زندگی، مجاهدتها و عاقبت کار دکتر سیّد عبدالّرضا حجازی

اشاره: بسر سسرسید عبدالرضا حجازی بود که نام و آوازه 57در دوران انقلبا و بویژه در سال

شساید جسز آنانکسه دور منسبرش جمسع، که اگر پخش سخنان وی از رادیسو نبسود،زبانها افتادمیشدند کسی او را نمیشناخت. بسیار نغز سخن میگفت و چهره و صدایی بس زیبا داشسست

و مردم در مورد او چنین میگفتند: سید عبدالرضا حجاری آخوندی است که مخالف رژیم بوده، در زندان بشوده، آزاد ششده وحال با اینکه برای اسلم تبلیغ میکنه، ولی ساواک دیگه به او کشاری نشداره. ششاید از اوقول گرفته اند که بر علیه سطلنت و رژیم حرف نزنه. میگن با ساواک همکاری میکنشه.او بششرادر سششید عبدالرسششوله(عششده ای او را میشششناختند و نوارهششای سششخنرانی اش پخشمیشد.). خیلی خوش چهره و شیکپوشه. کفشهاش واکس خشورده و لباسشهای آخونشدیشهم مثل آخوندای دیگه نیست!! میخواد بگه که اسلم دین شلخته پوشی نیست و با مد وومدسازی هم مخالف نیست... وقتی یک دختر(یا زن) به او متلکی زد، او هم بششدترش ر

به او تحویل داد...در دهه چهل یقیناً کتابا او(رسالت اسلم در عصر فضا) را دیده بودم ولی به دلیسل زیسر

نام او در ذهنم نمانده بود و اصولً نام نویسنده ها مهم نبود. زیرا:در آن دهه آخوندهای نسبتاً جوان حوزه به این گونه مسائل رو آورده بودنشد کشه بگوینشداسلم دین روز است و منافاتی با مدرنیته ندارد و نشیز خرافشات ربطی بشه اسشلم نشدارد و

علم اسششت و... بلکششه مسششلمانان از خششود ودسششتاوردهایدسششتورات اسششلم منطبششق بششر

فرهنگ خود به اسلم چیزهایی را نسبت میدهند... یک کانون یشا انجمشنی هم مخصشوصجوانان در حوزه ایجاد شده بود که کارش همین بود.

بسرادرش را در گوگسلحجشازی عبدالرسشولنسام اکنون یعسنی پس از سسی و شسش سسال کسه اولین نتیجه سرچ بود. از آنجا که پس، را دیدم و نوشته زیرعبدالرضا نام ،سرچ میکردم

علقامند شدم نوشته را بخسوانم. پس از خوانسدن،نام و نشانی از او نشنیده بودم، از انقلبااز او یافتم:را چنین شناختی ،مقاله

وی بششرای بششه ثمششر رسششیدن نقش اسششلم در زنششدگی مششردم کوششششهای فششراوانی کششرده. بششا خود را بشه زحمت انداختشه و،زحمتهای فراوان درس خوانده و برای کسب مدارج علمی

بشا،راهی ترکیه هم شده است. زمانی که آیت ا خمیشنی را مجاهشدی در راه اسشلم دیشدهاو همکاری نزدیک و صمیمانه ای داشته است.

باید افزود که: تکفسیر حربسه ای بسر ضسد اسسلم اسست! مسسلمان واقاعی کسسی اسست کسه همچسون پیسامبر بسهتوصیه قارآن، خود قااضی خود نشود و حق را بسه خسود ندهسد و در مسورد دیگسر مسسلمانانحکم صادر نکند؛ که آنان از دین خارج شسده انسد و... و از آنجسا کسه هیچکس جسز خداونسد

شخص دیگسسریحق ندارداز قالبا و نیت انسانها باخبر، و در همه جا با آنان نیست، کسی را که میگوید من مسلمانم و شهادتین را بر زبانش جاری میکند، نامسلمان و کافر بخوانسسد

و حکم تکفیر بر او ببندد و او را به سلّخ خانه فرستد!!!بهمن ماه نودوسه- احمد شماع زاده

انقلب اندیشگی و عبدالرضا حجازی در اوائل دهه پنجاه

جعفریان، رسسول - بهانسه اصسلی این نوشسته، همین کلمسه عصسر فضسا در کتسابی > وبلگا در باره رسالت قارآن نوشست. آدم وقاستی آن اثسر1349بود که عبدالرضا حجازی در سال

را می دید فکر می کرد قارار است دین یک جوری با عصر فضا پیوند بخورد. امسا روالبحث این بنده خدا کم کم به سمت شرح زندگی حجازی رفت که از وقاایع شگفت انقلبا وتقریبا فراموش شده است. چاره ای نبسود. نمی خواسستم زیساد بنویسسم. اطلعسات هم چنسداندر دسترس نبود. مطمئن هستم کسانی هستند که آگاهی هسای فسراوانی در بساره وی دارنسد.امیدوارم اگر نقصی دیدند بنده را آگاه کنند و مطالبا را تکمیل. همان طور که گفتم سسوژهاصلی، کتابا او بود کسه این کتسابا در جریسان انقلبا اندیشسگی دیسنی در اوائسل دهسه پنجساهولو متوسط بود اما مسوثر هم بسود... تسازه دسست آخسر کتسابا دیگسری را هم از همین دسست

مرور کردم...

چه کتابهایی انقلب را ساخت؟

جامعه انقلبی ایران پیش از انقلبا مسسیر هسای مختلفی را بسرای پیشسبرد انقلبا بایسد طیمی کرد. در این زمینه حوزه اندیشه یکی ازموثرترین آنها بود. یک پرسسش اصسلی بسرایبنده همیشه این بوده است که جامعه انقلبی دیندار با چه اندیشه ای انقلبا کسرد؟ کتابهسایبازرگان؟ شریعتی؟ مطهری؟ طالقسانی؟ علمسه طباطبسائی؟ حساج سسراج انصساری؟ مکسارمشیرازی؟ مصطفی زمانی؟ و دیگر چه کسانی؟ آثار ترجمه شده مصسریان؟ سسهم هسر یسک

چه اندازه بوده است؟

شسمار این افسراد البتسه بیش از این هاسست. بسرخی یسک کتسابا، بسرخی بیشستر، کسسانی یسکترجمه یا بیشتر از آثار مصریها و... داشتند و هر کسدام گوشسه ای از کسار را گرفتسه بسود.مثل سفره ای که هر کسی یک گوشه را بگسیرد و آن را جمسع کنسد. هسر قاشسری کتسابی می

خواستند، اما مهم این بود که سمت و سوی اینها به کجاست.

از سال پنجاه به بعد برخی از آثار مانند کتابهسای شسریعتی بیشستر منتشسر شسد. اساسساً بهسترشسدن وضسع مسالی طبقسه متوسسط شسهری زمینسه را بسرای توسسعه نشسر فسراهم کسرد. در اینزمینسه کتابهسای دیگسری ماننسد «راه حسسین» احمسد رضسایی هم بسود کسه در دوایسر خاصسیانتشار یافت... و به هر حال خیلی از آثار دیگر که بنده در کتابا جریانها و سازمان هسایدینی دوره پهلوی سعی کرده ام فهرستی از آنها بدسست دهم. حستی آثسار کسسانی چسون علیتهرانی یا گلزاده غفوری و شماری دیگسر. در حسوزه اندیشسه البتسه مسدارس ملی سس دیسنی آندوره بسیار موثر بود، هم در تهران و هم در مشهد..... و بساز هم بسه جسز کتسابا، جلسساتمذهبی و حسینیه ارشاد و غیر اینها... بسه هسر حسال دامنسه اندیشسه ای کسه بسا آن انقلبا شسد

مهم است.

