¶�§�¹Ô�Y�xË�Ze�ÃÁ�³�Ê��ze�/�ʼ¸��È»Z¿���µZ��ZÆq�Ã�Z¼��,¹Æ¿�,º½Zf�]Ze�������

�ZÌf»Y�\uZ�����»M��¼fn»ÊÀ̼y�¹Z»Y�Ê·Z�����ƶŝ�ƶŤƀŝřƹŚūŠƘƯƠƐƈưƫř�İ�ŚƘƫřŠǀưƫ���

µÁR�»��Ë|»��d¼ ¿��f¯{�Ê¿Z�Á�§�É�¨��×Y���Ì]{����Ê¿Y�Z]�Z��|¼v»��f¯{��

ʸyY{��Ë|»��ZÌ·Â���¾Ì�u½���Zf�Y�ËÁ�ʸ���Êq�ÅÂm�Z����Äv¨��Y�M�É�^À«�ʸ����

Ã|Ì°q�ºm�f»�Ê�̸´¿Y�ÉZÅ���Zn��ʸ��Ì�����

¶�§��{�k�|À»�\·Z�»��Ä»Z¿xË�Ze�¾z��½ZÌ]�d�Y�½Z³|À�Ë¿�cZË��¿��³���\·Z�»�¶¬¿��xË�Ze�¾z�d�Y��Zn»�~yP»��¯}�Z]���¶�§�Ä»Z¿�xË�Ze�¾z�d�Y�{Y�M�\·Z�»��Ìz¸e�Á��ËY�ËÁ��{����

����

Ê¿Z�¿��º«� �{ZÆm�½Y|Ì»� ��»M��¼fn»�Ê·Z��ÊÀ̼y�¹Z»Y��¾¨¸e����������]Z¼¿������������Êf�a�©Á|À����������/�������

��

sokhantarikh@miu.ac.ir����

½Z³�Z¼�������� �� �d¼Ì«�������µZË�� �� �� �

ÄË�Ë�ve�cPÌÅ��Z^¨·Y�¥Á�u�\Ìe�e�Ä]����

¾�v»��f¯{�·YÉ�ËÂ��½Y|Ày�� �� �Z«º��É{YÂm�É�¨�� ƂƳřŵ�ŹŚƿŵŚŤſř�ơŵŚƇ�ƭŚƯř�ƵŚĭ� �� �ŠƘƯŚū�ŹŚƿŵŚŤſř�ƠƐƈưƫřİ�ƶǀưƫŚƘƫř��

×Y�|¼v»��^¯YÉ� �� �� ���f¯{¾Ì�u�¾�u�Ä¿Z��Ã{Y��Êq ưƬƗ�ŢŘǀƷ�ƺƌƗİŠƘƯŚū��ƠƐƈưƫřİ�ƶǀưƫŚƘƫř� �ƂƳřŵ�ŹŚƿŵŚŤſř�ƯLjſř�ŵřŻō�ƵŚĭİƱŚƣŚƷŵ�Ŷůřƹ���

�f¯{¿Y�Z]�Z��|¼v»�Ê��� �� �dnu�¹|¬»�½ZÌÀÌ�u�¾Ì�u�¹Ô�ÓY ŠƘƯŚū�ŹŚƿŵŚŤſř�ƠƐƈưƫřİ�ƶǀưƫŚƘƫř��� �ưƬƗ�ŢŘǀƷ�ƺƌƗİƂƷƹĦě��ƂƳřŵ�ƹ�ƵŻƺů�ƵŚĭ�ƵŚĭ

É�Z^m�Z��|¼v»��f¯{��� �� ��´¿Â¸q�ʸ�|¼v»��f¯{���¿Y{��Ê��»M�Ä��R»��ZËÊÀ̼y�¹Z»Y�Ê�ÅÁ�a� �ƱŚƸƠƇř�ƵŚĮƄƳřŵ�ŹŚƿŵŚŤſř

d¼ ¿��f¯{�Ê¿Z�Á�§�É�¨��×Y��

ŠƘƯŚū�ŹŚƿŵŚŤſř�ƠƐƈưƫřİ�ƶǀưƫŚƘƫř

id5626968 pdfMachine by Broadgun Software - a great PDF writer! - a great PDF creator! - http://www.pdfmachine.com http://www.broadgun.com

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

����������������������������������������

�� ����]ÊZm�ËÃZ´�{�¯�Z¯�Á���Y{Ê�nf�»�Á�cZ�|·YÌ\�¼�Z§�cÂ�{�½Z»�Z���{�̽Z��»��� Ã�¼u�Ê»Y�Æ]�ʸ������ ���¶»YÂ�Ì�ZÊ�Z¼fmY�/�Ê»��Àe�̽Z¨��ËÄ¿Z¼j��Á��Ê ��̼u|Ì|�u�ÌÀÊ����� ����]Ê�Z¼ »��ZiM�É��ÌxZÆ]��ÊË ��Ì�ÅZ�|�u�ÌÀÊ����� �§Â��Á�½Y��Z���¬¿Ì½Z�e���f�³��{�Ì�Y��{�Ã{Á�� ��À»|Ì��Z^�ÉÂ������� �½ZË�ÅZ��½ZËZa�Ze�Ê�Z^��µÁY�����{�d�9]�Ê�ZÌ���Z�ÁY� �ʼ·Z��Z��|¼v»|Ì������ �¿ÂÀ¯�dÌ �ÁÊ�̼�¯�½ZÌ Ì��� �¹Ô£��Âf»�|¼v»��Y�¸³������ �ÃÂÌ��xË�Ze�ÉZÅ�É�]Zn·Y�|]Z��|¼v»�ÊÅÁ�a� ��É�¿�ʸ�|¼v»|Ì������� Ê�̸´¿Y�½Z]��Ä]�cÓZ¬»�Ã|Ì°q����������

ËY��Ä·Z¬»���Ë~a������� |�Z]�Ã|��`ËZe�Á�~£Z¯�¥���®Ë�ÉÁ��Ê·Z��Y�cÓZ¬»����� �¶ËZ§�WORD��Ä·Z¬»{Â��µZ��Y�� �� {Â��µZ��Y�Ä·Z¬»�ÃY�¼Å�Ã|À�Ë¿�¶»Z¯�cZ�z�»�

�� |�Z]�Ã|Ì��¿�_Zq�Ä]�É�´Ë{�ÄË��¿��{�Ê·Z��Y�cÓZ¬»�� �� ��Y�cÓZ¬»��|�Z^¿��f�Ì]�Äv¨���

�� �,Ä»|¬»�,É|̸¯�½Z³�YÁ�,Ã|Ì°q�ÉY�Y{�cÓZ¬»|�Z]��]ZÀ»�d��Ƨ�Á�ÄnÌf¿� �� {Â��ļ̼��½M�ʸ�Y�¾f»�,d�Y�ļm�e�Ä·Z¬»�į�Êe�Â���{�

�� ½M�½Z³|À�Ë¿�Ã|Æ���]�cÓZ¬»�dÌ·ÁR�»�d�ZÅ���

3

رد رك

كا و

گاهجاي

ي رس

بر»

عيدا

ب

جيست

و مت

دعاال

« صر

ن مميا

اطت ف

عون د

زماسا

در

»الدعات و مستجيب داعي«بررسي جايگاه و كاركرد در سازمان دعوت فاطميان مصر

∗حمزه علي بهرامي

چكيده

، يكـي از عوامـل »سازمان دعـوت «نام تبشيري به ـ غيوجود سازماني تبلي

رفـت و توسـعه اسـماعيليه بـود كـه در نهايـت بـه تأسـيس يكـي از پيش

هاي بزرگ اسالمي با نام فاطميان در قـرن چهـارم، در مغـرب و امپراتوري

از عوامل كارآمد اين سازمان، داشتن اركان و ساختار پيچيـده . مصر انجاميد

تـوان بـه داعـي، از اركان اصلي سازمان دعـوت مـي . دو منحصر به فرد بو

در ايـن مقالـه صـفات و . الدعات و مـستجيب يـا مـدعو اشـاره نمـود داعي

الـدعات ها، وظايف، مفهوم، القاب و عنـاوين، جايگـاه و رتبـه داعـي ويژگي

.شود سازمان دعوت مطالعه و بررسي مي

واژگان كليدي

.عو، اركان، سازمانالدعات، مستجيب، مد دعوت، داعي، داعي

. العالمية6 كارشناس ارشد تاريخ تمدن اسالمي، جامعة المصطفي∗

4

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

مقدمه

نهضت اسماعيليه در پايان قرن دوم هجري، به عرصه حيات ديني و سياسي پا نهـاد و حدود يك قرن و نيم، با جمعي از امامان ستر و داعيان فعاليت نمود و در پايان قرن سـوم، با تشكيل حكومت در مغرب، در عرصه سياسي و ديني ظاهر شد و دعوت خود را در اكثـر

.نقاط جهان اسالم گسترانيدهاي مكرر اين نهضت، مرهون داشتن يك ساختار پيچيـده و منـسجم ترديد پيروزي بي

بود كه به تصريح منابع، از سـلميه شـام رهبـري » سازمان دعوت « ديني به نام ـ سياسيگيري در جذب و گسترش دعوت در ميان پيروان اين فرقه اين سازمان تأثير چشم . شد مي

.كيم حكومت آنها به مدت سه قرن در افريقيه و مصر داشته استو تحكـرد ايـن سـازمان، بـر جريـان گـسترش فرقـه اسـماعيليه در سـاير جا كه عمل از آن گيري چون اختصاص حجم هاي اسالمي تأثير نهاد و به كسب موفقيت هاي چشم سرزمينكـار ايـن تحقيـق بـر اسـاس ،اي از مخاطبان قشرهاي مختلف اجتماعي انجاميد گسترده

اين سازمان طي زمـان نـسبتا . شناخت محتوا و اركان سازمان دعوت فاطميان قرار گرفت هاي مختلف دعـوت حـضور طوالني خالفت فاطميان و حتي پس از آن، فعاالنه در عرصه

بايـست ابتـدا بـه اركـان سـازمان، بنابراين به منظور ايضاح اركان اين سازمان، مي . داشت .الدعات پرداخت الدعات، فضائل او و جايگاه و رتبه داعي يوظايف داع

داعي الدعات

صاحب ايـن مقـام . ايجاد پست ممتاز داعي الدعات، يكي از ابتكارات مهم فاطميان بود االختيار امام و معلم و مبلغ راستين متكلم و متأله پارساي اسماعيلي و به عنوان نماينده تام

و نظارت مستقيم امام فاطمي، امكان تعليم و تربيت پيـروان مدير سازمان دعوت، زير نظر هاي گروندگان و نوكيشان و ساير آورد و به شبهات و پرسش كيش اسماعيليه را فراهم مي

1.داد سطوح داعيان اسماعيلي پاسخ ميالدعات كه در منابع غيراسماعيلي مكرر به كار رفته است، در متون اسـماعيلي عنوان داعي

سـخن رفتـه، در منابع اسماعيلي فاطمي كه از مراتب مختلف دعوت . شود ت يافت مي به ندر

رفـت كـه مـي كار ، براي رئيس اجرايي تشكيالت دعوت به »باب االبواب «واژه باب و گاهي

. 78، ص85پاييز ، 51 ش،نامه علوم انساني پژوهش ،»سازمان دعوت«احمدي، مقاله دكتر جان.1

5

رد رك

كا و

گاهجاي

ي رس

بر»

عيدا

ب

جيست

و مت

دعاال

« صر

ن مميا

اطت ف

عون د

زماسا

در

امام بـه شـمار از آن جهت كه وي دروازه يا باب حكمت . شخصيتي بالفاصله بعد از امام بود

1.شد، به باب مشهور بود از آن مرجع يگانه صادر ميرفت و تعليمات اسماعيلي ميشناسي دين اسماعيليان، مرتبه باب دقيقـا معـادل اصـطالح به اين ترتيب، در اصطالح

بـراي مثـال، داعـي ادريـس و بـسياري ديگـر از . كـار رفتـه اسـت الدعات به رسمي داعي نگـاران كه تاريخ حال آن 2د؛ان نويسندگان اسماعيلي، المؤيدالشيرازي را باب مستنصر خوانده

ديگر منـابع اسـماعيلي نيـز تأكيـد 3.بردند الدعات نام مي اهل سنت، از وي به عنوان داعي ورزند كه در مصر دوره فاطمي، باب اولين شخصي بود كـه تعليمـات امـام را دريافـت ميكه هاي اسماعيلي بي آن نوشته. شد گوي امام محسوب مي داشت و از اين جهت، سخن مي

بايست يكي از سازند كه باب طبيعتا مي وارد جزييات شوند، اين تأثير را به آدمي منتقل مي بزرگان و صاحب صالحيت اسماعيلي بوده باشد، مسئول اداره كل و نيـز تنظـيم برخـي از

هاي دعوت بوده و در انجام دادن وظايف خود دقيقا زير نظر مـستقيم امـام عمـل سياست داعـي الـدعات بـه مثابـه 4.اند نموده اي از داعيان تابع، او را ياري مي عدهكرده است و مي

5.مدير سازمان دعوت بود دولـت عباسـيان نقبـايي 6.هاي مخصوص فاطميان بـود منصب داعي الدعات از ويژگي

شدند و براي معتزليان، داعيـاني در بعـضي از داشتند كه گاهي به عنوان داعي نام برده مي به تبليغ بودند؛ ولي عباسيان بعد از رسيدن به قدرت، منصب خاصـي را بـه مناطق مشغول

ولـي . عنوان داعي الدعات به وجود نياوردند و از طرفي معتزليان هم به حكومت نرسـيدند 7.فاطميان اهتمام خاصي به اين منصب داشتند و نظام خاصي را براي آن به وجود آوردنـد

8.اختصاصات فاطميان استبه هر حال، منصب داعي الدعات از

. 134 ص، پيشين، دفتري.1

.57 – 48 ص،مقدمه بر ديوان المويد في الدين شيرازي حسين، كاملد محم.2

.1996 قاهره، ،251 ص،2 ج، ويراسته احمد،اتعاظالدين احمدبن علي المقريزي، تقي.3

. 262 ص،تاريخ اسماعيليه ،دفتريفرهاد .4

. 134 ص،هاي يك جماعت مسلمان سنت ،همو .5

. 1998المدبولي، مكتبة، 123، جزء دوم، صخططالالدين احمدبن علي المقريزي، تقي.6

. 50 ص محمدكامل حسين، پيشين،.7

. 340ص، الحاكم بامراهللا و اسرار الدعوة محمد عبداهللا عنان ، .8

6

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

رتبه داعي الدعات

در زمان استتار امام و يا زماني كه داعي الدعات در جزاير مشغول دعـوت بـود، رتبـه او ولي با ظهور امام، ديگـر بـه منـصب داعـي الـدعات 1.بدون واسطه بعد از امام قرار داشت

اضي نعمان در دوران شد؛ به طوري كه فقهاي بزرگ اسماعيليه مانند ق نيازي احساس نمي الدين شـيرازي ظهور، به اسم قاضي مشهور بودند نه داعي الدعات؛ حتي شهرت المؤيد في

در زمان مأموريت او در فارس، خيلي بيشتر از زماني است كـه بـه عنـوان داعـي الـدعات ان «: طـوير جملـه معروفـي دربـاره داعـي الـدعات دارد ابن 2.مسئول دارالحكمه مصر بود

3».الدعات يلي قاضي القـضات فـي المرتبـه و يتـز يـا بزيـد فـي البـاس و غيـره الداعي نويسندگان بعدي از اين جمله معروف و قضاوت ابن طوير در مورد داعـي الـدعات، تقليـد

آيد كه منصب داعي الدعات در رتبه و اعتبار، بعد از مي از جمله ابن طوير، چنين بر 4.كردند 5.ها برخوردار بوده است و جايگاه قاضي در مراسمقاضي القضات و از امتيازات

