1

काांदा वनस्पतीचा अभ्यास : ज्ञानरचना अध्ययन उपक्रम प्रक्रक्रया- भाग १

[शिवाजी शिक्षण सांस्थेच्या िाळाांतील गशणत व शवज्ञान अध्यापकाांसाठी एक दोन क्रदवसाांची काययिाळा अमरावती यथेे

आयोशजत केली होती. महाराष्ट्र सरकारच्या राजीव गाांधी शवज्ञान व कें द्र सरकारच्या तांत्रज्ञान शिक्षण आयोगातरे्फ या सांस्थलेा

अमरावती येथे शवज्ञान कें द्र सुरू करण्यासाठी अांितः शनधी शमळणार आह.े उभारणी झाल्यानांतर त्या कें द्राचा जास्तीत जास्त

अध्यापकाांना स्वतःच्या शवद्यार्थयाांसाठी करून घेता यावा, इतर अध्यापकाांना तसा उपयोग करून घ्यायला मदत दतेा यावी,

कें द्र म्हणजे केवळ क्रदखाऊ इमारत ठरू नय ेयासाठी सवय अध्यापकाांना परस्पर सहभागान ेठोस काम करता यावे या दषृ्टीन े

अध्यापकाांसाठी एक काययिाळा आयोशजत करण्यात आली होती. सांस्थेच्या माध्यशमक िाळाांत शवज्ञान व गशणत या शवषयाांच्या

अध्यापनासांदभायत शविेष काही करणारे अध्यापक काययिाळेसाठी शनमांशत्रत केल ेहोते.

डोंशिवली येथील स्वामी शववेकानांद शिक्षण सांस्थनेे स्वतःच्या िाळाांतील प्राथशमक वगायतील अध्यापकाांच्या कायायचे शनरीक्षण

केले तवे्हा त्याांना अध्यापकाांकडे आत्मशवश्वासाचा आभाव असल्याचे आढळले. या अध्यापकाांचा आत्मशवश्वास वाढवण्याचा एक

प्रयत्न म्हणनू एक क्रदवसीय काययिाळा आयोशजत केली होती. या अध्यापकाांनी येताना एखाद ेपाठ टाचण स्वतःिरोिर शलहून

आणावे अिी त्याांना शवनांती केली होती. यामुळे अध्यापकाांना स्वतः अध्यापन करताना शविेष काय करतो ह े साांगणे वा

स्वतःच्या अध्यापनाचा एखादा नमुना सादर करणे सोपे जावे ही अपेक्षा होती. यातनू सवय अध्यापकाांना स्वतः काय वेगळे करू

िकतो तसेच आणखी उपयुक्त असे वेगळे काय करता येईल याचा अनुभव शमळावा ही अपेक्षा होती.

या दोन काययिाळाांतील काही अनुभवाांच्या अनुषांगाने काही शवचार येथे माांडल ेआहते.]

प्रास्ताशवक

गेली अनेक वष ेिाळेत ज्ञानरचनात्मक अध्ययन प्रक्रक्रयवेर भर क्रदला जाण्यासाठी अनेक अांगाांनी प्रयत्न केला जात आह.े प्रत्येक

व्यक्तीच्या ज्ञानरचनचे्या उपजत क्षमतेला वाव दऊेन शतचा कमाल शवकास साधण्याची सांधी िालेय पातळीला शमळाली तर

व्यक्ती स्वतःचा तर शवकास साधेलच पण त्यािरोिर िाश्वत समाजशवकालाही हातभार लावण्यासाठी सहभागाने प्रयत्निील

राहील याला शिक्षणात महत्त्व क्रदले जावे अिी अपेक्षा राष्ट्रीय अभ्यासक्रम आराखड्यातनू माांडली गलेलेी आह.े यासाठी

शवद्यार्थयाांची परीक्षाांच्या तयारीतून, परीक्षेसाठीच शिकण्याच्या उपचाराांतून, अध्यापकाांची र्फक्त परीक्षेसाठीच व परीक्षेपरुतचे

शिकवण्यातून, एकूण समाजाची परीक्षा वरच्या श्रेणीत वा हजारो टके्क गुणाांनी उत्तीणय झाल्याची प्रमाणपत्रे गोळा करण्याच्या

उद्योगातून सुटका व्हावी यासाठीही प्रयत्न केले गलेे आहते व अजूनही केले जात आहते. पण एकां दररत पाहता परीक्षेऐवजी

शिकण्याकडे, शिकण्याची सांस्कृती शवकशसत करण्याकडे लक्ष कें क्रद्रत करण े व उपलब्ध ऊजाय व वेळ त्यासाठी वापरण्याकडे

अध्यापकाांनी, मुख्याध्यापकाांनी वा सांस्थाचालकाांनी (अपवाद वगळून) लक्ष क्रदल े आह े अस े क्रदसत नाही. सामाशजक

पररवतयनाचा मध्यस्थ म्हणून अध्यापक वा सांस्था काययरत असल्याचे क्रदसत नाही. साचेिांद लेखी सत्र परीक्षाांशिवाय

अभ्यासासाठी शवद्यार्थयाांवर दडपण टाकण्याला कोणताही पयायय नाही असाच सांिांशधताांचा समज व आग्रह असल्याने जुने

टाकाऊ असूनही त्याला शचकटून राहण्याचे धोरण सवयत्र अवलांिललेे आह े ह े दोन्ही काययिाळातून स्पष्ट झाले. मलुाांना

2

परीक्षाांच्या दिावाखाली ठेवूनच शिस्त राखता येत ेअसा िहुसांख्य अध्यापकाांचा व पालकाांचा समज आह.े अनेक अध्यापकाांना

परीक्षेशिवाय शिकवण्यात अथय वाटत नाही तसेच काही पालकाांनाही परीक्षेशिवाय शिक्षण शनरथयक वाटते. एकमेकाांवर दिाव

टाकून परस्पराांचे अशस्तत्व रटकवणे हा जगण्याचा एकमेव पयायय आह े ही धारणा याला कारणीभूत असावी. आता तर

कोणालाही शनःिांकपण ेकोणतीही पदवी शमळण्याची व्यवस्था करणारे तज्ज्ज्ञ शिक्षण व्यवस्था साांभाळत आहते.

मुळातच एखादा मूलगामी िदल करणे व तो एखाद्या सामाशजक प्रणालीची सांस्कृती िनवणे ह े एका व्यक्तीचे ककां वा एका

सांस्थेचेही काम नाही. “िदलक्षम सांस्कृती” ही समूहाने सहभागाने शनमायण करायची असत.े त्यासाठी कोणते िदल का करायचे,

ते करण्यासाठी कोणत ेपयायय शनमायण करायला, रचायला हवेत, त ेिदल व्यवहारात आणताना वषायनुवष ेचाललले्या अनेक

उपचाराांना र्फाटा देऊन कोणत ेनवीन पायांडे शनमायण करायला हवेत याचा शवचार समूहाने करायला हवा. अिा िदलासाठी

समूहातील सवय घटकाांनी तो समजून घऊेन त्यासाठी सहभागाने िौशिक, िारीररक व भावशनक कायय करण्याची गरज असते.

यादषृ्टीने अमरावतीच्या काययिाळेत सुरुवातीला परस्पराांच्या कायायची ओळख करून घणे्याचा उपक्रम झाला. पण एका

काययिाळेत कोणी काहीतरी नवे िैक्षशणक कायय केल ेह ेम्हणनू ते साांशगतले असे झाले नाही. सवाांचा भर शवशवध स्पधायसाठी व

स्पधायपरीक्षाांसाठी शवद्यार्थयाांची तयारी करून घणे्यावर, प्रश्नमांजुषा, हररतसेना सारख्या उपक्रमाांवरच होता. शतघा-चौघाांनी

गशणताची प्रयोगिाळा तयार केल्याचे साांशगतल.े यात शवशवध भौशमशतक आकाराांचे सांग्रह व गशणती सूत्राांचे सांग्रह या गोष्टींवर

भर होता. पररणामी अध्ययन- अध्यापनासांिांधी सांिांधीची कोणतीही शविेष िाि सवाांच्या समोर आली नाही.

ज्ज्या कामासाठी, ज्ज्या जागेत, शवशिष्ट कालखांडाांत शवद्याथी एकत्र गोळा होतात (वगय भरतो) त्यावेळी उपलब्ध साधनाांसह,

शवद्यार्थयाांच्या पूवयअनुभवाांसह, स्वतःच्या जिािदारीसह व प्रयोगिीलतेसह अध्यापक काय करतात, त्याआधारे त े

शवद्यार्थयाांच्या उच्च पातळीचा शवचार करण्याच्या क्षमताांना किा रीतीने वाव देतात, त्याांना सहभागाने स्वतःचे अनुभव शवश्व

समृि करण्यासाठी कोणत्या रीतीने प्रेररत करतात, त्यातून पुढे काय शनष्पन्न होते इत्यादी साांगणारे अनुभव या कथन सत्रातनू

पुढे यायला हवे होत.े सवय अध्यापकाांनी समान िािी साांशगतल्या व ऐकल्या. त्याऐवजी जर सुरुवातीला परस्पराांचा र्फारसा

पररचय नसलले्या तीन-चार शिक्षकाांनी एकत्र येऊन दहा ते पांधरा शमशनटे ज्ञानरचना वगायतील स्वतःच्या प्रयत्नाांचे अनुभव,

त्यातील अडचणी व त्यावर मात करण्यासांिांधीचे अनुभव एकमेकाांिी सहभागी करून घतेले असते तर नांतर प्रत्येक गट इतराांना

त्या अनुभवातील शविेष िािी साांगू िकला असता. पण मुळातच हा मुख्य व महत्त्वाचा काययक्रम (उपक्रम) वेळेत उरकण्याचा

शिरस्ता महत्त्वाचा असल्यान े “व्यक्तींना” सहवासाला, त्यातून परस्पराांना समजून घ्यायला, त्यातून समान ध्येयान े

चालण्यासाठी आवश्यक ती एकतानता साधायला वेळ उरत नाही. जर शिक्षकाांनाच पररवतयनाचा अनुभव शमळालाच नाही,

त्यासाठी पुरेसा वेळ लागतो ह े अनुभवता आल े नाही, अिा अध्ययनाला म्हणजेच िदलाला, तो िदल पचवायला, तो

व्यवहाराचा भाग िदलायला वेळ लागतो हचे त्याांच्या लक्षात आल ेनाही तर त े स्वतःच्या शवद्यार्थयाांना “ज्ञानरचना रचना”

करायला वेळ देतील असे होणार नाही. अथायत यासाठी वेळ दणेे ह ेकाहींच्या दषृ्टीने वेळ वाया घालवणे असत ेह ेददुैवाचे (?)

आह.े

3

अलीकडे अनेक शिक्षण तज्ज्ज्ञाांचे दहावीला कोणालाही अनुत्तीणय करू नये असा शवचार माांडणारे लेख वाचायला शमळत आहते.

त्यािरोिरीने यांदाचा दहावीच्या शवद्यार्थयाांचे वषय वाया जाऊ नये म्हणून केललेा सरकारी उपक्रमही अनेकाांना आनांक्रदत करून

गेला. शवद्यार्थयाांची वषे वाया जाऊ नयेत म्हणनू केलले ेह ेउपक्रम व त्याचा आनांद व्यक्त करणारे लोक पाहता “अध्ययन व वेळ”

(अध्ययन प्रक्रक्रयेसाठी लागणारा) या दोन्ही गोष्टींचा काही सांिांध आह े ह े लक्षात घेण्याची (त्यासांिांधीचे सांिोधन उपलब्ध

असूनही गरज उरललेी नाही. व्यक्तीचे अध्ययन ही वेळ देऊन (गुांतवून- ज्ञानेंक्रद्रयाांच्या साहाय्याने नोंदी करून, त्याांआधारे

शवचारप्रक्रक्रया करून) घेतलेल्या अनुभवाांतून होणारी शनष्पत्ती आह,े प्रत्येकाला त्याच्या आवश्यकतेनुसार वेळ दऊेन स्व-गतीने

काही क्रकमान पातळीच्या क्षमता प्राप्त करून घ्यायला मदत द्यायला हवी व तिा सांधी उपलब्ध करायला हव्यात ह ेजुने-पुराण े

पण प्रयोगशसि िकै्षशणक तत्त्व “नव्या तज्ज्ज्ञाांनी” टाकाऊ ठरवलेल ेअसावे. तस ेपाहू गले्यास प्रत्येक व्यक्ती स्वतःच्या पितीने

स्वतःची ज्ञानरचना करत असतेच आशण स्वतःच्या धारणेसाठी ती शतला करावीच लागत.े मग जन्मतःच प्रत्येक व्यक्तीला

िासनामार्फय त पदवी प्रमाणपत्र देण्याला (व प्रत्येकासाठी जीवनभर आवश्यक पैिाांची सोय करण्याला) कोणीही हरकत घेण्याचे

कारण नाही. म्हणजे शनदान शिक्षण क्षेत्रातील अनेक भ्रष्टाचार मुळापासून नाहीसे तरी होतील. शिवाय आजकाल सवयजण

माशहतीचे साधन (तांत्र) घेऊनच वावरत असतात व त्यातच गुांतून गलेलेे असतात. ह ेिहाणपणाचे अस्त्र ककां वा िस्त्र िरोिर

असताना कोणालाही कोठेही काही अडचण येण्याचे काहीही कारण नाही. (आता -२०२१- दहावीची परीक्षा रद्द केली तर

नवल वाटून घणे्याची गरज नाही.)