در سطوح پایین تر هم کتابهایی بود که در قام نشر می شد. اینهسا بسه خصسوص روی جنبسههای مترقایانه دین خیلی مانور می دادند. دست کم ظاهر آنها این طور بود. یک نسثر دیسنیتازه و به روز شده درست شده بود که بین نفی و اثبسات آنچسه در بساره دین و مسذهبا گفتسهمی شد، سعی می کرد دین را موافق تجدد نشان دهد، طبعسا جنبسه هسای مثبت آن نسه منفی.این ادبیات جسالبا و قاابسل بررسسی اسست. در این آثسار، مسسائلی در بساره قاسرآن و رسسالت واعجاز و نبوت و اینها هم که، هم نیاز به پاسخ گویی بسه شسبهات داشست و هم رهنمودهسایجدید برای نشسان دادن تسرقای، مطسالبی نوشسته می شسد. من فکسر می کنم ادبیسات این کتابهساخود موضوع یک پایان نامسه دکستری جسدی اسست و هنسوز این آثسار بسه خصسوص از حیثمحتوا مورد بررسی قارار نگرفته است. بنده علقاه مند به این بحث بوده ام و همسان طسورکه اشاره کردم گاه گاه گریزی در کتابا جریانها به آن زده ام، اما می دانم که بسسیاری ازآثار را ندیده ام و نتوانسته ام در باره آنها چیزی بنویسسم. در اینجسا یسک نمونسه را انتخسابا

کرده و در باره مؤلف آن هم که سرنوشت شگفتی دارد، سخن خواهم گفت.

عبدالرضا حجازی و سرنوشت شگفت او

و چساپ چهسارم1349کتابا «رسالت قارآن در عصر فضسا» (چساپ اول آن در شسهریور ) یکی از آثاری است که در زمینه بحث بسال قاابسل ذکسر اسست. این کتسابا از1354آن در

) بسسود کسسه1313 یسسا 1312واعسسظ معسسروف آن وقات سسسید عبدالرضسسا حجسسازی (متولسسد سرنوشسست عجیسسبی پیسسدا کسسرد. وی از سلسسسله روحسسانیونی بسسود کسسه در قام دهسسه سسسی درسخواندند و سپس برای منبر و درس و دبیرستان و دانشگاه بسه تهسران رفتنسد. کسسانی چسونمطهری و بهشتی و باهنر و هاشسمی رفسسنجانی و خیلی هسای دیگسر، کسسانی کسه در بخشاندیشگی انقلبا نقش مهمی داشتند. اما این یکی قادری متفاوت بود و بعدها نیز سرنوشستدیگری پیدا کرد. ضمن این که با آنهسا بسود، امسا پشست صسحنه هسایی داشست کسه تساکنون درباره آن بحث کافی نشده و طبعاً تا اسناد درستی در اختیار نباشد نمی شسود بسا اطمینسان درباره آنها چیزی گفت. در اینجسا مقصسودم مسسائل قابسل از انقلبا اسست. امسا بعسد از انقلبا،ایشان که تقریبا از سوی روحانیون انقلبی طرد شده بود، در اطسراف آقاسای شسریعتمداریبود و در جریان آنچه به عنوان کودتا عنوان شسد بسا قاطبا زاده و روحسانی دیگسری بسه نساممهدوی درگیر ماجرا شد و گفته اند که پیغام هایی در این میانه رد و بدل کرد کسه مربسوط

]1383بسسه کودتسسا می شسسد(خسساطره هسسا، محمسسدی ری شسسهری، [تهسسران، مرکسسز اسسسناد، ). مدتی بعد هم اعدام شد.1/206

وضسعیت بسا قااعسده1349 و 1348حجازی در ارتباط با مسائل انقلبی، تسا حسوالی سسال ای داشته اما بعد از آن به تدریج مشکلتی پدیسد آمسده اسست. پیش از آن بهستر اسست اشساره

ای به شرح حال کوتاه وی داشته باشیم:

در پشت جلد کتابا رسالت قارآن شرح حسالش چسنین آمسده: «در شهرضسای اصسفهان متولسدگردید و پس از فراغ از تحصیلت ابتسدایی و متوسسطه در حسوزه علمیسه اصسفهان و قام بسهفراگرفتن علوم اسلمی پسرداخت. وی پس از سسالها اقاسامت در حسوزه علمیسه قام و آمسوختنسطوح عالیه و خارج در فقه و اصول و آموزش فلسفی، به تهران عزیمت نمسسوده و دورهدانشکده الهیات و معارف اسلمی را در رشته فلسفه د رتهران و آنکارا به پایسان رسسانید.

سال است که در تهران با پذیرش رنجهای14) متجاوز از 49ایشان اکنون (ظاهرا سال اجتماعی، با بیان گرم و منطقی خود به وعظ و تبلیغات اسلمی اشتغال داشته و از خطبسساو گویندگان مشسهور و دانشسمند کشسور بسه شسمار می آیسد». همین عبسارت پشست جلسد کتسابا

سیستم اقاتصادی اسلم وی هم هست.

محمد شریف رازی دو صسفحه ای در بساره وی نوشسته و گفتسه اسست کسه «بیسانی شسیرین و در1329 دانسته و این که در سسال 1313منطقی شیوا و علمی» دارد. تولد وی را سال

حوزه علمیه آمده، از محضر آقاای بروجردی و آقاای مجاهدی اسستفاده کسرده، و در تفسسیرعلمه طباطبائی هم شرکت می کسرده اسست. بسه گفتسه وی در شسمار وعساظ نسامی کشسور و«مجاهدی است که در این پست حساس مصائبا فراوان و سوائح زیادی را تحمل کرده ومسورد غبطسه بسسیاری قاسرار گرفتسه اسست». بسه گفتسه رازی وی «لیسسانس را در دانشسکده

الهیات دانشگاه تهران و دوره دکترا را در دانشگاه آنکارا طی کسرده». آثسار وی همین دو)1338کتابا یعنی رسالت قارآن در عصر فضا و سیستم اقاتصسادی اسسلم (چساپ اول در

ق)]. این شسرح حسال بایسد1394 (قام351 س 2/350دانسته شده است [گنجینه دانشسمندان، . بیفسسزایم54 تسسا 52مربسسوط بسسه سسالی باشسسد کسسه او در زنسسدان بسسوده اسسست، یعسسنی سسالهای

برادرش عبدالرسول حجازی نسیز از نویسسندگان و خطبسای همین دوره تهسران بسوده و بعسداز انقلبا بسه اهسواز رفتسه و سسه چهسار سسالی پیش درگذشسته اسست. آخسرین اثسر وی «مثسل

علی هرگز» است که در دو مجلد منتشر شده است.

به جسز منسبر، وی را بسا همین کتسابا می شناسسند، کتسابی کسه تسأثیر قاابسل ملحظسه ای رویتفکر و اندیشه جاری اما عمومی جامعه دینی داشته و صسد البتسه نبایسد بسا آثسار مطهسری یساشریعتی و بازرگان و علمه طباطبائی مقایسسه کسنیم؛ امسا بایسد اعستراف کسرد کسه در سسطح

عموم، اثری پرفروش بوده و این نکته را شمارگان چاپ کتابا نشان می دهد.

عبدالرضا بیشتر تأثیرگذاری اش از طریسق منسبر بسوده، چنسان کسه گفتسه شسده فسردی خسوشسخن و دارای لحنی جذابا بوده است.

50 تا 42عبدالرضا حجازی بین سالهای

از نظسر سسابقه انقلبی، فعسالیت وی بسه نسسل جسوان فعسال در اطسراف فسدائیان اسسلم بسودهاست. آقاای گرامی و دیگران از نقش وی در همراهی با فدائیان اسلم سخن گفته انسد. امسا

بوده است. در گزارشی42فعالیت اصلی وی در دوره نهضت اسلمی در حوالی خرداد از نقش وی در ایسسام حسسرکت پسسانزده خسسرداد آمسسده اسست: «عبدالرضسسا حجسازی واعسظ، درشبسستان مسسجد جسامع بسه منسبر رفت و دربساره شخصسیت و مقسام و دانش حضسرت علی وحکسومت ایشسان بسه تفصسیل صسحبت نمسود و در پایسان سسخنانش گفت: «خسدایا مرجسع تقلیسدشسیعیان و مسسلمان جهسان حضسرت آیت ا خمیسنی را آزاد کن. خسدایا آیت ا خمیسنی را بسهسلمت و موفق بدار. خدایا فاصله بین ما و آیت ا خمینی را از میان بسردار.» بعسد گفت:«آقاایان دیشبا در خوابا حضرت آیت ا خمینی را دیدم و فرمود خدایا دلم می خواست کهمن هم در بین مردم بودم و در این مراسم سوگواری شرکت می کردم. می دانید که آقاا مدت

بهمن15 مسساه در زنسسدان بسسه سسسر می بسسرد.» این عبسسارات را سسساواک در سسسه شسسنبه 8 خسرداد کسه سسایت ویسژه ای دارد گسزارش شسده15گسزارش کسرده و در روزنامسه 1342است.