اند كه داعـي الـدعات و گران معاصر، جمله ابن طوير را به نقد كشيده بعضي از پژوهش رتبه داعـي الـدعات يـك رتبـه روحـاني . قاضي القضات، دو منصب مستقل از هم هستند

اطميـان فقـط در و احتمـال دارد كـه ف . شود كه بي واسطه بعد از امام اسـت محسوب مي ولـي بـه نظـر 6.انـد كـرده هاي رسمي، قاضي القضات را بر داعي الدعات مقدم مـي مراسم

رسد در جمع بين هر دو نظريه بتوان گفت كه منصب داعي الدعات در فرآيند تـاريخي ميزماني بعد از رتبه امام، زماني بعد از قاضي . خود، از يك تطور و تحول برخوردار بوده است

ت و زماني بعد از وزير قرار داشته و جمله ابن طوير، به تاريخ خاصي از منصب داعي القضابه هر حال، نسبت داعي الدعات به امام، مانند نسبت وصي به نـاطق . الدعات نظارت دارد

7.است

. 77 ص،المقلئين نزهة ، ابن طوير.1

.78 ص، همان.2

.110 ص، همان.3

نظـم ؛ عبـدالمنعم ماجـد، 123، ص 2 ج ،الخطـط ؛487 ص 3 ج ، االعـشي صـبح ابوالعباس احمـد قلقـشندي، .4

.190 ص،الفاطميئين

.340 ص،الحاكم بامراهللا .5

.57 ص،يد في الدينؤديوان الم .6

.57 ص،يدؤديوان الم ؛217 ص،1 ج،يديهؤالمجالس المهللا شيرازي، ا هبة .7

7

رد رك

كا و

گاهجاي

ي رس

بر»

عيدا

ب

جيست

و مت

دعاال

« صر

ن مميا

اطت ف

عون د

زماسا

در

الدعات امتزاج و جدايي منصب داعي

ين منصب در ا. گفتند به طور مشخص رئيس اجرايي سازمان دعوت را داعي الدعات مي مصر به وجود آمد؛ زيرا پس از ابوعبداهللا مهدي خليفه و امام اسماعيلي، افلح بن هـارون را

افلح رياسـت قـضاي . به رياست دعوت منصوب كرد؛ ولي اين اصطالح هنوز متداول نبود از . دولت فاطمي را نيز بر عهده داشت و به اين ترتيب، قاضي القضات آن دولت هـم بـود

هاي بعد نيز در مصر قاضي القضات مملكت، در عين حال به عنوان داعي ا زمان آن زمان ت به هر حال، منصب داعي الدعات گاهي مستقل 1.الدعات، رياست دعوت را در دست داشت

والقاضي أجـل «: گويد ابن طوير در اين باره مي . و گاهي با منصب قاضي القضات يكي بود به و تاره يكون داعي الدعات و تاره تفرد عنـه و ال يخـرج ارباب العمائم و أرباب األقالم رت

يعني عصر وزراي تفويض، در نيمه دوم حكومت فاطميان 2»...شيء من االمور الدينيه عنه زمان با ورود بدرالجمالي و با افزايش قدرت وزرا وزير عالوه بر داشتن اختيارات وزيري، هم

بـن علـي بـن ابـو محمـد حـسن 3. داشـت مسئوليت منصب قضاوت و دعوت را به عهده ، دعوت و زمان منصب قضاوت ، اولين وزيري بود كه هم442عبدالرحمان اليازوري در سال

4.وزارت را به عهده داشتحكومت فاطميان، يك حكومت تئوكراسي و منصب داعي الدعات، يك منصب مقـدس

هـم بـه منـصب مـذهب ، ولـي در اواخـر حكومـت فاطميـان، وزراي سـني و ارزشي بـود شـير كـوه وزيـر العاضـد، لقـب كافـل قمري، 564رسيدند؛ به طوري كه در الدعات داعي ولي وزراي نـصراني بـه جـز در زمـان الحـافظ، 5.المسلمين و داعي الدعات را داشت قضاه

هرگز به منصب قضاوت و دعوت نرسيدند؛ براي مثال، وزير بهرام صرفا وزير بـود و خـود 6. منصب قضاوت و دعوت را بر عهده داشتخليفه به شخصه

:وظايف داعي الدعات عبارت بودند از

. 129 ص دفتري، پيشين،.1

. 109 ص، ابن طوير، پيشين.2

.245، صالخطط؛ 439 و 434 ص،10 ج،صبح االعشي .3

. 78 ص، پيشين، ابن طوير.4

. 6 ص،10 ابوالعباس، احمد قلقشندي، پيشين، ج.5

. 183ص، ن و رسومهمييعبدالمنعم ماجد، نظم الفاطم ؛ 71 ص،اخبار مصر ابن ميسر، .6

8

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

تشكيل مجالس عمومي) الف

تبليغات عقيدتي با هدف جذب بيشتر به مذهب اسماعيليه، در مصر بـه صـورت آشـكار مقريـزي بـه نقـل از . راه بود شد و با آموزش و تعليم علوم مختلف اسماعيلي هم انجام مي

مندي از اين مجالس و از حوادثي كه بر أثر ازدحـام جمعيـت بـراي نكات ارزش ابن طوير، 1.كند ، حكايت مي داد حضور در آن رخ مي

قمري، علي بن نعمان در االزهر، براي جمعيت زيادي از روي يـك مـتن 365در سال قمـري، 394در سـال . نمـود فقهي كه پدرش قاضي نعمان تأليف كرده بود، تـدريس مـي

زيز بن محمد بن نعمان، پس از رسيدن به مقام قاضي القضائي در قصر و در األزهر عبدالع ناگفته نماند كه منصب قاضي القضاتي و داعي الدعاتي از آن يـك نفـر 2گفت مجلس مي

.بود

تشكيل مجالس الحكمه) ب

درباره ماهيت مجالس الحكمه در فصلي مستقل سخن خـواهيم گفـت، ولـي برقـراري .براي قرائت مجالس در دارالحكمه، يكي از وظايف اصلي داعي الدعات بودجلسات منظم

تـر داشـت، بـراي مقاصـد دعـوت و تر و پيچيـده مجالس الدعوه كه تشكيالتي مفصل اين مجالس كه از زمان الحـاكم شـروع . شد استفاده انحصاري اسماعيليان ترتيب داده مي

آوري شد ها جمع ذشت زمان، اين درس با گ . گشت شد، به رياست داعي الدعات تشكيل مي المؤيد، نمونه بـارز مجالس. بندي صوري، به شكل مجالس در قالب كتاب درآمد و با تقسيم

طـور ويـژه اين مجالس عمدتا درباره عقايد اسماعيليه بود و چون به . هاست گونه درس اين 3.الحكمه معروف گرديد شد، به مجالس درباره كالم و حكمت الهي بحث مي

الحكمه تهيه تقريرات و متن مجالس) ج

نوشـت و بـه تأييـد امـام بايست مواد درسـي مجـالس الـدعوه را مـي الدعات مي داعي 4.رساند مي

الدين احمد بـن علـي المقريـزي، پيـشين، تقي ؛439 – 434، ص 10 ج ابوالعباس قلقشندي، پيشين، : نك .1

.220ص

.260، صتاريخ و عقايد اسماعيليه .2

.261 ص همان،.3

.110 ص، ابن طوير، پيشين.4

9

رد رك

كا و

گاهجاي

ي رس

بر»

عيدا

ب

جيست

و مت

دعاال

« صر

ن مميا

اطت ف

عون د

زماسا

در

مسئوليت نصب دعات) د

، نصب و ارسال دعات به مناطق و اياالت قلمرو فاطميـان يكي از وظايف داعي الدعات 1.ن بود، صور، عكا، رمله و عسقال مانند مصر، دمشق

مسئوليت نصب رؤساي دعوت جزاير) ه

هاي غيرفاطمي يعني جزاير، الدعات در گزينش داعيان سرزمين رسد كه داعي به نظر مي 2.نقش اساسي داشته است

گرفتن عهد و پيمان از مستجيبان) و

گرفتن پيمان و ميثاق از نوكيشان، تنها از طريق داعـي الـدعات و داعيـان منـصوب او 3.ميسر بود

وظيفه اقتصادي) ز

هـاي نقـدي و آوري وجوهـات شـرعي و كمـك گران اسـماعيلي و جمـع ارتباط با توان وي بـراي ثبـت فهرسـت . غيرنقدي و انواع ديون نيز از جمله وظايف داعي الـدعات بـود

طـور، گمارد تا بـه نزد خود مي » كاتب الدعوه «اسامي كمك كنندگان، كاتب خاصي به نام كنندگان را تهيه آوري نمايد و فهرست كمك لي اتباع اسماعيلي را جمع هاي ما منظم كمك

:گويد باره مي ابن طوير در اين. كند و به صورت منظم، جداول ويژه آن را تهيه و تنظيم نمايد

� ���� � ������ ������ ��� ������ ���� ���� ��� ����� !��" #� � $%$ &'()� � *�+,��� -+./ 0-�� 12�� 3�4 ���5 �� 6-7�+8 9($ � :��;" <

!�,= >� 6� ��5 !8 <7?�� � <�+� � ��+� <@+(A� !�� <(-B.4

الدعات هاي داعي صفات و ويژگي

مندي اداره و مديريت بايست توان گرفت، مي شك كسي كه در رأس سازمان قرار مي بيداشـتن صـفات و كمـاالت ريزي را داشت و چنين شخصي نـاگزير از آن سازمان و برنامه

.241 و 239 ص،8 ج،صبح االعشي .1

.431 ص،2 ج،لخططا .2

.391 ص،1 ج و المقريزي، پيشين،110 و 78 ص، ابن طوير، پيشين.3

. 111 ،78 ص ابن طوير، پيشين،.4

10

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

، مسلما، صـادق الهجـه، ، بالغا أن يكون حرا، عاقال ...«: بايست الدعات مي داعي. خاصي بود ظاهر األمانه، عفيفا عن المحارم، متوقيا المĤثم، بعيدا من الريب، مأمرنا في الرضا و الغـضب

للـسان، عالمـا باالحكـام مستعمال لمرؤه مثله في دينـه و دنيـاه، سـليم الـسمع والبـصر وا 1.بود» الشرعيه، غير محدود في قذف

عالوه بـر ايـن صـفات، او 2.بيت از ديگر صفات او بود عالم بودن به جميع مذاهب اهل مدار، خـوش بيـان، زبردسـت و او بايد باهوش، سياست 3.بايد به اسرار عقايد آگاهي داشت

4.چون طبيب بود متفكر همالدعات و داعي را در سه صـفت عمـده هاي داعي فات و ويژگي توان ص طور كلي، مي به

:خالصه نمود علم؛. 1 تقوا؛. 2 .سياست. 3

علم فقه، علم حديث، علم تـاريخ، علـوم : داعي الدعات بايد از علوم ظاهر كه عبارتند از عالوه بر علوم ظاهر، او بايـد از علـوم بـاطن . مند باشد قرآني، علم جدل و علم كالم، بهره

.تطبيق محسوس با معقول يا مثل با ممثول: رخوردار باشد كه عبارتند ازبراه با اعتقاد به آن باشد؛ او بايـد داراي او بايد با تقوا يعني اهل علم و عمل به دين، هم

سياست خاصـه بـراي دور كـردن خـود از شـهوات و . سياست خاصه و سياست عامه باشد و سياست عامه براي تدبير و اصالح امور دنيـا و منهيات و كسب فضايل اخالقي و علمي،

آخرت زيردستان، دور كردن آنها از رذايل و آشنا كردن آنها با حقوقشان، تكريم و حمايـت 5اهل علم و دانش و غيره

6.شمارد الحاكم در يك دستور بعضي از وظايف و صفات داعي الدعات را برمي

، تـاريخ اسـماعيليه بـه نقـل از عثمـان هاشـم، 475 ص ،1 ج ي، پيـشين، الدين احمدبن علي المقريز تقي .1

.340ص

.111 ص، ابن طوير، پيشين.2

.143 ص،الهمه قاضي نعمان، .3

.190، صنظم الفاطميين .4

.57، صديوان الموئد في الدين .5

. 434 ص،10 ج،صبح االعشي .6

11

رد رك

كا و

گاهجاي

ي رس

بر»

عيدا

ب

جيست

و مت

دعاال

« صر

ن مميا

اطت ف

عون د

زماسا

در

الدعات نقش وراثت در انتقال منصب داعي

الدعاتي، عالوه بر داشتن شرايط و صفات عمومي و خـصوصي، ي احراز منصب داعي براعمدتا مناصب قضا و دعوت، ارثـي . رفت شمار مي نقش وراثت هم يكي از عوامل اصلي به

1.گـشت هاي معيني از جمله خاندان نعمان و يازوري، دست به دست مـي بود و در خانواده :گويد ابن طوير در اين باره مي

� D�+E� ���� �&�F G����� H$;��= I+��� ��.� ����� �,� ������ ��� H��= �J !8�7�� D+E� �)� �� ��K����� <����� !�� :0�F #�LMN� �����)� ��� � O

�����)� �� P+(Q� :���R #� �����… S�� T���� <(,7� <��A� ��� H?� � U ��R �� V�F *�����)� ��� :0P+(Q� :���R �…

2

لدعات ا القاب داعي

گفتنـد كـه از القـاب رسـمي او بـود ولـي عـالوه بـر رئيس دعوه را داعي الدعات مـي اختيـارات، القاب ديگري هم داشت كه هر كدام به بخشي از وظايف، داعي الدعات بودن،

،بالقـصر ةالـدعو اسـتاد ،القـضات قاضـي : هاي او نـاظر بـود؛ از جملـه ها و ويژگي مسئوليت ابـن طـوير 3.اهللا الموفق في الدين و الناصـر لـدين ، امين االمرا ، امين االئمه ،داعي الدعات

:گويد مي

G� W)XF <+-Y@�� <����� ��� <�I Z�J �» ����� ��" �"� « �[ V@��4 V)�G���� !�. <?� :\; ���14 ����� �.� Z�F � �� #� <?�.4

المـسلمين هـم زراي تفويض، به وزرا داعي الـدعات و نيـز كافـل قـضاه البته در دوره و 6. از القاب ديگر داعي الدعات شيخ االجل بود5.گفتند مي

.340 صتاريخ اسماعيليه به نقل از ؛ 475 ص،1 ج، پيشين، تقي الدين احمد بن علي المقريزي.1

.112 ص، ابن طوير، پيشين.2

.340 ص،تاريخ اسماعيليه ، هاشم عثمان.3

.78 ص، پيشين،ويرط ابن .4

.6 ص،10 ج ابوالعباس احمد بن علي قلقشندي، پيشين،.5

.190 ص،نظم الفاطميين به نقل از ،202 ص،سجالت مستنصر داء .6

12

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

تحول منصب دعوت

ولي اين لقب در اوايل دولـت 1.اصطالح داعي الدعات از انحصارات دولت فاطميان بود كـرد، حجـت رسـيدگي مـي در افريقيه به كسي كه به امـور دعـوت . فاطمي وجود نداشت

2.شد اطالق مي قمـري بـراي 393بار در زمـان الحـاكم در مـاه صـفر اصطالح داعي الدعات نخستين

3.علي بن نعمان به كار برده شد كه قاضي هم بود بن حسينهيچ منبعي از قاضي نعمان به عنوان داعي الدعات ذكري به ميان نياورده، بلكه از او به

.ي ياد شده استعنوان قاضي و يا داعداد؛ ولي بـا در آغاز حكومت فاطميان، وظايف داعي الدعات را قاضي القضات انجام مي

رفت و توسعه آنها و اهميت عمـل دعـوت و تخصـصي گسترش حكومت فاطميان و پيش 4.الدعات به وجود آورند شدن آن، فاطميان ناگزير شدند منصب خاصي به عنوان داعي

مدعو يا مستجيب

و در اصـطالح، 5.ر لغت اسم مفعول از دعا يدعو به معناي فرا خوانده شده است مدعو د 6.، يعني دعوت متوجه اوست»توجه اليه الدعوه«كسي را گويند كه

