رویکردهایی به تاریخ تفسیر قرآن

ÉΟ ó¡Î0 «!$# Ç⎯≈ uΗ÷q §9 $# ÉΟŠ Ïm§9 $#

’ ÎA÷σãƒ sπyϑò6 Ås ø9$# ⎯ tΒ â™ !$ t±o„ ⎯ tΒuρ |N÷σãƒ sπyϑò6 Ås ø9$# ô‰ s)sù u’ ÎAρ é& #Zöyz #ZÏWŸ2 $ tΒuρ ã2¤‹ tƒ Hω Î) (#θä9'ρ é& É=≈ t6ø9F{ $#

ه تاریخ تفسیر قرآنرویکردهایی ب

|۵|مطالعات قرآن و حدیث |٢٣|مطالعات اسالمیمجموعه

ای است از: این کتاب ترجمهApproaches to the History of the Interpretation of the Qur’ān,

Andrew Rippin (ed.), Oxford: Oxford University Press, 1988.

هایی به تاریخ تفسیر قرآن: مجموعه مقاالت رهیافت اندرو ریپین؛ به کوشش و ویرایش مهرداد عباسیویراسته ش١٣٩٢تهران، حکمت، ص، ٣٢۴

8-119-244-964-978شابك: فیپا

عنوان اصلی:Approaches to the History of the Interpretation of the Quran, 1988

ها ها و خطابه مقاله -- تاریخ -- تفاسیر .، ویراستار م ـ ١٩۵٠درو، ، ان ن ی پ ری

Rippin, Andrew رداد، مترجم ه ، م ی اس ب ع ٩٢BP/ر ٨۶ ١٣٩٢کنگره: بندی رده ١٩/٢٩٧ بندی دیویی: رده

٣٣٨٩٢٢٧شناسی ملی: کتاب هشمار

انتشارات حکمت

١٣٩۴، تهران

مهرداد عباسیبه کوشش و ویرایش

نرویکردهایی به تاریخ تفسیر قرآ

ویراستۀ اندرو ریپین

١٣١٥٦٩٤١٦٤ ،کدپستی٩٤،شماره ابوریحان ،ابتدای انقالب تهران،خیابان ۶۶۴٠۶۵٠۵نمابر: ۶۶۴١۵٨٧٩/ ۶۶۴۶١٢٩٢تلفن:

٠٢١۶۶٩۵٠٩٨٧سامانه پیام کوتاه: www.hekmat-ins.com [email protected]

رویکردهایی به تاریخ تفسیر قرآن ویراستۀ اندرو ریپین

اد عباسیمهرد به کوشش و ویرایش دبیر و ویراستار مجموعه: مهرداد عباسی

ق١٤٣٦ش/١٣٩٤ : اول چاپ نسخه١٠٠٠شمارگان:

٩٧٨-٩۶۴- ٢۴۴- ١١٩- ٨ شابک: هنری حکمت آرایی: مؤسسه فرهنگی و صفحه حروفچینی حضورشرکت چاپ و نشرکیمیایوصحافی:چاپ

(کلیه حقوق محفوظ و مخصوص ناشر است)این اثر یا قسمتی از آن به هر شیوه (از قبیل چاپ، فتوکپی، تکثیر، انتشار و بازنویسی

الکترونیکی، صوت و تصویر) بدون اجازه مکتوب ناشر ممنوع است و پیگرد قانونی دارد.

تومان٢٠٠٠٠قیمت:

مطالعات قرآن و حديث دبير مجموعه

(استاديار دانشگاه آزاد اسالمي واحد علوم و تحقيقات) مهرداد عباسي

رويكردي آكادميك و مطابق با معيارهاي پژوهشي با اين مجموعه ها ها، روش ها، مسئله فرض عرضة تصويري واقعي از پيش در پي امروز

جديد در مطالعات قرآن و حديث و نماياندن هاي و ديدگاهبه پژوهشگران و مطالعات اسالمي اندازهاي نوين ها و چشم رهيافت هاي گوناگون علوم انساني و اجتماعي است. مندان شاخه عالقه

)1389( هايي به قرآن رهيافت 1

كوشش و ويرايش مهرداد عباسي هبعة مقاالت ويراستة جرالد هاوتينگ؛ مجمو

)1393( هاي اسالمي شفاهي و مكتوب در نخستين سده 2 ساز مجموعة مقاالت نوشتة گريگور شولر؛ ترجمة نصرت نيل

)1393( : بازخواني متن مقدس از منظر يك زنقرآن و زن 3 مه آگاهينوشتة آمنه ودود؛ ترجمة اعظم پويا و معصو

)1394( ها و نمونه ها گذاري حديث: روش تاريخ 4 كوشش و ويرايش سيدعلي آقايي از محققان؛ بهگروهي مجموعة مقاالت

)1394( ي به تاريخ تفسير قرآنويكردهاير 5 كوشش و ويرايش مهرداد عباسي مجموعة مقاالت ويراستة اندرو ريپين؛ به

)در دست انتشار( م تا هشتم هجريتفاسير صوفيانة قرآن از سدة چهار 6 دوز تين سندز؛ ترجمة زهرا پوستيننوشتة كريس

)در دست انتشار( و منابع اسالميقرآن پيامبران عهدين در 7 مة مهرداد عباسي و راحله نوشاوندنوشتة روبرتو توتولي؛ ترج

6/2/94 نهاييبندي صفحه

فهرست11گفتار ترجمة فارسيپيش

23ايرانيويراستار انگليسي براي خوانندةيادداشت 25 معرفي نويسندگان

31 منابع التيناختصارات33 مقدمه

اندرو ريپين/ مهرداد عباسي

تفسيرحوالتو تگيريشكلالف) 45ها و نخستين تحوالت سنت تفسيرخاستگاه. 1

ساز/ نصرت نيلليمهاوسفرد69ارزش قرائات حفص و ورش براي تاريخ متن قرآن. 2

كت/ راحله نوشاوندابردرينا 89 كثيرطبري و ابناز نگاههرمنوتيك قرآن. 3

اوليف/ مهرداد عباسيجين مك 109 ستهكتباحاديث تفسيري در. 4

مارستن اسپيت/ سيدعلي آقايي 131 هاي مرتبط ها در منابع تفسير و حديث: خلقت آدم و داستانافسانه. 5