ज्ञानरचना अध्ययन – वस्तशुस्थती

पण सैरभैर व चांचल असणार् या, सामाशजक दिावामुळे थोडेर्फार काम करून झटपट चमकण्याची आस असणार् या शवद्यार्थयाांना

एखाद्या शवषयाची (शवषय म्हणजे स्वतःच्या पयायवरणाचा अथय लावण्याला मदत दणेारी मानव समूहाांनी शवकशसत केललेी

शवद्यािाखा) गोडी लावून घ्यायला मदत दणेे, ती गोडी रटकवायला मदत देण,े त्या गोडीच्या मदतीने शवशवध वैचाररक,

भावशनक, िारीररक क्षमता वापरायला, त्या योगे स्वतःच्या शवशवध व शवशिष्ट सामर्थयाांिाित जागरूक व्हायला, त्याांचा

स्वतःच्या शवकासासाठी उपयोग करून घ्यायला आत्मशनभयर करण,े इतराांिरोिर सहकायय करणे, त्यातून इतराांच्या क्षमता

ओळखण,े त्याांच्याकडून वा त्याांचे शनरीक्षण करून स्वतःकडे नसलेली कौिल्य े आत्मसात करण्याचा प्रयत्न करण,े इत्यादी

अनेक “कृती” एखाद्या शवषयाला कें द्रस्थानी ठेवून शवद्याथी करू िकतात. उदाहरणाथय, स्वतःशवषयीची व स्वतःच्या जैशवक,

सामाशजक पयायवरणाची सजग ओळख करून घणे्यासाठी उपयुक्त ठरणारी शवद्यािाखा म्हणजे जीवशवज्ञान. समजा की

शवद्यार्थयाांना वनस्पतींच्या अवयवाांची प्रथशमक ओळख आह.े या ओळखीला त्याांनी स्वतः पढुाकार घेऊन “व्याप्ती” सातत्यान े

शवकशसत करून घ्यावी अिा शवशवध सांधी वगायत किा शनमायण करता यईेल ह े पाहायला हवे. यात प्रत्येक शवद्याथी समान

गतीन,े समान कालखांडात ज्ञानरचनेचे कायय म्हणजे स्वतःसाठी आकलन रचण्याचे काम करेल ही अपेक्षा ठेवता येत नाही.

जेव्हा प्रश्न शवज्ञान अध्ययनाचा असतो तेव्हा वगायतही वजै्ञाशनक समदुाय (सवयच शवषयाचा वैज्ञाशनक पितीने अभ्यास करणारा

समूह) सांघरटत करून “शवज्ञान व्यवहाराचा” उपक्रम दीघय काळासाठी काययरत ठेवायला हवा. िालेय जीवनात या उपक्रमाांच्या

4

चक्राांतून, ज्ञानरचनचे्या अनेक चक्राांतून जाताना शवद्यार्थयायचा वैज्ञाशनक मनोभाव शवकशसत होत जाईल ह े पाहायला हवे.

यासाठी प्रत्येक शवद्यार्थयायला वैज्ञाशनक कृतींत सहभाग शमळायला हवा, वजै्ञाशनक कृतींसांिांधातील िोधीय उमदेवारी

करण्याच्या सांधी त्याांना शमळायला हव्यात, वगायत वैज्ञाशनक कृतींना वाव देणारे अस े अध्ययन प्रसांग उद्भवायला हवेत की

ज्ज्याांच्यात गुांतल्यान े शवद्याथी “अस्सल वजै्ञाशनक प्रक्रक्रयाांच”े अनुभव घऊे िकतील. जेव्हा ज्ञानरचना कृती आशण वैज्ञाशनक

प्रक्रक्रयाांची साांगड घालण्याचा प्रश्न येतो तेव्हा अध्यापकाला स्वतःच्या माशहती दणे्याच्या उत्साहाला, उल्हासाला मयायदा घालनू

घेण ेआवश्यक ठरते. स्वतःजवळ असलेली शवपुल माशहती दणे्याचा आनांद अध्यापकाला शमळत असला तरी, इतराांत माशहतगार

म्हणून त्याची ख्याती होत असली तरी, त्याला स्वतःला त्यासाठी काही मोिदला शमळत असला तरी, शवद्यार्थयाांना ती माशहती

शवनासायास शमळत असली तरी, ती एकाकडून दसुर् याकडे जाऊन साचून रहाण्यापलीकडे क्वशचतच जाते.

पण वगायत शवद्यार्थयायला वैयशक्तक व सामूशहक कायायत सहभागी होऊन स्वतःच े सामर्थयय शवकशसत करण्यासाठी प्रेररत

करण्यासाठी ज्ञान म्हणजे काय, एखादी िाि ज्ञान आह ेह ेकसे ठरते, त ेज्ञान आह ेह ेठरवण्याचा अशधकार कोणाला असतो, तो

अशधकार त्याला कसा व काां शमळतो व तो कोण देतो इत्यादी अनेक प्रश्न अध्यापकाला लक्षात घ्यावे लागतात. अभ्यासक्रमात

समाशवष्ट असते तेच ज्ञान, पुस्तकात छापलेल ेअसत ेतेवढेच व तेच ज्ञान, परीक्षेसाठी उपयोगी पडत ेतेच ज्ञान, तज्ज्ज्ञ म्हणून

ओळखल्या जाणार् या व्यक्तीच्या मुखातून िाहरे पडते तेच ज्ञान, तज्ज्ज्ञ म्हणून गणल्या जाणार् या व्यक्तीला जे वाटते ते म्हणजे

ज्ञान, परीक्षते गुण प्राप्त करून देत ेत ेज्ञान, कोणातरी “थोर” व्यक्तीची मान्यता असलले े शमळाल्यानांतरच एखादी िाि ज्ञान

ठरते, इत्यादीसारख्या समजुतींपोटी शिक्षण क्षेत्रात ज्ञानरचनेच्या र्फां दात पडण्याचा प्रयत्न अभावानेच केला जातो.

पररवतयनाचा मध्यस्थ म्हटला जाणारा अध्यापकही याला अपवाद नसतो. स्वतःच्या ध्यानातही न येता तोही शिक्षणक्षेत्रातल्या

शवशवध परांपरा, समजुती वा गैरसमजुती शचक्रकत्सेशिवाय सहजपणे स्वीकारत जातो व त्याांचा आत्मशवश्वासाने (?) उपयोग

करत राहतो.

ज्ञानरचना सांस्कृती अशस्तत्वात आणण्यासाठी घडवनू आणण्यासाठी अध्ययन कायय

ज्ञानरचनेचे अनुभव शमळवण्यासाठी शवद्याथी अध्ययनाच्या शवशवध कृतींत गुांतून जायला हवा. पण तो स्वतः पुढाकार घऊेन

त्यात गुांतलेच अिी काही खात्री देता येत नाही. आकषयक व रांजक वाटणार् या, पैसे देऊन शवकत घेता येणार् या अनेक गोष्टी

त्याच्या आजूिाजूला असतात. त्याला त्याांची मालकी हवी असते. त्या मालकीचे प्रदियन माांडून त्याची त्याला िेखीही

शमरवायची असते. असे प्रदियन माांडण्यासाठी त्याला कुटुांिातून व समाजातून प्रोत्साहन शमळते. एखाद्या शवद्यार्थयायकडे स्वतःचा

टॅिलेट आांतरजाल जोडणीसह व छपाई यांत्रासह असेल म्हणनू तो काही माशहती शमळवून त्याआधारे रांगीत छायाशचत्राांसह

चकचकीत शनिांध तयार करील पण ती काही अध्ययन कौिल्याची ककां वा वैज्ञाशनक वा वैचाररक स्वरूपाची कृती नव्ह.े या गोष्टी

वा कृती त्याला काही अध्ययन अनुभव देतही असतील पण त्या त्याला स्वतःच्या नैसर्गयक व सामाशजक पररसराशवषयी

जागरूक व सांवेदनिील व्हायला मदत देतील याची खात्री दतेा यते नाही. ज्ञानप्राप्तीसाठी शवशवध अध्ययन शवषयाांच्या

अनुषांगाने शवद्यार्थयाांला स्वतःच्या व्यशक्तगत व सामूशहक जीवनािद्दल सजग व्हायला साहाय्य देण्याची अध्यापकाची

जिािदारी वाढते.

5

वर उल्लेशखललेा “वनस्पतींच्या ओळखीची व्याप्ती शवकशसत करण्याचा मदु्दा” घेऊन याचा शवचार करता येईल. वगायत असा

प्रसांग उभा करायचा आह ेकी त्यातून शवद्याथी परस्पराांना काही साांग ूिकतील, त्या सांिांधात इतराांनी शवचारलले्या प्रश्नाांना

उत्तरे देऊ िकतील, इतराांच्या िांकाांचे शनरसन करू िकतील, स्वतःच्या शनरीक्षणाांना पुष्टी देऊ िकतील, स्वतःच्या काही

शवधानाांिाित शनरीक्षणाांधाररत शवचाराांती माघार घतेील, स्वतःच्या शनरीक्षणाांतील, प्रयोगाांतील चुका व तु्रटी मान्य करतील,

इतराांना शचक्रकत्सक प्रश्न शवचारतील, त्याांच्याकडे अनुमानाला पूरक पुरावे मागतील, त्याच्यािी असे शवसांगत स्वतःचे अनुभव

साांगतील, इत्यादी. या सवय कृती वैज्ञाशनक समूहाच्या ज्ञानशनर्मयती प्रक्रक्रयेचा महत्त्वाचा भाग आहते. यासाठी सवय अध्ययन कृती

वगायतच व क्रदलले्या वेळात घडवून आणण्याची अपेक्षा करणे चुकीचे ठरेल. त्याचप्रमाण े वगायत शवशवध नमुन े आणून, ते

हाताळायला लावून अपेशक्षत वैज्ञाशनक शवचार प्रक्रक्रया घडतीलच वा घडवल्या जातीलच असेही होणार नाही.

समजा वगायतील शवद्यार्थयाांवर घरात खाण्यासाठी, अन्न म्हणून, औषध म्हणून उपयोगात आणल्या जाणार् या वनस्पती,

वनस्पतींचे शविेष अवयव- भाग, तो खाल्ला जाण्याची कारणे, त्यातून शमळणारे अन्नघटक, मूळ वनस्पतीचे स्वरूप, शतची

वैशिष्ये, त्यासांिांधातील घरातील समजुती, कोणत्या वनस्पती व त्याांचे भाग अन्न म्हणनू टाळल ेजातात, का टाळल ेजातात,

िाजारात कोणत्या वनस्पती व त्याांचे अवयव कोणत्या स्वरूपात उपलब्ध असतात, त्यातले कोणते अवयव स्वतःच्या घरी

आणले जातात, ते का आणल े जातात इत्यादी स्वरूपाची माशहती घरातील व घराच्या अवतीभवती राहणार् या जाणत्या

व्यक्तींच्या मदतीने गोळा करण्याची जिािदारी मोठ्या सुटीला जाण्यापूवीच ककां वा सतत शनयशमतपणे करण्यासाठी सोपवली

तर तो िालेय कामाचा भाग ठरू िकतो. शवद्यार्थयायने या माशहतीची नोंद तारीखवार करून (दस्ताऐवजीकरणाची कौिल्य)े,

त्याला नामशनदेशित रेखाटनाांची जोड देऊन केली तर त्याचा उपयोग वगायत सांवाद साधण्यासाठी होऊ िकतो. यात

शवद्यार्थयाांना एकमेकाांिी सांपकय साधून समूहात पुनरावृत्ती न होऊ दतेा पाच ककां वा दहा वनस्पतींचीच नोंद करायची असे

ठरवता येईल. यात रेखाटन वास्तव असण्याला, त्याची माांडणी योग्य प्रकारे असण्याला महत्त्व देऊन त्याची शवद्यार्थयाांकडूनच

सवाांगाने शचक्रकत्सा करून घेता येईल.