هم امسام نامسه ای بسه وی نوشسته و از کارهسای وی تقسدیر کسرده اسست:1343در شهریور خدمت جنابا مستطابا سید العلم و ثقة السلم خطیبا محترم آقاساى آقاسا سسید عبسد الرضساحجازى- دامت افاضاته: به عرض مىرساند، مرقاومه آن جنابا كه حاكى از صحت مسسزاجشریف و حاوى اظهار محبت و تفقد از حقیر بود، موجبا تشسكر گردیسد. مسساعى جمیلسه وشداید و محرومیتهایى كه متحمل شده و مىشوید، مورد كمسال تقسدیر، و امیسد اسست ان شساءاا مورد توجه حضرت ولى عصر- عجل اا تعالى فرجسه الشسریف- واقاسع شسده و مسأجور

پس از آزادی امسسام و وقاسستی21/1/43] در تسساریخ 1/397باشسسید...» . [صسسحیفه امسسام:

شماری از مسردم آمدنسد، «آقاسای حجسازی بسه نماینسدگی از امسام خمیسنی از حاضسران تشسکر هم بساز پس43 فروردین همسان سسال 24). در روز 12/247کرد» (امام در آینه اسناد:

از یکی از اجتماعات مردم در منزل امام، «حجسازی در خاتمسه مسردم را دعسوت کسرد کسهتماس دایم خود را با مراجع قاطع نکنند تسا در آینسده نحسوه مبسارزه و شسروع آن طبسق نقشسه

). ممکن اسست مقصسود عبدالرسسول حجسازی هم12/350 انجام گردد»(امام در آینه اسناد:باشد!

آورده کسه گفتسه اسست:44ساواک بخشی از سخنرانی سید عبدالرضا حجسازی را از سسال «به خدا قاسم من هر موقاع که از منسبر پسایین می آیم از خسدا طلبا مسرگا می کم، چسون دراین مملکت ما در خفقان بسر می بریم. این روزها ما نمی توانیم حقایق را بگوییم و انتقادکنیم... وضسع مسا طسوری اسست کسه بایسد همیشسه در حسال خفقسان باشسیم. مسا مسسلح نیسستیم وقاشسونی هم در اختیارمسان نمی باشسد و بسا کسسی هم سسر جنسگ نسداریم. اسسلحه مسا قاسرآن واخبسسار امامسسان و مراجسسع تقلیسسد می باشسسد»(یسساران امسسام بسسه روایت اسسسناد سسساواک، شسسیخ

. از این پس از این کتسابا بسا عنسوان شسیخ24/6/44 تساریخ 44غلمحسسین جعفسری، ص سساواک دسستور داده کسه بشسدت «حستی بسا46غلمحسین جعفسری یساد خسواهم کسرد). سسال

بکار بردن وسائل فنی، اعمال و رفتار و تماس هایش را دقایقا کنترل» کنند (امسام در آینسه). سسسساواک بخشسسسی از سسسسخنرانی وی در مسسسسجد ارک را در تسسساریخ11/243اسسسسناد،

علیسه فسساد غسربی و رواج آن در ایسران آورده و گفتسه کسه اعلمیسه هسایی در13/10/45بسساره بازگشسست حضسسرت آیت ا العظمی خمیسسنی پخش شسسده اسسست (امسسام در آینسسه اسسسناد:

وی کسه از حج بسه عسراق رفتسه1349). بسر اسساس گسزارش سساواک، در سسال 13/571بوده، همراه خود «نوار سخنرانی اخیر حضرت آیت ا خمینی و جزوه بیانسات ایشسان رابا خود به ایران آورده اند و برای استماع و بهره برداری در اختیار دوسستان می گذارنسسد.آیت ا خمینی در مورد سلطنت بحث مفصلی نموده و دلیل و مدارکی را از آیات قارآنیو اخبسسار و احسسادیث مسسستند علیسسه سسسلطنت اقاامسسه نمسسوده کسسه بحث روز محافسسل و مجسسالس

). این بایسد مربسوط بسه درسسهای حکسومت اسسلمی16/641 گردیده» (امسام در آینسه اسسناد:امام باشد که جزوات آن چاپ شسده و بسه ایسران وارد می شسد. در انتهسای این سسند سساواکنوشسته کسه وی اوائلی کسه بسه تهسران آمسده، فاقاسد چسیزی بسوده حسال خانسه مجلسل و راننسده و

زندگی خوبی دارد.

ش) نسام وی درآغساز لیسست1350ق / 1391در اواخسر دهسه چهسل و اوائسل دهسه پنجساه، (ساواک از یک سلسله از روحانیون انقلبی بسه عنسوان اشسخاص ممنسوع المنسبر بسوده اسست

نسسام اول ممنسسوع1350 پس از نسسام هاشسسمی و در لیسسست سسسال 11/10/47(در لیسسست ).435، 332المنبرها بوده است. بنگرید: غلمحسین جعفری همدانی، ص

)57 تا 52حجازی میان دولت و انقلبیون! (حجازی سالهای

به نظر می رسد به تدریج، مواضع حجازی به دولت نزدیک شده و این سببا شده است تاانقلبیونی مانند محلتی و مروارید دست به اقاداماتی علیه وی بزنند(امام در آینه اسناد:

گفته است که وی در یک مجلس خصوصی51). مامور ساواک در سال 74 س 73/ 10از اینکه افرادی ماننسد لهسوتی مسرتبا اسسم امسام را بسه زبسان می آورنسد و زنسدان می افتنسد

). جالبا است که همان زمان تلش کرده تا10/186انتقاد کرده است(امام در آینه اسناد، ). این کسه گفتسه190زمینه مسافرت سید احمد خمینی را به عراق فراهم کنسد (همسان، ص

شود مخالفت با شریعتی از سوی ولیتی هسا یکی از دلیسل سسوق یسافتن حجسازی بسه سسمتمخسسالفت بسسا نیروهسسای انقلبی اسسست، ضسسمن آن کسسه شسساهد مختصسسری دارد (از جملسسه

) اما مجموعاً دلچسبا نیست.14/493بنگرید: امام در آینه اسناد:

به هر حال به تدریج وی همزمان با نزدیک شدن به دولت و سساواک، از سسوی انقلبیسونطرد شد. سخنرانی های وی در رادیو نیز مشکل درست کرد و وقاستی مسورد انتقساد سسخت

قارار گرفت به تدریج و بیش از پیش به سمت مخالف رفت، اما تلش می کرد نشسان دهسد حجسازی بسا توجسه بسه52 و 51که هنوز همراهی می کند. در این زمان، حسوالی سسالهای

روابط قادیمش با امام، سعی می کرده انتقادهسایی نسسبت بسه حسرکت انقلبیسون و رفتارهسایآنان از جمله با خودش مطرح کند و امسام را از رفتسار بسه اصسطلح خسود تنسد انقلبی بسازدارد. بسه گفتسه سساواک، یکبسار همین حجسازی بسه امسام کسه در نجسف بسود نامسه نوشسته ازهمکاری وی با دولت عسراق انتقساد کسرده بسود. این نامسه یکی از انتقسادی تسرین نامسه هساییاسسست کسسه یسسک روحسسانی می توانسسسته در آن شسسرایط بسسه امسسام کسسه محبسسوبیت زیسسادی میسسانانقلبیون مسلمان داشته نوشته باشسد. بسر اسساس گسزارش سساواک، وی در این نامسه کسه از

. شما خورشید تابناکی بودید، ولی دچار کسوف گشته1بیروت به امام نوشته، گفته است: و اطرافیان در نجف و در تهران دست به کارهای زشتی زده اند و به همسه علمسای اسسلم

. به چه دلیل شما نوارتان را به رادیو عراق داده اید و دولت عراق فقسسط2حمله می کنند. . بسه طرفسداران خسود بگوییسد دسست از تهدیسد3دولتی است که از کمونیسم الهام می گیرد.