مئير قسطر/ مهرداد عباسي هاي تفسيرب) گونه

171 »قرآنناسخ و منسوخ«گونة تفسيري. 6 نژادديويد پاورز/ سعيد عدالت

به تاريخ تفسير قرآنويكردهايي ر 10

201 تفسير بالغي قرآن: اعجاز و موضوعات مرتبط. 7 طه/ مهرداد عباسياعيسي بل

225 و قرآننگاري. متون واژه8 اندرو ريپين/ مهرداد عباسي

و تفسيرهاج) فرقه

247 تفسير شيعة اماميه تآن ناطق و قرآن صامت: پژوهشي در اصول و تحوال. قر9 محمود ايوب/ محمدحسن محمدي مظفر

271 قرآن از نگاه اسماعيليه. تأويل10 اسماعيل پوناواال/ محمدحسن محمدي مظفر

هاي جديد در تفسيرد) گرايش

301 بواالعلي مودودياتفهيم القرآن.11 گندمانيدامز/ مژگان آقاييچارلز آ

321 نمايه


یفارس ۀگفتار ترجم پیش

١ مطالعات قرآن «مجموعة م كه با انتشار كتاب پيش رو پنجمين شماره از خرسند

گيـرد. مندان مطالعات اسالمي قرار مـي در اختيار خوانندگان و عالقه »و حديثحكمـت شـكل لطف دوسـتانم در انتشـارات كه چندي پيش به، مجموعهاين

جديد در مطالعات هاي ها و ديدگاه ها، روش ، مسئلهگرفت، قصد دارد تا مبناهادر اندازهاي نـو ها و چشم ويكردو ررا معرفي كند قرآن و حديث آكادميك

را نشان دهد.مطالعات اسالمي طورعام و مطالعات قرآني از ميانة قرن نوزدهم ميالدي، مطالعات اسالمي به

تدريج جريـاني پديدار شد و بهدر غرب اي آكادميك مثابه رشته هطورخاص ب بههـاي قـرون كه بنـا داشـت فـارغ از مالحظـات كليسـايي و انگيـزه سر برآورد

طرفانه و غيرجدلي به شناخت اسـالم و كتـاب وسطايي و در قالب پژوهش بي، از آن زمـان حـدود يكصـدوپنجاه سـال بـا گذشـت مقدس مسلمانان بپردازد.

كيفـي پيشـرفت چشـمگيري كمي و ز حيث غربيان اعات اسالمي و قرآني مطالاسـت. از هاي خود رسـيده دورهترين ترين و پررونق و به يكي از بانشاطداشته

ميالدي به اين سو، كتابخانة مطالعـات اسـالمي در غـرب بـا م اواخر قرن بيسترآني سـاالنه سرعتي فزاينده در حال گسترش است و فقط در حوزة مطالعات ق

يابنـد و بـه غنـاي ها عنوان كتاب و مقاله در اروپا و آمريكا انتشار مي حدود دهتر در پيوند با ضرورت توجه به مطالعـات قرآنـي افزايند. پيش اين كتابخانه مي


بـا ايـن 1ام. ويژه مطالعات اين چند دهة اخيـر، نكـاتي را برشـمرده در غرب، بهنكته تأكيد كنم كه براي ايجاد تحـول در مطالعـات حال، در اينجا مايلم بر اين

هاي اين حوزه به زبان فارسي راهي جز شناخت قرآني و ارتقاي كيفي پژوهشالمللي نيست. از طريق مطالعة اين آثـار و بررسي مطالعات قرآني در عرصة بين

پي مندي علمي و پايبندي به قواعد پژوهشي به اهميت روشتوان ميسو از يكهـاي سـامي و ادبيـات كـه آشـنايي بـا زبـان توان دريافت و از ديگرسو مي برد

مسيحي و نيز شناخت تاريخ عرب پيش از اسالم و دوران باستان متأخر ـ يهوديترديد براي بررسي اگرچه بي. تا چه اندازه در عرضة تحقيقي معيار تأثيرگذارند

زبان اصـلي اسـت، نقـش همطالعات قرآني غربيان بهترين كار مطالعة اين آثار ب هاي علمي نبايد ناديده انگاشت. ها و ديدگاه ها، روش ترجمه را در انتقال مسئله

در پي آن اسـت تـا از طريـق ترجمـة » مطالعات قرآن و حديث«مجموعة برخي از آثار شاخص غربي در حوزة قرآن و حديث، كه عمدة آنها در اروپـاي

شوند، سهمي نـاچيز در بازتابانـدن مي غربي و آمريكاي شمالي تدوين و منتشرزبان داشته باشـد. بـر ايـن بـاورم كـه يكـي از جامعة فارسي ها در اين پژوهش

ترين معضالت در فضاي مطالعات قرآني جامعـة امـروز مـا فقـدان مسـئلة مهمپژوهشي و نبود انگيزة كافي براي فعاليت علمي و آكادميك است. ترجمة آثـار

هايي جديد فراروي محققان جوان ما قرار دهد و ت مسئلهغربيان خواهد توانسهـا ايجـاد انگيـزه كنـد. در پيوند با آن مسئله هاي نو از اين طريق براي پژوهش

ترتيب، موضوعات گوناگون مرتبط با مطالعـات قرآنـي بسـط و گسـترش بدينتر در مطالعات اسـالمي خواهند يافت و راه را براي دستيابي به وضعي مطلوب