अनेक वेळा अिा “शनर्मयती प्रक्रक्रयेत” पालक नको तेवढा उत्साह दाखवतात व त्यात अध्ययनाला, अध्ययन कृतीसाठी केलले्या

प्रयत्नाांना महत्त्व शमळण्याऐवजी देखाव्याला महत्त्व क्रदल ेजाते. शवद्यार्थयायला शवकतचे सांच घऊेन दणेे, माशहतीची पसु्तके आणनू

देणे, कोणालातरी पैसे दऊेन अिी माशहती गोळा करणे इत्यादी प्रकार यातून घडतात. असे घडू न देता शवद्यार्थयाांचे माशहती,

साधने शमळवण्याची (योग्य माशहती स्रोत िोधण,े सांिांशधत व्यक्तींिी योग्य प्रकारे सांपकय साधणे, कोणती माशहती किा प्रकारे

शमळवायची याचा आराखडा तयार करण,े िक्य असल्यास नमुना शमळवणे व तो जपून ठेवणे, तो रटकवणे िक्य नसल्यास व

तो सहजासहजी शवद्यार्थयाांना शमळण्याची िक्यता नसल्यास तो वगायत आणून त्याची माशहती साहाध्यायींना देण्यासाठी

वगायतील काही वेळ मागणे), [ह ेशलहीत असतानाच एक आई माझ्या दारात उभी आह.े ती शतच्या मुलीसाठी माती न्यायला

आली आह.े घरात भरपरू कुांड्या असल्याने माती असणार असा शतचा अांदाज असावा. खरे तर रु्फलझाडाांसाठी माती शवकणारे

लोक वसाहतीत येतात पण आईला त्याांची माशहती नसावी. या ऐवजी शतने ज्ज्या मलुीला माती हवी आह े शतलाच ती

मागण्यासाठी पाठवले असते तर तर शतला अनेक कृती करण्याच्या सांधी शमळाल्या असत्या. शतला सांिांशधत व्यक्तीची ओळख

करून घ्यावी लागली असती, वस्त ू मागण्यासाठी शवशिष्ट पितीने भाषाक्षमता वापरावी लागली असती, सांिांशधत व्यक्ती

6

शवचारी असती तर शतने शतला काही प्रश्न शवचारल ेअसते, शतच्याकडून काही उत्तरे घेतली असती, शतचा प्रयोग कसा चाललाय

अिी चौकिी करण्याच्या शनशमत्ताने त्या व्यक्तीने शतच्यािी सांवाद साधला असता ककां वा मलुीन े प्रयोग पणूय झाल्याच्या

शनशमत्ताने त्या व्यक्तीला प्रयोगाचे शनष्पन्न साांशगतले असते.] ती योग्य प्रकारे नोंदवण्याची (छायाशचत्रापेक्षा नामशनदेशित

पेशन्सल रेखाटनाला महत्त्व देण,े वास्तव रेखाटनाांच्या िरोिरीने अलांकाररक व रांगीत आकार काढणे), वेगवेगळ्या भाषाांतील

नावे, वेगवेगळ्या समूहाकडून त्याचा केला जाणारा उपयोग, त्यापासून शमळवले जाणारे अन्नघटक, त्याची लागवड, त्याची

िाजारी ककां मत इत्यादीला पण केवळ माशहतीच्या आकाराला महत्त्व न देता ती माशहती काय साधण्यासाठी शमळवावी अस े

वाटले, शतचा उशचत उपयोग करण्याची कौिल्ये शवद्याथी कसा आत्मसात करतो आह ेह ेपाशहले जावे.

शवद्याथी या सवय कृती करत असताना व िरोिरीन े ही माशहती गोळा करण्यापूवीच्या स्वतःच्या समजुती, माशहती गोळा

करताना आलेल े शवशवध अनुभव, त्यातून शवकशसत झालेले स्वतःचे व्यशक्तमत्त्व यासांिांधीची रटपणवही तयार करण्यासाठीही

शवद्यार्थयाांला मदत दणे्याची आवश्यकता आह.े आपण काय करतो आहोत, ते का करतो आहोत, त्यासाठी कोणती कौिल्ये

रचतो आहोत, त्यामुळे आपण स्वतः नव्याने घडत आहोत याची जाणीव शवद्यार्थयाांना व्हायला हवी, यातून त्याांचा स्वतःवरचा

व स्वतःच्या क्षमताांवरचा शवश्वास वाढायला हवा, इतराांच्या गुणवैशिष्याांची नोंद करायला हवी, स्वतःचे सोिती-सहाध्यायी

त्याांनी शचक्रकत्सा करून व शवशवध कारणाांसाठी शनवडायला हवेत, स्वतःच्या उन्नतीचा मागय त्याांनी स्वतःच्या प्रयत्नाने

शनवडायला वा घडवायला हवा यासाठी या रटपणाांच्या शनशमत्ताने त्याांना स्वतःशवषयी स्वतःिी िोलता यईेल. अध्यापकाने

शवद्यार्थयाांना स्वतःच्या अध्ययन कृतींसांिांधाने असा शवचार करण्याची, तो शवचार इतराांसमोर व्यक्त करण्याची व यातनू

ज्ञानरचना करण्याची सांधी उपलब्ध करायला हवी. अध्ययन प्रसांग रचताना शवद्याथी त्यात गुांतलेले राहतील... प्रसांगाचा भाग

होऊन त्यात साशमल होतील व त्यातून त ेज्ञानरचना करतील ह े पाहायला हवे. शवद्याथी या कृती स्वाध्याय म्हणनू करत

असताना काांदा या वनस्पतीशवषयीची चचाय वगायत शवद्याथी समोरासमोर असताना किी घडवून आणता यतेे याचा नमनुा

क्रदला आह.े

(दोन्ही काययिाळाांत काांदा या वनस्पतीचा शवचार झाला. एका काययिाळेत कोणत्याही वनस्पतीचे खोड व मूळ ह ेअवयव कसे

ओळखायचे याची चचाय स्रोत व्यक्तीकडून सुरू केली गलेी. अनेक शवज्ञान अध्यापकाांना काांद्याच्या अवयवाांची माशहती नव्हती.

अनेक अध्यापकाांना स्वतः भौशतकी व रसायन शवज्ञान अभ्यासलेल ेअसल्याने काांद्याची माशहती नाही याचा अशभमानही असतो.

पण मला वाटते की काांदा समोर घेऊन, त्याचे शनरीक्षण करून काांदा या वनस्पतीच्या अवयवाांचे शनरीक्षण करण्यासाठी, त्याचे

नामशनदेिन करण्यासाठी वनस्पतीशवज्ञानाची मोठी पदवी असण्याची गरज नाही. ते िालेय पातळीचे कौिल्य आह ेआशण खरे

पाहता माणूस म्हणून जगताना आवश्यक असलले्या कुतूहलापोटी काययरत होणारे कौिल्य आहे. पुस्तकी शवज्ञान अध्ययन

व्यक्तीच्या जगण्यािी जोडले जात नाही याचा हा पुरावाच म्हणायला पाशहजे. खरे तर काांदा ही काही दरु्मयळ वनस्पती नाही.

सवाांना काही मोसमाांत तरी ती सहज उपलब्ध असते. पातीचा काांदाही तसा सवाांना पाहाता येतो अगदी काांदा न खाणार् या

व्यक्तींनाही. दसुर् या गटात वनस्पतींच्या अभ्यासाच्या सांदभायत शवद्यार्थयाांच्या नेहमीच्या पररचयाच्या वस्तू- वनस्पती समाशवष्ट

करण्याची चचाय होत असतानाही काांद्याचेच उदाहरण सहजपणे समोर आले. एक अध्यापक काांद्याची िेती करणारे होत ेव

7

त्यामुळे त्याांनी आत्मशवश्वासाने काांद्याशवषयी माशहती क्रदली पण ती पुढील चचेतील शवद्यार्थयाांच्या सुरुवातीच्या पातळीचीच

होती.)

शवद्याथीः काांदा या वनस्पतीच्या खोडाचा व पानाांचा आपण उपयोग अन्न म्हणून करतो.

अध्यापकः आता आपण सवयजण शमळून शवशनता काय म्हणत ेआह ेयाकडे आपण लक्ष दऊे. सध्या आपण शवशवध वनस्पतींकडे

“अन्न” म्हणून पाहत आहोत. शहचां म्हणणां असां आह े की काांदा या वनस्पतीच्या खोडाचा व पानाांचा आपण अन्न

म्हणून उपयोग करतो. आपल्यापैकी अनेकजण काांद्याचा शवशवध प्रकारे अन्न म्हणून उपयोग करत असल्यामुळे तो

आपण पाशहला आह.े काही कुटुांिात काांदा खाणे वज्ज्यय असते त्याांनी कदाशचत काांद्याचा अनुभव घेतललेा नसले. पण

अभ्यासासाठी त्याांनीच नाही तर कोणीही काांदा वज्ज्यय समजू नये. आता आपण शवशनता काय म्हणते आह,े ती असां

का म्हणते आह ेह ेसमजून घणे्याचा प्रयत्न करूया. शवशनता तुझ्या शनरीक्षणाप्रमाणे आपण काांद्याच्या खोडाचा व

पानाांचा अन्न म्हणून उपयोग करतो. आपण नेहमी खाण्यात वापरतो तो काांद्याचा भाग खोड आह े ह े त ू कसां

ठरवलांस? नीट लक्षात घ्या की हा प्रश्न मी शतलाच शवचारत आह ेअसे नाही. या कोणतीही गोष्ट अभ्यासण्याच्या

दरम्यान या स्वरूपाचे प्रश्न आपण स्वतःलाही शवचारले पाशहजेत. काांद्याचा आपण खात असललेा भाग हा

वनस्पतीचा कोणता अवयव आह े ह े ती साांगते आह े म्हणून ककां वा एखाद्या पुस्तकात शलशहल े आह े म्हणून

आपल्यालाही ते खोड आह ेअसे वाटणे िक्य आह.े पण या शवचारापाठी शनशितच काही कारणे आह.े ही कोणती

आहते ह े आपण आपल्यालाच स्पष्ट करण्याचाही प्रयत्न करतो आहोत. कदाशचत एखाद्या माशहती स्रोतातून

आपल्याला काांदा म्हणजे काय याची माशहती शमळू िकेल. पण ज्ज्या कोणी शमळून आपण ज्ज्याचा वापर करतो तो

काांदा या वनस्पतीचा अवयव म्हणून काय आह ेह े ठरवले आह ेते खरे आह ेकाय ह ेआपण शवचार करून शनशित

करूया. या शवचारप्रक्रक्रयेचा उपयोग आपल्याला कोणत्याही वनस्पतीचे खाद्योपयोगी म्हणा ककां वा केवळ कुतूहल

म्हणून अवयव कोणते ह ेठरवण्यासाठी नेहमीच करता येईल.

शवशनताः खोडावर पाने असतात. काांद्याची शहरवी पात म्हणजे पाने ही काांद्याच्या गोलाकार भागाच्या टोकावर असतात.

यावरून मला वाटते की काांद्याच्या खोडाचा आपण अन्न म्हणून उपयोग करतो.

अध्यापकः याहून वेगळे काही शनरीक्षण कोणाला नोंदवायचे आह?े तुम्ही अनेकाांनी शहरव्या तसेच सुकलले्या पातींसह...

पानाांसह काांदा पाशहला आह.े काय शनरीक्षण आह ेतुमचां?

शवद्याथीः काांद्याच्या शहरव्या पाती काांद्याच्या टोकावर, टोकापािीही एकमेकाांवर गुांडाळलले्या असतात, त्या पाती पोकळ

नळीसारख्या असतात. जर पातींच्या तळािी, काांद्याच्या टोकावर म्हणजे जुडग्यािी आडवा छेद घऊेन पाशहला तर

तिी पानाांची गुांडाळी, पानाांची एकमेकाांवरील आवरणे स्पष्ट पाहता येत.े या पाती तळािी म्हणजे जेथ े त्या

काांद्यािी जोडलले्या असतात तथे ेपाांढर् या असतात म्हणजे त्यात क्लोरोक्रर्फल नसणार. पाती काांद्याच्या पाकळीला

जोडून असतात. मी काांद्याची रु्फलेही पाशहली आहते. ती त्या पातींच्या मधून, पाती त्याांच्या भोवती असतात

8

येतात. त्या रु्फलाांचीही त्याांच्या देठाांसह भाजी करतात. ही रु्फलां खोडावर असतात. काांद्याच्या शिया, शिजे कलौंजी

या नावाने िाजारात शमळतात. आमच्या पांजािी िेजार् याकडे त्याांचा उपयोग र्फोडणीसाठी करतात. (अनेकाांकडून

आललेी शनरीक्षण.े)

अध्यापकः काांद्याची पाकळी असे कोणीतरी म्हटल ेत ेयोग्य आह ेकाय?

शवद्याथीः काांद्याचा पापुद्रा म्हणणे योग्य होईल... आम्ही पापदु्रा हा िब्द वापरतो. पाकळी हा िब्द आपण रु्फलाच्या

भागासाठी वापरतो. वतुयळाच्या शवशिष्ट भागासाठीही भूशमतीत तो वापरतात.

अध्यापकः इतर कोणी काही वेगळा िब्द काांद्याच्या या एकमकेाांवर चढलले्या आवरणाांसाठी वापरतात काय याचा िोध घ्या.

तुमच्यापैकी अनेकाांनी काांद्याचे शनरीक्षण केल ेआह.े काांद्याचे आडवे, उभे छेद तुमच्यापैकी सवाांनी पाशहले आहते.

यावरून काांद्याचे पापुद्र.े.. त्याांच्यािी सलग असणार् या शहरव्या पाती याांच्यािाितची तुमची शनरीक्षण े

वस्तुशस्थतीला धरून आहते. शहरव्या पाती काांद्याच्या पापुद्र्याला जोडून असतात या शनरीक्षणाच्या आधारे आपण

खातो तो काांद्याचा भाग हा त्या वनस्पतीचा नेमका कोणता भाग आह ेह ेठरवण्यासाठी आपण शवचार करत आहोत.

त्यासाठी कोणते प्रश्न उपयकु्त ठरतील ह ेपाहूया. (चचेतनू पुढील प्रश्न उपशस्थत झाले व ते र्फलकावर नोंदवले.) आता

आपण असाही शवचार करू की काांद्याची मुळे कोठे आहते? त्याांचा आपण अन्न म्हणून उपयोग करतो काय? त्यासाठी

काांद्याच्या शवशवध भागाची शनरीक्षण ेपुन्हा एकदा आठवण्याचा प्रयत्न करा. त्यासाठी पाशहजे तर काांद्याच्या, आपण

खाण्यासाठी वापरतो त्या भागाची उभ्या व आडव्या छेदाांची स्मरणान े रेखाटने करून पाहा. (दोघा शवद्यार्थयाांना

र्फलकावर रेखाटन े करण्यास सुचवतात.) आपल्याला काांदा समजून घेण्यापरुत े भराभर रेखाटन करा कारण

आपल्याला शवचार करण्यासाठी भरपरू वेळ शमळायला हवा.