. در شسان یسک مرجسع نیسست کسه علیسه دولت ایسران اعلمیسه داده بیسست4بنسده بردارنسد... ). متن نامسه10/203مرتبسه کلمسه اسستعمار را تکسرار نمایسد(امسام خمیسنی در آینسه اسسناد:

نیامده و این گزارش ساواک است. دنبال آن آمده کسه امسام پاسسخی بسه وی داده کسه فتوکسپیآن به پیوست تقدیم می باشد، اما چیزی در کتابا نیامده است. این پاسخ می تواند نامسسه ای

18باشد که تحت عنسوان «لسزوم اجتنسابا از اختلفسات» در صسحیفه آمسده اسست: «زمسان: »: خدمت جنابا مستطابا سسید العلم آقاساى حساج1393 جمادى الول 6/س 1352خرداد

سید عبد الرضا خطیبا محترم- ایّده اا تعالى

مرقاوم شریف واصل، سلمت و توفیق جنابعالى را خواستار است. موجبا تأسف است كهآقاایان محترم كه خود را خدمتگزار به اسلم مىدانند به جاى آنكه هر چه بیشتر در وحدتكلمه كوشش كنند و به دوستان خود بیفزایند، با جزئى بهانهاى بسا هم اختلف پیسدا كسرده وبا دامنزدن بدخواهان، عمق آن زیادتر و از مقاصد عالیه بازمىماننسد. این جسانبا از شسماهاو هسر كس بسه شسماها اتصسال دارد انتظسار دارم اختلفسات جزئیسه را كنسار گذاریسد و بسراىاهداف مقدسه اسلم مجهز شده و دوستان بیشترى به صفوف خود متصل كنید. از خداونسدتعالى توفیق همسه را بسراى این مقصسد مقسدس خواسستار اسست. از جنابعسالى و سسایر آقاایسانامیسسد دعسساى خسسیر دارم. و السسسلم علیكم. روح اا الموسسسوي الخمیسسنى»(صسسحیفه امسسام:

2/504( اسست نوشسته52به هر حال ساواک دنباله نامه اعتراضی وی از بیروت به امسام کسه سسال

است: اظهار نظر پیرامون صحت و سقم اظهار وی مستلزم تحقیسق و بررسسی اسست! ولیافزوده: ضسمنا از مسوقاعی کسه سسخنرانی نسامبرده از رادیسو ایسران پخش شسده، مسسلماً مسوردتنفر طرفداران [امام] خمینی واقاع شده و در حسال حاضسر تسا حسدودی دارای وجهسه دولستی

است.

بسه هسر حسال در نسزدیکی انقلبا، بلکسه از همسان دوره زنسدان کسه رفتسار دولستی هسا بسا ویدوستانه بوده، به تدریج انقلبی هسا دیدشسان نسسبت بسه او عسوض و تسدریجاً فضسا علیسه ویبسیار سنگین شده است. مواضع آنها علیه وی مستند به شواهدی بسود کسه بسا همسه پوششسی

که اوضاع داشت، بسر آنهسا آشسکار شسده بسود. دسترسسی بسه پرونسده سساواک وی بسرای بنسدهمقدور نبوده و نیست، اما همین مقدار که جسته گریخته در باره وی اسسنادی منتشسر شسده،حاکی از این است که درک انقلبیسون نسسبت بسه وی درسست بسوده اسست. سساواک در سسال

در گزارشسی، از یکی از افسراد خسود خواسسته اسست تسا متن اعلمیسه عیسد فطسر آقاسای55خمینی را «به عبدالرضا حجازی نشان دهند فکر نکند خمینی اقادامی علیه مصسالح کشسور

هم وقاستی سساواک56). حستی در سسال 17/284نمی کنسد» [امسام خمیسنی در آینسه اسسناد: نسبت به نگارش یک متن توسط امسام تردیسد کسرده خواسسته اسست کسه متن را بسه اداره یکمبدهند تا از حجازی بپرسسند واقاعساً آن را [امسام] خمیسنی نوشسته اسست (امسام خمیسنی در آینسه

).12/174اسناد:

این می رساند که حجازی نقشی میانه بازی می کرده، ضمن همکاری به ساواک بسه آنسانمی گفته که ماجرا چندان تند نخواهد شد و ساواک به این ترتیبا خواسته او را در جریسانبگسذارد و آنهسا هم اگسر مشسکلی داشسته انسد بسا وی در میسان می گذاشسته انسد. سساواک یکبساردیگر هم کسه در نوشسته منسسوبا بسه امسام شسک کسرده از مسأمور خسود خواسسته اسست «یسکنسسخه بسه اداره یکم داده شسود کسه بسا حجسازی صسحبت کننسد تحقیسق کننسد آیسا آن را خمیسنی

). در همین جلد از امام خمینی در آینه17/328نوشته است» (امام خمینی در آینه اسناد: ) صسریحاً آمسده اسست: محترمسا بسه استحضسار می رسساند حجسازی واعسظ335اسسناد (ص

اطلع می دهد که طبق اطلع موثق، در وقاایع اخیر مرتضی پسندیده بسرادر خمیسنی نقش) .7/9/1356تحریکاتی و تامین کمک مالی موثری داشته است (مورخه

شسسیخ54بسسه هسسر روی، این امسسور از چشسسم انقلبی هسسا دور نبسسوده چنسسان کسسه در سسسال غلمحسین جعفری در تهران در مجلسی گفته بود که «عبدالرضسا حجسازی همسواره سسعیمی کند دو رو بسازی کنسد؛ یعسنی هم می خواهسد خسود را طرفسدار دولت جسا بزنسد و هم میخواهد مخالفین دولت را برای خود داشته باشد. در حالی که چنین امری محال است، کمسسااین که برای دولت دسستش رو شسده و پسدرش را درآوردنسد. پس از مسدتی زنسدانی بسودن بسادسستگاه دولت سساخته و تعهسد داده کسه طبسق نظریسه آنسان رفتسار کنسد (غلمحسسین جعفسری

). نبایسد شسک کسرد کسه جسدای از نقساط1388[تهسران، 493 و بنگرید: 550همدانی، ص ضعفی که در حجازی بوده، ساواک هم وی را بازی داده و سسعی کسرده نقشسی دوگانسه درمقابل وی ایفا کرده و رابطه او را به طسور کامسل بسا انقلبیسون تخسریبا و در عین حسال اززبسسسسسسسسسسسسسسسسان و فکسسسسسسسسسسسسسسسسر و مسسسسسسسسسسسسسسسسوقاعیت او اسسسسسسسسسسسسسسسسستفاده کنسسسسسسسسسسسسسسسسد.

گزارش کرده که اعلمیه تندی با امضای روحسانیون آزاد تهسران57ساواک در شهریور علیه وی منتشر شده و در آن آمده است: «مسا میخسواهیم شسیوه و روش یسک خسائن عابسدنماکه در مقام و لبساس روحسانیت اسست بشسما معسرفی کسنیم: این نساخلف کسه در خفسا بسا اربابسانخسسود و دشسسمنان اسسسلم زد و بنسسد نمسسوده و بسسه اسسسلم و شسسرایع مقسسدس آن خیسسانت میکنسسدعبدالرضا حجازی است که در سیادت او شک فراوان است. این واعظ معلوم الحسال همسانعبدالرضا اقادامی اصسفهانی اسست کسه متاسسفانه خسود را منتسسبا بسه سلسسله آل رسسول اکسرم(ص) می نمایسد. آیسا می دانیسد کسه مصسلحتی این شسخص را بسه محبس فرسستادند ولی شسبهامخفیانه او را بمنزلش می بردند. زندگی مجلل بساو دادنسد و پولهسائی در اختیسارش گذاشستند

تا یوغ بندگی اربابسان را از گسردن خسود برنسدارد. اهسالی شسریف تهسران آگساه باشسید کسه اینگرگا صفت که به لباس روحانیت ملبس شده است بجز خیانت به دین اسلم و مذهبا حقهشسسیعه جعفسسری کسسار دیگسسری انجسسام نمیدهسسد» [انقلبا اسسسلمی بسسه روایت اسسسناد سسساواک:

]. آقاای منتظری در خاطراتش از رابطه نزدیک احمد آقاا با وی یساد کسرده و این11/165که «قابل از انقلبا هم که آقاای سید احمد خمینی را از مرز گرفته بودند و بسه زنسدان قاسزلقالعه آوردند در آنجا آقاای سید عبدالرضا حجازی هر روز برای او ناهار می آورد، خوبااین خیلی مهم بسود کسه کسسی از خسارج زنسدان هسر روز بسرای یسک زنسدانی ناهسار بیساورد»

). عسزت شساهی در خساطراتش در بساره عبدالرضسا609(خساطرات آیت ا منتظسری ص حجازی گفته است: «عبدالرضا حجازی به لحاظ اخلقای فردی کثیف و فاسد بود، عکسیاز او به همراه زنی پیدا کرده بودند. او واعظ بود و در جاهسای مختلسف سسخنرانی میکسردو البتسه در این سسخنرانیها مطسالبا سیاسسی نمی گفت». بسه هسر حسال معلسوم می شسود ذهنانقلبی ها نسبت به وی خوبا نبوده اما این که دلئلش چه بوده بایسد جسستجو شسود. بعسد ازانقلبا «ژیان پناه» مامور ساواک در اعترافسات بعسد از انقلبش در دادگساه، گفتسه بسود کسهزن او لبساس بسد پوشسیده بسود و بسا یسک دخستر بی حجسابا بسه دیسدن وی در زنسدان آمسد و او

ناظر ملقاات آنها بوده است(سایت مگ ایران).