هـا كـه از سـال ـ المعارف قرآنةدائرموار خواهند كرد. پروژة ترجمة فارسي هپيش آغاز شده و تا كنون سه جلد آن انتشار يافتـه ـ نيـز بـا همـين هـدف در

زبان انگليسي به المعارفةدائرانتشارات حكمت در حال انجام است. چاپ اين در تـاريخ تـوان نقطـة عطفـي ويكـم را مـي هاي قـرن بيسـت در نخستين سال

كه با اين مشخصات منتشر شده اسـت: اعتمادبنگريد به مصاحبة نگارنده با روزنامة ازجمله . 1

27، 3062شسـال دوازدهـم، ،اعتمـاد ، »پژوه غيرمسلمان بايد منصـف و آگـاه باشـد قرآن« .12، ص1393شهريور

13 فارسي ةگفتار ترجم پيش


اي گويـا ، در مجموع، نمونهالمعارفةدائرمطالعات قرآني در غرب دانست. اين از رويكرد آكادميك غربيان در مطالعات قرآني و حاكي از نگاه همدالنة آنان به

تواند تا حد زيادي اهـداف موضوعات مختلف اين حوزه است و ترجمة آن ميجلو در مسـير ها گامي به ند اين تالشاميدوارم برآي 2مجموعه را برآورده سازد.

تثبيت گفتماني آكادميك در مطالعات قرآني به زبان فارسي باشد. ٢

هاي مختلـف قـرآن، مطالعـة تـاريخ هاي گوناگون دربارة جنبه در ميان پژوهشتفسير قرآن براي محققان حوزة مطالعات قرآني، چه در جهان اسالم و چـه در

بوده است. در سنت اسـالمي، اگرچـه توجـه بـه محافل غربي، همواره جذابهـاي دور و در قالـب تاريخ تفسير و بيان اصول و قواعد تفسير قـرآن از سـده

سـابقه داشـته » اصـول التفسـير «و » طبقات المفسـرين «آثاري با عناويني چون شـناختي هاي جديد و منسجم براي تحليـل تـاريخي و روش است، آغاز تالشد به حدود نيمة قرن بيسـتم مـيالدي و تـأليف آثـاري چـون تفاسير قرآن را باي

) بازگردانـد. ذهبـي در ايـن 1977محمدحسين ذهبـي (د. لتفسير و المفسروناالـدين در دانشـكدة اصـول 1946بود و در اش كتاب، كه در اصل رسالة دكتري

دانشگاه االزهر از آن دفاع كرد، كوشيد تا عالوه بر عرضة بحثي مبسوط دربـارة هـاي مختلـف هاي مفسران فرقه ها و گرايش كوين و تطور تفسير قرآن، روشت

هـا بـود كـه اسالمي از آغاز تا دورة معاصر را معرفي و نقد كند. در همين سال)، نوانـديش مصـري، نيـز تكملـة معـروفش را بـر مقالـة 1966امين خولي (د.

زين ايـن نوشت. خـولي در بخـش آغـا المعارف اسالمةدايرچاپ اول » تفسير«اي منتشر شـد، تـاريخ پيـدايي تكملة مهم و اثرگذار، كه بعدها در قالب كتابچه

آن بنگريد به مصاحبه و مقالة نگارنده فارسي المعارف و ترجمة ةدائراين هاي ويژگي . دربارة2

، سـال چهـارم، مهرنامـه ، »رويكرد آكادميك با نگاهي همدالنـه « ترتيب با اين مشخصات: بهسوي تثبيت كيو: به يا ترجمة اي رآنالمعارف قةدائر«؛ 266-264، ص1392، مرداد 30شمارة

، سال شـانزدهم، شـمارة كتاب ماه دين، »گفتمان آكادميك در مطالعات قرآني به زبان فارسي .37-28، ص1392، مهر 192پياپي


رو، اين تـأليف اختصار مرور كرد و ازاين تفسير از دورة صحابه تا دورة جديد را بهها تـا بخش آثار بعدي در نظر گرفت. از آن سال توان الهام هرچند مختصر را نيز ميهـا و ، آثار فراواني با موضوع معرفي، تحليل و نقـد روش به امروز، در جهان اسالم

3اند. هاي عربي و فارسي منتشر شده زبان هاي تفسير قرآن به گرايشدر سوي ديگر، در فهرست مطالعات قرآني غربيان در يكصد سال اخير نيز تفسيرپژوهي جايگاهي ويژه داشته و مطالعات تفسـيري بخـش مهمـي از ايـن

توان گفت پژوهش علمـي ود اختصاص داده است، چنانكه ميمطالعات را به خهاي محققان غربي آغاز شد. و آكادميك دربارة تفاسير و مفسران قرآن با نوشته

با عنوان شناس مجاري، )، اسالم1921(د. گلدتسيهرايگناتس انتشار اثر ماندگار ــ كـه زبـان آلمـاني بـه 1920در سـال قـرآن تفسـير ي مسلمانان درها گرايشساز عمـدة تحقيقـات زمينه كم دو دهه پيش از اثر ذهبي به چاپ رسيد ـ دستهاي بعد، محققان غربي به فكر تكميل هاي آينده در اين حوزه بود. در دهه نسل

هـاي شـاخص آنـان و تقويت اين پژوهش آغازين گلدتسيهر افتادند، كه نمونه) و يوهـانس 2001(د. )، يوهـانس بـاليون 2008كساني چـون ژاك ژوميـه (د.