अध्यापकः (पुरेसा वेळ देऊन.) र्फलकावर केलेली रेखाटने पाहा. ती काांद्याच्या उभ्या छेदाचे रेखाटन सवय घटक दाखवतात

काय? पाहा िरां काांदा या वनस्पतीचा शविेष अभ्यास ज्ज्याांनी केला आह े त्याांनी या रेखाटनाांची शचक्रकत्सा करून

साांगा. शिवाय दाखवलले्या शवशवध भागाांना शवशवध समूहात काय नावे आहते हहेी ज्ज्याांना माशहती आहते त्याांनी ती

साांगावीत. जर आज ती नावे साांगता आली नाहीत तर शवशवध समूह व्यवहार करताना, उदाहरणाथय, स्वयांपाक

घरात, काांदा शपकवणार् या िेतकर् याांच्या कुटुांिात, शवशवध भाषकाांत, इत्यादी कोणत्या नावाने ओळखतात याचा

िोध घ्या व यादी तयार करा.

शवद्याथीः काांद्याचे सवय भाग दोन्ही रेखाटनाांत दाखवले आहते. त्यात अगदी लहानसा, चपटा, कडक भाग आह.े काांदा

खाण्यासाठी वापरताना तो कापून टाकतात. हा भाग पातीच्या काांद्याच्या िाितीत थोडा मऊ असतो. पापुद्र्याांच्या

अगदी आतला भाग कधी कधी शचवट, खालच्या िाजूला रु्फगीर व वर काांडीसारखा असतो व तोही काढून टाकावा

लागतो. कधी कधी न कापलेल्या काांद्याला शहरवा मोडही, म्हणजे पातही येत.े काही वेळा काांदा कापला की त्याच्या

अगदी सवायत आतला भाग टोकावर शहरवट झालेला असतो. याचा अथय असा की ही खोडावर असललेी पणयकळी

असते.

9

अध्यापकः या शवशवध भागाांसाठी व्यवहारात कोणती नावे वापरली जातात याची माशहती सांिांशधत लोकाांिी (काांद्याचा वापर

करणारे, त्याांची लागवड करणारे, त्याचा व्यपार करणारे) िोलून शमळवावी लागेल. ती तुम्ही शमळवा व इतराांना

साांगा. आता आपण आपल्या मळू प्रश्नाकडे वळूया. त्या प्रश्नाच्या िोधाच्या दषृ्टीने या रचनाशचत्रातून, तुम्ही केलले्या

रेखाटनाांतून कोणती माशहती उपलब्ध होते आह?े आपला प्रश्न काय आह े त े लक्षात घ्या. आपण नेहमी वापरत

असललेा काांद्याचा भाग खोड आह े काय? या भागात खोडाची कोणती वैशिष्ये आढळत आहते? असाही प्रश्न

शवचारता येईल की काांदा या वनस्पतीचा कोणता भाग खोड आहे? खोडाची वैशिष्य े असलेला काांद्याचा भाग

कोणता? (शवद्यार्थयाांिी चचाय करताना समोर आललेे ह ेसवय प्रश्न र्फलकावर नोंदवल.े)

शवद्याथीः माझ्या माशहतीप्रमाण ेआपण नेहमी वापरत असललेा काांद्याचा भाग जशमनीत असतो. पण खोड तर वनस्पतीचा

जशमनीवर असणारा भाग आह.े म्हणजे तो भाग नक्कीच खोड नाही.

शवद्याथीः पाने तर खोडावर येतात. त्यावरची पाने सवाांनी पाशहलेली आहते म्हणून तो भाग जशमनीखाली असला तरी खोडच

असला पाशहजे.

शवद्याथीः खोडाला मुळे रु्फटललेी असतात आशण काांद्याच्या या भागाला तांतुमय मुळे रु्फटलेली असतात. म्हणून तो भाग खोडच

असला पाशहजे.

शवद्याथीः मी अनेक वेळा काांदा कापलेला, शचरललेा आह.े मुळे ही काांद्याच्या पापुद्र्याला जोडलेली नसतात. ती पानाच्या

तळािी असलले्या पाांढर् या कडक भागाला जोडललेी असतात. कच्चा काांदा खाण्यासाठी तयार करताना तो भाग

आम्ही काढून टाकतो. म्हणजे तो पाांढरा भाग ह ेखोड आह ेकाय याची आम्हाला कोणाला तरी शवचारून खात्री

करून घ्यावी लागले.

अध्यापकः एखाद्या गोष्टीिाितची आपली समज ही आपण स्वतः वस्तुशनष्ठपणे केलेल्या शनरीक्षणाांवर, प्रयोगाांवर व त्यासांिांधात

केलेल्या तकयसांगत शवचार प्रक्रक्रयेवर आधाररत असायला हवी. कोणी थोर व्यक्ती म्हणत े ककां वा एखाद्या पुस्तकात

म्हटले आह ेम्हणनू एखादी गोष्ट सत्य ठरत नाही. मात्र आपण जो शवचार करतो आहोत तो तकयसांगत आह ेकाय ह े

पाहण्यासाठी तो इतराांसमोर शनरीक्षणासाठी, परीक्षणासाठी माांडायला कचरू नये. अनुभवाने िहाणे असलले ेअनेक

लोक आपल्या भोवती असतात. त्याांना शवज्ञानाच्या पुस्तकातील िब्द माहीत असतीलच असे नाही पण त ेजाणत े

असतात. आपण योग्य पितीने सांवाद साधून त्याांच्याकडून माशहती शमळवावी लागते. असे म्हटले जाते की

महाराष्ट्रातल ेिेतकर् याांचे काांदा शपकवण्याचे कौिल्य उत्तम दजायचे आह ेत्यामुळेच ते मोठ्या प्रमाणात उत्तम काांद्याांचे

उत्पादन घेऊ िकतात. या ितेकर् याांना काांदा या वनस्पतीची चाांगली ओळख असणार म्हणनूच ते या शपकाची उत्तम

काळजी घेत असणार. तुम्ही एखाद्या काांदा उत्पादन करणार् या िेतकर् याला प्रत्यक्ष भेटून वा इतर पितीने, पत्र

शलहून, दरूभाष वापरून, काांदा या वनस्पतीची व शतच्या उत्पादनाची माशहती शमळवायला हरकत नाही.

10

असेही घडू िकत,े की आपण केलेल ेशनरीक्षण इतराांच्या दशृष्टकोनात, समजेत सहजतेन ेिसत नसेल तर त्या व्यक्तीला

समजावून साांगण्याची जिािदारी आपली असते. उपचार करणार् या डॉक्टरच्या हातावरील जीवसांसगायमुळे अनेक

रुग्ण दगावतात ह ेप्रयोगान ेशसि करायला, ते शसि झाल्यानांतरही त्या आधारे रुग्णाला साहाय्य दणे्यापूवी स्वतःच े

हात शनजांतुक करण्याची सांस्कृती डॉक्टराांच्या व्यवसायात प्रस्थाशपत व्हायला अनेक दिकाांचा काळ जावा लागला.

त्यासाठी अनेक सवेक्षण े करून तस े डॉक्टाराांच्या लक्षात आणून देण्यासाठी िस्त्रक्रक्रया करणार् या चमूतील प्रमुख

पररचाररकेला डॉक्टरला तिी सूचना देणे आशण डॉक्टरने वृथा अशभमान न िाळगता ती सूचना पाळणे अशनवायय

करण्यासाठीही िरेच प्रयास करावे लागल.े पण या प्रयत्नाांमळेु उपचारानांतर दगावणार् या रुग्णाांच्या सांख्यते प्रचांड

घट झाली. आता आपण आपल्या काांदे पुराणाकडे वळूया.

शवद्याथीः मी देखील उभा कापलेला काांदा, त्याचा कापून टाकललेा पाांढरा कडक भाग पाशहला आह.े त्याला मुळे असतात.

त्याला पानाांचा भागही जोडललेा असतो. म्हणजे तो भाग म्हणजे जशमनीत असणारे काांद्याचे खोड असणार...

कारण पान ेअसणे, मुळे असणे... ह ेघटक धारण करण ेयावरून हा भाग खोड अस ेम्हणायला हवे... सूययप्रकािाच्या

शवरुि क्रदिलेा वाढत जाणारी तांतुमय मुळे असण ेह ेखोडाचे वैशिष्य आह.े यावरून मला वाटते की ही एकदल

वनस्पती असावी. हा अथायतच माझा अांदाज आह.े खात्री करण्यासाठी मी आता त्याचे िी अभ्यासणार आह ेव नांतर

रुजवूनही पाहणार आह.े मी कोथथांिीर, मथेी, शजरे व मोहरी ही िीजे अांकुरणाचा अभ्यास करताना रुजवली होती व

त्याांच्या वाढीचे शनरीक्षण केले होते.

अध्यापकः वनस्पतीच्या “खोड” या अवयवाची माशहती तुमच्या पुस्तकात आहचे. ती आपण सवाांनी अभ्यासली आह.े आता

काांदा व त्याचे भागही तुम्ही पाशहलेले आहते. या सांिांधात काही शवद्यार्थयाांनी माांडलेला शवचारही तुम्ही ऐकला आह.े

या आधारे तुम्ही दोघा-शतघाांचे गट िनवून काांद्याच्या कोणत्या भागाला खोड म्हणता येईल याची कारण मीमाांसा

तयार करा. तसेच आपण नेहमी खात असललेा काांद्याचा भाग हा वनस्पतीचा कोणता भाग आह ेहहेी शनशित करा.

(पुरेसा वेळ देऊन.)

गट सादरीकरणः (र्फलकावरील आकृतीच्या मदतीन.े) आमच्या गटान ेसवाांनी आता जी चचाय झाली त्यावरून काही शवचार

केला आह.े आमच्यापैकी सवाांनीच शवशवध प्रकारे कापललेा काांदा पशहला होता तरी त्यासांिांधीच्या अनेक

गोष्टींसांिांधीचे प्रश्न आम्हाला आता प्रथमच पडल.े काांदा या वनस्पतीचे खोड ह ेर्फारच लहान व जशमनीत असणारे

आह ेअसे म्हणावे लागेल. काांद्याचा हा जो पाांढरा भाग आह े म्हणजे त्याचे पापुद्रे म्हणजे पानाांचे देठ असावेत...

म्हणजे ते तसे क्रदसतात. या भागाला जशमनीच्या क्रदिेन े वाढणारी ही तांतुमुळे आहते. आम्ही सवाांनी नाही पण

आमच्यातील शवकासच्या शनरीक्षणाांनुसार काांद्याच्या अगदी आतील भाग, सुधाच्या म्हणण्यानुसार काांद्याचा गाभा,

ही त्या खोडावरची पणयकशलका आह.े आम्ही काांद्याची मुळे पाण्यात ठेवून पणयकशलकेतनू पाने वाढतात काय ह े

पाहणार आहोत. त्याांनतरच काांद्याचा हा भाग हा खोड आह ेह ेआम्ही खात्रीने म्हणू िकतो.

11

गट सादरीकरणः काांद्याचा आपण नेहमी वापरतो तो भाग म्हणजे पानाांचे देठ असणार. जे अन्न साठवण्याचे काम करत आहते.

आम्ही या भागाला पानाांचे दठे म्हणतो कारण पान ेदेठाांच्या मदतीने खोडाला जोडललेी असतात.

अध्यापकः आपण ही काही स्पष्टीकरणे ऐकली आहते. त्याांची खात्री करण्यासाठी हा गट प्रयोगही करणार आह.े आता पनु्हा

सवाांनी घरी सवडीन ेकाांद्याची शनरीक्षणे करायची आहते व या गटाांचे स्पष्टीकरण योग्य आह ेकाय याचा शवचार

करायचा आह ेव त्या आधारे काांद्याचा खात खात असलेला भाग त्या वनस्पतीचा कोणता अवयव आह ेही माशहती

तुम्ही शलहून आणायची आह.े शतचा उपयोग करून माशहतीयुक्त शनिांध, आत्मकथन, मुलाखत, वादशववाद,

काल्पशनक कथा, पररशचतासाठी पत्र, वतयमानपत्रातील शवज्ञान सदरासाठी लेखन इत्यादी लेखन स्वरूपाांचा उपयोग

करायला हरकत नाही. अथायत सवाांनी काांद्याचा अभ्यास करून काांद्यावरच लेखन करायला हवे असे नाही. अिा

इतर अनेक वनस्पती असतील की त्या रोजच्या वापरात असनूही त्याांच्यािद्दल आपल्याला पुरेिी माशहती नसेल.

त्याांच्या शवषयी शवशवध प्रकार हाताळून लेखन करायला हरकत नाही. त्यासाठी वगायची एक ताशसका तुम्हाला

देण्यात यईेल. त्यासांिांधात काही वेगळी शनरीक्षण े शमळाली, काही वेगळी माशहती समोर आली तर त्याचा पुढे

शवचार करू.