مـستجيب لفظـا بـه . آمـد شمار مي مدعو يا مستجيب، ركني از اركان سازمان دعوت به ودينان اسماعيلي يـا كـسي بـه معناي پاسخ دهنده و اجابت كننده است و اصطالحا براي ن

7.رفت كه جديدا به مذهب اسماعيلي تشرف يافته بود كار ميترين مرتبـه از مراتـب دعـوت اسـماعيلي قـرار دارد و بـه ظـاهر از مستجيب در پايين

توان گفت او علت غـايي ترين اعتبار و ارزش در سلسله مراتب برخوردار است، ولي مي كمارت ديگر، اصل حكومت فاطميان عموما و تشكيالت دعوت به عب . تشكيالت دعوت است

. 123 ص،2 ج، پيشين،ن علي المقريزي تقي الدين احمد ب.1

.181 ص،نظم الفاطميين ؛ 104 ص،1 ج،المجالس قاضي نعمان، .2

.182 صنظم الفاطميين و ماجد، 209 ص2 ج،وفيات االعيان شمس الدين احمد، ابن خلكان، .3

.340، صالحاكم بامراهللا .4

. 1999 ، بيروت، مؤسسه الرساله،41ص، 3 ج ،المدخل الي علم الدعوه محمد ابوالفتح البيانوني، .5

. جهانگير ولد بيگي، پيشين.6

.641، صتاريخ و عقايد اسماعيليه دفتري، .7

13

رد رك

كا و

گاهجاي

ي رس

بر»

عيدا

ب

جيست

و مت

دعاال

« صر

ن مميا

اطت ف

عون د

زماسا

در

هـاي تخصـصي و هـاي هنگفـت و آمـوزش ، با آن همه پيچيدگي و صرف هزينه خصوصا صرفا براي اين است كه بتوانند عقايد اسماعيليه را به مردم برسانند ،تخصصي داعيان فوق

ـ . و آنها را به پيروي از امام متقاعد كنند شان و تثبيـت آن و رفـع عقايـد حفظ عقايـد نوكيسـازمان : تـوان گفـت بنـابراين مـي . قبلي، از وظايف اصلي داعيان و تشكيالت دعوت بود

هـاي مدعوان، گروه هدف و گيرنـدگان پيـام . دعوت به يك معنا در خدمت مستجيبان بود .شد سازمان بودند و با حذف آنها، اركان دعوت مختل مي

وظايف مستجيبان

دانند؛ وظايفي كه از تـصور روان خود را به وظايفي در برابر امامان ملزم مي اسماعيليه پي قاضي نعمـان ايـن وظـايف را بـه . شود خاص آنها نسبت به نقش و حقيقت ائمه ناشي مي

مـا ضـمن . بيـان كـرده اسـت في آداب اتباع االئمه ةالهمطور مستقل در كتابي با عنوان

هـايي از سازد، به توضيح بخـش ان را نمايان مي آوردن فهرست اين كتاب كه وظايف پيرو :پردازيم آن مي

اعتقاد به واليت و پيروي از امامان؛ .1 وجوب دوست داشتن امامان؛ .2 دوري از خيانت و اداي امانت براي امامان؛ .3 داشتن آنها؛ بزرگ .4 وفاي به عهد و پيمان با آنها؛ .5 طلب آمرزش از آنها؛ .6 انجام ندادن كارها بدون اذن امامان؛ .7 دهند و شكر بر آن؛ صبر بر سختي نهايي كه امامان مي .8 جهاد در كنار امامان؛ .9

پرداخت مال به آنها؛ .10 تسليم امر به امامان؛ .11 بيم داشتن از امامان؛ .12 دوستي با دوستان و دشمني با دشمنان آنها؛ .13 آهنگي با امام و تسليم آنها شدن؛ هم .14 دوري از مخالفت با آنها؛ .15

14

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

تواضع در برابر امامان؛ .16 اشتن حلم و عفو و بزرگي؛د .17 مهرباني، داشتن ارتباط و بذل مال به امامان؛ .18 اظهار تبعيت؛ .19 رعايت آداب كالم در برابر آنها؛ .20 رعايت آداب نشست و برخاست با امامان؛ .21 .راهي كردن با آنها رعايت آداب هم .22 رعايت آداب طعام با آنها؛ .23 آداب اهل بيت امام؛ .24 آداب طلب حوايج از امامان؛ .25 ز انكار افعال آنها؛دوري ا .26 .مراعات احوال رعاياي امام .27

1وظايف داعيان

:اي از وظايف پيروان و اينك خالصه

وفا به پيماني كه با امامان دارند. 1

بـه همـين دليـل، . پيمان امامان همان پيمان پيامبران، و آن نيز پيمـان خداونـد اسـت گاه كسي به زعم خويش، از خـدا اطاعت از امام برابر با اطاعت از خدا و رسول اوست و هر

و رسول او اطاعت كند، اما در برابر امام نافرماني ورزد يا او را تكذيب كند، در اين نافرماني كار است و طاعت او در برابر خدا و رسول نيز پذيرفته نيست؛ زيرا خداونـد همـه ايـن گناه

ديگـر ه و آنها را به يـك راه با هم واجب ساخت ها را در يك مجموعه قرار داده و هم طاعتديگر قـرار داده و از هـم جـدا نكـرده ، و نيز آنها را در كنار يك مرتبط دانسته و جدا نكرده

ـ كه همـان اماماننـد ـهر مؤمني با وفاداري به پيمان خدا و رسول خدا و اولياي او . است. داده اسـت شود كه خداوند در كتاب خويش وعـده سزاوار نام مؤمن و شايسته پاداشي مي

شكنان نيز با شكستن پيمان آنـان و بـا كنـار گذاشـتن آن، مـستحق عـذاب الهـي پيمانها نيـز تنهـا اين مراعات حدود و وفاي به پيمان . دهند شوند و رحمت او را از دست مي مي

. فهرست،الهمه في آداب اتباع األئمه قاضي نعمان ، .1

15

رد رك

كا و

گاهجاي

ي رس

بر»

عيدا

ب

جيست

و مت

دعاال

« صر

ن مميا

اطت ف

عون د

زماسا

در

گردد كه شخص بدانچـه از او پيمـان گرفتـه شـده و در درون او پذير مي پس از آن امكان داري كند و به انجام دادن وظايفي برخيزد كه بر او آگاهي يابد و از آن پاس نهاده گرديده،

1.الزم است

داشت امامان بزرگ. 2

داشـتي كـه بـر مـردم عـصر بزرگداشت امامان واجب است؛ يعني آن تعظـيم و بـزرگ نسبت به آن حضرت واجب بود بر مردم عصر هر امامي نيز نسبت بـه او واجـب �پيامبر

به سبب بـاالتر بـودن درجـه ـ عت امامان قرين طاعت پيامبر است هر چنداست؛ زيرا طاداشت امامان، باالتر است؛ بنابراين بزرگ� منزلت و درجه پيامبرـرسالت بر درجه امامت

نشاني از عظيم دانستن خداوندي است كه آنان را براي خلـق خـويش منـصوب كـرده، و عالوه بر اين، خداوند آنان را برپاي دارندگان . دارداطاعت آنان نيز با اطاعت خداوند، پيوند

نمون ساختن به خـويش قـرار هايي در ره امر خويش و داعيان مردم به سوي خود و نشانه داده؛ و به همين دليل، بر همه مردم واجب است آنـان را تعظـيم كننـد، و بـه ديـده و دل

در دل و ديـده بـه آنـان منزلتـي بزرگ دارند، در مقابل آنان اظهار خواري و خشوع كنند، چـه از هيبـت پادشـاهان واالتر از شاهان و زورگويان دنيا دهند و هيبت آنان را بيش از آن

گيرند، در دل جاي دهند و تنها به خاطر خداوند يگانه قهار و به سبب جالل دنيا در دل مي نان اعتقـاد داشـته جايگاهي كه آنان نزد خداوند دارند، به بزرگي، جالل، هيبت و عظمت آ

اگر اهل دنيا به سبب حطام دنيايي كه شاهان دارند، به ديده احترام و تعظيم به آنان . باشندداران امامان بايد نگرند و از بيم ستم آنان هيبتي از ايشان در دل دارند، پيروان و دوست مي

يند و در سـيماي ب گر مي به ديده كسي به امامان بنگرند كه عظمت امامت را در آنان جلوه واجب است . نگرد كند و به هيبت پادشاه دين به آنان مي آنان، نشان حكمت را مشاهده مي

هاي مردم جاي گيرند و مـردم در تـرك آنان به سبب منزلتي كه نزد خداوند دارند، در دل تعظيمي كه نسبت به آنان واجب است، از ايشان بيم برنـد و از آن بترسـند كـه خـود را از

2.ن توفيقي محروم سازندچني :فرمايـد پردازند كـه مـي اسماعيليان در استدالل بر همين عقيده، به تأويل اين آيه مي

از خدا فرمان بريد و از رسول و اولواالمري «؛ �االمر منكم اطيعواهللا و اطيعوالرسول و اولي �

.39 ص،نهما .1

.45 ص،همان .2

16

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

بـه ـهمان امامان مقصود از اولواالمر، : گويند گاه مي آن1.»هم كه از شمايند اطاعت كنيد . هستند ـاصطالح اسماعيلي آن

، پرسش، استغفار و يا شفاعت از آنان آگاه ساختن امامان از احوال خويش. 3

بر مؤمنان واجب است كه امامان را از احوال خويش آگاه سازند، در كارهاي خود از آنان خداونـد آمـرزش بطلبنـد؛ اند، از بپرسند و از آنان بخواهند و براي گناهاني كه مرتكب شده

پس هـر كـس . زيرا خداوند امامان را ابواب رحمت و اسباب مغفرت خويش قرار داده است در چيزي مخالفت فرمان خدا كند، بر او الزم است به حـضور امـام برسـد و مـسأله را بـه

گـاه از چـه كـرده، اظهـار نـدامت و سـرافكندگي كنـد و آن پيشگاه او عرض كند، و از آن ي كه مرتكب شده، آنان را شفيع خود به درگاه خداوند قرار دهد؛ آن سان كه جعفـر گناهان

ما ابواب و اسباب خداوند براي بندگان هستيم؛ هر كس بـه «: فرمود �بن محمد صادق ، به او نزديك شده، هر كس ما را شفيع خود قرار دهد به شفاعت رسد؛ هـر ما نزديك شود

راه د رحم قرار گيرد و هر كس از ما روي برتابد، گـم كس به وساطت ما رحمت جويد، مور 2.»شود

اند، به خداوند پناه ، بايد از طريق ابواب الهي كه همان ائمه پس هر كس غفران بخواهد .برد

دهند، و شكر بر آن صبر بر آن باليي كه امامان به پيروان خويش مي. 4

هايي كـه ها و گرفتاري سختييكي از مصاديق اطاعت از امامان، آن است كه مؤمن بر خواننـد و در ايـن راه بـه كـار خواهند و او را به استقالل آنهـا فـرا مـي امامان براي او مي

هايي كـه چنين در مقابل نعمت آزمايند، صبر كند؛ هم گمارند و بدين وسيله ايشان را مي ميبد و اميد بـه نعمتـي يا دهند، سپاس ايشان گذارند؛ زيرا نعمت به شكر تداوم مي به آنان مي

شماري را براي پيروان خويش به ارمغان هاي بي امامان نعمت . تر براي شاكران است افزوندار ايشان باشد، آنان با حكمت، او را از مرگ آورند؛ زيرا كسي كه در ميان مردم دوست مي

و او را از گرداننـد آورند و پس از كوري جهل، بينايي را بـه او بـازمي جهل به زندگي بازمي ايـن . برنـد دهند و به جايگاه نيكان مـي كنند و از آتش نجات مي ظلمت به نور هدايت مي

.دارند هايي است كه عموم امامان به پيروان خويش ارزاني مي نعمت

.59 آيه نساء سوره.1

. 51 ص پيشين،، قاضي نعمان.2

17

رد رك

كا و

گاهجاي

ي رس

بر»

عيدا

ب

جيست

و مت

دعاال

« صر

ن مميا

اطت ف

عون د

زماسا

در

گيرنـد، پيـروان خـود را غـرق فـضل و اماماني كه قدرت و حكومت را نيز در دست مي هاي خويش آرام و آسوده روز را بـه كه مردم در خانه سازند؛ از آن جمله، زماني احسان مي

كنند، آنان را از برند، آنان دست ستم و تجاوز را از آنان كوتاه مي شب و شب را به صبح ميكنند و در اين راه، جان دارند، دشمنان متجاوز را از آنان دفع مي تعرض مفسدان مصون مي

1.بازند است ميخويش و ثروتي را كه خداوند به آنها بخشيده

جهاد در كنار امامان. 5

جهاد در راه خدا و در كنار اولياي خداوند و آن دسته از بندگان او كه اين مهم را به پاي اند، يكي از اموري است كه خداوند بر بندگان خويش در روي زمين واجـب سـاخته؛ داشته

د در كنـار امامـان، حـدود و البته جهـا . زيرا جهاد، جنگ در راه دين و توحيد و ايمان است ترين ايـن شـرايط و حـدود تقـواي خداونـد، اطاعـت از امامـان و و اصلي «: شرايطي دارد

شدگان از جانب آنها، خيرخواهي، تالش فـراوان در سـركوب كـردن دشـمنان خـدا، نصباسـاس . »تسليم بودن در برابر اولياي او، عمل به طاعت خداوند، و حفظ حدود الهي اسـت

صبر در رويارويي با دشمن، و صبر در هر خوشايند و ناخوشايند : صبر و طاعت است جهاد، در حركت و در توقف و طاعت از امامـان و منـصوبان آنهـا و فرمانـدهاني كـه بـر مـردم

اند، تا زماني كه اين منصوبان و فرماندهان بر طاعت خدايند؛ اگـر آنـان از طاعـت گماشته 2.فرماني كنند، در معصيت و نافرماني طاعتي نيستخدا و امامان سرباز زنند و نا

تسليم امر به امامان. 6

گيري، عمل، اعتقاد و در نيت خويش، همه كارها را بـه امـام مؤمنان موظفند در تصميم سازد مگر اين كه واگذارند؛ زيرا خداوند هيچ مجازاتي را بر دست اولياي خويش جاري نمي

گرداند، مگر آن كه خود هيچ امري بر دست او جاري نميمجازات شونده سزاوار آن باشد و 3.از آن خشنود باشد

بيم داشتن از امامان و برحذر بودن از مجازات آنان و سقوط منزلت خويش نزد ايشان. 7

ترسـد؛ هر كس امامان را بشناسد بايد از آنان بيم داشته باشد، آن سان كه از خداوند مي ترسد؛ زيرا خداوند طاعت آنان را ه باشد، آن سان كه از خداوند ميو از آنان تقوا و پروا داشت

. 58 ص، همان.1

.65 صان، هم.2

.70 ص همان،.3

18

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

با طاعت خويش قرين ساخته و آنان را واسطه هايي ميان خـود و خلقـش و گواهـاني بـر بندگان خويش قرار داده است؛ خشنودي آنان با خشنودي خدا پيوند دارد و خـشم آنـان بـا

گيرنـد و يـا مجـازات نـان پـاداش مـي خشم خداوند گره خورده است و مردم به واسـطه آ شود؛ به ما به ما خداوند پرستش مي …«: فرمود �محمد شوند؛ آن سان كه جعفربن مي

هر كـس از مـا . شود ما خداوند عصيان مي ] عصيان در برابر [شود؛ به از خداوند اطاعت مي . ي كـرده اسـت نافرماني كند، خدا را اطاعت كرده و هر كه ما را عصيان كند خدا را نافرمان

طاعت ما اين عزم الهي را نسبت به بندگان خويش پشت سر دارد كه او هـيچ عملـي را از اهللا و حجت و امين او بـر خلـق خـود و پذيرد؛ پس ما باب هيچ كس جز به واسطه ما نمي