) بودند. اين سه تن هر يـك بـا تـأليف كتـابي مسـتقل بـه 1942يانسن (متولد قــاره پرداختنــد و اي از تفســير قــرآن در دورة معاصــر در مصــر و شــبه گوشــه، 1980ترتيب فصل آخر كتاب گلدتسيهر را تكميل كردند. در اوايل دهـة بدين

وان بود، وضعيت مطالعـات تفسـيري اندرو ريپين، كه در آن زمان استادياري جاي ترسيم كرد و در پايان مقاله از اين آرمان سخن گفـت تا آن زمان را در مقاله

ا از جـ . ريپـين همـان كـرد جايگزين اثر گلدتسـيهر را أليف يا تأليفاتي تكه بايد برگزاري كنفرانسي در آينده خبر داد و انتشار كتاب حاصـل از آن كنفـرانس را

وعدة ريپـين تحقـق يافـت و 1985در آوريل 4وي اين آرمان خواند.س گامي به

ام. پرداختـه سـنت اسـالمي تفسـيرپژوهي در بندي آثار اي به معرفي و دسته تر در مقاله پيش. 3، دانشنامة جهان اسالم، در: »هاي تفسيري در جهان اسالم پژوهش«بنگريد به: مهرداد عباسي،

، هـا تفسير قرآن: تاريخچه، اصـول، روش ؛ چاپ مجدد در: 669-665، ص7، ج1382تهران .123-111، ص1388تهران: انتشارات كتاب مرجع،

4. Andrew Rippin, ‘The Present Status of Tafsīr Studies’, The Muslim World, 72 (1982), pp. 224-238.



همت او در دانشگاه كلگري در كانادا به» تاريخ تفسير قرآن«كنفرانسي با عنوان نظر او در كنفرانس پس از اعمال تغييراتي زيرشده هاي ارائه مقالهبرگزار شد و

5قرآنيي به تاريخ تفسير رويكردهابا عنوان اي در قالب مجموعه 1988در سال كتـابي كـه پـيش روي خواننـده در انتشارات دانشگاه آكسفورد به چاپ رسيد.

اي از همين مجموعة مقاالت است. قرار دارد ترجمهگويد كه اثر گلدتسـيهر، اگرچـه در دورة درستي مي به ، ريپيندر مقدمة كتاب

ما به نگـارش تـاريخي خود اثري شايسته بود، در حال حاضر كافي نيست و زمانة جديد براي تفسير قرآن نياز دارد. او كه جايگزين نهايي كار گلدتسيهر را نـه يـك

هـاي ايـن داند، هر يـك از مقالـه هاي پژوهشي مي اي از رساله كتاب بلكه مجموعهازآنجاكه شمارد. نگاري در حوزة تفسيرپژوهي برمي كتاب را قابل تبديل به يك تك

شد كه هنوز آثار چنداني در مطالعات تفسيري تدوين نشده تشر اين كتاب زماني منكتاب را نقطة عطفي مهم در ايـن مطالعـات تلقـي هاي توان مجموعة مقاله بود، مي

هاي بعـدي هاي موجود در تفسيرپژوهي در نسل كرد كه با تأكيد و تمركز بر مسئله د.نو پديد آورهايي ها و انگيزه محققان مطالعات قرآني ايده

شار اين كتاب با اقبال خوبي در محافل غربي مواجه شد، چنانكه در طي انتسه سال پس از انتشار آن، قريب به پانزده يادداشت كوتاه و بلنـد در معرفـي و

هاي انگليسي، فرانسه و آلماني انتشـار بانز نقد اين كتاب در نشريات ادواري بهترتيـب بـه تـوان بـه كتـاب مـي محققانه و منصـفانة هاي يافت. ازجملة بررسي

نسـبتا بـرتن در يادداشـتي 6يس اشاره كرد.اهاي جان برتن و برنارد و يادداشتقوت و ضعف آنها را نقاط ها و ويژگيها را مرور كرده و تك مقاله طوالني تك

نيز اگرچـه از مسـائلي همچـون عـدم ارتبـاط برخـي از يس ابرشمرده است. وير قرآن انتقاد كرده، در مجموع، انتشار اين كتـاب را مقاالت كتاب با حوزة تفس

گامي به جلو در مطالعات اسالمي خوانده و هر مقالة آن را پژوهشـي اصـيل و

5. Andrew Rippin (ed.), Approaches to the History of the Interpretation of the Qur’ān, Oxford: Oxford University Press, 1988.

ترتيب بنگريد به: . به6Bulletin of the School of Oriental and African Studies 52 (1989), pp. 340-344 (by John Burton); Journal of the American Oriental Society 111 (1991), pp. 155-157 (by Bernard Weiss).


ين كتاب اين نكته نيز گفتني است كه اآموزنده در مطالعات قرآني دانسته است. در »مطالعـات اسـالمي «در قالب نخسـتين شـماره از مجموعـة 2012در سال

در ايالت نيوجرسي آمريكا) دوباره بـه چـاپ رسـيد. تنهـا رگياس (شارات گانتقلـم گفتـاري كوتـاه بـه تفاوت نسخة جديد با چاپ قبلي افـزوده شـدن پـيش

ويراستار و اعمال برخي اصالحات جزئي بوده است.و با جريـان س از زمان انتشار كتاب ريپين به اين سو، مطالعات تفسيري، هم

سـوي تري يافته و بـه اسالمي و قرآني، طراوت و نشاط افزونعمومي مطالعات تر شدن رفته است. در حدود سه دهة اخير، محققان تر و تخصصي هرچه جزئي

انـد هاي مختلف اروپايي تدوين كـرده زبان ي فراواني بهها مقالهو ها كتابغربي از تاريخ خاصاي به دورهاي معين، آنها، با درنظرگرفتن محدودههر يك از كه

يك مفسر يا مكتب تفسيري، يـا بـه اصـول و مبـاني شناسي يا به روش ،تفسيرتفسير در ميـان فرقـه يـا گرايشـي خـاص در سـنت اسـالمي، يـا بـه مقايسـة

برخـي از ايـن .اند ي، يا نظاير اينها اختصاص يافتهتفسيررويكردهاي گوناگون ترتيب سـال ، بهشان وع كتابموضاند همراه محققان كه در اين باره كتابي نوشته

)؛ مئيـر 1990(پـاريس تفسـير طبـري كلود ژيليو دربـارة انتشار، از اين قرارند: )؛ هربـرت بـرگ دربـارة 1999دربارة نخستين تفاسير شيعة اماميه (ليدن باراشر