याच िरोिर आज आपण जी चचाय केली त्यामुळे आपल्याला कोणती नवी माशहती शमळाली, ती चचेदरम्यानच्या

कोणत्या कृतीमुळे शमळाली, शवशवध वनस्पतींसांिांधात चचाय सुरू करण्यापूवी व ती िेवटाला जाताना स्वतःच्या

शवचारात कसकसा र्फरक पडला, तो कसा पडला, इत्यादी मुद्याांवरही लेखन करून आणा. शवज्ञानाच्या दषृ्टीने सवायत

महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे आज जी काही नवी माशहती तुम्हाला शमळाली आह े शतच्या सांिांधाने खात्री करून घ्या.

अिाच शवचारप्रक्रक्रयेच्या मदतीने आतापययत ज्ज्या वनस्पतीच्या अवयवाांचा तुम्ही खोलात जाऊन शवचार केला

नव्हता असे तुम्हाला वाटत असेल तर त्यासांिांधीचे सशचत्र रटपण, आवडत असेल तर काही स्वरूपातील लेखन

वगायतील माशहती र्फलकावर लावा. त्यात वस्तुशस्थतीदियक रेखाटनाांिरोिर तुम्हाला आवडत असेल तर त्या

वनस्पतींची अलांकाररक रेखाटनेही समाशवष्ट करायला हरकत नाही. आता काांद्याच्या शनशमत्ताने, शवशनतान े

साांशगतलेल्या माशहतीच्या शनशमत्ताने काय शिकलो आह ेअसां वाटतांय ह ेआपल्यापैकी काहीजण साांगतील.

शवद्याथीः मी खरां तर काांदा खाणारा आह.े मी अनेकदा काांदा शचरण्याचां काम करतो. पण काांदा ही वनस्पती आह,े शतला सवय

अवयव आहते याचा शवचार करावा असां माझ्या कधीही मनात आलां नाही. माझा िाजरी व ज्ज्वारी या धान्याांचा

अभ्यास पणूय होत आला आह.े तो करण्यासाठी मी डब्यात त्याांचे दाण ेरुजत घातल,े त्याांच्या वाढीचे शनरीक्षण केल,े

नोंदी केल्या, त्यावर कणसेही आली, त्याांचे वाढताना शनरीक्षण केले, त्यावर पाखरे िसून दाणे खाताना पाशहल.े मी

या सगळ्या नोंदी केल्या. आम्ही िाकाहारी आहोत. यामुळे मला वाटत होते, की आम्ही जीवाची हत्या करत नाही.

पण जेव्हा शिजाचे अांकुरणे, त्याची वाढ, पुनरुत्पादन पाशहल ेतेव्हा लक्षात आले, की आम्हीही जीवहत्या करूनच

जगतो. त्यात आम्ही अथहांसक असा अशभमान वाटण्यासारखे काहीही नाही. “जीवो जीवस्य जीवनम्” या उक्तीचा

अथय यापूवीही मला माहीत होता पण तो पूणयपणे समजला नव्हता असेच म्हणायला हवे. या अभ्यासाच्या

12

खटाटोपामुळे तो आता मला नीट समजला आह ेअसे वाटत होते. आजची काांद्याची चचाय सुरू झाली आशण माझ्या

लक्षात आले की “जीवो जीवस्य जीवनम्” ह ेमला जे समजल ेते पूणय नव्हत.े आज इतराांनी आशण मी साांशगतललेी

शनरीक्षणे ही मला पूवीच माशहती होती पण ती सुिा मी नीट समजून घेतली नव्हती असांच म्हणायला हवां. आजच्या

चचेमुळे काांदाही एक शजवांत वस्तू आह.े िी नसतानाही, त्यात शवकशसत होण्याची क्षमता आह े ह ेमाझ्या लक्षात

यायला मदत शमळाली. मला आियय वाटते ते या गोष्टीचां, की ह ेआजपयांत माझ्या का लक्षात आलां नाही. आता मी

कधीही “जीवो जीवस्य जीवनम्” याचा पणूय अथय मला कळला आह ेअसे म्हणायचे धाडस करणार नाही.

अध्यापकः छान! कोणतीही गोष्ट शिकत असताना आपल्या इतर जास्तीत जास्त अनुभवाांिी ती जोडून घ्यायला हवी म्हणजे

आपली समज व्यापक होत जाते आशण या व्याप्तीला मयायदा नसते ह ेयाच्या कथनामुळे माझ्या लक्षात यायला मदत

शमळाली आह ेअसां मला वाटतांय. तुमच्यापैकी प्रत्येकाने स्वतःिाित काय घडल ेआह ेशवचार करावा व त्यची नोंद

करावी. नवे काही शिकत असताना आपल्या पूवीच्या समजेिी साांगड घातल्यान ेआपली मूळ समज व्यापक व्हायला

किी मदत झाली ह ेयान ेस्वतःच्या अनुभवाांच्या आधारे स्पष्ट केले आह.े

(टीप- अनेक वेळा शवद्याथी िोलत असताना, जे साांगायचे ते साांगण्यासाठी िब्द सुचत नसल्यास अथवा वाक्य रचना

सुधारायला इतर शवद्यार्थयाांना मदत करण्याची शवनांती करणे, काही प्रश्न शवचारून त्याला जे म्हणायचां आह ेतेच तो

म्हणत आह ेकाय याची तपासणी दसुर् या िब्दाांत ते म्हणणे माांडून करून घणेे, सलग शवचार माांडायला काही प्रश्न

शवचारून त्याला त्याच्या शवचाराांची व भावनाांची शवस्तृत माांडणी करायला, स्पष्टीकरण करायला प्रोत्साशहत करण े

या गोष्टी अध्यापकाला कराव्या लागतात.)

(वरील सांवादातील काही भागाला दसुर् या गटात पुढीलप्रमाण ेक्रदिा क्रदली होती.)

अध्यापकः शवशनता काांद्याचा आपण नेहमी वापरत असललेा भाग ह ेखोड असावे हा तुझा अांदाज आहे की तिी तुझी खात्री

आह.े

शवद्याथीः ...

अध्यापकः अांदाज साांगण ेव खात्रीपूवयक शवधान करणे यातला र्फरक जोडी करून, एकमेकाांिी शवचार करून शनशित करा मग

आपण एकत्र शमळून यावर चचाय करू. (पुरेसा वेळ दऊेन.) अांदाज व्यक्त करणे व खात्रीपूवय शवधान करणे यातला

र्फरक आपण शनशित करतो आहोत. तुम्ही समजावून द्या पाहू. कोणत्या पररशस्थतीत अांदाज िाांधला जातो?

शवद्याथीः एखाद्या गोष्टीिाित खात्रीची माशहती नसेल तर अांदाज िाांधला जातो.

अध्यापकः काांदा तुमच्या समोर आह.े तुम्हाला त्याच्या शवषयी माशहती नाही असां आह ेकाय?

13

शवद्याथीः काांद्याशवषयी माशहती आह ेकारण मी तो पाशहला आह,े त्याचे िारकाईन े शनरीक्षण केल ेआह.े पण माझे शनरीक्षण

अचूक आह,े त्यावरून काढललेा शनष्कषय सत्य आह ेकी नाही ह ेमला माहीत नाही.

अध्यापकः ह े तलुा किा प्रकारे माहीत होईल असां तलुा वाटतां? म्हणजे तुमच्यासमोर माशहती आह े व शवशवध घटकाांचा

काययकारण सांिांध, एकमेकाांिी असललेा सांिांध तुम्हाला माहीत नाही म्हणून तुम्ही अांदाज िाांधता. नांतर हा अांदाज

अचूक आह ेकी नाही याची खात्री करून घेण ेतुम्हाला गरजेचे वाटते.

शवद्याथीः कोणा तरी तज्ज्ज्ञाला शवचारून, कोठे तरी वाचून...

अध्यापकः जर ती साांगणारी व्यक्तीच काही चुकीचे साांगत असेल तर ककां वा ज्ज्या स्रोतातनू तुम्ही माशहती वाचत आहात तीच

जर चुकीची असले तर काय?

शवद्याथीः ...

अध्यापकः शवशनता, त ूआम्हाला साांग की तू काांद्याला खोड असां म्हटलांस ते काां, म्हणजे काांदा ह ेखोड आह ेअसां तू काां व कसां

ठरवलांस?

शवद्याथीः खोडाची वैशिष्ये आपण शनशित केली आहते ती काांद्याला लागू होतात त्यावरून.

अध्यापकः म्हणून त ूकाांद्याला खोड म्हणतसे तो अांदाज आह ेकी तिी तुझी खात्री आह?े

शवशनताः तिी माझी खात्री आह.े

अध्यापकः आता आपण शवशनताच्या मदतीने काांदा ह ेखोड आह ेकाय याची स्वतः खात्री करून घेऊ. कोणत्या वैशिष्याांच्या

आधारे काांद्याला त ूखात्रीपूवयक खोड म्हणत ेआहसे?

(वर क्रदलेल्या सांवादानुसार चचाय)

अध्यापकः शवशनता तू साांग की तू काांद्यािाित स्वतःची जी खात्री करून घेतली होतीस ती खरी ठरली नाही याचे कारण काय

आह?े

शवशनताः माझी शनरीक्षणाांचा योग्य अथय लावला नाही. मी काांद्याच्या पानाांचे शनरीक्षण केल ेआह.े शहरवी पात हा काांद्याच्या

पापुद्र्याचा सलग, अखांड भाग आह ेह ेमी पशहले आह.े काांदा शपकून काढायला तयार होतो तेव्हा ही शहरवी पात

सुकून जाते हहेी पाशहले आह.े या सुकलले्या पातीचा उपयोग करून काांद्याच्या माळा तयार करतात. त्या

साठवायला सोप्या जातात. आमच्याकडे आिा माळा आणल्या जातात. म्हणजे मला सवय गोष्टी माहीत आहते पण

त्या माशहतीचा मला मला योग्य अथय लावता आला नाही. मी र्फक्त शहरवी पात हचे, एवढेच पान आह ेअसे मी

समजून चालले.

14

अध्यापकः इतराांचा यािाित काय अनुभव आह?े

शवद्याथीः समोर सवय क्रदसत असूनही त्यावर नीट शवचार करून शतचा अथय मी लावला नाही. (अनेक शवद्यार्थयाांनी याच

शवधानाचा पुनरुच्चार केला.) आम्ही काही गोष्टी शवचार न करता समजून चाललो म्हणून समोर क्रदसत असूनही पान

या घटकाचा योग्य प्रकारे शवचार करता आला नाही. पण जेव्हा काही शनरीक्षण ेसमोर आली तवे्हा शवचार करायला

हवा, तो करता येईल असे वाटले. खोड, पाने या अवयवाांची लक्षण ेपाठ आहते, ती अनेक वनस्पतींच्या मदतीन े

अभ्यासली आहते पण काही वनस्पतींच्या िाितीत काही वेगळेपण अस ू िकत े याचा शवचार मी करायला हवा

होता.

अध्यापकः आपल्या आजच्या चचेमुळे माझ्या अस े लक्षात आल े की आपल्यासमोर वस्तरुूपात माशहती असत े तेव्हा आपण

काळजीपूवयक शनरीक्षणे करायला हवीत, त्याांचा परस्पराांिी योग्य सांिांध प्रस्थाशपत करायला हवा व नांतरच अनुमान े

करायला हवीत. काययकारणसांिांध शनशित करायला हवा. एकमेकाांिी िोलल्यामुळे प्रत्येकजण काय पाहतो, किा

प्रकारे शवचार करतो, त्यावरून कसे अांदाज िाांधतो ह ेआपण लक्षात घ्यायला हवे. त्यामुळे आपल्याही प्रश्न पडतात

व त्याांची उत्तरे िोधण्याच्या प्रयत्नाांत आपल्याला आपली समज व्यापक करण्याच्या सांधी शमळतात.

वगयकायायच ेप्रधान्यक्रम

वर क्रदलेल्या वगय कायायच्या अांिाचा शनवडक भागािाित अनेकाांना अनेक िांका असतील. मुळातच मलुाांच्या हातात कोणत्याही

गोष्टी क्रदलले्या नसताना याला शवद्याथी कें द्री कृती म्हणता येईल काय असा प्रश्न अनेकाांना पडेल. काांदा या सवयपररशचत

वनस्पतीच्या अध्ययनादरम्यान शवद्यार्थयाांच्या हातात काांदा नाही ह े योग्य नाही. अगदी तो महाग असला तरी असेही

क्रकत्येकाना वाटण्याची िक्यता आह.े माझा अध्यापक म्हणून थोडा वेगळा शवचार आह.े जेव्हा अनेक शवद्याथी एका स्थानी

एकमेकाांसमोर असतात तेव्हा कोणत्या स्वरूपाच्या वगयकायायला प्राधान्य शमळायला हवे असा प्रश्न मी स्वतःला शवचारते तवे्हा

एखाद्या समस्येभोवती वा िांकेमुळे घडून यणेारा वगयसांवाद मला महत्त्वाचा वाटतो. परस्पराांच्या सहवासात शवचार करणे,

एकमेकाांचे शवचार समजून घेण्याच्या दषृ्टीने प्रशतसाद व्यक्त करणे, स्वतःला अशभव्यक्त करताना इतराांवर होत असलले्या

पररणामाांची दखल घेण,े इतर व्यक्ती स्वतःच ेसाांगणे समजून घेण्यात कमी पडत असतील तर त्याची दखल घेण,े त्यानुसार

स्वतःच्या माांडणीत अनुकूल िदल करण,े आवश्यक वाटल्यास सांपकायचा नवा डावपेच रचण,े कोणती वाक्य रचना, कोणती

िब्दयोजना पररणामकारक ठरत े याचा अनुभव घेण,े इतराांना स्वतःला व्यक्त करण्यासाठी मदत दणेे, इत्यादी अनुभव

कोणत्याही अध्ययन प्रक्रक्रयेचा अशवभाज्ज्य भाग असायला हवा.