1.»حافظان سر او و جايگاه علم اوييمد به تعظيم بر او و ترس از هر كس نيز بخواهد به تقرب بيشتري نزد امام دست يابد، باي

او بيفزايد؛ زيرا ترس از امامان، مستلزم بزرگ شـمردن شـأن آنـان و واال دانـستن قـدر و شود، از آن ناحيه است كه بيشترين سيستمي كه در اين امر عارض مي. منزلت ايشان است

افتـه شخص نسبت به خود اطمينان يابد، به عمل خويش و نيز به منزلتي كه نزد خداوند ي اما مؤمن بايد بداند، هر قدر هـم كـه امـام او را بـه خـدا . شود است مغرور و گرفتار عجب

كنـد و چيـزي را برايـشان نزديك كرده باشد، هيچ كس بر اولياي خداوند حقي پيـدا نمـي نمايد، و منزلتي كه شخص به واسطه امام يافته، تنها فـضل و منتـي از ناحيـه ايجاب نمي

.سازد كند و مقرب مي ها و تنها اعمال صالح، انسان را تزكيه ميخداوند است و تن

دوستي با دوستان و دشمني با دشمنان امام. 8

دوستي با ما و دوستي با دشمنانمان «: شود كه فرمود روايت مي �از امام جعفر صادق يان، با توجه به اين حديث و از ديدگاه اسـماعيل 2.»گيرد در دل مؤمن در كنار هم قرار نمي

:شوند مردم به سه گروه تقسيم مي .اهل واليت و دوستي با ائمه، با تفاوتي كه در اين واليت دارند: گروه اول .اهل عداوت و دشمني با ائمه، با تفاوتي كه در اين دشمن دارند: گروه دوم

آنهـا نـه حـق را . گروهـي مستـضعف كـه جـزء گـروه اول و دوم نيـستند : گروه سـوم اين گروه هر چند بدحالند، در مقايسه با كساني . كنند ه با باطلي مخالفت مي شناسند و ن مي

3.اند، حال بهتري دارند كه دشمني با امامان را در پيش گرفته

.79 – 78 ص همان،.1

.85 ص همان،.2

.90 ص، همان.3

19

رد رك

كا و

گاهجاي

ي رس

بر»

عيدا

ب

جيست

و مت

دعاال

« صر

ن مميا

اطت ف

عون د

زماسا

در

آهنگي با امام و پرهيز از مخالفت با او مراقبت نسبت به هم. 9

ر آشكار شايسته است پيروان امامان، خود را بدين صفت خوي دهند و ملزم سازند كه د شدت از مخالفت و نهان، كارهايي را انجام دهند كه با نظر امامان موافق باشد و نيز بايد به

.با ايشان بپرهيزند

ظن توزي و سوء پرهيز از حسد، بغي، حرص، كينه. 10

خداوند پيروزي امام بر اهل بغي را ضمانت كرده و فرمان داده كه عليه باغي بر امامـان افــروزي، بغــي بــه اتخــاذ موضــع جنگــي عليــه امــام، جنــگ. د شــودو بــر مؤمنــان، جهــا

يابد و باالترين بغي آن است كه شخص، چيزي را به امام انگيزي و آزار، مصداق مي دشمنباالترين حسد نيز حسدي است كه عليـه امـام . نسبت دهد كه وي آن را انجام نداده است

سرچـشمه هـر ـ فرمود �د صادقمحم آن سان كه امام جعفربنـحسد . روا داشته شودگناه است؛ نخستين گناهي كه در آسمان بـود؛ نخـستين گنـاهي كـه در زمـين روي داد؛

ها بود و نخستين گناهي كه در ميـان پريـان بـود؛ چـه نخستين گناهي كه در ميان انسان كـه ـابليس بر آدم حسادت برد و همين سبب نافرماني او شد؛ و قابيل بر برادرش هابيـل

هر كس نبوت انبيا و امامـت . حسد بردـرباني او برخالف قرباني قابيل پذيرفته شده بود قائمه را انكار كند و پرچم جنگ با آنان را بر دوش كشد و در برابر ايشان سـر بـه شـورش

چه خداوند به آنان ارزاني داشـته بـر ايـشان حـسد ، سبب كارش آن است كه در آن برداردهر كس نيز با غير خود . د آن عطاي خداوند از آن او باشد نه از ايشان ورزد و دوست دار مي

چه دارد تالش كنـد، همـين حكـم را كردن غير از آن در چيزي رقابت كند و براي محروم 1.دارد

چـه امـام بـه او ترين حسدها آن است كه كسي بر شـخص ديگـر در آن يكي از بزرگ ، حـسود عـالوه بـر حـسد ورزيـدن و گنـاه فضل كرده، حسد ورزد؛ زيرا در چنين صـورتي

ورزد و از آن انتقـاد شود كـه بـا كـار امامـان مخالفـت مـي حسد، مرتكب اين گناه نيز مي دارد كه كساني كه از سوي امامان به آنان نعمتـي كند و با حسد خود، از اين پرده برمي مي

انـد، نادرسـت انجـام داده چـه امـام بـراي آنـان انـد و آن داده شده، سزاوار آن نعمت نبوده .بوده است

.95 ص،همان .1

20

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

پرداخت خمس درآمد به امامان. 11

ايـد، خمـس آن دسـت آورده چه به بدانيد آن «: فرمايد خمس تأويل اين آيه است كه مي ] امام[چنين هم 1.»براي خدا و رسول او و بستگان، يتيمان، بينوايان و در راه ماندگان است

مس از آن ما اهل بيت است و مردم در هيچ چيـز خ«: فرمايد مي �محمد صادق جعفربنهايي كه در آن با ما شريك نيستند و ما در چهارپنجم غنايمي با آنان شريكيم كه در جنگ

خمس از آن ماست، نـه از ديگـران، و از آن . دست آمده است ايم به كنار آنان حضور داشته و البتـه آنـان و مـا را در صـدقات دهـيم به يتيمان، فقيران، بينوايان و در راه ماندگان مي

.»اي نيست بهره، آن اسـت كـه هـدف از خمـس خـشنودي »خمس آن براي خداست «پس مقصود از

امـا پـس از ارتحـال . از آن اوسـت �خداوند بوده، و خمس در دوران حيات رسـول خـدا كان و ايشان، اين حق در اختيار امامي كه از اهل بيت اوست قرار گرفته و او از آن به نزدي

خواهد در مـورد ايـن مـال بيند، و هر چه مي شان مي دهد كه شايسته اهل بيت خويش مي در هـر ـ آن سان كه خداوند فرمـود ـبنابراين، بر همه مؤمنان واجب است . دهد انجام مي

عصري خمس درآمدهاي خويش را به امام آن عـصر كـه از اهـل بيـت رسـول خداسـت 2.هاي مالي است كه بايد به مقدار مشخصي پرداخت شود زكاتبپردازند؛ البته اين عالوه بر

نتيجه

بـراي » داعي الـدعات «از عوامل اصلي موفقيت سازمان دعوت، ابداع مناصب جديد . 1 .رفع نيازهاست

تـرين عناصـر وجود منشأ ديني و شخصيت كاريزمايي بـراي يـك منـصب، از مهـم . 2 .ن به آن استمشروعيت قدرت و سرسپردگي محض مردم و تابعا

از عوامل كارآمـدي يـك » تمركزگرايي«تمركز قدرت و مسئوليت در شخص واحد، . 3 .سازمان است

از جمله داشتن استقالل منصب داعي الدعات از منصب وزارت و وجود اختيارات تام، . 4دومين منصب قدرت بعد از امام، كارآمدي سازمان دعوت و گـسترش فرقـه اسـماعيليه را

.باعث شد

.41 آيه انفال سوره.1

.69 ص، همان.2

21

رد رك

كا و

گاهجاي

ي رس

بر»

عيدا

ب

جيست

و مت

دعاال

« صر

ن مميا

اطت ف

عون د

زماسا

در

تمركز تمام وظايف آموزشي، پژوهشي، تبليغي و فرهنگي در شخص داعي الـدعات، . 5باعث كاربري شدن آموزش متناسب با نيازهاي آنها و در نتيجه كارآمدي سازمان دعوت را

.باعث شدپـارچگي تدوين و تقرير متون و مواد درسي توسـط شـخص داعـي الـدعات و يـك . 6

گروهـي شـد و در نهايـت بـه كارآمـدي تالف عقايد درون آموزشي بين داعيان، مانع از اخ .سازمان انجاميد

گرايي منصب داعي الدعات و دخالت نداشـتن عـواملي ماننـد گرايي و تخصص نخبه. 7، از عوامل موفقيت سازمان دعـوت ... شخصي و -معرفي، حمايت ديگران، عوامل موروثي

ت و فضايل و شرايط خـاص، الزم و بود؛ به طوري كه براي احراز اين منصب، داشتن صفا .ضروري بود

ــه وفــاداري و . 8 ــراي پيــروان و مــستجيبان، از جمل تعريــف وظــايف خــاص دينــي ب، ...داشت آنها، پرهيز از مخالف با آنـان و الدعات، بزرگ سرسپردگي محض به امام و داعي

.از موانع اعتراض و شورش مردم عليه آنها بود

22

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

منابع

، تـصحيح علـي شـيري، الكامل في التـاريخ الكرم، بن علي الحسن بن ابن اثير، عزالدين .1

.ق1408بيروت، دار احياء التراث العربي، چاپ اول،

. االعلمي للمطبوعاتموسسة بيروت، ،العبرمحمد، بن خلدون، عبدالرحمان ابن .2

.م1992ايمن فؤاد سيد، قاهره، دارالنثر، : ، مصححنزهة المقلئينطوير، ابن .3

، البيان المغرب في اخبار االنـدلس و المغـرب المراكشي، احمد بن محمد، ابن عذاري .4

.كوالن، اليفي بر وقنسال، بيروت، دارالثقافه.س.ج: تحقيق

، وفيـات االعيـان الدين احمـدبن محمـدبن ابـي بكـر، ابن خلكان، ابي العباس شمس .5

.تحقيق، احسان عباس، بيروت، دارالفكر

، تحقيـق، احمـد ابـوملحم، بيـروت، النهايـة و لبدايـة اابن كثيـر الدمـشقي، ابوالفـداء، .6

.العلميه دارالكتب

الـدين الـشيال، قـاهره، ، تحقيـق، جمـال اتعاظ الحنفاء باخبار االئمة الفاطميين الخلفاء .7

.م1967م و قاهره 1996/ ق 1416، االسالمية االوقاف المجلس االعلي الشئون ةوزار

، تحقيـق، مـصطفي غالـب، ار و فنون اآلثـار عيون االخبادريس، عماد الدين القرشـي، .8

.ق1406بيروت، داراالندلس، چاپ دوم،

الـدين تصحيح، محمـد محيـي ،الفرق بين الفرق بغدادي، عبدالقاهربن طاهربن محمد، .9

.1328 دارالتراث و ويراسته محمد بدر، قاهره، مكتبةعبدالحميد، قاهره،

.م1978، رالمكتبةدا، بيروت، اربع رسائل اسماعيليهتامر عارف، .10

، قم، نـشر پژوهـشگاه حـوزه و هاي پيدايش خالفت فاطميان زمينهچلونگر، محمدعلي، .11

.ش1381دانشگاه، چاپ سوم،

، دمشق، دارالكتاب، چاپ اول، عمل الدعاة االسالمين في العصر العباسي هللا، سعيد، اخير .12

.م1993، تهـران، نـشر 2اي، ج رهفريدون بـد : ، مترجم تاريخ و عقايد اسماعيليه دفتري، فرهاد، .13

.ش1376فرزان، : ، متـرجم هاي يك جماعت مسلمان مختصري در تاريخ اسماعيليه، سنت ، _______ .14

.ش1378اي، نشر فرزان، تهران، فريدون بدره

23

رد رك

كا و

گاهجاي

ي رس

بر»

عيدا

ب

جيست

و مت

دعاال

« صر

ن مميا

اطت ف

عون د

زماسا

در

الـدرة «، جـزء الـسادس كنز الدرر و جامع الغرر عبداهللا بن اببك، الدواداري، ابوبكربن .15

صـالح الـدين المنجـد، قـاهره، قـسم : ، تحقيـق »المضية في اخبار الدولـة الفاطميـه .ق1380 بالعهد االلماني اآلثار باالقاهر، االسالميةالدراسات

بخش اسماعيليان و فاطميان و نزاريان و (، جامع التواريخ هللا، طبيب، رشيدالدين فضل .16

.1959مدرس زنجاني، تهران، . پژوه و م ، ويراسته محمدتقي دانش)داعيان و رفيقان

، بيــروت، مؤســسه االعلمــي االســماعيليه بــين الحقــائق و االباطيــلن هاشــم، عثمــا .17

.ق1419للمطبوعات، چاپ اول،

، رياض، دار للرفاعي، چاپ الحاكم بامرهللا و اسرار الدعوة الفاطمية عنان، محمد عبدهللا، .18

.م1982سوم،

، جامعيـة الموسـسة ال ، بيـروت، »العالم و الغـالم «، اربعة كتب الحقانيه غالب، مصطفي، .19

.م1987

، تحقيق، و داد القاضي، بيروت، دارالثقافه، چـاپ افتتاح الدعوة قاضي نعمان، ابوحنيفه، .20

.م1970اول،

21. ________ ،تحقيـق، محمـدكامل حـسين، قـاهره، في آداب اتباع االئمـه ةالهم ،

.م1972دارالفكر العربي،

ابراهيم سبوح و ، تحقيق، الحبيب الفقي، كتاب المجالس و المسايرات ، ________ .22

و چـاپ تـوس 1997 اليعالوي، بيـروت، دارالغـرب االسـالمي، چـاپ دوم، نمحمد ب .م1978

، تـصحيح، يوسـف علـي صبح االعشي في صناعة االنـشاء قلقشندي، ابوالعباس احمد، .23

ابـراهيم، قـاهره . ع.م و ويراسـته م 1987طويل، بيروت، دارالكتب العلميه، چـاپ اول، .م1920

.م1949، قاهره، دارالكاتب، ديوان المويد داعي الدعاةد، كامل حسين محم .24

، تحقيق، مصطفي غالب، بيـروت، داراالنـدلس، چـاپ العقل راحةكرماني، حميدالدين، .25

.م1953م و ويراسته، مصطفي كامل حسين، قاهره 1983دوم،

االنجلو المـصريه، مكتبة، قاهره، نظم الفاطميين و رسومهم في مصر ماجد، عبدالمنعم، .26

.م1985چاپ سوم،

24

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

، المواعظ و االعتبار بذكر الخطط و اآلثـار علـي، الدين ابوالعباس احمدبن مقريزي، تقي .27

بيروت، دار صادر، و تصحيح، ايمن فؤاد، نشر مؤسسه فرقان، و تحقيق، محمد زيـنهم، .1270م و چاپ بوالق 1998 المدبولي، مكتبة الشرقاوي، مديحة

، ويراسـته المجالس المويديه بن ابي عمران موسي، اهللا هبةمويدالدين شيرازي، ابونصر .28