تفسـير دربارة وليد صالح ؛)2000(ريچموند تفسير تكوين و نخستين تحوالتكريستين سندز دربارة تفاسـير صـوفيانه (لنـدن ؛)2004(ليدن ابواسحاق ثعلبي

)؛ آنابـل كيلـر دربـارة 2006)؛ اندرو لين دربارة تفسير زمخشـري (ليـدن 2006بـروس فـاج دربـارة تفسـير طبرسـي (لنـدن )؛2006تفسير ميبدي (آكسـفورد

).2012فارسي (آكسفورد تفسير ادوار نخستين دربارة تراويس زاده)؛ و 2011

٣ قلـم شـامل يـك مقدمـه بـه رويكردهايي به تاريخ تفسير قـرآن نگليسي نسخة ا

. در اينجا، اند تقسيم شدهكلي به چهار بخش ويراستار و چهارده مقاله است كه هـا بـراي عمـوم هـا و توصـيفي اجمـالي از مقالـه مروري كوتاه بر اين بخـش

رسد. نظر مي خوانندگان كتاب مفيد به



نـام دارد كـه خـود » تحـوالت تفسـير گيري و شكل«بخش نخست كتاب ها و نخستين تحوالت سـنت خاستگاه«در ليمهاوسفرد شامل پنج مقاله است.

در پي بازسازي نخستين دورة تاريخ تفسير است و بر اساس شواهدي 7»تفسيردهد كه تثبيت سنت تفسير در ميانة قرن نشان مي مجاهدتفسير در نسخة خطي

با بررسي روايات تفسيري رسيده از مفسـران قـرن دوم انجام گرفته است. وي كوشـد نمـايي هاي پيشين در مطالعات تفسيري، مـي دوم و با توجه به پژوهش

در ادريـن براكـت طبري به دسـت دهـد. تفسيركلي از تاريخ تفسير تا پيش از با بررسي چند نمونـه از 8»ارزش قرائات حفص و ورش براي تاريخ متن قرآن«

رسـد كـه ايـن به اين نتيجة مهـم مـي دو قرائت حفص و ورش ها در اختالفرو، صـرفا بـراي و ازايـن اند احتمال زياد خاستگاه تفسيري نداشته ها به اختالف

و اين حكم را بـراي شناخت تاريخ متن قرآن، و نه تاريخ تفسير، اهميت دارنداو، نقـل و گفتـة داند. به هاي ميان ديگر قرائات قرآن نيز صادق مي همة اختالف

روايت قرآن هم از طريق شفاهي و هم از راه نسـخة مكتـوب صـورت گرفتـه در اوليـف جـين مـك انـد. است و اين دو در كنارهم متن قرآن را حفـظ كـرده

در پي آن است تا بر مبناي شـواهد 9»كثير هرمنوتيك قرآن از نگاه طبري و ابن«تفسير القرآن طبري و القرآنجامع البيان عن تأويل آي مستقيم و غيرمستقيم در

كثير اصول و مباني تفسيري ايـن دو مفسـر را اسـتنباط كنـد. وي از ابن العظيمشان و نيز توضـيحات آنهـا هاي اين دو در مقدمة اثر تفسيري طريق تحليل گفتهعمران دربارة محكم و متشابه، عناصري از هرمنوتيك قـرآن را ذيل آية هفتم آل

ر به دست داده و آنان را از اين جهت مقايسه كـرده اسـت. از نگاه اين دو مفساز طريـق بررسـي نگـاه 10»احاديث تفسيري در كتب سـته «در مارستن اسپيت

7. Fred Leemhuis, ‘Origins and Early Development of the tafsīr Tradition’, pp. 13-30. 8. Adrian Brockett, ‘The Value of the \afß and Warsh Transmissions for the Textual

History of the Qur’ān’, pp. 31-45. 9. Jane Dammen McAuliffe, ‘Qur’ānic Hermeneutics: The Views of al-•abarī and Ibn

Kathīr’, pp. 46-62. 10. Marston Speight, ‘The Function of Èadīth as Commentary on the Qur’ān, as Seen in

the Six Authoritative Collections’, pp. 63-81.


تفسير هاي مربوط به به رابطة قرآن و سنت و نيز توصيف بخشمسلمان عالمان كوشد طرز تلقي مسلمانان نسـبت سنت، مي اهلگانة هاي حديثي شش در كتابگفتـة وي، منـابع حـديثي ن حديثي را در پيوند با تفسير قرآن دريابد. بـه به متو

اند و احاديث بـا زبـاني مـوجز و همواره در دسترس عامة مسلمانان قرار داشتهــدة تعــاليم و ــدة نيازهــاي مهــم و عينــي مســلمانان و دربردارن واضــح برآورن

در مئيـر قسـطر . انـد هايي در مسير انديشيدن در قرآن و عمل به آن بوده توصيهاز طريق 11»هاي مرتبط ها در منابع تفسير و حديث: خلقت آدم و داستان افسانه«

ها و اخبار آدم و حـوا و فرزنـدان آنهـا در متـون هايي از داستان توصيف نمونهتفسيري و حديثي كوشيده است شيوة مواجهة عالمـان مسـلمان بـا ايـن قبيـل

دهي به نان چگونه اين مطالب را براي پاسخدهد كه آ مطالب را بنماياند و نشان هـا گفتـة او، ايـن داسـتان اند. بـه هاي جدي دورة خودشان سازگار كرده پرسشهايي واگرا و گاه متنـاقض از رخـدادها در خـود دارنـد و جزئيـات آنهـا تلقيتـري از هـاي اسـالمي و شـناخت دقيـق تواند فهم بهتري از تصورات فرقـه مي

سي آنها فراهم كند.مواضع ديني و سيادارد و شامل سـه مقالـه اسـت. اختصاص» هاي تفسير گونه«بخش دوم به