या सवय कृतींत अध्यापकाांची भूशमका महत्त्वाची असते. यासाठी शवद्याथी वैयशक्तरीत्या वा सहभागाने कायायत गुांतललेे असतात

तेव्हा अध्यापकान े सहकारी अध्ययनकत्यायची अथवा अध्ययन समूह सदस्याची भूशमका करायला हवी. यामुळे शवद्यार्थयायला

िोधीय उमेदवारीच्या तसेच स्वतःचे पररप्रेक्ष्य लवचीक करून घणे्याच्या (िोधात्मक लवचीकतेचा शवकास) सांधी उपलब्ध

होतात. अिा प्रकारच्या अध्ययन वातावरणाची रचना करण्यासाठी कोणत्या सोयी आवश्यक आहते ह ेपाहायला हवे. वगायतील

15

िैठक परस्पराांिी सांवाद साधण्याच्या दषृ्टीने अनुकूल नसत ेही वस्तुशस्थती असली तरी आह ेत्या पररशस्थतीत एकमेकाांिी सांवाद

साधायला आह ेत्याच िैठक माांडणीत मोकळीक देता येत.े

अिाप्रकारच्या कायायदरम्यान अध्यापकाला प्रत्येक शवद्यार्थयायच्या शवशवध पलैूांच्या प्रारांशभक वैशिष्याांचा त्याांच्या शवकासाच्या

शवशवध पातळ्याांना जोखून त्याांची नोंद ठेवणे िक्य होत.े याचा व शवद्यार्थयाांनी सादर केलेल्या शनर्मयतीचा उपयोग पुढे

शवद्यार्थयायची शवकासपातळी शनशित करण्यासाठी उपयोग होतो. शवद्यार्थयाांनी केलेल्या लेखनाचे परीक्षण वैज्ञाशनक

दशृष्टकोनातून शवज्ञान अध्यापकाने करावे तर साशहत्य म्हणनू भाषेच्या अध्यापकान े करावे म्हणजे शवद्यार्थयाांवर अशतररक्त

कामाचा भार पडण्याचे कारणच उरणार नाही. जर लेखनाच्या पशहल्या खड्यायत तु्रटी राशहल्या तर शवद्यार्थयायला त्या कायायची

गुणवत्ता वाढवण्यासाठी वेळ दणेे, साहाय्य दणेेही सहज िक्य होईल. हा सतत सवांकष मलू्यमापनाचा भाग आह ेव तो सतत

अध्ययनाच्या िरोिरीन े चालतो. ह े केल्यानांतर परीक्षेसाठी वेळ दणे्याचा वा घालवण्याचा प्रश्न उरणार नाही व परीक्षचे्या

नावाखाली पैिाांची अनावश्यक उलाढाल होणार नाही की कोणतीही गरैमूल्य ेप्रस्थाशपत होणार नाहीत. कोणाही शवद्यार्थयाांला

अनतु्तीणय करायच ेनाही पण त्याला त्यान ेन दाखवलले्या वा तो आत्मसात करू न िकलले्या क्षमतचे ेप्रमाणपत्र न दतेा, ती

क्षमता त्याला स्वतःच्या गतीन ेआत्मसात करायच्या शवशवध सांधी उपलब्ध करायच्या तसचे परेुसा वळे द्यायचा हा परीक्षा न

घणे्याचा अथय आह.े मात्र शवद्यार्थयाांने समज व कौिल्य प्राप्तीसाठी पुरेिा वेळाची व सवाांगीण प्रयत्नाांची गुांवणूक केलीच पाशहजे.

क्रदलेल्या वेळेत सवाांना सवयच क्षमता सारख्या पातळी पयांत प्राप्त व्हाव्यात ही अपके्षा व्यक्तीचे एकमेवत्व लक्षात घतेा चुकीची

आह.े

वगायच ेसामाशजक स्वरूप व ज्ञानरचनाकायायतील अडथळे

वरील स्वरूपाच्या िोधात्मक ज्ञानरचना कृती घडवून आणण्यासाठी अध्ययनिील समूहातील सवय सदस्याांना परस्पराांशवषयी

आदरभाव वाटेल, परस्पराांच्या मदतीने स्वतःच्या शवकासाची वाटचाल सोपी होते याचा अनुभव शमळेल, तो अनुभव व्यक्त

करण्याच्या सांधी शमळतील याकडे अध्यापकाांचे लक्ष हवे. वगायची समूह गशतकी वाढवण्यासाठी अध्यापकाला शवशवध अध्ययन

कृतींच्या अनुषांगाने वगय-गशतकी वाढवणार् या कृतीही करता येतात. सध्या समाजात घडणार् या शवशवध घटना पाशहल्या तर

वगायतील शवद्यार्थयाांचा अध्ययनिील समूह तयार करण्याचे काम काळ जाता जाता जटील होते आह.े जात, धमय, प्राांत,

सामाशजक व आर्थयक शस्थती इत्यादी भेदाांमुळे काही शवद्यार्थयाांकडून इतर शवद्यार्थयाांचा अवमान करण,े चेष्टा करण,े काही

कारण नसताांना त्याांचे खच्चीकरण करणे या कृती होत असतात. यात अनेक वेळा घरच्या सांस्कृतीचा शवद्यार्थयाांवर प्रभाव

असतो. वगायत जरी अध्यापकाांने समतेचे वातावरण शवकशसत केलेल े असेल तरीही वगायिाहरे शवद्यार्थयायला द्वषेभावच्या

वतयनाला सामोरे जावे लागत.े यात अनेकवेळा समूहाचे लोकच पुढे जाऊ पाहणार् याची कोंडी करतात, छळ करतात हहेी

लक्षात घेतले पाशहजे.

पौगांडावस्थते प्रवेि करणार् या काही शवद्यार्थयाांना अभ्यासात गम्य नसल्याने, शिरजोरीमुळे, घमेंडीमुळे ते अनेक प्रकारे

अभ्यासात रस घेणार् या शवद्यार्थयाांना त्रास देत असतात व नसत्या भरीला पाडत असतात. या सवयच गोष्टींमुळे अनेक शवद्याथी

हतिल, शनराि, अगशतक झालले ेआसतात. शवद्यार्थयनींना तर अनेक पातळ्याांवर भोवतालािी लढावे लागत.े अध्यापकाला या

प्रकारे शवद्यार्थयाांच्या ऊजेचा व्यय होणार नाही यािाित सजग रहायला हवे. शवद्यार्थयाांना अभ्यासात गोडी वाटू लागली की

16

शिस्तीचे काही प्रश्न शनकालात शनघायला काही प्रमाणात मदत होते. अनेक शवद्यार्थयाांना या समस्याांना तोंड दणे्यासाठी

शवश्वासाहय मदतीची, मनाला उभारी देणार् या शमत्राची गरज असते. त्यासांिांधीही अध्यापकाने पालकाांच्या सहभागान े शवचार

करायला हवा. पालकाांच्या व व्यवस्थापनाच्या सहकायायशिवाय या गोष्टी करणे अथायतच सोप ेनाही.

या सवय जिािदार् या पार पाडण्यासाठी वेळ कसा उपलब्ध करायचा हा प्रश्नही अनेक अध्यापकाांना पडतो. परीक्षाच्या

उपचाराांतून शवद्याथी-अध्यापकाांनी स्वतःला िाहरे काढले तर त्याांना शनवाांतपणे, शनथिांतपण ेज्ञानसाधना करणे िक्य होईल.

यासाठी वगय वेळापत्रकाची रचना िदलण े आवश्यक आह.े दर क्रदविी आठ कालखांड पाडून त्यासाठी वह्या-पुस्तकाांचे ओझे

िाळगण्याऐवजी र्फक्त प्रत्येक क्रदविी र्फक्त तीन-चार अध्यापन मुद्याांना (अध्ययन कृतींना म्हणणे अशधक उशचत होईल.)

कें द्रस्थानी ठेवून अध्ययन वातावरणाची रचना करणे, शवद्यार्थयाांना मोठ्या कालखांडासाठी िौशिक कायायत गुांतायला साहाय्य

करण्यासाठी प्रयत्निील राहणे, प्रत्येक कृतीसाठी पुरेसा वेळ क्रदला जाईल ह ेपाहणे व त्यादरम्यान त्याांच्या सहभागाच्या नोंदी

करणे, यासारख्या उपायाांतून अिा कृतींना लागणारा वेळ उपलब्ध होऊ िकतो. यािरोिरीने महत्त्वाची गोष्ट ही की सवयच

भाग शवद्यार्थयाांना शिकवण्याऐवजी त्याांना शवशवध शनमाययी कौिल्याांचे अनुभव घ्यायला मदत देण ेह ेअध्यापकाांचे प्रमुख कतयव्य

आह.े शनमाययी कौिल्य ेव्यक्तीला शनरांतर अध्ययनासाठी आत्मशनभयर करतात.

शिक्षकाचा अध्यापन कायायदरम्यानचा आत्मशवश्वास

अध्यापन कायायत अध्यापकाला शवशवध सांदभायत कथन व शनवेदन या कृती कराव्याच लागतात. त्या करत असताना त्याने

शवद्यार्थयाांचे लक्ष श्रवणावर कें क्रद्रत करून घ्यायला हवे अिी अपेक्षा असत.े ती अनाठायी नाही. पण ज्ञानरचनेचा शवचार करता

शिक्षकाने कथन, शनवेदनाच्या पितीतून, िोलण्यातनू शवद्यार्थयाांत जरि शनमायण करत असले तर प्रभाव टाकत असले तर

शवद्याथी स्वतः होऊन काही करण्यात पुढाकार घेईल काय हा प्रश्न अध्यापकान ेस्वतःला शवचारायला हवा. अनेक अध्यापक

चुकीची तर्थये मोठ्या आवाजात, पुन्हा पनु्हा िोलनू शवद्यार्थयाांच्या कानावर पडतील याची व्यवस्था करतात. वयान े लहान

शवद्याथी ते शनमूटपणे ऐकूनही घेतात व त्याांचा त्यावर शवश्वासही िसतो. एकच कथन एकाच पितीने वारांवार करून

शवद्यार्थयाांच्या मेंदतू ठसवणे, तेच एकमेव सत्य आह े ह े मनोमन स्वीकारायला त्याांना भाग पाडणे यातनू त्याांना

अध्यापकाशिवाय तरुणोपाय नाही असे वाटण्याची िक्यता असते. पण ज्ञानरचना वगायत ही कृती म्हणजे अध्ययनाच्या मळू

उदे्दिालाच डावलण ेठरते कारण अिा गोष्टींतून मेंदचूी धलुाई होते व तो स्वतांत्रपण ेकाम करणे टाळू लागतो. (सांिोधन रटपण

पाहा.)

ज्ञानरचना वगय हा शवद्यार्थयाांना स्वतःच्या मेंदचूा शवकास त्याांच्या स्वतःच्या पितीन े करायला प्रेररत करतो. कोणत्याही

तर्थयाचा ज्ञान म्हणून स्वीकार न करता स्वतःसाठी उपयुक्त ज्ञानाची रचना करण्याची क्षमता शवकशसत करायला मदत दणे ेह े

ज्ञानरचना वगायचे मूळ ध्येय आह.े खणखशणत आवाजात, श्रोत्याांच्या डोळ्याांत रोखून पाहत, मस्तक जोरजोरात हलवत, हात

रै्फलावून वा वर करून स्वतःच्या म्हणण्याला मान डोलावणे, टाळ्या शमळवण,े श्रोतसृमुदाय मांत्रमुग्ध करणे, त्याला

एकप्रकारच्या गुांगीत नणेे, स्वतःच्या पायावर डोके टेकवणार् याांची सांख्या वाढवणे ह ेअध्यापकाच्या कथनाचे वा शनवेदनाचे

ध्येय नाही ह े नव्या सहस्रकाच्या मानवतावादी अध्यापकाांनी लक्षात घ्यायला हवे. आपल्या िोलण्यातनू व वागण्यातनू

17

शवद्यार्थयाांवर स्वतःचे वचयस्व, स्वतःच्या पररप्रेक्ष्याचा पगडा प्रस्थाशपत होणार याची अध्यापकाने काळजी घेतली पाशहजे व

शवद्यार्थयाांना भयमकु्त वातावरणात अशभव्यक्त होण्याच्या सांधी उपलब्ध केल्या पाशहजते.

अध्यापकाांना सवय माशहती असायलाच हवी हा आग्रह म्हणा ककां वा समजही चुकीचा आह.े शवद्यार्थयाांनी शवचारलेल्या प्रश्नाांची

उत्तरे दणे्यासाठी त्याने उत्तराांचा िोध घणे्याऐवजी शवद्यार्थयाांच्या सहभागाने ज्ञानशनर्मयती प्रक्रक्रयेत सहभाग घ्यायला हवा.