.م1984مصطفي غالب، بيروت،

، تحقيـق محمـد نهاية اإلرب في فنون األدب الدين احمدبن عبدالوهاب، نويري، شهاب .29

.م1986 /ق1404 العربيه، المكتبةجابر عبدالعال الحسيني و ديگران، قاهره،

.ش1383 دانشكده اصول دين، ، قم،اصول دعوتولد بيگي، جهانگير، .30

25

سيسيا

ل وام

ع ـ

نيما

عث و

ويهصف

ن ميا

ش تن

عيما

جت ا

اجتماعي تنش ميان صفويه و عثماني ـعوامل سياسي

*سيدحميد حسيني

چكيده

قمري سلسله صفوي را به طـور رسـمي 907اسماعيل صفوي در سال شاه

اجتماعي بين ايران و عثمـاني ايجـاد -او رقابت شديد سياسي . بنيان گذارد

هـاي متعـددي ميـان آنـان ن، تـنش ساله صـفويا 228كرد و طي حاكميت

اسماعيل ابتدا بـر بخـش نـسبتا كـوچكي از خـاك ايـران حكـم شاه. داد رخ

. راند، اما به سرعت دامنه نفوذ سياسي و معنوي خـويش را گـسترش داد مي

.اين گسترش مايه نگراني دولت عثماني گرديد

صـفويه و ها عوامل ايجاد تنش سياسي ـ اجتماعي بـين در اين مقاله، زمينه

ها، ها، نقض پيمان زاده در اين زمينه، پناهندگي شاه . شود عثماني بررسي مي

هـا، در ايجـاد تـنش و ديگر و تسلط بر راه نگاري، دخالت در قلمرو يك نامه

.پرهيز ازجنگ بين ايران و عثماني بسيار مهم بوده است

ختلـف پـارچگي ميـان قـشرهاي م تواند در زمينه يـك نتيجه اين مقاله مي

آمدهاي ناگوار تقابل و تنش بين مـسلمانان، هاي آنان و پي اسالمي و دولت

الگوي تاريخي مناسبي باشد تـا بـا اسـتفاده از آن، بـراي ايجـاد وحـدت و

اي تـدبير هـاي شايـسته هاي اسالمي، اقدامات و برنامه گرايي بين دولت هم

.شود

واژگان كليدي

.صفويه، عثماني، سياست، اجتماع، تنش

.العالمية 6المصطفي كارشناس ارشد تاريخ تمدن اسالمي، جامعة *

26

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

مقدمه

اش مانند خانـدان قمري پس از غلبه بر رقباي سياسي907شاه اسماعيل در اوايل سال صفوي عمال از اين تاريخ آغاز شد و تـا پايـان قويونلو، بر تخت سلطنت نشست سلسله آق

در ايـن مـدت عوامـل مختلـف سياسـي .تـداوم يافـت ) ق1135(حاكميت سلطان حسين . ايران و عثماني تيره گرددـ اجتماعي باعث شد تا روابط

قويونلـو قويونلو را شكست داد، بايزيد دوم، خاندان آق وقتي شاه اسماعيل، الوند بيگ آق را كه به علت اختالف خانوادگي ضعيف گشته بودند، در برابر شاه اسماعيل كه از دشـمنان

هاي از سرزمين گيري شان بود، به اتحاد دعوت كرد و آنان را براي بازپس سياسي و مذهبي شـاه اسـماعيل بـه . پس از بايزيد، سليم برتخت سلطنت نشست .دست رفته تحريك نمود

از طـرف .جاي عرض تبريك، سليم را غاصب خواند و به دخالت در امور عثماني پرداخـت ديگر تحريـك ديگر، پادشاهان عثماني و شاهان صفوي دشمنان خوني خود را بر ضد يك

آميز، خـشم طـرف مقابـل را بـر انگيختنـد و ها و هداياي توهين ن نامه كردند و با فرستاد افزون بر آن، نقض معاهدات صـلح از سـوي . ديگر را در كشورشان پناه دادند مخالفان يك

ها را سـبب گرديـد عوامل مزبور، تنش ميان صفويان و عثماني .دو طرف مزيد بر علت شد .اشاره خواهد شدكه در اين مقاله به طور اختصار به آنها

عوامل سياسي ـ اجتماعي تنش

اقدامات سياسي ـ اجتماعي كه تيره شدن روابـط دو كـشور ايـران و عثمـاني را سـبب :گرديد، عبارتند از

ديگر رسمي ندانستن يك) الف

گيـري از قمري پـدرش را بـه كنـاره 917سليم فرزند بايزيد دوم، در هشتم صفر سلطان طبـق معمـول از ممالـك دور و 1.ه جاي او بر تخـت نشـست سلطنت مجبور كرد و خود ب

راه با هدايايي شايسته، به استانبول رفتند تا به سلطان سليم تبريك و نزديك، سفيراني هم : در اين باره مي نويسدتاريخ امپراتوري عثماني هامر پورگشتال در كتاب .تهنيت گويند

ـ [سفراي دولي چون مجارستان و ونديك، با گرمي تجديـد عهـد ] ا سـلطان سـليم ب سفير قانصوه غوري سلطان مصر با اتباع زياد و هداياي نفيـسه كـه از امتعـه .كردند

.10، ص2، ج التواريخ احسن روملو، .1

27

سيسيا

ل وام

ع ـ

نيما

عث و

ويهصف

ن ميا

ش تن

عيما

جت ا

يـك نفـر . سلطان سليم حاضر شـد دربارهندوستان بودند، براي تبريك و تهنيت به قمري سلطنت سـليم را تبريـك 920منصب از واسيلي پادشاه روس در سال صاحب

پدران : پيام اين بود . سپس پيام پادشاه روس را خواند . تقديم كرد گفته و هدايايش را ها هستيم، چرا بايد در ديگر به طور برادري زندگاني كردند؛ ما كه پسران آن ما با يك

1 .اين كار پيروي آنها را ننمايم

2كه توسط يكي از سرداران سليم از جلوس وي رسما آگاه شـده اسماعيل با اين ولي شاه عهد رسمي بايزيد و سليم را غاصب چون سلطان احمد را ولي [تنها سفيري نفرستاد ، نه بود

بلكه با تبليغات مـذهبي و تحريكـات سياسـي در واليـات شـرقي و 3]دانست سلطنت مي جنوبي عثماني و اتحاد با دشمنان امپراتوري عثماني، مقدمه تجزيه و انقـراض عثمـاني را

4 .ساخت فراهم ميهـاي عثمـاني و مـروج فتنـه و اسماعيل را غاصب سرزمين م در مقابل شاه سلطان سلي

اي خطاب به شاه تهماسـب از او سلطان سليمان نيز در نامه 5.فساد در بالد اسالمي خواند :و خطاب به او نوشت 6 خواست كه ايران را ضميمه قلمرو عثماني نمايد

را در ميان خرقه اجداد خويش، خود سر را فرو بيفكن و تاج را به زمين بگذار و مانند است، بـساز و پـشت ، به قسمتي كه از براي تو مقرر شده فقرا بپيچ و مثل درويشان

اگـر بخـواهي بـه در خانـه مـن . خود را در خفت و حقارت خودت دوتا و منحني نما هاي تو را مقبول خواهم آمده، لقمه ناني را در راه خدا گدايي كني، من همه خواهش

7.داشت

.824- 823، ص2 ج .1اي از جانب سلطان سليم اول بـه در خاك ايران بود، سفيراني با هداياي فراوان و نامه وقتي سلطان مراد .2

كه مرسوم بود، او را از مرگ بايزيد دوم و جلوس سلطان سليم اول آگاه كردند و چنان. دربار ايران آمدند يران سـلطان تسليم سلطان مراد را خواستار شدند، ولي شاه اسماعيل به سلطان مراد دسـتور داد كـه سـف

)26، ص1، جچند مقاله تاريخيفلسفي، ( .عثماني را بكشد؛ 1346، تهران، انتشارات دانـشگاه تهـران، 167 نظام الدين مجير شيباني، تشكيل شاهنشاهي صفويه، ص .3

؛ هوشنگ مهدوي، تاريخ روابط خارجي ايـران در دور 28فلسفي، جنگ ميهني ايرانيان در چالدران، ص .18صفويه، ص

.32 جنگ ميهني ايرانيان در چالدران، ص ؛249، ص2 سرپرسي سايكس، تاريخ ايران، ج .4

.855 -854، ص2 پورگشتال، پيشين، ج .5

.881 -880 همان، ص .6

.981 و 980،ص2 پور گشتال، پيشين، ج.7

28

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

ها زاده پناهندگي شاه) ب

در گذشته، كشته شدن هر پادشاه، حوادثي خـونين را بـه دنبـال داشـت؛ زيـرا بـر سـر هـا گرفت؛ در اين ميان كساني نيز بودند كه به اين جنگ جانشيني او جنگ خونيني در مي

زدند؛ چنين وضعي جز هرج و مـرج و از هـم گـسيختگي اجتمـاعي ها دامن مي و درگيري شد قدرت را در دست گيـرد، ناچـار بـود كه موفق مي رو، كسي از اين . دربرنداشت حاصلي

ولـي در همـه . رقيبان داخلي را از ميان بردارد و با فشار و اختناق، وادار به سـكوت نمايـد آمد كه رقيـب از قلمـرو حكومـت موارد، چنين شانسي نصيب او نمي شد و بسيار پيش مي

به دشمن ديرينه خود در خارج از مرزهـاي حاكميـت او پناهنـده نوپاي او فرار كرده، حتي .ها دامـن مـي زد شد و به تنش گي روابط بين دو كشور را باعث مي همين امر تيره .شد مي

مـراد تهماسب، به دربار عثماني پناهنده شد و از جانب مقابل، سلطان ميرزا برادر شاه القاص هريـك از .ايزيد فرزند سلطان سليمان به ايران پناه آورد زاده ب احمد و نيز شاه فرزند سلطان

كردند كـه ها، پادشاهان صفوي و عثماني را برضد كشور متبوعش تحريك مي زاده اين شاه .گرديـد افزود و كينه، كدورت و تنش هرچه بيشتر را باعث مـي اين كار بر دشمني آنها مي

.رسي خواهد شدها بر زاده در ادامه، موضوع پناهندگي اين شاه

پناهندگي سلطان مراد . 1

هاي ديگر ترك بر سـر جانـشيني بـا زاده وقتي سليم بر تخت سلطنت جلوس كرد، شاه در اين گيرودار، سلطان احمد دو فرزنـدش را نـزد شـاه .وي به نزاع و كشمكش برخاستند

د، سلطان مراد پس از كشته شدن سلطان احم .اسماعيل فرستاد، او هم از آنها حمايت كرد نورعلي خليفه روملو در قارجبري، وي را به حـضور پـذيرفت و 1).ق918(به ايران گريخت

زاده مراد استقبال كرد و تا محل اقامتگاه ييالقـي ديوسلطان روملو در نزديكي تبريز از شاه بـه او شاه اسماعيل نيز به او پناه داد و تيولي قسمتي از فـارس را .شاهي او را بدرقه نمود

داد، شاه اسـماعيل از سـلطان با برادرانش رخ از طرف ديگر، در جنگي كه بين سليم . سپرد 2.داري كرد احمد جانب

دريغ شاه اسماعيل از آنهـا، خـشم داري بي هاي ترك، حمايت و جانب زاده دادن شاه پناهسماعيل خواست اي از شاه ا بنابراين، سلطان سليم طي نامه .سلطان عثماني را سبب گرديد

.1069، ص2، جاحسن التواريخ .1

.92، صاسماعيل شاهتاريخ غالم سرور، ؛825 – 823 پورگشتال، پيشين، ص .2

29

سيسيا

ل وام

ع ـ

نيما

عث و

ويهصف

ن ميا

ش تن

عيما

جت ا

قـسمتي از نامـه چنـين . مراد را باز گرداند، در غير اين صورت آماده جنگ باشد كه سلطان :است

چون در اين وقت سلطان مراد برادرزاده نواب ما از مالزمان درگاه فرار نموده، بـه . . .بسته به خدمت نواب همايون مـا روانـه كه او را دست نزد شما آمده است، طريقه آن

در ميانـه قاعـد دوسـتي محكـم بـوده، بـه مالزمان نواب ما سپارند كـه نماييد و به با سپاه دريـاخروش روم باشيد كه نواب ما جنگ بوده دشمني مبدل نگردد واال آماده

1 . واليات ايران خواهد شد با جاه و جالل، روانه

مـراد دسـتور داد كـه تنها جواب مثبت نداد، بلكه به سلطان اسماعيل به اين نامه نه شاه سپس با لحن تند و زننـده، سـلطان عثمـاني را تهديـد 2 .سفيران سلطان عثماني را بكشد

:كرده، او را به مقابله طلبيد و نوشتحال كه شما را باد نخوت در دماغ راه يافته، ان شاءاهللا تعالي سر نامبارك شما را بـه

فرنـگ 3ت پرتكـال ه، بـه جهـ زور بازوي خيبرگشاي حضرت اميرالمـؤمنين برداشـت .خواهم فرستاد

اند كـه هميـشه ايشان التجا به درگاهي آورده ]: زاده مراد نوشت در مورد تحويل شاه [شوند و مهمان نـواب همـايون مـا اند و مي پادشاهان عالم به اين درگاه ملتجي شده

ين صـوب شما نيز به ا . خود بيرون نكرده است كس مهمان را از خانه اند و هيچ شده 4 .، شايد مالقات واقع شودراده داريدا

نگاري قبل از جنگ چالدران اتفاق افتاد و هنوز دو رقيب در مقابـل هـم صـف اين نامه او كه سراسـر . كرد لذا سلطان عثماني، شاه اسماعيل را به جنگ تهديد . بودند آرايي نكرده

ديگري از ميدان بدر كرده بـود، ايران را زير درفش خود درآورده و رقيبانش را يكي پس از سليم نامه دوم خود را با لحن آمرانه بنابراين، سلطان .سليم اهميت نداد به تهديدات سلطان

او در پاسخ به نامه سليم نوشت كه مـراد، مهمـان .اسماعيل فرستاد آميز براي شاه و توهين .كند اش بيرون نمي ماست و كسي مهمان را از خانه

.512ـ 511، صعالم آراي شاه اساعيل گمنام، .1

.26، ص1، جچند مقاله تاريخي ادبي فلسفي، .2

. منظور از پرتكال كشور پرتقال است كه در متون فارسي، گاهي پرتكال و پرتگيس هم آورده شده است .3

).لغت نامه دهخدا(

.512، صعالم آراي شاه اسماعيل .4

30

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

گي بايزيدپناهند. 2

هاي عثماني كه به ايران پناهنده شـد، سـلطان بايزيـد فرزنـد سـلطان زاده از ديگر شاه هـاي بـا دسيـسه 1قمري از حكومت واليـت كوتاهيـه 966 او در سال .سليمان عثماني بود

سليمان بـه تر سلطان سلطان عزل گرديد و به جاي او پسر بزرگ همسر روسي پدرش خرم ولـي .امر براي بايزيد گران آمد و با سپاه بسيار به جنگ برادر رفـت اين . نام سليم نشست

جا با ده هزار نفر از سپاهيانش به وي در اين جنگ مغلوب گرديده، به سوي ارزروم و از آن . حاكم تبريز استقبال گرمـي از او بـه عمـل آورد . داد2ايران گريخت و شاه ايران به او پناه

ن قزلباش را نزد بايزيد فرستاد و قسم ياد كرد كه او و فرزنـدانش شاه ايران يكي از سردارا اين درست برخالف معاهده آماسيه بود كه در آن .را به سلطان عثماني تسليم نخواهد كرد

زاده بايزيد از كه شاه جا از آن .تصريح شده بود كه دو كشور بايد پناهندگان را تحويل دهند خواست كاري كند كه مـورد بود، مي پدرش پشيمان شده اش نسبت به شورش برضد كرده

بنابراين، در صدد قتل شاه تهماسب برآمـد تـا شـايد از ايـن طريـق .عفو پدرش قرار گيرد شاه ايران وقتي به مقصود بايزيـد پـي .بتواند رضايت سلطان سليمان را به خود جلب كند

ستادگان سلطان عثماني داد و آنـان نيـز راه چهار تن از فرزندانش به فر زاده را هم برد، شاه در ابتـدا تـصميم شـاه تهماسـب سـبب تـنش 3 .به دستور سلطان عثماني ايشان را كشتند

.زاده، از وقوع جنگ حتمي جلوگيري شد ولي سرانجام با تحويل شاه گرديد،

ميرزا پناهندگي القاص. 3

بـود، در 4منـد دت به او عالقـه ميرزا را كه به ش ) القاس( تهماسب برادر خود القاص شاهجـا وي پس از چند سال حكومت در آن . قمري به حكومت شروان منصوب كرد 945سال

