koşullara uyum sağlayabilmektir.Esnekliğin ortaya çıkışı fordist

üretimin etkisini kaybetmesiyle ve gelişen teknolojik buluşların (otomasyon, bilişim teknolojileri,

intenet sistemleri, bilgisayar sistemleri gibi) günümüz iş hayatında yaygınlaşmasıyla etkinlik

bulmuştur. Son yıllarda ard ada yaşanan ekonomik krizler de esnek çalışmanın yaygınlaşmasına

sebebiyet vermiştir.

Değişen iş şartlarında ve ekonomik koşullarda işletmelerin ayakta kalabilmeleri ver ekabet

güçlerini arttırabilmeleri, işgücü maliyetlerini düşürebilmeleri için esnek üretim şekilleri işverenler

tarafından tercih edilmektedir.

Çalışanlar ise esnek çalışma ortamı içerisinde evkadınları, emekliler, engelliler ve öğrenciler

hem eğitim hemde ev hayatını esnek çalışmayla birlikte idame ettirebildikleri için tercih

etmektedirler.

Devletler ulusal düzeyde işsizliği önlemek ve istihdamı arttırmak için esnek çalışmaya

destek verirken; sendikalar, esnek çalışmanın ücret düşüklüğü, işçinin işletmeye bağlılığının

azalması, iş ortamından kopuk iş hayatının yaşanması, sosyal güvencelerden yoksunluk gibi

olumsuz etkilerinden dolayı işçilerin etkileneceğini ve ekonomik düzeylerinin aşağıya çekileceğini

düşünerek esnek çalışma çeşitlerine karşı çıkmaktadırlar.

Sonuç olarak esnek çalışmanın global iş hayatında gelecek yıllarda aktif olarak

kullanılacağı aşikardır.Bu sebeple esnek çalışma biçimlerinin işçi ve işveren yararına olacak şekilde

gerek iç hukuk gerekse uluslararası hukuk çerçevesinde hatlarının net bir şekilde belirlenmesi

gerekmektedir. Esnek çalışmanın işçi maaş düşüşlerinden ve sosyal güvencelerde yoksunluk olarak

devam ettirilmemesi bu konuda da yasal düzenlemelere gidilmesi gerekmektedir.

17

18

19