अध्यापकाला स्वतःच्या अध्यापन शवषयाच्या ज्ञानशनर्मयती प्रक्रक्रयेच्या सखोल माशहतीच नव्ह ेतर ज्ञानरचना प्रक्रक्रयेचा व्यापक

अनुभव असायला हवा ह े शनशित. यातनू आलेला अनुभवच अध्यापकाला वगायत ज्ञानरचना सांस्कृती शनमायण करण्याला

आवश्यक आत्मशवश्वास देऊ िकेल. ज्ञानरचना वगायत अध्यापनाच्या तुलनेत, अध्यापक काय करत आह े याच्या तुलनेत

अध्ययनाला शवद्याथी एकयान ेवा सहभागाने काय करत आहते त्याला अशधक महत्त्व आह.े वगायतील सवय शवद्याथी एका वेळी

समान कृती करत असण ेह ेज्ञानरचना वगायला अपेशक्षत नाही. असांरशचत, मकु्त अांत स्वरूपाच्या अध्ययन कायायत शवद्यार्थयायने

स्वतःला वैयशक्तक व सहभागाने गुांतवून घऊेन ज्ञानरचना करावी, नवशनर्मयती करावी, प्रचशलत कौिल्य ेआत्मसात करावीत,

आवश्यक असल्यास नवी कौिल्य ेरचावीत अिी ज्ञानरचना वगायकडून अपेक्षा आह.े या प्रक्रक्रयेतून गलेले्या या शवद्यार्थयाांकडे

िाळेतून िाहरे पडताांना स्वतःची शववेकावर आधारललेी शवचारसरणी असेल, इतराांना व इतर समूहाांच्या व्यथा व वेदना

समजून घऊेन त्याांना मदत करण्याची क्षमता त्याांच्याजवळ असेल, कोणत्याही प्रसांगी स्वतःवरचा व िुशिप्रामाण्यावरचा

त्याांचा शवश्वास ते ढळू देणार नाहीत, कोणत्याही स्वरूपाच्या ताणतणावाला ते समथयपण ेतोंड देतील व यामुळे ते कोणत्याही

व्यक्तीच्या वा काल्पशनक दैवताच्या कच्छपी लागून स्वतःला र्फसवून घणेार नाहीत. यासाठी अध्यापक समतोल शवचाराांचा,

शवशवध स्वरूपाच्या द्वषेाांपासून मुक्त, शवद्याथाांच्या शवशवध क्षमताांवर शवश्वास असणारा, समतलेा महत्त्व दणेार् या, िाांततेने यकु्त

अिा समाजाची स्वप्ने पाहणारा असायला हवा.

अनेकदा व्यक्ती स्वतःसाठी जगण्यापेक्षा दसुर् याांनी काही म्हणावे, दसुर् याांनी मेहरेनजर ठेवावी यासाठी काययरत असते आशण

त्यामुळे ती तणावाखाली असत.े याला अध्यापकही क्वशचतच अपवाद असतात. स्वतःच्या जिािदार् या स्वतः समजून उमजून

पार पाडण्याऐवजी पळवाटा िोधून काढण्याकडे अनेकाांचा कल असतो. ज्ज्या व्यवसायातून आपण मोिदला घेऊन काम करतो

आहोत त्यासाठी शिकत राहण्याची गरज आह ेह ेअनेकाांच्या लक्षात येत नाही. त्यामुळे प्रशिक्षण उपक्रम सुरू झाल ेकी याांना तो

स्वतःच्या सुखावरील, हक्कावरील घाला वाटतो. तांत्रज्ञान उपलब्ध आह ेम्हणून काही घरी िसून स्वतःला उन्नत करण्याचेही

याांच्या मनात येऊ िकत नाही कारण पदवी घेतल्यामुळे आपल्याला नोकरी शमळाली आह ेमग आणखी शिकण्याचा त्रास हा

स्वतःवरील अन्याय आह ेअसे त्याांना व त्याांच्या नेतृत्वाला वाटते. यावर ज्ज्याचा त्यानेच उपाय करायला हवा.

जीवनाचां प्रयोजन ह ेर्फारसे कष्ट न करता खात्रीने पैसे शमळत राहतील याची तजवीज करण ेव त्याचा जमले तेवढा उपभोग

घेण े हचे असेल तर जिािदारी पार पाडण्याचे सगळे प्रश्न शनकालात शनघतात. पण जर अध्यापक म्हणून माझ्या मनात

स्वतःची प्रशतमा काय आह,े स्वतःला पणूयपण े दयु्यम ठेवून वगय समूहातील प्रत्येकाला स्वतःच्या उपजत वकुिाचा िोध

घ्यायला, त्या वकुिाच्या आधारे स्वतःच्या पयायवरणाचे आकलन करून घेण्याच्या कौिल्याांना आत्मसात करून घ्यायला, नवी

कोिल्ये रचायला, स्वतःच्या दिुळेपणावर मात करायला व स्वतःच्या जगण्याचे प्रयोजन व सांधी िोधायला साहाय्य

देण्यासाठी लागणारा आत्मशवश्वास माझ्याकडे आह ेकाय, जर तो नसले तर त्यासाठी मी काय करायला पाशहजे, यासाठी नव्या

18

तांत्रज्ञानाचा उपयोग मला करता येईल काय इत्यादी प्रश्न अध्यापकाने स्वतःला शवचारायला हवेत. आज प्रशतभासी उपक्रमाांच्या

उपलब्धतेमुळे अध्यापकाला स्वतःच्या शवकासासाठी काही कृती करण ेिक्य आह.े तसे केल ेनाहीतर चोर् यामार् या करून जीवन

व्यतीत करणार् या व्यक्तीत व जिािदार् या पार न पाडता वेतन घेणार् या व्यक्तीत र्फरक उरणार नाही.

आपल्या भोवती जिािदार् या व काम टाळणार् याांची सांख्या भरपूर असत े व त्याांची यािाितीतील एकी वाखाणण्यासारखी

असते ही यासांिांधातील महत्त्वाची िाि आह.े त्याांना त्या सांख्येत सतत भर पडण्याची अपेक्षा असत.े यामुळे जिािदारीने

गुणवत्तापूणय काम करू इशच्छणार् या व्यक्तीला िहुतेक वेळा एकयान ेवाटचाल करावी लागत.े अिी वाटचाल थकवा व शनरािा

येऊ न देता करायची ह ेकष्टाचे काम असते. इतराांत आपल्या वेगळेपणाचा गाजावाजा न करता ह ेकाम करायचे म्हटले तरी

काम न करण्याचा आनांद उपभोगत असलले्या आसपासच्या व्यक्तींना ते त्रासदायक वाटते. त्यामुळे शवद्यार्थयाांना “तुमच्याकडून

अनावश्यक काम करून घेतले जात आह”े, “ह े तुमच्या अभ्यासक्रमात नाही व याची तुम्हाला गरज नाही”, “तुम्हाला त्रास

देण्यासाठी ह े केल ेजात आह”े, “स्वतःचे काम कमी करण्यासाठी तुमचा ताण वाढवला जात आह”े, “परीक्षा घणे्याचे टाळून

तुम्हाला स्पधचे्या जगात जगायला नालायक िनवले जात आह”े इत्यादी साांगून शचथवले जाते. यात पालकाांचा सहभागही

मोठा असतो. आपला पाल्य अध्ययन वातावरणात काय करतो, त्यातून तो काय अनुभवतो यापेक्षा अध्यापक काय शिकवतो,

क्रकती परीक्षाांची तयारी करून घेतो, क्रकती गुण देतो इत्यादींत त्याांना रस असतो. अिा पालकाांना िरीररक श्रम तर कमीपणाचे

वाटतात पण िौशिक श्रम करणेही त्याांना कमीपणाचे वाटत.े अनेक पालक आमच्या मुलाांच्या डोक्याला ताप देऊ नका, आमचे

काय त ेआम्ही पाहू असेही अध्यापकाांना साांगतात. पररणामी असा अध्यापक हा वररष्ठाांना व व्यवस्थापनालाही जाचक वाटतो

ह ेलक्षात घऊेनच अध्यापकाला स्वतःच्या जिािदार् या पार पाडाव्या लागतात.

शचत्रकला अध्यापकाांचा अनभुव व ज्ञानरचना अध्ययन

यासांिांधाने आणखी एक मुद्दा महत्त्वाचा वाटतो. तो प्राथशमक िाळाांतील अध्यापकाांच्या चचेदरम्यान आपसूक पुढे आला.

शचत्रकलेल्या एका अध्यापकाांनी शवद्यार्थयाांना काड्याांच्या (आगपेटीच्या) व दोन नाण्याच्या साहाय्याने माणसाची रचना करून

ते शवद्यार्थयाांना शचत्रकला अभ्यासण्यासाठी कसे साहाय्य करतात त्याचा नमनुा सादर केला. ज्ञानरचनेच्या सांदभायत शवचार

करता ही प्रक्रक्रया केवळ शचत्रकलेचा अभ्यास नव्हता. यावर मानव िरीराची, िरीराच्या वैशिष्याांची ओळख करून घणेे,

त्याचे शनरीक्षण करून त्याचे रेखाटन करण,े त्याची स्वतःच शचक्रकत्सा करण,े इतराांकडून त्याची शचक्रकत्सा करून घेण े या

वैज्ञाशनक कृती करता यतेात यावर चचाय झाली.

शवद्यार्थयाांना काही तरी करण्याची आज्ञा दणे्याऐवजी आज आपण काही वस्तूांचा वापर करून आपल्या िरीराची आकृती ककां वा

प्रशतकृती तयार करण्याचा प्रयत्न करणार आहोत असे शनवेदन केले तर ही कृती केवळ शचत्रकलेचा शवषय उरत नाही.

शवद्यार्थयाांना स्वतःच्या िरीराकडे व हालचालींकडे आरिात पाहायला लावून ककां वा इतराांच्या िरीराकडे व त्याांच्या

हालचालींकडे पाहायला साांगनू कोणत्या घटकाांच्या साहाय्याने त्याची रचना माांडता येईल याचा िोध घ्यायला प्रवृत्त करता

येते. त्याांना काय सुचत ेआह ेव त ेका सुचत ेआह ेयाचे शनरीक्षण अध्यापकान ेधीर राखून करायला हवे. वनस्पतीच्या काड्या,

19

काटे, पुठ्ठ्ठ्याच्या वा जाड कागदाच्या अरुांद पट्ट्या, कागदाच्या गुांडाळ्या, कागदाचे चौकोनाकार, चकत्या याांचाही उपयोग

करायला सुचवता येईल पण शवद्याथी स्वतः पुढाकार घऊेन नवे काय करतात वा करू िकतात ह ेिाांतपण ेपाहायला हवे. यात

िरीराचे, िरीराच्या साांगाड्याचे ठळक जोड कोठेकोठे येतात, त े असल्यामुळे कोणत्या हालचाली करण्यात अडचणी यते

नाहीत, कोणत्या हालचाली करण्यात मयायदा यतेात इत्यादी प्रश्न उपशस्थत करत गले ेकी शवद्याथी स्वतः केलले्या रचनेकडे

तसेच इतराांच्या रचनेकडे शचक्रकत्सक दषृ्टीन ेपाहू लागतात. यातून काड्याांची लाांिी, चेहरे् याची लाांिी, कां िर व खाांद्याची लाांिी

रुांदी, त्याांचे परस्पराांिी असललेे प्रमाण याचा शवचार करण्याची दषृ्टी प्राथशमक वगायतील िालकाांना देता येते ह े सांिांशधत

अध्यापकाांनी प्रत्यशक्षकासह स्पष्ट केल.े (या कृतीचा उपयोग पाचवीच्या काही वगायत िरीराचा साांगाडा हा भाग

अभ्यासण्याच्या शनशमत्ताने केला होता.) शचत्र रेखाटने करता येणे हा अभ्यासाचा, सांपकय कौिल्याचा भाग आह,े शवज्ञान

अध्ययनाचा भाग आह ेह ेपालकाांनी व सवय अध्यापकाांनी लक्षात घणे्याची आवश्यकता आह.े िरीर रचनेच्या या माांडणीच्या

आधारे भूशमतीच्या अभ्यासाकडेही वळता यतेे. जर प्राथशमक पायरीवरच ही शवशवध कौिल्य ेशवकशसत झाली तर माध्यशमक

स्तरावर आणखी कौिल्य ेआत्मसात करायला तसेच आधीच्या कौिल्यात प्राशवण्य प्राप्त करायला वेळ उपलब्ध होऊ िकेल.

इतर शवषयाांच्या अध्यापनाचा शवचार

जेव्हा िाळेत ज्ञानरचना सांस्कृती अशस्तत्वात यणे्याचा शवचार केला जातो तेव्हा त्यात सवय शवषयाांच्या (शवद्यािाखाांच्या)

अध्यापकाांचा सहभाग असण ेगरजेचे आह.े सामाशजक शवज्ञानाचा अभ्यास करताना वैज्ञाशनक दशृष्टकोनाांतून तर्थयाांची तपासणी

करण्याच्या, प्रचशलत जीवनाच्या गरजा लक्षात घऊेनच परांपराांचा शचक्रकत्सक शवचार करण्याला सवाांनीच महत्त्व द्यायला हवे.

पाठ्यपुस्तकातील कोणत्याही भागाचा उपयोग शवद्यार्थयाांच्या शववेकशवचार प्रक्रक्रयेलाला व स्वतःचे स्वतः असण्याला अडथळा

शनमायण करण्यासाठी करायचा नाही ह ेतत्त्व सवयच अध्यापकाांनी ध्यानात घ्यायला हवे.