درگذشته) آن دوره از1377یک زندانی سیاسی چپ با نام عباس فضیلت کلم (که سال چپ ها در خاطرات زندان سسالهای پنجساه در بساره عبدالرضسا حجسازی نوشسته اسست: علتزنسدانی شسدن حجت السسلم سسید عبدالرضسا حجسازی آن طسور كسه گفتسه می شسد، خوانسدن وپخش اعلمیه خمینی بوده كه به خاطر آن به یسك سسال زنسدان محكسوم شسد. بسا او ماننسد یسكزندانی سیاسی ضد رژیم برخورد نمی شد. در آن زمان كه همه زنسدانیان ملقاسات كوتساهیبا خانواده و بستگان خود آنهم پشت میله های آهنی یا به قاول زندانیان " آكواریسوم " ) ملقاساتدر این حسسالت از طریسسق گوشسسی تلفن انجسسام می شسسد و همسسه صسسحبتها كنسسترل می شسسد. آقاسسایحجازی در تمام دوران زندان خود در بساغ بسزرگا زنسدان بسه آسسانی و آرامی سساعت ها بساخانواده خود ملقاات حضوری داشت و با آنها به خوش و بش می نشست، او بیشتر به یسسكمزدبگیر و گماشته پنهانی دولت شباهت داشت تا یك مبارز مذهبی ضسد رژیم. نسامبرده بسهزندانیان مذهبی قاول داده بود پس از رهایی از زندان كوشش خواهد كسرد كسه در رادیسو وتلویزیون بر ضد جهان بینی ماركسیستی مبارزه ای ایدئولوژیك راه بیندازد. و انصسافاً پس از آزادی به پیمان خود عمل كرد و در باره تضاد از نگاه ماركس و همین طسور ریشسه هایچهارگانسه دیالكتیسك در تلویزیسون دولستی رژیم شساه بسه تبلیغسات ضد ماركسیسستی پسرداخت .اكثر زندانیان مذهبی و هم چنین چپ در پسای تلویزیسون زنسدان بسه این برنامسه نگساه كردنسد.صحبت های او اساسا میسان تهی و فاقاسد انسسجام و خسط و ربسط بسود. در پایسان صسحبتش نسیز

رسوایی ببار آورد كه باعث خنده همه زندانیان شد.

(http://www.nashrebidar.com/gunagun/ketabha/albert.sorabiyan/

khatrat.htm(در باره درستی و نادرستی بسیاری از این مطالبا باید تحقیق مستقل بشود.

(یاد از فرقان و آشوری)57نامه انتقادی حجازی به امام در سال

یک نامه مفصل برای امام نوشته که سساواک نسسخه ای از آن را کسه57حجازی در سال لبد خود وی به آنها داده بسوده در پرونسده امسام گذاشسته اسست. نامسه مفصسل و مهمی اسست.

چساپ شسده495 تسا 487 صسفحات 17این نامه در کتسابا امسام خمیسنی در آینسه اسسناد جلسد است. به نظر می رسد، او در مقابل انقلبی ها کسه وی را متهم می کردنسد! خواسسته اسست

و نسزدیکی هسای57دوباره خود را به امام نزدیک کند، به خصوص که تساریخ نامسه آبسان پیروزی است و وی این قادر باهوش بوده که احتمال بدهد انقلبا خواهسد شسد. هشسدارهاییهم کسه در نامسه داده، بسوی این را می دهسد کسه او می خواهسد امسام را از نفسوذ کمونیسستهابترساند! این می توانسته به تحریک ساواک هم نوشته شده باشد، گرچه این زمان سساواک

28کامل در هم ریخته شده و فاقاد برنامه ریزی بوده است. این کاری بود که در کودتای 57مرداد هم شد و حجازی کامل زمینه این کار را داشته و در تلفنی کسه در پسانزده مهسر

به آقاای شسریعتمداری زده، عینسا هم خطسر را گوشسزد کسرده کسه «خطسر این اسست کسه یسک) . امسا10/460عده چپی بروند و دور آقاا س یعنی امام س را بگیرنسد» (امسام در آینسه اسسناد:

جدای از آن، حجازی در آغاز نامه مفصل پیشگفته از اردات دیرینه به امام یاد می کند واین که از آغازی کسه جهساد پیگسیر شسروع شسده «آن حضسرت را بسه عنسوان پیشسوایی اعلم،

1352اتقی و الیق از دیگران» می شناخته است. سپس اشاره می کند که «از مرداد مساه

دو سسال در زنسدان ایسستادگی کسردم، آزارهسا و شسکنجه هسا، فحاشسی هسای1354تسا مسرداد دست بند، خلع لباس، ... و خارج زندان خانواده ام با فقر مالی دست به گریبان بودند...»«همه این تلخی ها در راه حق شیرین بود»... سپس بر اساس تجربه زندان خود گوید کسهنهضت را دو چیز تهدید می کند: «انحراف اول بهره برداری کمونیسم». سسپس بسا اشسارهبه دیدار خود در پاریس با امام و این که شعار کمونیستی مربسوط بسه دسستگاه جبسار اسست،در آن تردید کرده و می گوید: «می توان با شسهود عیسنی دریسافت کسه کمونیسسم در ایسران،به دلیل این کسه نتوانسست اسسلم را فسسخ کنسد، بسرای مسسخ اسسلم دسست بکسار شسده اسست».سسپس می نویسسد: عسده ای از جوانسان بسه ظساهر مسسلمان، تمسام قاسرآن کسریم را بسه مکتبامارکسیسسم عرضسه کسرده و پس از توجیسه آیسات قاسرآن بسه اندیشسه هسای مارکسیسسم، بسه نسامفرقاسان و بسه شسکل جسزوه منتشسر سساخته انسد و این جسزوه هسا نسزد آقاسای مرتضسی مطهسریموجود است. این گروه خود را در لبساس طرفسداری از حضسرت عسالی پنهسان کسرده و پساز ویران کردن اندیشه هسای اسسلمی، جوانسان را بسه سسوی مارکسیسسم می برنسد». بعسد ازتوضسیحاتی و ارائسه شسواهدی بسه نفسوذ این افکسار در میسان طلبا می پسردازد: «در میسانطلبا، این گسروه رخنسه کسرده انسد و بسرخی ملبس شسده انسد، بیشستر حجسره هسا از کتابهسایمارکسیستها موج می زند، کمتر می تواننسد جسوابا بدهسد و رد کننسد و بیشستر می خواننسد وگاهی هم مجذوبا می شوند». سپس به کتابا توحید آشوری پرداخته اسست: «کتسابا توحیسدنوشته آشوری نتیجه این فاجعه اسست. آشسوری تسربیت شسده آقاسا سسید علی خسامنه ای ایسده ااست و ایشان خود را از صحابه حضسرت عسالی می داننسد... از آقاسای خسزعلی سس ایّسده ا سدر این مورد تحقیق بفرمایید». سپس می افزاید: شاید رژیم ایران در این کار دست داشتهباشد که کتابخانه مدرنی، کنار مدرسه دارالشفاء افتتساح گردیسده و بسا قایمت ارزان کتابهسایمارکسیستی را در اختیار جوانان و طلبا قارار می دهد به طوری که آقاای ناصر مکسسارم

در مجلسسی در تهسران، حضسور آقاسای مطهسری و بسرخی98 ذی قاعسده 17شسیرازی شسبا دیگر از اندیشمندان اسلم اظهار کرد. این کتابهسا بسرخی از طلبا را مجسذوبا کسرده و بساتجلیل از حضرت عالی به دیگر مراجع حمله می کنند و پیش از نام مراجع، کلمه تیسماررا استعمال کرده، دیوار های قام را پر می کننسد از مسرگا بسر آیت ا ... و مسرگا بسر آیتا ... ابوموسی اشعری و بنده و مانند بنده از این افتراها بی بهره نبوده و ما که از حریماسلم دفاع می کنیم اسلم خالصه نه اسلم عرضه شده بسه مارکسیسسم سسازمانی، دربساری

و دولتی می شویم»...