شاه تهماسب بـه قـصد سـركوبي وي بـه سـوي شـروان ). ق 953(به فكر استقالل افتاد طـولي .خانم مـورد عفـو قـرار گرفـت سبب وساطت مادرش خان بيگي حركت كرد ولي به

. و غرب اسكي ) بورسا(كيلومتري جنوب شرقي بورسه 120شهري است در استان خداوندگار در : كوتاهيه .1

.)79، ص1372، فروردين مجله معارف؛ 440، صاطلس تاريخ اسالمحسين مونس، (

براون، تاريخ ادبيات ايران، ؛ 1413ـ 1413، ص احسن التواريخ ؛157ـ 156اسماعيل، ص عالم آراي شاه .2

.125ـ 124 ثابتيان، اسناد و مكاتبات تاريخي اجتماعي در دوره صفويه، ص ؛98ـ 97ص

.123 ص . . .تاريخ تحوالت سياسي؛ نوايي و غفاري فرد، 535 ـ 521، ص2، جالتواريخ احسن .3

.42، صتهماسب تذكره شاه شاه تهماسب، .4

31

سيسيا

ل وام

ع ـ

نيما

عث و

ويهصف

ن ميا

ش تن

عيما

جت ا

بار سكه به نـام خـود زد و بار سر از اطاعت شاه پيچيد و اين ص براي دومين نكشيد كه القا شاه به شدت از او عصباني شد، لـذا بـا لـشكري بـسيار بـراي . خطبه نيز به نام خود خواند

وي چون توان مقابله در برابر قشون شاه را درخود نديد، با چهل هزار .مبارزه با او برخاست شد و سپس به استانبول رفته، به 1)كافا(شهر كفه بندر آزوف داخل نفر از نيروهايش از راه

2 .درگاه سلطان عثماني پناهنده شد و نيز رسـتم پاشـا وزيـراعظم او و برخـي از 3سلطان سليمان با همسرش خرم سلطان،

هـاي پـر از بزرگان دربار عثماني به گرمي از او اسـتقبال كردنـد و هـدايايي ماننـد كيـسه هـاي هاي كـشميري، دسـتمال ، اسبان اصيل، تعداد زياد شتر و استر، شال مسكوكات طال

هرچند در اين ميان فقيهان سني و تعـداد زيـادي از سـران 4 . به او بخشيدند . . .ابريشمي و 5هـا القـاص را شـيعه رافـضي و ملحـد مـستحق قتـل زيـرا آن -سپاه با او مخالف بودنـد

روايـي را در كرد اگر بتواند فرمان چون فكر ا پناه داد؛ سليمان القاص ر سلطان -دانستند ميها بدون دردسر ترديد سرحدات او تا مدت ايران بين شاه تهماسب و القاص تقسيم كند، بي

، خشم شاه صفوي را سبب شد و بر تـنش موجـود ي اين اعمال سلطان عثمان 6 .خواهد بود .ميان آنان افزود

دربار عثماني پناهنده شـد بلكـه در مـدت اقـامتش، مـدام تنها به برادر شاه تهماسب نه طوايـف «هـا كـه كرد كه به ايران حمله كند، بـا ايـن گفتـه سلطان عثماني را تشويق مي

دار من هستند؛ اگر در ايران باشم مردم تهماسب را رها كرده، به من خواهند قزلباش طرف

قديم تابع حكومت ملطيه بـوده و از سـال ، شهر و بندري است در ساحل جنوبي كريمه كه در )كفه(كافا .1 .15912 صدهخدا، پيشين،. ( به بعد جز خاك روسيه شد1783 جزء عثماني و از سال 1776 تا 1475

.406 -405، صايران در روزگار شاه اسماعيل و شاه تهماسب صفوي خواندمير، .2او در نزد اروپاييـان بـه . سليمان بود سلطان از اسراي زيباروي روس و معشوقه مورد عالق سلطان خرم .3

شـد و در وي از طرف امراي نظامي تقويت مي . سلطان معروف بود و در دربارعثماني به خرم » روكسالنا«فـصل نامـه » صلح آماسيه از ديدگاه مورخان تـرك « محمدتقي امامي خويي، ( .كرد سياست دخالت مي

، 1384ه ادبيـات و علـوم انـساني، بهـار و تابـستان ، شماره هفتم و هشتم، مشهد، مجله دانشكد تاريخي ).21ص

.1188 -1187، ص2 پورگشتال، پيشين، ج .4

.1190 همان، ص .5 ). 1337، صفي عليشاه، ]تهران ([194، ترجمه حميد رهنما، صسليمان فاتح هارولد لمب، .6

پاه گـران و تجهيـزات جنگـي قمري با س 955 سرانجام سلطان سليمان در سال ».پيوست درباره آرايش سپاه عثماني عالم آراي عباسي نويسنده 1 .نيرومند به طرف ايران حركت كرد

:نويسد ميچون القاص ميرزا، روزي چند در استانبول اقامت نمود، به سـخنان كاذبـه و اقاويـل

و باطله شورافزاي دماغ خواهش سلطان سليمان گرديده، در سنه خمـس و خمـسين شكوه از ممالك روم و شام و مصر و بلد قرامان مائه گروهي انبوه و لشكري كوه تسع

جويان و ديار ربيعه و عراق عرب جمع آورده، با توپ و عرابه و ضربزن بسيار و جنگ 2 .شمار از استنبول بيرون آمده، روي توجه به واليت عجم آورد بي

راه با نيروي زيـاد بـه محاصـره را هم 3مهسلطان عثماني در آغاز ورودش به ايران، اوال ولـي بـيش از چهـار روز .وان و القاص را به مرند فرستاد و خود به سوي تبريـز آمـد قلعه

نتوانست در تبريز بماند چون شاه تهماسب دستور داده بود كه درسر راه سپاه ترك هرچـه عثماني بـه تبريـز رسـيد، لذا وقتي سلطان . قنات بود پركنند و غالت و علوفه را آتش زنند

سربازان از فرط .بيش از پنج هزار رأس از دواب او از فرط گرسنگي و تشنگي از بين رفت .گنـاه بـر دار كـشيدند كـار و بـي قحطي به غارت و تاراج دست زدند و مردم را اعم از گناه

طـرف دست زدند و بـه نيروهـاي تـرك از هـر مردم تبريز به قيام درپي اين ظلم و ستم، سـپاه .ها به فرار از تبريز مجبور شـدند ها را مغلوب ساختند تا اين كه آن حمله كردند و آن

956القاص وقتي به همدان رسيد، خانه همسر برادرخود بـه نـام بهـرام ميـرزا را در سـال او امـوال .قمري غارت كرد و بر شهرهايي مانند قم، كاشان، ري و اصفهان تـسلط يافـت

دراين حملـه .ه از غارت ايران به دست آورده بود، براي سلطان سليمان فرستاد زيادي را ك 4 .ها در آمد قلعه وان به تصرف عثماني

.406، صو شاه تهماسب صفوي اسماعيل ايران در روزگار شاهخواندمير، .1 .71، ص1، جعالم آراي عباسي اسكندربيگ تركمان، .2 قمري به اميراالمرايي آذربايجـان رسـيد و 937 اوالمه از سرداران برجسته شاه تهماسب بود كه در سال .3

شاه دستور داد تا قزلباشـان در برابـر او بـه .براي رسيدن به مقام وكالت برضد شاه تهماسب شورش كرد ، احـسن التـواريخ ( .والمه چون توان مقابله را در خود نديد، به سلطان عثماني بناه بـرد ا. جنگ برخيزند

؛ 19، ص تذكره شـاه تهماسـب ؛ 45، ص تاريخ پناهندگان ايران حسين بايبوردي، ؛1201 -1200،ص2ج ) .76، صنقش تركان عثماني در تشكيل دولت صفويفاروق سومر،

اقتصادي ايـران -روابط سياسي ؛ عبدالحسين نوايي، 1324ـ 1323 و 1317ـ 1315، ص التواريخ احسن .4

ها؛ بوداق منـشي ، تهران، سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاه 18-17، ص در دوره صفويه �

32

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

33

سيسيا

ل وام

ع ـ

نيما

عث و

ويهصف

ن ميا

ش تن

عيما

جت ا

پناهندگي برادر شاه تهماسب به دربار عثماني، نتايج مطلوبي براي او نداشـت؛ زيـرا بـا هرهاي او شـ .وجود مساعدت سپاه عثماني، وي به هدفش كه تسخير ايـران بـود، نرسـيد

قمري رها كـرده، بـه 956 اما سرانجام مجبور شد كه آنها را در سال ايران را تصرف كرد، در آن جا هنوز خستگي سفر از تنش بيرون نرفته بود كه سلطان عثماني .بغداد فراري شود القاص از اين احضار ترسيد و به جاي رفتن به نزد سلطان عثمـاني، بـه .وي را احضار كرد

1 .ازگشت و در زندان قهقهه بازداشت شد و چندي بعد به قتل رسيدايران ب

آميز هاي تحريك نامه) ج

راني دودمان صفوي، روابط ايران و عثماني به داليل مـذهبي تقريبا در تمام دوره حكم و از طـرف ديگـر، . نامناسب بود، به ويژه كه هر دو طرف به شدت تعصب مذهبي داشـتند

مـذهب بودنـد، برضـد دشـمن ها هـم قويونلو را كه با آن خاندان آق شاهان عثماني پيوسته قويونلـو و هايي كه بـين خانـدان آق نامه .كرد مذهبي و سياسي خود تحريض و تشويق مي

هـاي فارسـي، عربـي يـا تركـي شد، به يكي از زبان پادشاهان عثماني و صفوي مبادله مي هـا بررسـي اينك آن نامـه . زا بود ها غالبا تنش ه نام .است تاريخ يا با تاريخ نگارش يافته بي :شود مي

نگاري امراي آق قويونلوها و سلطان بايزيد نامه. 1

بايزيـد در قبـال شـاه .اسماعيل مصادف بـود قسمتي از سلطنت بايزيد، با پادشاهي شاه ر نخست زماني كه شاه اسماعيل نيرومنـد بـود، از د : اتخاذ كرد اسماعيل، دو گونه سياست

:ي خطاب به شاه اسماعيل نوشت ا نصيحت وارد شده، او را پدرانه نصيحت كرد و در نامهاز بـراي قبوالنـدن مـذهب جـدت، ! اي جوان كم تجربت، باز نصيحتي از پدر بشنو

، را از »ين فيهـا نا فجزائه جهـنم خالـد من قتل مؤم «خون مسلمانان را مريز، و وعيد فرسـتادن . سـاز مت اناراهللا برهانهم را مسلك خود ا اجداد عظ طريقه .خاطر دور مدار خان، سـالطين شـجاعت آيـين عثمانيـان را گرفتـار خـوف و تـالش پوست شيبك

2.كند نمي

فخرالـدين ؛)1376، تهران، وزارت فرهنگ و ارشـاد اسـالمي، 203 ـ 201، صجواهر االخبارقزويني،

. 1347نا، جا، بي بي ،356، ص1، جمندان آن بيل و دانشتاريخ اردموسوي اردبيلي،

تـاريخ جهـان قاضي احمد قزويني، ؛18 نوايي، پيشين، ص ،71، ص 1، ج آراي عباسي عالم اسكندر بيگ، .1

). 1343فروشي حافظ، ، تهران، كتاب299، صآرا .27، صدرانجنگ ميهني ايرانيان در چال فلسفي، ؛67ص ، االسالم انقالب اسپناقچي، .2

34

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

.هـا را بـر ضـد او تحريـك كـرد قويونلـو دوم وقتي شاه اسماعيل ضعيف بود بايزيد، آق است، بـه خـوبي ايـن ه قويونلو مبادله شد هاي ذيل كه بين سلطان بايزيد و امراي آق نامه

:كند مسأله را روشن ميشيخ حيـدر پدرشـاه اي به سلطان بايزيد نوشت كه در آن يعقوب آق قويونلو، نامه .1-1

دشمنان پيغمبر و اعداي دين اسماعيل را سرحلقه ارباب ضالل و دار و دسته او را عاصيان راح عموم مسلمين را باعث ها، مسرت و انش و دولت قلمداد كرد و نوشت كه قلع و قمع آن

1 .شدخواهد سپاه بايندري را مبنـي ابتدا غلبه .اي به زبان فارسي نگاشت بايزيد در پاسخ به آن، نامه

حيـدري تبريـك و بر فتنـه ) ق893پدرشاه اسماعيل در سال (حيدر برشكست و قتل شيخ :تهنيت گفت و سپس در ادامه نوشت

- بـر گـروه ضـالة حيدريـه -اهللا ايـدهم - بايندريـه جيـة ق نا از استيال و تغلب فر . . . جهانيان را فرحت درفزوده و از اشعة شمع اين فـتح و فيـروزي -اهللا و دمرهم لعنهم

2 .انجمن روم و شام را صفا افزود

مخـصوص فرسـتاده قويونلو كه آن را به دسـت اي ديگر به الوندآق بايزيد در نامه .1-2قويونلـو را بـر ضـد دشـمن شي ارسـال كـرده بـود، خانـدان آق با خود، محمود آقا چاووش

الوند در پاسخ بـه دعـوت سـلطان عثمـاني نوشـت كـه 3 .مشتركشان به اتحاد دعوت كرد دودمان بايندري را براي دفع دشمن مشترك و غلبه بـر اوبـاش قزلبـاش، حاضـر و مهيـا

به تنهايي بـه اسـتظهار چه خويشانش با وي موافقت نكردند، خود اگر چنان .خواهد ساخت 4 .هاي مادي و معنوي سلطان، سعي و جد بليغ خواهد نمود كمك

قمري براي الوند فرستاد، 907قبل از سال اي ديگر كه آن را بايزيد بازهم در نامه .1-3ها، خاندان نگاري سلطان عثماني در اين نامه . قول داد كه او را برضد قزلباشان كمك نمايد

و خـود از ايـن . ا به اتحاد دعوت كرد تا در برابر شاه اسماعيل مقاومـت نمايـد قويونلو ر آق .برداري كند مسأله بهره

.70، صتاريخ ادبيات ايران ادوارد براون، .1

هـاي تـاريخي و اجتمـاعي دوره اسـناد و نامـه ؛ ثابتيـان، 305، ص 1، ج منشĤت سالطين فريدون بيگ، .2

.77ـ 76، صصفويه

.90، صتاريخ شاه اسماعيل اولغالم سرور، . 305، ص1، جمنشĤت سالطين .3

.77ـ 76، صخي و اجتماعي دوره صفويههاي تاري اسناد و نامه .4

35

سيسيا

ل وام

ع ـ

نيما

عث و

ويهصف

ن ميا

ش تن

عيما

جت ا

سليم پس از سلطان بازيد به سلطنت رسيد و با شاه اسماعيل موضع خصمانه در پـيش .هايي بين آنان مبادله شد كه در ادامه ذكر خواهد شد بدين منظور نامه. گرفت

ن سليم به شاه اسماعيلهاي سلطا نامه. 2

كرد، خود مي كه خانان ازبك را برضد شاه اسماعيل تحريك سلطان سليم عالوه بر اين ها، تحريك شاه و هدف سليم از نوشتن نامه . نگاري نمود نيز مستقيما با شاه اسماعيل نامه

راي دا: هـا را داشـت اسـماعيل، ايـن ويژگـي هاي وي به شـاه نامه .اسماعيل به جنگ بود كار بردن الفاظ ركيك و دشـنام دادن با به .مضموني بسيار موهن و زننده و لحن شديد بود

راه گـاهي هـم .را بـر انگيخـت ها به شاه اسماعيل، خشم وي و ناسزاگويي و بستن تهمت فرسـتاد و از فتـواي علمـا بـه نفـع خـود هاي زنانه، تـسبيح و كـشكول مـي ها لباس نامهرد گاهي در ميان جمالت و عبارات از ابتدا تا انتهـا، ضـمن رجزخـواني و ك برداري مي بهره