پديـدة بهتر فهمدر پي 12»قرآن ناسخ و منسوخگونة تفسيري «در ديويد پاورزو بررسـي برخـي منابع نسخدر سنت اسالمي است و از طريق بازخواني نسخ

طور مفهوم نسخ تا قـرن كوشد طرحي كلي از ت آيات خاص ناسخ و منسوخ ميسوم هجري به دست دهد و ازجمله پديـدة نسـخ را بـا مسـئلة مهـم جمـع و

يكي از نتايج مقالة پاورز آن اسـت كـه در هـر نظريـة .تدوين قرآن مرتبط كندجمع قرآن بايد به اين نكته توجه كرد كه ترتيب قرار گرفتن آية منسوخ و آيـة

آنهاست و تمايل عالمان مسلمان بـه ايـن ناسخ آن مطابق با ترتيب زماني نزول عيسـي بوده است كه در مصحف آيات منسوخ قبل از آيات ناسخ قرار بگيرند.

11. M. J. Kister, ‘Legends in tafsīr and Èadīth Literature: The Creation of Ādam and

Related Stories’, pp. 82-114. 12. David S. Powers, ‘The Exegetical Genre nāsikh al-Qur’ān wa mansūkhuhu’, pp.

117-138.



ضـمن مـروري 13»تفسير بالغي قرآن: اعجـاز و موضـوعات مـرتبط «در بلاطهتـرين هاي اعجاز قرآن، زمخشـري را موفـق ترين متون و نظريه تاريخي بر مهم

اعجـاز و زيبـايي تبيـين فهم متن قرآن و در بالغت كارگيري مفسر از جهت بهازهمـه بـه پـردازان جديـد اعجـاز قـرآن بـيش ديده و از ميان نظريهن آاسلوب

الشاطي و سيد قطب توجه كرده است. بالطه همچنـين از رويكـرد برخـي بنتنظريـة محققان غربي به اعجاز قرآن انتقاد كرده و گفته است كه براي فهم بهتر

نفسـه و درك عميق كاركرد آن در اعتقـاد اسـالمي بايـد قـرآن را فـي و اعجاز نگـاري متون واژه«اندرو ريپين در مثابه سند اساسي جامعة مسلمانان مطالعه كرد. به

نگاري به بررسي سه گونه از متون واژهپژوهش استادش ونزبرو بر مبناي 14»و قرآنبـا پرداختـه و كوشـيده اسـت القرآن و مشـتبهات القرآن، وجوه قرآني يعني غريب

هـا بـه معيارهـايي كارآمـد بـراي نامـه شناسي واژه گونهاستفاده از الگويي مدرن در نظر ريپين، بسياري از ايـن متـون در مقايسـه بـا بندي اين متون دست يابد. به دستههاي امروزي كاركردي متفاوت دارند و عمدتا ابزاري تفسيري و توضيحي نامه واژه

اند. تبيين انسجام و يكپارچگي متن قرآن بوده در خدمتمحمود ايوب است. مقالهحاوي سه » تفسير و ها فرقه«بخش سوم با عنوان

قرآن ناطق و قرآن صامت: پژوهشـي در اصـول و تحـوالت تفسـير شـيعة «در تبيين تلقي شيعيان از امام در پيوند با وحي و مروري گذرا بر تاريخ با 15»اماميه

سير شيعي در پي آن است تا طرحي كلي از اصول تفسير نزد شـيعة تحوالت تفتفسـيري شـيعه قـديم و جديـد بـه متـون استناد اماميه به دست دهد. ايوب با

توضيحات مفسران مشهور امامي را دربارة آية تبليغ گـزارش كـرده و در پايـان و انتهـا بـي تفسـير شـيعى جريـانى مسـتمر و به اين نتيجـه رسـيده اسـت كـه

ة دينـي بـوده اسـت و سياسـى جامعـ و زندگى اجتمـاعى شرايط با خورده رهگ

13. Issa J. Boullata, ‘The Rhetorical Interpretation of the Qur’ān: I#jāz and Related Topics’, pp. 139-157.

14. Andrew Rippin, ‘Lexicographical Texts and the Qur’ān’, pp. 158-174. 15. Mahmoud Ayoub, ‘The Speaking Qur’ān and the Silent Qur’ān: A Study of the

Principles and Development of Imāmī Shi#ī tafsīr’, pp. 177-198.


يابـد. فرجام حقيقي آن نه با نگارش تفسير بلكه با ظهور امام غايب تحقـق مـي از طريق بررسي سه متن 16»تأويل قرآن از نگاه اسماعيليه«اسماعيل پوناواال در

در تأويـل جايگـاه بـه كهن از نويسندگان مشهور اسماعيلي، ازجمله قاضي نعمان،گفتـة او، پرداخته است. بهاصول كلى تأويل قرآن تبيين نيز اسماعيليه و نظام فكرى كـه بـر كـرد را نمايندگي مي عقل و وحىاز ي جديداسماعيليان تركيبنظام فكري

نزد آنـان حاصـل، تأويل بود و جايگاه واالي وافالطونى مبتنى نشيعى و هاي هآموزو گرايـى تنش ميـان شـريعت و حقيقـت بـود كـه بـه بـاطن ،كربن هانرىگفتة به

مثابه وحـي: تفسـير قـرآن تفسير به«تد الوسن در .انجاميدهرمنوتيك معنوى قرآن ضمن مروري بر زندگي باب و تعاليم شيخيه، به تحليل آثار 17»محمد باب سيد علي

دازد.پر ويژه تفسير او بر دو سورة بقره و يوسف، مي تفسيري باب، بهشامل سه » در تفسير هاي جديد گرايش«چهارمين و آخرين بخش با عنوان

: ترسـيم نمـايي زبـان تفسير قرآن در دنياي مااليي«نز در وآنتوني ج .مقاله استگزارشي تاريخي از تفسير قـرآن در انـدونزي از آغـاز تـا دورة جديـد 18»كلي