این جملت آخر انگیزه وی را در نگارش نامه بهتر نشان می دهد. وی انحسسراف دوم پساز «بهسره بسرداری مارکسیسستها» را «سسقوط معیارهسای اخلقای» دانسسته و بسا اشساره بسهدرسهای اخلق امام در مدرسه فیضیه می نویسد: «گروهی به ظاهر از صحابه حضسرتعالی در قام و تهران و شهرستانها و یا آنها که خود را منتسبا به شما می دانند لقاء ا راهیچ گرفته... تهمت و غیبت کار آنهاست و نامش را علم رجسال می گذارنسد». وی در اینزمینه به تفصیل سخن گفته که دقات در آن، نشان از اقاداماتی دارد که طلبا انقلبی علیسسهافرادی مثل حجازی و دیگر روحسانیونی کسه متهم بسه غسیر انقلبی بسودن و یسا همکساری بسارژیم بودند مطرح می کردند. در اینجا دوباره می گوید: «و بنده نسیز از این آتش سسوزانبی نصسسیبا نبسسوده ام». سسسپس بسسه بحث شسسریعتی پرداختسسه و می نویسسسد: «فرامسسوش نکسسنیم

نوشته مرحوم دکتر شسریعتی گذشسته از برداشست هسای جسالبی کسه از مسسائل اسسلمی دارد،بعد دیگرش، دارای عوارض جنبی اسست و هجسوم بسه روحسانیت غسیر مسسوول و سسرانجامآقاای مطهری وآقاای بازرگان رد شریعتی و لزوم تهذیبا نوشته هسایش اعلمیسه دادنسد و مسانیز از آنان طرفداری کسرده و سسرانجام طرفسداران وی کسه عسده ای از آنسان از جملسه پسسر

ذی قاعسده حضسورتان نشسسته بودنسد، مسا را متهم کردنسد». در اینجسا19ایشان روز یکشنبه سسوال از امسام می پرسسد و ضسمن آن در عین انتقساد از وضسع موجسود از موضسع21وی

20ایشان و بیشتر با حالت طلبکارانه می خواهد تا این مسوارد را اصسلح کنسد. در سسوال آمسده اسست: «آیسا این سسوالت، حضسرت عسالی را خشسمناک می کنسد و یسا بسه مصسداق آیسهشریفه فاسئلوا اهل ال ذکر عنایت خاصه خسود را شسامل حسال سسوال کننسدگان کسرده و بسذل

].495 س 1/487محبت خواهید فرمود؟ [امام در آینه اسناد:

صسرف نظسر از انگسیزه هسای شخصسی حجسازی این نامسه بسرای نشسان دادن فضسای فکسریتهسران و اختلف نظرهسای روحسانیون، همین طسور انتظساراتی کسه از امسام وجسود داشسته،ابهاماتی که مربوط به نظام آینده بوده و بسیاری از مسائل دیگر فوق العساده مهم اسست کسهجسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسای بحث در بسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسساره آن اینجسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسا نیسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسست.بنده در بساره فعسالیت هسای حجسازی پس از انقلبا چسیز زیسادی نمی دانم و اخبساری نسدارم.حتما دوستان نزدیک و دور ایشسان بایسد آگساهی هسایی داشسته باشسند. از کتسابا خساطره هسایآقاسای ری شسهری می دانم کسه در مساجرای کودتسایی کسه قاطبا زاده و دیگسران بودنسد بسودهاست. و می دانم که اعدام شده، اما از جزئیات و این که دقایقا به خاطر چسه مسسائلی اعسدامشسده آگساهی نسدارم. در واقاسع این مقالسه بیش از همسه بسه خساطر مسسائل پیش از انقلبا و بسهعنوان افزوده ای بر کتابا جریانها نوشته شد که جسز یسک مسورد کوتساه از او یسادی نکسرده

بودم.

رسالت قرآن در عصر فضا و سیستم اقتصادی اسلم

توسسط1349عبدالرضا حجازی کتابی در باره سیستم اقاتصادی در اسلم داشت که سسال انتشارات دین و دانش چاپ شسد، امسا کتسابا مفصسل او همین رسسالت قاسرآن در عصسر فضسا

چهسار چساپ از آن منتشسر شسده بسود.54صسفحه کسه عسرض کسردم تسا سسال 413بسود در تصویر جلد کتابا بسیار زیبا بود و نشان از آن کسه اسسلم بسا تمسدن همسراه اسست، زیسرا دراین تصاویر چنان چه ملحظه می کنید، عکس جهان به نوعی در قاالبا یک آنتن ماهوارهای بزرگا که یکی از نشانه های تمسدن جدیسد و جنبسه هسای ارتباطساتی در آن بسود دیسده میشسود. در این کتسابا بساز مثسل خواسسته هسای بشسر امسا این بسار از زاویسه ای دیگسر، تقریبساتمسامی مبساحث مربسوط بسه باورهسای دیسنی و معقسول بسودن آنهسا و تسأمین منسافع دنیسوی واخروی و نیز هماهنگی بسا پیشسرفت بشسر و ضسمنا پرهسیز از جنبسه هسای منفی آن دیسده میشسود. بسه علوه بسه بسرخی از مسسائل قاسدیمی هم ماننسد داروینسسیم اشساره دارد و این کسه این

). در مقدمسه آمسده اسست:195حرفهسا امسروزه باطسل شسده و کنسار گذاشسته شسده اسست(ص «یسک مساه طسول نکشسید کسه سسه هسزار جلسد از کتسابا رسسالت قاسرآن در عصسر فضسا نایساباگردید.»به نظر وی این مساله نشان از آن دارد کسه «روشسنفکران و نسسل جسوان بسه درکمفاهیم درخشنده قارآن» و به رغم «آن همه بی بند و باریهای اخلقای که میسان مسردم روزبه روز توسعه می یابد» و نیز «تبلیغات سم آلود مبشران مسیحی و صهیونیزم جهانی کهضد اسلم به راه می اندازند» علقاه مند هستند. بحث اول کتابا در بساره ضسرورت وحیو انگسسسیزه هسسسای پیسسسدایش مسسسذهبا اسسسست. بحث دوم در بسسساره اعجسسساز قاسسسرآن، بحث سسسسومشساهکارهای علمی و هسنری قاسرآن، بحث چهسارم نگساهی بسه اعلمیسه هسای جهسانی قاسرآن و

تسا252اعلمیه جهانی حقسوق بشسر و مقایسسه آنهسا. بررسسی این دو اعلمیسه در صسفحات ادامه یافت و این نشان می دهد که محتوای کتابا روی چه چیز تمرکز کسرده اسست.410

کتسابا می خواهسد نشسان دهسد کسه در عصسر فضسا هنسوز دین حسرفی بسرای گفتن دارد و اینطسسور نیسسست کسسه کسسسانی بگوینسسد «این حرفهسسا گذشسست.... دنیسسای جدیسسد عصسسر تسسسخیرفضاست ...». ایشان اشساره بسه رواج فسساد و گسسترش مصسرف هسروئین و الکسل دارد کسه«بیرحمانه نسل جوان سرتاسر جهان را در چنگال خود قارار داده ... در هسر سسال صسدها

). در این کتابا هم اسستناد بسه کلمسات14هزار انسان را به کام مرگا و انتحار می کشد» (فسرنگی هسا مثسل نقسل حسدیث مقسدس اسست و فسراوان: مسارلین بسوکس کریسدر فیزیولژیسستمعروف می گوید: آلبرت انیشتاین که وجود یک قادرت خالقسه را قابسول داشست آن را چسنین

].37تعریف می کند .... (ص

منبع بیشتر این حرفها کتابا دایره المعارف فرید وجدی مصری است که از دهه بیست بسهبعد همواره مورد استفاده این قابیل نویسندگان بود، همین طور کتسابا «اثبسات وجسود خسدا»که آن زمان مکرر چاپ می شد و نویسندگان آن عده ای دانشمندان غربی بودنسد. در بسارهآن کتابا باید تحقیق جدی صورت گیرد کسه چسه مقسدار در دوایسر فکسری مسا تساثیر گذاشست.پاسسسخ دادن بسه جامعسسه شناسسانی کسسه دین را برخاسسسته از روحیسه تسرس دانسسته یسا انگسیزهدینداری را جهل می داننسد در فصسلی دیگسر مسورد توجسه قاسرار گرفتسه اسست. ادبیسات پاسسخگویی به این شسبهات نسیز از نظسر نسوع اسستدلل جسالبا اسست. بحث علم و دین نسیز یکی از