كار بردن كلمات مستهجن، آيات قراني را براي تكميل و اتمام معـاني ابراز ناسزاگويي و به شاه اسماعيل كه اغلب رقبايش را مغلوب خود ساخته بـود، در .برد مي كار مورد نظر خود به

سرانجام اين . دار جواب داد هاي او را با لحن نيش نيامد، بلكه نامه برابر اين تهديدات كوتاه :شود ها بررسي مي اينك آن نامه1 .ها به جنگ چالدران منجر شد نگاري نامه

���� اولرا به نيابت سـلطنت انتخـاب كـرد، در ) سليمان(سلطان سليم، پس از اين كه فرزندش

به زبان فارسي براي شاه اسماعيل 3تهديدآميزاي نامه2 از ازنكميد،920بيست و هفتم صفر نوشت و آن را به وسيله يكي از جاسوسان شاه اسماعيل به نام قلـيچ نـامي كـه در اردوي

سليم در ابتداي اين نامه، براي خود القاب و صفاتي ماننـد .گير شده بود فرستاد سليم دست او بعـد از رجزخـواني و .دكيخسرو روزگار و مايه دهشت و وحشت فراعنه عـصر آورده بـو

.855 -854، ص2ج ؛ پورگشتال، پيشين،120 -104و 111 ثابتيان، پيشين، ص .1

شود، بندري اسـت در كه امروزه به نام ازميد ياد مي ) و كسر نون به كسر اول و سكون زا معجمه ( ازنكميد .2

نامـة فرهنـگ رضا چكنگي، و علي 102، ص حهالسيا بستانزين العابدين شيرواني، . ( سه منزلي استانبول

مشهد، آستان قـدس (، 166، صهاي جغرافيايي ايران و نواحي مجاور هاي قديم و جديد مكان تطبيقي نام

). 1378رضوي،

تاريخ روابط خـارجي ايـران در اكبر واليتي، ، به نقل از علي 498 -497، ص جهان گشاي خاقان گمنام، .3

.133ـ132ص، عهد شاه اسماعيل صفوي

36

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

بـدون «اش پـشيمان شـده، اهانت بسيار، از شاه اسماعيل خواست كـه از اعمـال گذشـته سپس افزود؛ در غير [اند، استرداد نماييد تعويق، والياتي را كه از ممالك عثماني ضبط كرده

هر مĤثر ما به مملكت او تاخته، هرچه خواست خداوندي است ظا عساكر نصرت ] اين صورت 1» .خواهد شد

:اش شاه ايران را تهديد كرده، نوشت سليم در پايان نامه

قــوت كامكــاري، دســت و بــازوي اگــر تأييــد عزوجــل يــاري كنــد، بــه ســر پنجــهات ات بركنيم و از سر قدرت سروري به سوداي صفدري از سـر سراسـيمه كاري ستم

از آن آتـش كـه م و سكينان بـرداري به دركنيم، مفاسد شر و شورت از سر عجزه و م 2.اي، دود از دومانت برآريم ها زده درخانمان

هاي ممالك عثماني و مروج فتنـه و سليم در اين نامه، شاه اسماعيل را غاصب سرزمين هـا را ضـميمه قلمـرو فساد در بالد اسالمي قلمداد كرد و از او خواسـت كـه آن سـرزمين

به زور به دسـت آورده، سـراپرده اردوگـاه عثماني نمايد، در غير اين صورت مملكتي را كه .عثماني خواهد كرد

دوم���� كه قراچه پاشـا، و فرحـشاد بيـك را بـراي كـسب آگـاهي از سلطان سليم پس از اين

آميـز و بـا موقعيت سپاه ايران به مرزهاي عثماني فرستاد، نامه دومش را بـا لحـن تـوهين اين نامه كه مانند مراسله .ر ايران ارسال كرد دشنام و ناسزا و كبر و خودستايي براي شهريا

اش را تكـرار كـرد اولش پر از رجزخواني و كلمات و جمالت تهديد آميز بود، خواسته قبلي بعضي وسـايل سلطان عثماني با آن نامه .كه ايران را جزء ممالك عثماني كند مبني بر اين

هـا بـود، بـراي و درويـش از قبيل خرقه، عصا و خالل و تـسبيح را كـه مخـتص مـشايخ استهزاي شاه اسماعيل ارسال كرد و به كنايه فهماند كه به جاي شمشير تـسبيح، خرقـه و

3 .نشيني رو آورد عصا بردارد و مانند نياكان خود، به گوشه

.855 ـ 854،ص2 پورگشتال، پيشين، ج .1

علي اكبـر واليتـي، .95، ص تاريخ شاه اسماعيل غالم سرور، ؛162ـ161، ص انقالب االسالم اسپناقچي، .2

.133ـ132، صتاريخ روابط خارجي ايران در عهد شاه اسماعيل صفوي

تـاريخ روابـط ؛ علي اكبر واليتي، 76، ص ت ايران تاريخ ادبيا ؛ ادوارد براوان، 836 پورگشتال، پيشين، ص .3

.144، صاسماعيل صفوي خارجي ايران در عهد شاه

37

سيسيا

ل وام

ع ـ

نيما

عث و

ويهصف

ن ميا

ش تن

عيما

جت ا

��م����اين نامـه بـه زبـان . سلطان سليم نامه سومش را از ارزنجان براي شاه اسماعيل فرستاد

قمري در حالي نوشته شده بود كه شـاه اسـماعيل بـه 920االول جمادي تركي، در بيستم نامه اول و دوم او پاسخ نداده بود و سرداران قزلباش به دستور شاه اسماعيل همـه جـا بـه

اي سلطان سليم براي تحريك شاه اسماعيل به جنگ، نامـه . عقب نشيني دست زده بودند رزه طلبيد و از آمدن خود به آذربايجان وگذاشتن دار، حريف را به مبا با جمالت سراسر نيش

سپس بـه شـاه . و قيصريه اطالع داد 1يك قشون مركب از چهل هزار نفر در ميانه سيواس :اسماعيل خطاب كرده، نوشت

بايـست سـينه كه به ضرب شمشير، رتبه بلند پادشاهي را به دست آورده مـي كساني، در خــوردن و ماننــد مغفـر آهنــين ] قــرار داده [اطرات سـپر خـود را در مقابــل مخــ

توانـد عروس سـلطنت را كـسي نمـي . هاي سنگين پايداري و مقاومت نمايند ضربتاسـت غلـط بزرگـي .كه بوسه بر لب شمشير تيز بزند تنگ در آغوش بگيرد مگر اين

نـامي هـاي گـم مرد خطاب كردن به اشخاصي كه سالمت نفس خـود را در ظلمـت كنند، شايسته نيست كه شمشير بر كمر بسته، از مرگ فرار مي دانند و آنهايي كه مي

2 .سوار اسب بشوند

قمري كه سليم در محلي بـه 920 جمادي االول 27تصادفا مقارن همين احوال، يعني راه يـك جعبـه طـال شاه اسماعيل را هـم مستقر شده بود، نامه 3ده در حوالي كماخ نام آق

4 .محتوي ترياك تحويل گرفت

پاسخ شاه اسماعيل. 3

هـاي سـليم را بـه فارسـي نوشـت و آن را بـه دسـت يكـي از شاه اسماعيل پاسخ نامه در ابتدا شـاه اسـماعيل .قلي آقا به اردوي سربازان عثماني فرستاد درباريان خود به نام شاه

:سليم را سرزنش كرده، سپس نامه را اين گونه ادامه داد

).1372، فروردين مجله معارفاز . ( است) آنكارا( كيلومتري شرق آنقره372شهري در : سيواس .1 .76، صتاريخ ادبيات ايران؛ براون، 837 – 836، صتاريخ امپراتوري عثماني پورگشتال، .2

. در ساحل فرات باختري به فاصـله يـك روز راه تـا ارزنجـان ) تركيه(نام شهري در روم شرقي : كماخ .3جغرافياي تاريخي ؛ لسترنج، 544، ص 4م، ج 1990العلميه، ، بيروت، دارالكتب البلدان معجمياقوت حموي، (

؛1373هنگـي، ، انتشارات علمـي فر ]تهران[، 127، ترجمه محمود عرفان، صهاي خالفت شرقي سرزمين ).1362، تهران، دنياي كتاب، 98، صنزهة القلوبحمداهللا مستوفي قزويني،

.154، صاسماعيل صفوي تاريخ روابط خارجي ايران در عهد شاه واليتي، .4

38

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

بـه هـيچ وجـه اليـق شـأن ] كـه [اشته شـده بـود ، چيزهاي نگ سليم در نامه از قول يقـين اسـت نگارنـده نامـه .سالطين نبوده به سـخن پادشـاهان شـباهتي نداشـت

خوردن ترياك عادي بوده آن عبارات را از روي كيف ترياك برشته تحرير درآورده بهقلـي آقـا، خودمان شاه توسط فرستاده ما نيز به همين مالحظه در حقه طال به . استعنقريـب معلـوم خواهـد شـد كـه مقـدر . ون مخصوص از بـراي او فرسـتاديم معج

اين چنـد سـطر را از .آن پشيماني سودي نخواهد بخشيد است و خداوندي چه بوده حال مسلح شده، متوجه جانـب آن كـسي كـه مـرا . شكارگاه حوالي اصفهان نوشتم

قسم كه ميـل خـاطر ه هر ال سليم مختار است ب در هر ح .نمايد خواهم شد تهديد مي 1.ام هايي كه الزم بود كرده ها انديشه من در عاقبت كار .اوست رفتار نمايد

. هاي سليم در مراسالتش اين بود كه ايران را جزو قلمرو عثماني كند از جمله درخواستكه ما نيـز خواهـان تـصرف ممالـك تـو شاه اسماعيل در پاسخ، پيغام فرستاد مبني بر اين

است كه از مقر خود بيرون آمـده، در ميـدان نبـرد تكليـف را معـين ايستههستيم، پس ش درنگ دسـتور داد ي خشمگين شد كه بي ا سليم پس از خواندن اين جوابيه به اندازه 2.كنيم

سپس نامه چهارم را نوشت كه از خشم و غـضب او .سفير شاه اسماعيل را به قتل برسانند .حكايت داشت

���رم���� همراه نامه چهارم، مقداري لباس زنانه و لوازم آرايش براي شـاه ايـران ارسـال سليم به

مقارن همين زمان، نامه ديگر براي عبيداهللا خان اوزبك فرستاد تا او را در جنـگ بـا .كرد سلطان عثماني نامـه چهـارم را توسـط دو اسـير ايرانـي درآخـر 3 .شاه ايران مساعدت كند

هـاي تـر از نامـه اين نامه بسيار تنـد .ي شاه ايران ارسال كرد قمري برا 920جمادي الثاني : سليم شاه اسماعيل را خطاب قرار داده، نوشت .قبلي است

اسماعيل بهادر، تو مرا با سخنان دليرانه به جنگ خود دعوت نمودي؛ اينك مـن بـا هـيچ .باشـم ر حركـت مـي لشكري توانا چندين هفته است كه به عزم مالقات تـو د

كارهاي بزرگي كه از تو بروز كـرده ! دانم زنده هستي يا مرده ي از تو ندارم؛ نمي خبرغيرتـي خـود اي بدين بي است، مداوا و معالجه همه تزوير و حيله و بازي بوده است،

؛ بـراون، 20، ص تاريخ روابط خارجي ايـران هوشنگ مهدوي، ؛388ـ 387، ص 1 پورگشتال، پيشين، ج .1

.250، صتاريخ ايرانسايكس، ؛76، صتاريخ ادبيات

.87، صتاريخ شاه اسماعيل و شاه تهماسب صفوي خواندمير، .2

.159، صتاريخ روابط خارجي ايران درعهد شاه اسماعيل صفوي واليتي، .3

39

سيسيا

ل وام

ع ـ

نيما

عث و

ويهصف

ن ميا

ش تن

عيما

جت ا

من به مالحظه ضعف قلب تو، چهل هزار لشكر زبده خود را در حوالي قيصريه ! بكنهـاي ظلمـاني اگر تو بـاز خـود را در بيغولـه . . .د تا بيم و هراس تو كمتر شو گذاشتم

از مـردان عـالم محـسوب ترس و بيم پنهان خواهي كرد، پس روا نيست كه خود را زنان اختيار كن و در عوض زره شمسيه بگيـر و 1به جاي مغفر مردان، معجر . بداري

2 .در كن هبخياالت بلند پادشاهي و سلطنت را از سر خود

3 .ره تعدادي لباس زنانه بـراي شـاه اسـماعيل فرسـتاد نامه مزبور را هم سلطان عثماني آرايي كردند و جنـگ چالـدران ها بود كه سپاه دو طرف در مقابل هم صف پس از اين نامه

.اتفاق افتاد

به شاه تهماسب صفويسليماننامه سلطان . 4

تند و تيز براي رقيـبش هاي نيز مانند پدرش، نامه ـ مشهور به قانوني ـ سلطان سليمان از آن جمله وقتي شاه اسماعيل درگذشـت، بـه جـاي تـسليت و تهنيـت از حـوالي .نوشت

غيـرت اي تحقير آميز به شاه تهماسب فرسـتاد و او را بـي قارص قبل از حمله نهايي، نامه :خواند و خطاب به او نوشت

ويش خود را در ميان خرقـه مين بگذار و مانند اجداد خ سر را فرو بيفكن و تاج را به ز اسـت، بـساز و پـشت فقرا بپيچ و مثل درويشان به قسمتي كه از براي تو مقرر شده

4 .خود را در خفت و حقارت خودت، دوتا و منحني نما

سلطان سليمان در ادامه، شاه تهماسب را سرزنش كرد كـه چـرا بـا نـامردي از ميـدان فـرار شـما از جنـگ، ت كه اگر علت تـرس و شود و به او نوش جنگ فرار كرده، مخفي مي

ايـن 5 .جنگـيم با شما مي كنيم و با شمشير و نيزه توپ و تفنگ است، ما از آن استفاده نمي آمد كه سلطان سـليمان، آميز داشت، و از مضمون آن برمي نامه لحن بسيار آمرانه و توهين

بنـابراين، شـاه . مرده اسـت تا هنوز به ياد پيروزي جنگ چالدران بوده و حريف را ناچيز شـ چه حوزه قلمـرو خـود را دهد كه چنان تهماسب را به شدت نكوهش كرده؛ به او هشدار مي

) .7145، ص7 ج ،فرهنگ بزرگ سخن. (اندازد اي كه زنان روي سرخود مي روسري، چهارقد، پارچه .1

.839، صريخ امپراتوري عثمانيتا پورگشتال، .2

. همان .3

.881ـ 880همان، ص .4

، شـماره هفـتم و فصل نامـه تـاريخي » صلح آماسيه از ديدگاه مورخان ترك « محمدتقي امامي خويي، .5

.23، ص1384هشتم، مشهد، مجله دانشكده ادبيات و علوم انساني، بهار و تابستان

40

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

اين نامه، مملـو از كلمـات و . متصرفات عثماني نكند، حق حيات به او نخواهد داد ضميمهورزد، نه كه مخالفت داد، در صورتي گاه به شاه تهماسب هشدار مي .جمالت تهديدآميز بود

1.در زمين جاي خواهد داشت و نه در هواسلطان سليمان قانوني افزون بر اين نامه، براي كشاندن شـاه تهماسـب بـه حـضور در

هاي شاهان صفوي در سـلطانيه را كـامال ميدان جنگ، مناطقي نظير قراباغ، ايروان و كاخ فون شـده فراريـان را كـشف او اموال مد .ويران كرد و فرار اهالي اين مناطق را سبب شد

كرد و بيرون آورد و در قلمرو وسيعي به مسافت چهار الي پنج روز راه، جـاي آبـادي بـاقي 2 .نگذاشت