: بررسـي انـدونزي آمـوزش قرائـت قـرآن در «كند. فردريك دني در عرضه ميگزارشي توصـيفي از فرآينـد آمـوزش قرائـت و 19»هاي راهنما كتابها و زمينه

دهـد. هاي رايج مرتبط با آنهـا بـه دسـت مـي تجويد قرآن در اندونزي و كتاببـا بررسـي مقدمـة تفسـير 20»ابواالعلي مـودودي تفهيم القرآن«در چارلز آدامز

ده، به تبيين آراي او دربارة مباحـث مودودي، كه اصل آن به زبان اردو نوشته شمهم علوم قرآني پرداخته و كوشيده است تا از طريق خوانش مـتن ايـن تفسـير

هاي اصلي آن، ازجمله جايگاه فقه و حديث در اين تفسير، را توضـيح مشخصه ومـودودي مباحـث اعتقـادي تفسـير وضوع محـوري در مگفتة آدامز، دهد. به

16. Ismail K. Poonawawla, ‘Ismā#īlī ta’wīl of the Qur’ān’, pp. 199-222. 17. Todd Lawson, ‘Interpretation as Revelation: The Qur’ān Commentary of Sayyid Alī

MuÈammad Shīrazī, the Bāb (1819-1850)’, pp. 223-253. 18. Anthony Johns, ‘Qur’ānic Exegesis in the Malay World: In Search of a Profile’, pp.

257-287. 19. Fredrick M. Denny, ‘Qur’ān Recitation Training in Indonesia: A Survey of Contexts

and Handbooks’, pp. 288-306. 20. Charles Adams, ‘Abūal-A#lā Mawdūdī's Tafhīm al-Qur’ān’, pp. 307-323.



رود، گرايش سياسي خاصـي در ايـن ه انتظار ميست و بر خالف آنچا اخالقي دارند. قرار اهميت دوم ةدرج در سياسيصرفا مسائلشود و تفسير ديده نمي

۴

يـازده حـاوي يـك مقدمـه و رويكردهايي به تاريخ تفسير قرآنفارسي ترجمة تقــديم » مطالعــات قــرآن و حــديث«عنــوان شــمارة پــنجم مجموعــة بــهمقالــه

، ة انگليسـي مقال از مجموع چهاردهدر نسخة فارسي كتاب، شود. خوانندگان ميگذشته . اند حذف شدههاي سوم و چهارم) به داليل مختلف (از بخشسه مقاله

برخـي مالحظـات سـبب كـه بـه بـاب محمد عليمقالة الوسن دربارة تفسير از ـ دو از برنامة ترجمه كنار گذاشته شد، و اجتماعيفرهنگي نز و دنـي وجـ ة مقال

حـذف دليـل ايـن عمدتا بـه بارة وضعيت تفسير و قرائت قرآن در اندونزي درامـروز با توجه بـه نيازهـاي پژوهشـي مطالعـات قرآنـي ،ترجمة آنهاشدند كه

كـم در ايـن و دسـت گرفت مي، در اولويت برنامة اين مجموعه قرار نماجامعة 21رسيد. فايده به نظر مي ها امري كم سال

گونـاگون هـاي جنبـه مجموع، كاوشي اسـت در مقاالت كتاب حاضر، درها براي پژوهش آكادميك. هر يك از اين جنبههاي ن و كشف ظرفيتتفسير قرآ

هــا و اي از اصــول و مبــاني، روش هــر مقالــه در پــي معرفــي و تحليــل جنبــهدر حـوزة پژوهشـي تفسـير قـرآن ها ها و مسئله ها، متون و منابع، سؤال گرايش

نظـران مشـهور در مطالعـات هـا از اسـتادان و صـاحب لهاست. نويسندگان مقااي مـرتبط بـا اند كه هر يك مقالـه هاي معتبر غربي اسالمي و قرآني در دانشگاه

مـي اند. توضيحات مختصري دربارة سوابق عل عرضه كرده شان حوزة تخصصي كتاب آمده است.بعدي هر يك از نويسندگان در بخش

بر رعايـت امانـت و حفـظ اصـالت مـتن در ترجمة فارسي مقاالت، اصل االمكان از درج توضيحات در متن مقاالت و رو، حتي انگليسي بوده است. ازاين

مـدخل قرآني در مالزي و اندونزي بنگريد بـه: تفسير و علوم براي آگاهي از وضعيت كلي . 21

دائرةالمعـارف اوليف (سرويراستار)، جين مكدر: ،»شرقي در آسياي جنوب مطالعات قرآني« (در دست انتشار). 5، ج -1392، تهران: انتشارات حكمت، قرآن


شمار، اجتنـاب شـده اسـت. ها، مگر در مواردي كم افزودن تعليقات در پانويساي از قـرآن و منـابع همچنين گاهي در مواردي اندك، در جـايي كـه نويسـنده

تر شدن فارسي مقاله، ترجمة مستقيم ه، براي كمك به روانكرد قول نقل اسالمي جاي ترجمة باواسطه از متن انگليسي، ترجيح داده شده است. از متن عربي، به

انـد. مترجمان مجموعه همگي از محققان و فعاالن عرصة مطالعات اسالميشده درخواست ويراستار و براي درج در اين كتاب انجام ها به ترجمة همة مقاله

اي منتشر شده بود و با اعمال تغييراتي تر در نشريه است، جز مقالة دهم كه پيشكتـاب، عـالوه بـر مقابلـة يشويـرا فرآينـد در كتاب حاضر جـاي گرفـت. در

سازي زبـاني و ويرايشـي همگونكار ويراستار ها با متن انگليسي، عمدة ترجمهرغم تعـدد نويسـندگان و به بوده است.هاي پاياني آنها و يادداشتمقاالت متن

ام گوني سبك نگارشي آنها، كوشيده مترجمان مجموعه و در نتيجه تنوع و گونههـا يكدسـت و روان و تا در عين حفظ اصالت و رعايت امانت، فارسـي مقالـه