بحثهای جذابا آن دوره است که البته مرحلسه اول در غسربا و بعسد در بلد عسربی و سسپسدر میان ما مسأله شد و سعی کردیم به آن بپردازیم. در این کتسابا نسیز از عظمت فرهنسگاسلمی یاد شده و نشانه هایی از وجود علوم در متون دینی و قارآن بدست داده شده است.این کسه در قاسرآن آمسده اسست کسه «و هسو السذی خلسق السسموات و الرض فی سستة ایسام» بسهمعنسای این اسست کسه قاسرآن، قاسانون تکامسل را قابسول دارد. این کسه آمسده اسست «و کسل شسیءعنده بمقسدار» یعسنی انسدازه گسیری موجسودات و مسسأله کمیت در آنهسا از نظسر قاسرآن اسست:«این از آیات شگفت انگیز قارآن است که به طور کلی می گوید هر چیزی از لحساظ کم و

). ادوارد لسوتر کیسسل اسستاد و دکستر در حقسوق175کیف داری نظم و مقدار اسست» (ص از دانشگاه کالیفرنیا که از اساتید زیست شناس است می گوید: «علم نسه تنهسا حسدوث عسالمرا ثابت می کند بلکه روشن می سازد که دنیسا در یسک لحظسه معین در نتیجسه یسک انفجسار

). بعسسد از هم از بحث از الکتریسسسته و جاذبسسه عمسسومی و177بسسزرگا بوجسسود آمسسده...» (نبودن اکسیژن در ماوراء جو و اینها در قارآن شواهد آورده است. اشاره کسردم کسه فصسلیهم در بسساره بطلن نظریسسه داروینیسسسیم آورده اسسست، و غسسالبا آنهسسا برگرفتسسه از کتابهسسایمصری به خصوص کتسابا «علی اطلل المسذهبا المسادی» اسست. بحث من این نیسست کسهاینها نادرست است، بلکه نشان دادن روند این قابیل بحث هسا در متسون دیسنی متساخر ماسستو این که اینها آثاری بوده کسه جنبسه اندیشسگی تحسول و تغیسیر را در جامعسه مسا تغذیسه کسردهاست. در بحث اعلمیه حقوق بشر و حقوق اسلمی به بحث هایی چون بردگی پرداخته واین که خود اروپا وضع اسف باری داشسته و اطلعساتی در بساره وضسعیت سسیاه پوسستان و

). 278غیره بدست داده است، در حالی که اسلم از آزادی برده ها سخن گفته است (

بحث های حقسوقای، تسساوی مسردم در حقسوق و مسسائل قاضسایی در ادامسه آمسده و تلش شسدهاست تا یک تصویر دینی از سیستم حکومتی در اسلم ارائه شود. در این زمینه، حجازیباید در کنار دهها نویسنده دیگری کسه در طسول نزدیسک بسه چهسار دهسه قابسل از انقلبا، بسهطور مستقیم و غیر مستقیم سخن از «نظسام اسسلمی» گفتسه انسد یساد شسود، بسه خصسوص اوکتابا سیستم اقاتصادی اسلم را نوشته است. از میان حقوق، بحث آزادی مسذهبا اسست کسهباز هم بر اساس یسک قااعسده، اول بسه غسربا حملسه می شسود کسه وضسع شسما بسدتر بسوده، مسابهتر از شما بسوده ایم. بعسد اشساره می شسود کسه مسا هم خسوبی هسای شسما را داریم. سسپس بسهتفاوت ها اشاره شسده کسه اتفاقاسا مسسائل حساسسی هسستند و ضسرروت وجسودی آنهسا ثسابت میشود، مطالبی که اتفاقاا غربا سر همانها با ما بحث دارد و ما نمی توانیم از دایره فقه خودخارج شسویم. در کسل البتسه آزادی مسذهبی داریم بسه آیسه «فبشسر...» اسستناد می شسود، همینطور «لست علیهم بمسیطر» و «ل اکراه فی الدین» . بعد هم از آزادی بیان و عقیده گفتسسه

). البته: «نکته ای را که در اینجا باید یادآور شسد این اسست کسه آزادی350می شود (ص عقیده، بیان، فکر و امثال آن ... دارای حدودی است که از دیدگاه اسسلم و تمسدن اروپسا بسا

). نظامسات اقاتصسادی دنبسال آن بحث شسده و سسپس بساز هم353هم فسرق فاحشسی دارد» (). 402بحثی از «حدود آزادی» شده است (

همسه این حسدود از جملسه نظسارت دولت، قاسوانین اجتمساعی و آنچسه اخلق و حسدود اسسلمیبیان کسرده، حسدود این آزادی را معین می کنسد. آخسرین صسفحه کتسابا خساطره ای اسست کسه

مولف در حضور علمه طباطبسائی و پروفسسور هسانری کسربن داشسته اسست. در آن مجلسکربن گفتسه اسست: «بسر فسرض چسراغ تابنساک اسسلم در شسرق خساموش و یسا کم نسور شسود،

).412خورشسسید تابنسساکش از گریبسسان افسسق مغسسربا زمین طلسسوع خواهسسد نمسسود» (ص از همین مقدار نقل باید روشن شده باشد که ذهسنیت بخش مهمی از افسرادی کسه بسا کتسابا ومنبر عمومی، ذهن جامعه متدین انقلبی را نسبت به اوضاع آن روز منتقد کسرده و زمینسهرا بسرای تحسول آمساده می کردنسد، چگونسه بسوده اسست. در پایسان بسد نیسست عبسارتی هم کسهسسساواک از یکی از منبرهسسای سسسید عبدالرسسسول حجسسازی سسس بسسرادر عبدالرضسسا سسس در تسساریخ

نقل کرده بیاورم. وی بیشستر در مسسجد جسامع تهسران منسبر می رفتسه و نسامش در2/4/47فهرسست اعلم کتسابی کسه اسسناد شسیخ غلمحسسین جعفسری همسدانی در آن آمسده مکسرر آمسدهاست. عبارت منبرش این است: «پس از وی ... (یعنی جعفری) سید عبدالرسول حجازیبرادر عبدالرضا حجازی به منبر رفته اظهار داشت: امروز جامعسه مسا کسه در قاسرن بیسستمزنسدگی می کسنیم عملش بسا عصسر جساهلیت مطسابقت دارد. در عصسر جساهلیت دخستر کشسیرواج داشست و امسروز کسه قاسرن بیسستم اسست بنسا بسه آمساری کسه رئیس دانشسگاه تهسران دادهتعداد زیسادی از زنهسای باسسواد کسه مسدعی تسساوی حقسوق بسا مسردان هسستند، سسقط جسنین یساکورتاژ کرده اند. موقاعی که با آنها مصاحبه شده که چرا دست به این اعمال خلف قاانونو دین می زنید اظهار داشته اند اولً از جهت مادی قاادر به تامین زندگی آنها نیستیم و درثانی بچسه آوردن مسا را ضسعیف و زیبسایی مسا را از مسا سسلبا می کنسد و مسانع آزادی مسا در

).266جامعه می شود» (شیخ غلمحسین جعفری، ص

اما کتابا «سیستم اقاتصادی اسسلم» او هم جسالبا اسست. آن زمسان شساید بسرای نخسستین بساراین مبساحث را مرحسوم امسام موسسی صسدر در مجلسه مکتبا اسسلم مطسرح کسرد. مقصسودممباحث مربسوط بسه اقاتصساد اسسلمی اسست و این کسه اسسلم یسک سیسستم دارد. این موضسوعیعسسنی طسسرح این موضسسوع «اقاتصسساد اسسسلمی» یسسا حسستی سیسسستم دار بسسودن آن، در ادبیسساتدفاعی اسلمی در اسلم نوین سیاسی موضوع یک پایان نامه است. کتابا سید عبدالرضسا

سساله بسوده منتشسر شسده و این تفکسر در25 یعسنی زمسانی کسه وی 1338حجازی در سسال میان روحانیون مترقای و جوان این دوره، همان نسلی که در مکتبا اسسلم یسا حاشسیه آن و

بسا49مجلت مشسابه ماننسد مکتبا تشسیع بودنسد، وجسود داشست. چساپ دوم کتسابا در سسال درخواسسست آقاسای سسسید هسادی خسروشساهی از مؤلسسف بسرای تجدیسسد نشسسر عرضسه شسده کسهیادداشتی هم از ایشان در مقدمه هست. مقدمسه خسود حجسازی هم اشساره دارد کسه چساپ اولآن ده سال پیش از این چاپ شده و اکنون با تجدیسد نظسر عرضسه شسده اسست. این کتسابا در

صسفحه هم نقسد اقاتصساد مارکسیسستی اسست و هم گسذری بسر ابسوابا مختلسف اقاتصسادی303اسلم که در این نظم به عنوان یک سیستم ارائه شده است.