अनेक अध्यापकाांच्या शवद्यार्थयाांना काही तरी चाांगल ेशिकवल ेपाशहजे यासांिांधाने काही समजुती असतात. मग ह े“चाांगल ेकाही”

अध्यापकाकडून साांशगतल्याशिवाय शवद्यार्थयाांच्या कसे लक्षात यणेार या थचांतते त े पडतात. उदाहरणाथय, पाठ्यपुस्तकात

शवनोिाांच्या एका उतार् याचा समावेि आह.े यात काम चाांगले करणे व त्याच वेळी ते वेगाने करणे याचे महत्त्व या साांशगतल े

आह.े एका अध्याशपकेन े वगायतील एका शवद्यार्थयायच्या परीक्षेत लेखन पूणय न होण्याचे उदाहरण इतराांसाठी पुढे ठेवल.े या

मुद्द्द्याच्या शनशमत्ताने वेगान े शलशहता येणे ह ेसवाांसाठी आवश्यक आह ेकाय, वेगान े शलशहता येण्याची क्षमता व प्रसांगानुरूप

वेगाने शवचार करून, उशचत शनणयय घेता येण ेव त्यानुसार काययवाही करता यणे ेही क्षमता यातील र्फरक, वगायत शवद्यार्थयाांच्या

वेगाच्या तुलनेच े दषु्पररणाम, जर शलशहण्याला वेग नसेल तर भाषा माध्यमातून उत्तम प्रकारे व्यक्त होण्यासाठी मोजक्या

िब्दात, अथयवाही व उशचत वाक्य रचना करून शलशहण्याचे कौिल्य आत्मसात करायला किी मदत देता येईल यावर चचाय

झाली. या चचेदरम्यान शवशवध िौशिक क्षमता, शवद्यार्थयाांचा कल, िैली याांचे महत्त्व व त्याला कें द्रस्थानी ठेवून करायच्या

मूल्यमापनाचे स्वरूप, वेगाची कोणत्या पररशस्थतीत आवश्यकता असत े व त्याच्या अभावी घडू िकणारे अपघात, होणारा

वेळेचा व पैिाांचा अपव्यय व कायमच्या शनसटणार् या सांधी याांचा शवचार शवद्यार्थयाांसमोर कसा आणता येईल, वेगाच्या पाठी

लगल्याचे दषु्पररणाम त्यातून घडणारे अपघात, इत्यादी मुद्याांसांिांधाने काही अध्यापकाांनी स्वतःचे शवचार माांडल.े कोणत्याही

प्रकारे स्वतःवर दिाव पडू न दतेा पररशस्थतीिाित जागरूक राहून साधक-िाधक शवचार करून प्रत्येकाने कोणत्या वेळी काय

20

शनणयय घ्यायचा ह ेशवद्यार्थयाांसमोर कसे आणता येईल, एखादी कृती करायला वेळ लागण्याचे कारण सांिांशधत व्यक्तीचा आळस

आह े की की शतची िारररीक मयायदा आह े याचा शवचार करायलाही शवद्यार्थयायला वेळ द्यायला हवा इत्यादी मुद्द्द्याांवर

सहभागींनी शवचार माांडल.े

भाषा शवषयासांिांधातही अध्यापकाांनी शवशवध “धड्याांचा” (ज्ज्या क्रदविी अध्यापक धड्याांसाठी काही वेगळा उशचत िब्द

वापरतील तो सुक्रदन ठरेल कारण त्यामुळे त्याांचा पाठ्यउतार् याांच्या वैशिष्याांकडे पाहण्याचा त्याांचा स्वतःचा दशृष्टकोन

िदलेललेा असेल.) वेगळ्या पितीने कसा उपयोग केला जातो ह ेस्पष्ट केले. शवद्यार्थयाांना स्वतःची मते माांडायची सांधी देणे,

वाचत असेल्या कथेचा शवस्तार करण्याची व िेवट िदलण्याची सांधी देणे, कशवतेचे कडवे वाढवण्याची सांधी देणे इत्यादी

ज्ञानरचना परूक कृतीत शवद्याथी आनांदाने सहभागी होतात ह ेयातून समोर आले. (मी देखील काही शवद्याथी समूहात याचा

अनुभव घऊेन पाशहला आह.े)

दोन्ही काययिाळाांत ज्ञानरचना अध्यापनाचा अनुभव म्हणून “वतुयळत्व” या सांकल्पनेभोवती समस्याधाररत वगयसांवाद कसा घडू

िकतो याचा नमुना “अशभरूप” केला. वतुयळत्वाचा समावेि असलेल्या वस्तूांची यादी करणे, वतुयळत्व समाशवष्ट असलेल्या वस्तूांचे

गुणशविेष ओळखण,े त्या गुणशविेषाांची वैशिष्य े उशचत िब्दाांतून व अथयवाही वाक्यरचनेतून व्यक्त करण,े व्यवहारात

वतुयळत्वाचा व वतुयळ या आकाराचा कोठे, कसा व काां उपयोग करून घेतला जातो ह ेमुदे्द यातनू पुढे आले.

उपलब्ध तांत्रज्ञान व अध्यापन

अनेक अध्यापक अध्यापनात तांत्रज्ञानाचा उपयोग करतात. हा उपयोग करून त ेप्रयोगाांसहीत शवशवध मुद्याांवर वैचाररक सांवाद

घडून यायला मदत दते असतील तर उत्तम होईल. पण केवळ माशहती गोळा करण्यासाठी तांत्रज्ञानाचा उपयोग होणार असले

तर त े क्रकतपत योग्य आह े याचा शवचार अध्यापकाांनी करावा. शवद्यार्थयाांना शवशवध सांगणक तांत्रे शिकता शिकता शवशवध

अध्ययन कौिल्य ेप्राप्त करण्याच्या सांधी उपलब्ध करता येतील. उदाहरणाथय, शवद्याथी लेखन करण्यासाठी, गट सादरीकरण

करण्यासाठी शवशवध सांगणक सुशवधाांचा उपयोग करू िकतील. मात्र त्यासाठी ते उपलब्ध असललेे वास्तव नमुने अभ्यासून

शवचारप्रक्रक्रया करण्याऐवजी आयती व शचत्ररूप माशहती उपयोगाांत आणणार असतील तर त्यातून अपेशक्षत क्षमताांचा शवकास

होईल काय ह ेपाहायला हवे. िाळेच्या पशिमेला समुद्र असूनही, त्याच्या वाळूत रोज खेळत असूनही तो अरिी समुद्र आह ेहे

शवद्यार्थयाांना माहीत नसत.े त्याांनी अरिी समुद्र र्फक्त नकािातच पाशहललेा असतो ह े होऊ नये. शवद्यार्थयाांचे सांवाद कौिल्य

शवकशसत झाल्यानांतर वर क्रदलेल्या स्वरूपाचे सांवाद प्रशतभासी माध्यमातून घडवून आणण ेिक्य आहे. त्यासाठी सवय सदस्याांना

उपलब्ध असलेल ेतांत्रज्ञान अध्यापक वापरू िकतात.

शवद्याथी समूहाने शवशिष्ट आियाभोवती व ज्ञानरचना कौिल्याांभोवती गुांर्फलले्या काही अध्ययन सत्राांतनू (चक्राांतून) सहभाग

घेतल्यानांतर शविेष स्वरूपाच्या कृशतपशत्रका रचून त्याांच्या मदतीने शवद्याथी वैयशक्तरीत्या वा सामूशहकरीत्या कायय करत आह े

याची पाहणी करणारे अध्ययन सत्र (परीक्षासत्र नव्ह)े आयोशजत करू िकतात. यात पररशचत आियाची व कौिल्याांची

पुनरावृत्ती व्हावी ही अपके्षा नाही तर स्वतांत्रपण ेअध्ययन करण्याची क्षमता शवद्यार्थयाांनी उपयोगात आणावी, त्यातून स्वतःचे

21

क्षमतेचे प्रादियन (performance) करावे अिी अपके्षा आह.े कृतीच्या गणुवते्तच्या शनकषाांची शनर्मयतीच्या स्वरूपाच्या आधारे

चचाय कायय सुरू होण्यापूवीच करून तेही शनशित करता येतील. याधारे शवद्याथी सतत स्वतःच्या कायायचे परीक्षण वेळोवेळी

करू िकतील. यात अध्यापकाकडून अत्यावश्यक असल्यास मदत शमळेल ककां वा अशजिात मदत शमळणार नाही अिी अट

असावी की नाही ह ेशवद्याथी ठरवतील. अध्यापक शवद्यार्थयाांच्या िरोिरीन ेराहून त्याांच्या कायायचे शनरीक्षण करतील, त्याांच्या

सांपकय कौिल्याांचे परीक्षण करतील व त्याआधारे त्याांच्या शवशवध गुणशविेषाांच्या नोंदी करतील. या कृशतपशत्रका सवय

शवद्यार्थयाांना सारख्याच द्यायला हव्यात असे नाही. खरे तर त्या शवशवध आिय सूत्राांभोवती (Theme) व शवशभन्न

कौिल्याांभोवती रचलले्या असतील. यासाठी शवद्यार्थयाांना त्याांच्या गरजेनुसार तसेच तु्रटी काढून टाकण्यासाठी, चुका

शनस्तरण्यासाठी वेळ द्यावा लागेल. त्याांनी केलले्या शनर्मयतीचे त्याांनी स्वतः ठरवलेल्या शनकषाांनुसार परस्पराांकडून परीक्षण

करून घेऊ िकतील. सवयगट समूहाने स्वतःच ेअध्ययन सादर करतील तेव्हा तोही नवे अध्ययन रचण्याचाच भाग असले. या

सवय कृतींसाठी तांत्रज्ञानाचा उपयोग होऊ िकतो. याच स्वरूपाच्या कृशतपशत्रका शवद्यार्थयाांच्या वैयशक्तक प्रादियनाचे परीक्षण

करण्यासाठी रचता येतील.

उदाहरणाथय, काांद्याची सवय सशचत्र माशहती आांतरजालात उपलब्ध असताना वर क्रदललेा वगयसांवाद केवळ वेळ घालवण्यासाठी

आह े अस े शवद्याथी, पालक, अध्यापकाांना वाटत असले तर अिा शिक्षण उपक्रमाांची आवश्यकता नाही ह े उघड आह.े

शिक्षणासाठी िासनाकडून पुरेिी आर्थयक गुांतवणूक होत नाही अिी आराडाओरड सतत ऐकायला येते. पण या गुांतवणूकीचा

व्यय कोणत्या प्राधान्यक्रमाने व्हायला हवा आह ेअसे या लोकाांना वाटते ह ेकधीही स्पष्ट होत नाही. केवळ शवद्यार्थयाांच्या हातात

टॅिलेट क्रदले की गणुवत्तापूणय शिक्षण शमळते अिी या अनके नवोक्रदत, तरुण व झटपट शिक्षणतज्ज्ज्ञाांची खात्री असावी.

शिक्षकाांच्या सांघटनाांच्या मागण्या पाशहल्या की त्याांना गुणवत्तापूणय शिक्षणापेक्षा शिक्षक, समुपदेिक इत्यादी स्वरूपाच्या

नोकर् याांसाठी िाळा हव्यात असे वाटते. अलीकडे अनेक चकचकीत िाळा व महाशवद्यालये कोणतेही िैक्षशणक उपक्रम न

करताच उच्च श्रेणीची प्रमाणपत्र ेसन्मानपूवयक घरी पोहचवतात. अभ्यास करतानाची छायाशचते्रही पुरावे म्हणून यासोित शमळू

िकतात. खूप गुण द्यायला वा शमळवायला उपयुक्त परीक्षा घणेे, प्रश्नपशत्रकाांची तपासणी करणे या गोष्टी करण्याचे वेगवेगळे

सजयक पयायय नव्या शिक्षण तज्ज्ज्ञाांपािी उपलब्ध आहते ह ेशिक्षण न घेणार् याांनाही माहीत आह.े

साराांिः

ज्ञानरचना कृती अध्ययनिील समूहाची सांस्कृती होण्यासाठी अध्यापकाांना उशचत स्वरूपाच्या अध्यापन-अध्ययन अनुभव सांधी

शमळायला हव्यात. या सांधींच्या अभावी त्याांना केवळ लेखी परीक्षा घऊेनच शवद्यार्थयाांच्या मूल्यमापन करणे िक्य आह ेअसे

वाटते. या िरोिरीने अध्यापकाांना अनुभवी व्यक्तींच्या िरोिरीने वा मागयदियनाच्या आधारे अध्यापन-अध्ययन प्रयोग

करण्याच्या सांधी देऊन त्याांचा आत्मशवश्वास वाढेल ह े पाहायला हवे. तरच राष्ट्रीय आराखड्याला, त्यानुसार रचलेल्या

पुस्तकाांना शवद्यार्थयाांच्या अध्ययनात पुरेसे स्थान शमळेल. अध्ययनासांिांधाने शवशवध प्रयोग करून त्यातून स्वतःसाठी

अध्यापनाच्या उपयुक्त ज्ञानाची रचना करण्यासाठी अध्यापकाांनीही स्वतः पढुाकार घऊेन प्रयत्निील रहायला हवे.

सत्यवती राऊळ, नरेंद्र देिमखु (शजज्ञासूांनी ज्ञानरचना भागः २ पाहावा)