براي مخاطب عام خوشايند و خوشخوان باشد.يـك در بـرم كـه هـر گفتار كتاب را با ذكر نام كسـاني بـه پايـان مـي پيش

هـايم دربـارة اندرو ريپين، كه به پرسـش گيري و بهبود آن سهمي داشتند: شكلبرخي ابهامات در متن انگليسي پاسخ داد و يادداشتي ويـژة خواننـدگان ايرانـي

مهم دقت خواند و نكاتي نسخة پيش از انتشار را بهكه ،ساز نصرت نيلنوشت؛ پيشنهادهاي نهايي را از نظر گذراند و نسخة ، كهامير مازيار د؛تذكر دارا مفيد و

هـاي از مشـورت ايـن بـار هـم كـه ،آبـادي حسـين خنـدق خوبي مطرح كرد؛ نماية كتاب ، كهآبادي عارفة خندق م؛بود مند نشر كتاب بهرهكار در اش دوستانه

و همكـاران او، مـت، محمدحسين غفاري، مـدير انتشـارات حك اد؛ را سامان دزمينة نشـر مطلـوب كتـاب را فـراهم لهام عليخاني، كهويژه بتول زركنده و ا به

، در مسـير همچـون هميشـه و در پايان، لـيال ذوالقـدري، همسـرم، كـه ؛ندكرد هايم را تاب آورد. تابي بيهايم را فهميد و خستگي سازي كتاب، آماده

مهرداد عباسي 1394فروردين


یایران ۀخوانند یبرا ییادداشت ویراستار انگلیس

شـت گذبا وجـود رويكردهايي به تاريخ تفسير قرآنگردآمده در كتاب مقاالت محافـل درو انـد ي نسبتا طوالني اهميـت و جايگـاه خـود را حفـظ كـرده زمان

بـر گواهي . ترجمة فارسي اين كتاب شوند تلقي مي همچنان ارزشمندپژوهشي را تاب اين كمقاالت بسيار سپاسگزارم كه از مهرداد عباسي و اين واقعيت است

. قـرار داد زبـان انگليسـي دنيـاي مندان خارج از عالقهو در دسترس خوانندگان كـه تنها زمـاني رخ خواهـد داد مطالعات قرآن و تفسير تحول واقعي در حوزة بـه اي نحـو فزاينـده بـه ي مشـترك يها عاليق و دغدغهبا محققان سراسر جهان

جديـد از تحقيقـي هـاي قالـه هـا و م ؛ ترجمة كتابو تبادل نظر بپردازند گفتگوايجاد در هاي اروپايي فارسي و از زبان فارسي به زبانزبان هاي اروپايي به زبان است.امري ضروري و اساسي ميان محققان پردامنه ي هاگفتگواين

1985آوريـل ايـن كتـاب، در انتشار منتهي به كنفرانسدر زمان برگزاري را خـود طفوليـت ان دورفسـيري حـوزة مطالعـات ت ، درست سي سال پـيش) (

المللـي در كنفـرانس بـين كـه اي مقالـه در ، آناز . چند سال پيشكرد ميسپري در حجمـي ،مه بودارائه كرد» وضعيت كنوني مطالعات تفسيري«نو دربارة دهلي

مطالعـات دويست عنـوان اثـر منتشرشـده در حـوزة حدوداي صفحهده تقريبا صـورت بـه پژوهشـي حـوزة مان به اين سو، ايـن . از آن زمدبرشمررا تفسيريموضوع اين براي جامع شناسي تدوين كتابكه نحوي است، بهكرده رشد نمايي

ـ اما . خواهد شديك كتاب ودحجمي در حداي با در حال حاضر پروژه ا حتي ببـه ، تنها معـدودي كتـاب پژوهشيبه اين حوزة وجود گرايش فزايندة محققان


مختلـف ايـن هـاي جنبـه كه از حيث گسترة توان برشمرد ميهاي اروپايي زبانرويكردهايي بـه تـاريخ تفسـير با كتاب و نيز تعيين مسير مطالعات آينده حوزه كنند. برابري قرآن

، ن كتاب نقش مهمـي در آن ايفـا كـرده آكادميك تفسير قرآن، كه اية مطالعجه به تفسـير را موجـب رو شده است كه اين نوع تو اخيرا با انتقاد كساني روبه

در اينجـا كننـد. قرآن تلقي مـي ابواسطه و بيمستقيم مواجهة محققان از ي دورآمـده در شـواهد فـراهم زيـرا دعا نيسـت، اين انيازي به بررسي صحت و سقم

تفسـير تـاريخ دربـارة : ستدعااين ابه پاسخبهترين پيش رو خودكتاب همين . انگيزنـد شگفتتاريخ اين دهندة الب شكلدانيم و مط نميرا چيزها خيلي قرآن

و موجـب پيشـرفت تغيير و تحوالت پديدآمده در مطالعة علمي تفسـير همين ده است.شغناي رشتة آكادميك مطالعات قرآني

از ظهـور اين كتـاب حـاكي اميدوارم خوانندگان ايراني دريابند كه مقاالت در مشـاركت در پـي كه است اسالم تحقيقات غربيان دربارةاي جديد در دوره

. اسـت تا بـه امـروز گذشته از فهم تاريخ و درك عمق و گسترة تعاليم اسالمي ترديـد ناشـي از هاي نويسندگان مقاالت، كـه بـي فرض اختالف در پيشرغم به

كتـاب آنهاسـت، اميـدوارم كـه خواننـدگان ي علمي و فرهنگي ها زمينهتفاوت هـايي بصـيرت همة نويسندگان هاي شكه نتايج پژوهتوجه داشته باشند حاضر

.دنآور فراهم ميويژه تفسير قرآن مهم و ارزشمند براي مطالعة اسالم و به اندرو ريپين

2015آوريل

Documents

رویکردهایی به تاریخ تفسیر قرآن