***

اول مخترع بمب شیخ علی بود!

اکنون که بحث به اینجسا رسسید، و بسه رغم این کسه ارتبساطی میسان این بحث بسا بحث بسالیینیست، می خسواهم گسزارش یسک کتسابا تسأثیر گسذار دیگسر را هم در همین دوره روی منسبرهایی فعال در جامعه دینی اواخر دهه چهل و اوائل پنجاه معرفی کنم. یک دلیل آن هم ایناست که بدانیم تنها آثار نویسندگان معروف و مشهوری کسه از این دوره می شناسسیم رویمردم مؤثر نبوده بلکه کتابهای دیگری هم اثر داشته کسه معمسول از آنهسا غفلت شسده اسست.طبعا میان این نویسنده با آنچه بال در باره عبدالرضسا حجسازی گفستیم هیچ ارتبساطی وجسودندارد، اما کتابا مورد نظر ما بسا عنسوان «خواسسته هسای بشسر» از آثسار متوسسط امسا مسؤثر

بوده است.

در ایسام عیسد امسسال کسه زمسانی کسه در مشسهد در مسنزل دوسست عزیسز جنسابا آقاسای دانشسخنور بودیم، آقاای مهدوی راد و ایشان هر دو از کتابا «خواسته هسای بشسر» یساد کردنسدو تأکید مؤکد داشتند که این اثر در میان منبری هسای آن دوره خیلی پرنفسوذ بسود. در واقاسعمنبرهایی که در همان حوزه اندیشه کار می کردند، از این کتابا اسستفاد کسرده و منسبر میرفتند. جماعت اهل منسبر حسد فاصسل اسستفاده از کتابهسای متوسسط در این زمینسه بسا مسردم وانتقسال مفساهیم آنهسا بودنسد. بسرخی هم ماننسد مرحسوم هاشسمی نسژاد در همین حسوزه، هم می

نوشتند و هم منبر می رفتند.

به هر حال این جماعت به مسسائل اجتمساعی توجسه داشستند و علقاسه منسد بودنسد. مخصوصسابحث فساد غربا و مظاهر منفی تجدد مهم بود. اینها را حتی مرحوم کسافی هم متوجسه بسود

و نسبت به آنها هشدار می داد. نوارهای ایشان هم در این زمینه قاابل بررسی است.

اما کتابا «خواسته های بشر» از یک روحانی به نام علی مشکینی بود که نامش بسه دلیسلمشسسابهت بسسا مرحسسوم آیت ا مشسسکینی دردسرسسساز هم شسسده بسسود. نویسسسنده خسسود را علیمشکینی نجفی می نامید که مبادا بسا آقاسای مشسکینی معسروف اشستباه شسود. این کتسابا از اینبابت که روی ذهن منبری هسا اثسر می گذاشست و آنهسا خسط و ربسط بسرای وضسعیت موجسودترسسیم می کردنسد مهم اسست. بحث هسای تمسدنی، مسسائل اخلقای در جامعسه، و مهم تسر ازهمه آرمانها و اهسدافی کسه از حسرکت اسسلمی داده شسده و مسردم بسه آن نویسد داده می شسدندمهم بود. در واقاع اتوپیایی که قارار بود اگر تغییری حاصل شد، محقق شود، از درون اینکتابها در می آمسد. اشساره کسردم اینهسا نسوگرای سسطحی بودنسد و تسرس از سسنتی هسا همیشسهمانع از آن بود که قادمی فراتر ازآنچه در ساختارهای اصلی بود بگذارند. بخشسی از اینهساهم در حوزه مسائلی در وحدت شیعه و سنی بود که در آنجا نیز محافظه کاران سنت گسرااجسازه کوچکسترین اظهسار نظسر را نمی دادنسد مگسر آن کسه در یسک مقطسع مسرجعیت شسیعهمانند آقاای بروجردی چیزی بگوید که آن هم اندکی بعد به فراموشسی سسپرده می شسد. تسازهاگسر هم گفتسه می شسد غالبسا در حسد حسرف می مانسد. مسسأله زن و حقسوق زن هم از مسسائل

کلیدی بود که خط قارمز داشت.

مروری بر کتابا خواسته های بشر که ترسیم همان اتوپیاست، جسالبا اسست. بسه طسور کلیباید گفت زبان این کتابها معمول ساده و قاابل فهم و در عین حال متفاوت بسا گذشسته اسست،اما پیچیدگی فکری در آنها دیده نمی شود ضمن آن که سعی می شود همسه چسیز نسو بسه نسوبیان شود. در مقدمه یک صسفحه ای نویسسنده از «اسستقبال کم نظسیر و تقسدیر و تشسکرهاییکه از طبقسات مختلسف جوامسع اسسلمی نسسبت بسه کتسابا خواسسته هسای بشسر روی داده» یسادکرده که درست هم می گوید. آنجسا نوشسته کسه این اسستقبال سسببا تجدیسد چساپ کتسابا شسده واین بسار بسه دسست موسسسه مطبوعساتی خسزر سسپرده اسست (چساپ چهسارم دسست بنسده بسود).نخسستین عبسارت کتسابا این اسست: «جنبش علمی و ترقایسات سرسسام آور اروپسا دوشسادوشپیشرفت خود فضائل اخلقای و معنویات را به دست فراموشی سپرده و سسببا گشسته مسردمتمام مسائل علوم را از نظر تامین مادیت و خواسته های مردم نگساه کننسد. مسا در عین اینکه معتقد هستیم که مساله دین و مذهبا تنها برای تامین مادیت و امیال مردم نیسست بسا اینهمه برای این که افکار مردم را به طرف دین سوق دهیم مساله دین و مسذهبا را از نظسرتامین خواسته ها و امیال مردم تحت تعقیبا قاسرار می دهیم تسا دلسدادگان مکتبا تمسدن بداننسدکه هیچ مکتبی حتی از نظر تامین خواسته ها و امیسال مسادی مسردم نمی توانسد بسه پایسه دینبرسد». از این عبارت می توان مقصسد نهسایی این قابیسل آثسار را دریسافت. طبعسا نیساز اسستکسه جملسه ایشسان را دوبساره بخسوانیم. خواسسته هسای بشسر کسه ایشسان در بخش هسای مختلسفکتابا از آنها بحث کرده، عبارت اند از عدالت اجتمساعی، قاسانون و قاانونگسذاری، حکسومتو سلطنت، تبلیغات یا آئینسه سرنوشست بشسر، تسربیت و تکامسل، اقاتصساد و علت تاسسیس آن،جنگسل و مراتسع و معسادن، سلسسله خواسسته هسای انفسرادی بشسر، آیسا اسسلم بسا علم و تمسدن

مخسالف اسست؟ اسسلم و مسسلمین سرچشسمه اختراعسات، اول مخسترع بمبا شسیخ علی بسود)، خواسسسته هسسای شسسهویه، ضسسررهای257(علی ابن شسسیخ در جنگهسسای صسسلیبی، ص

موسیقی، بحث زن، نیروی غضبیه، حیا و عفت، چگونه پیغمبر نتیجه غایی بود! در تمسساماینها، جمله اصلی همان عبارتی است که اول ذکر شد. بحث از این که غربی ها علمشسسانرا از ما گرفته اند، ما بوده ایم که چه و چه بوده ایم. تمدن ما در اندلس بوده که غربی ها

با نقشه آن را از دست ما ربودند. در زمینه های دیگر نیز ماجرا به همین شکل است.

صفحه است و در جای جای کتسابا از مطسالبا فسرنگی هسا هم مطسالبی نقسل می395کتابا شود و درست در آخرین صفحات دو صفحه از گوستاولون آمده است.