گسترش قلمرو) د

هاي از در ادامه به نمونه . گسترش قلمرو، يكي از عوامل تنش بين صفويه و عثماني بود :شود آن اشاره مي

ي به فرمانـدهي نـورعلي خليفـه روملـو، حـاكم قمري، نيروهاي صفو 918در تابستان حصار شرقي و ملطيه را بـه ارزنجان، به واليات سرحدي عثماني حمله برده، شهرهاي قره

سـلطان سـليم از ايـن .جا خطبه به نام شاه اسماعيل خواند تصرف خويش درآورد و در آن بـراي او فرسـتاد، قمري 920صفر 28اي كه در عمل شاه اسماعيل به خشم آمده، در نامه

بازگرداندن آن واليات را خواستار گرديد و سپس تهديد كرد كه در غير اين صورت، قشون قمـري در دشـت 920 و سرانجام سليم در دوم رجب 3.عثماني به زور متوسل خواهند شد

چالدران كه در بيست فرسخي تبريـز وا قـع اسـت، فـرود آمـد و دو سـپاه در مقابـل هـم .د كردن4آرايي صف

يك سـال . اسماعيل مغلوب گرديد و تبريز به دست سلطان سليم افتاد در اين جنگ شاه 5 .ها درآمد مانده در شرق آناتولي نيز به تصرف عثماني بعد دياربكر و ديگر شهرهاي باقي

، صلح آماسيه از ديدگاه مورخان ترك محمدتقي امامي خويي، .981 - 980، ص 2پورگشتال، پيشين، ج .1

.23ـ22ص

.22 محمدتقي امامي خويي، پيشين، ص .2

.856 - 855 ص،2؛ پورگشتال، پيشين، ج1069 ـ 1068، ص2، جالتواريخ احسن .3

. 275ـ274، صتاريخ نظامي ايران خانبابا، بياني، .4

.415، صتاريخ اسالم كمبريج؛ كمبريج، 1088 و 1082، ص2، جاحسن التواريخ .5

41

سيسيا

ل وام

ع ـ

نيما

عث و

ويهصف

ن ميا

ش تن

عيما

جت ا

درپي تهاجم نيروهاي شاه تهماسب به مرزهاي عثماني، سـليمان قـانوني نيـز حمـالت قمري به سوي عـراق 941 -939هاي وي در سال .اني شروع كرد خود را به مرزهاي عثم به سوي نخجـوان هجـوم بـرد و در سـال قمري 956ـ 955هاي عجم و عرب و در سال

قمري نيز حمالت خود را تكرار كرد كه حاصل آن تصرف مناطق و شـهرهايي ماننـد 960 1 .ا تبريز و سلطانيه بودروي در داخل خاك ايران ت قارص، وان موصل، بغداد، بصره، و پيش

. كه به تصرف ايران درآمد سپس از دسـت رفـت آمد شمار مي مسق از ديگر مناطقي به قمري تحت سلطه شاه تهماسـب درآمـد، 958ترين منطقه نفوذ ايران در سال مسق غربي

ولي در زمان سلطان محمد اين محـل از كنتـرل او خـارج گرديـد و طبـق قـرارداد صـلح 2.رسما به خاك عثماني ملحق شد قمري 1022سال

.20؛ محمد تقي امامي، پيشين، ص1215، ص2 ، جاحسن التواريخبيگ، حسن .1

. 19، صتاريخ نظامي ايران؛ بياني، 1673، ص2، جآراي عباسي تاريخ عالم اسكندربيگ، .2

كه با سلطنت شاه تهماسب ) ق1003 ـ 982( سلطنت مراد سوم دولت عثماني در دوره غـرب قدرت برتر جبهه اول، شاه اسماعيل دوم، محمد خدابنده و شاه عباس مصادف بود،

984 با عقد قرارداد صلح با امپراتـوري اتـريش در سـال ها رفت؛ چون عثماني به شمار مي در مقابل ايران دچار هرج و مرج داخلي . خاطر شدند ي غرب آسوده قمري تا حدي از جبهه

ايران، تصميم به توسعه مرزهاي شرقي امپراتـوري اوضاع آشفته ها با مشاهده عثماني. بود سلطان عثماني با توجه به اين اوضاع، فرمان حركت اولين لشكر به جانب ايران را .گرفتندهـاي متعـددي بـه هاي آينده، لشكركـشي طي سال . صادر كرد قمري 985خر سال در اوا

.مناطق مختلف تحت حاكميت ايران صورت گرفتدر اولين لشكركشي، به منظور فتح گرجستان و شروان به فرماندهي مصطفي پاشـا، بـا

مان عث. نيرويي درحدود صدهزارسپاهي راهي ايران شدند و تفليس و ارس را تصرف كردند قمري، به كمك لشكريان تاتار خان كريمه و نيـز سـپاهيان 992 ـ 986هاي پاشا در سال

هاي وسيعي از واليت شروان و داغستان را بـه خـاك ارسالي، از استانبول، توانست قسمت خسروپاشا حاكم وان، سلما و خوي را تصرف كرده، زنان و كودكان را .عثماني ملحق نمايد 1. اموالشان را به تاراج بردبه اسيري گرفت و

هـا در ابتداي دوره شاه عباس و عزيمت او به خراسان، فرصت مناسبي به دست عثماني تبريـز، بـر اطـراف تبريـز فرهاد پاشا، قراباغ را تصرف كرد و جعفر پاشا فرمانده قلعه .افتاد

ط به همـدان و دست يافت و سنان پاشا بيگلربيگي بغداد، همدان را گرفت و به منظور تسل درپي آن شـاه عبـاس مجبـور شـد تـا . اي بنا نهاد و كرمانشاهان، در نهاوند قلعه 2لرستان

بر اساس آن قراباغ، گنجه، تفليس، شـهروز، حـوالي . ها امضا كند قرارداد صلح را با عثماني عباس وقتي فرصت مناسبي بـه دسـت ولي شاه .ها واگذار شد لرستان و نهاوند، به عثماني

تبريز و سپس شهرهاي ديگر آذربايجان را تصرف كرد و ايروان را پـس از محاصـره رد،آوهـايي كـه در معاهـده كـه تمـام سـرزمين شش ماهه به خاك ايران ملحق ساخت تا ايـن

عالوه بـر آن بغـداد را از تـصرف .ها واگذار كرده بود بازگرداند قمري به عثماني 998سال 3.اك ايران كردها خارج كرده، ضميمه خ عثماني

.3؛ رسول عربخاني، ص358ـ 356، ص1، جآراي عباسي تاريخ عالم .1

، روابـط سياسـي و اقتـصادي ايـران در دوره صـفوي ؛ نوايي، 634 -633، ص 2 اسكندربيگ، پيشين، ج .2 .28 -27ص

، 1، ج تاريخ عـالم آراي عباسـي اسكندربيگ، ؛113-112و 108، ص آراي عباسي تاريخ جهان قزويني، .3، 193 -190 ص ،عبـاس زندگاني شـاه ؛ فلسفي، 84، ص زندگي شاه عباس ؛ لوسين لوئي، 536 -535ص

�

42

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

43

سيسيا

ل وام

ع ـ

نيما

عث و

ويهصف

ن ميا

ش تن

عيما

جت ا

سه درگيري بزرگ براي گـسترش قلمـرو ميـان دو ) 1083 -1052(در دوره شاه صفي .داد كشور ايران و عثماني روي

در حمله نخست نيروهاي عثماني به فرماندهي خـسروپاشا تـا شـهر همـدان پيـشروي و از سوي ديگر بغداد را محاصره كردند ولي ايـن حمـالت، بـا مقاومـت ) ق1038(كردند

ها افتـاد ولـي در حمله دوم ايروان به دست عثماني .نيروهاي صفوي با شكست مواجه شد در حمله سوم سلطان .بعد از هفت ماه و نيم با فتح ايروان توسط قشون صفوي جبران شد

روز محاصـره و گلولـه بـاران ايـن شـهر، 47وي پس از . لشكر كشيد مراد به سوي بغداد ا درآورد و بغداد را كه چندين بـار دسـت بـه دسـت شـده بـود، در توانست قزلباشان را از پ

1 . قمري تصرف كند1084سال

ديگر دخالت در قلمرو يك ) ه

ديدنـد، از آن پادشاهان عثماني و صفوي، هر كدام كه ديگري را در موضع ضـعف مـي ي جانـشين ا زاده از جمله وقتي شاه . گذاشتند اوضاع سود برده، حريف را بيشتر زير فشار مي

ها برسر جانـشيني در حـال كـشمكش زاده كه معموال در اين زمان شاه -شد شاه قبلي مي در ايـن حـال هريـك از دو متخاصـم بـا -رفتنـد بودند و تا سرحد جنگ و قتل پيش مـي

تـر فرستادن عوامل خود به درون قلمرو ديگـري يـا بـه نحـوي ديگـر، اوضـاع را آشـفته :شود ها اشاره مي رخي از اين دخالت در ادامه به ب .كردند مي

دخالت شاه اسماعيل در امور عثماني. 1

از سلطنت خلع شـد 2 قمري918سلطان بايزيد فرزند سلطان محمد فاتح در هفتم صفر هـاي ديگـري مثـل زاده شاه .و به جاي او فرزندش سلطان سليم بر تخت سلطنت نشست

ها، هركدام مدعي سـلطنت زاده و ديگر شاه ران صاروخان احمد حاكم آماسيه، قورقود حكم الدين پسر احمد، بورسه را تسخير كرد و احمد و قورقود در اين راه جان كه عال چنان بودند؛

هوشـنگ مهـدوي، پيـشين، ؛187، ص . . .تـاريخ تحـوالت فرد، نوايي و عباسقلي غفاري ؛1686 -1686

.28، صمعاهدات تاريخي ايران عباس رمضاني، ؛56ص، رويارويي ايران و عثمـاني بـر سـر بغـداد ؛ نصراهللا صالحي، 2292ـ 290، ص تاريخ جهان آراي عباسي .1

، ترجمـه حـسن 14، ص عصر صـفوي اقتصاد و سياست خارجي ايران متي، . رودلف پ ؛105 -104ص

. 1387زنديه، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه،

.91، صتاريخ شاه اسماعيل به نقل از غالم سرور، 57، صنامه سليم .2

44

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

مراد پسر ديگر احمد نيز مدعي تاج و تخـت بـود كـه در جنـگ بـه . خود را از دست دادند ر اقـدام ديگـر، بـا سـليم د .سختي شكست خورد و سرانجام بـه سـوي ايـران فـرار كـرد

پس از تسخير بورسه پنج نفر از برادرزادگانش كه .لشكرهفتاد هزار نفري عازم آناتولي شد 1 شاه و محمد پسر شاهنشاه را كشتند، ها پسران محمود يكي عثمان پسر عالم سه نفر از آن

.اوضاع عثماني به شدت بحراني و دچار هرج و مرج شد اوضاع، از مشكالت داخلي عثماني به نفع خود بهره برداري شاه اسماعيل باتوجه به اين هاي عثماني، اقداماتي را نيز انجام داد كه خشم سـلطان زاده كرد و عالوه بر حمايت از شاه

:اين اقدامات عبارت بودند از. عثماني را موجب گرديددادي از ران ارزنجان را بـراي همـوار كـردن مهـاجرت تعـ خليفه روملو، حكم نورعلي .1

حصار، با جمع آوري دو تا چهار هـزار وي در قبله .مريدانش به سرزمين عثماني اعزام كرد را تسخير كـرد و بـه نـام شـاه اسـماعيل 3 او توقات .روي نمود پيش 2نفر، به سمت ملطيه

جا كه مردم توقات سر به شورش برداشتند، نورعلي شـهر توقـات را بـه از آن .خطبه خواند او در راه ارزنجان، با لشكر پانزده هزار نفري به فرماندهي سنان پاشـا .بديل كرد خاكستر ت

با مرگ او بقيه سپاه عثماني فـراري . در اين جنگ فرمانده سپاه عثماني كشته شد . جنگيد 4 .خليفه رسيد شدند و غنايم فراواني به دست نورعلي

اسماعيل، نامه تهديد آميزي به ران دياربكر، به تحريك شاه محمد استاجلو حكم خان .2 در ايـن تاريخ جهانگشاي خاقـان نويسنده . سلطان سليم نوشت و او را نامرد و ترسو خواند

:نويسد مورد مي

خان محمد مكتوبي تهديد آميز با يك قبضه شمشير و يك دست رخت زنانـه مثـل بند و قـدم آيي، شمشير را بر كمر معجر و غيره، جهت او فرستاد كه اگر به جنگ مي

.815، ص2 پورگشتال، تاريخ امپراتوري عثماني، ج .1

جغرافياي تـاريخي سـرزمين لسترنج، . (ي در ساحل فرات است ترين واليت شرق مهم): Melitene( ملطيه .2

)155، صهاي خالفت شرقي

شهري است در كنار نيك سار، سر راه آماسيه در كنار يشل ايرماق و در نود كيلـومتري ): دوقات( توقات .3

)77، ص1372، فرودين مجله معارف؛ 156 صلسترنج، همان،. (شمال غربي سيواس

، مجلـه معـارف ؛ 92 ص،تـاريخ شـاه اسـماعيل اول ؛ غالم سـرور، 480 -475، صانخاق گشاي جهان 4 .

.70ص

45

سيسيا

ل وام

ع ـ

نيما

عث و

ويهصف

ن ميا

ش تن

عيما

جت ا

بر زبان 1گيري پيش گذار وگرنه به لباس زنان ملبس شو و من بعد، نام مردي و آلكه از اين حركت نااليق، قيصر روم برآشـفته، در بـاب خـصومت و لـشكر . جاري مساز

2.تر ساعي گشت كشي بيشتر از پيش

ان خان محمد نامه دومش را با يك پرده و يك دست لباس زنانه و شمشير براي سـلط :عثماني فرستاد و در آن نوشت

معلوم قيصر و سلطان سليم بوده باشد كه اگر در برابر نياييد و جنگ نكنيد يا خود يا بايد در حرم بنشيني و اين لباس زنانه را بپوشي و ديگر نام مـردي فرزندت، پس مي

3 .نبري

سلطان سليم بر شاه اسماعيل با نفرستادن ارسال نامه تبريك و تهنيت براي جلوس .3گيـري از اختالفـات تخت سلطنت، نارضايي خود را از اين مسأله آشـكار كـرد و بـا بهـره

زادگان، به فعاليت خود افزود و با مدعيان سلطنت عثماني، نهاني مـساعدت كـرد و در شاهزاده احمد، ضمن حمايت از احمد، دو نفر از فرزندانش را به ايران سليم با شاه جنگ سلطان

زاد مراد اتفاق افتاد، مـراد در سپس در جنگ ديگري كه ميان سلطان سليم و شاه .ه داد پنا شاه اسماعيل استقبال گرمـي از او بـه عمـل آورد و .آن مغلوب گشته، به ايران فراري شد

4 .قسمتي از واليت فارس را به او دادسـي خـود در واليـات با تبليغات مذهبي و تحريكـات سيا ها، شاه ايران عالوه بر آن .4

شرقي و جنوبي آسياي صغير و اتحاد با دشمنان امپراتوري عثماني در اروپا و افريقا، زمينـه از آن جملـه در زمـان بايزيـد، سـاكنان .آورد تجزيه و انقراض امپراتوري عثماني را فراهم

روم ايلـي هـا را بـه اياالت حميد و تكه، قيام كردند كه سلطان بايزيد پس از سركوبي، آن مـذهب صـفوي بـه تحريـك شـاه در بقيه نواحي عثماني نيز مريـدان شـيعي 5 .تبعيد كرد

.اسماعيل، براي ترويج مذهب شيعه و تضعيف دولت عثماني مشغول بودند

. الكه، لفظ تركي به معناي كشور، ناحيه و بلد است .1

.490 -489 ص .2

.92، صتاريخ شاه اسماعيل اول؛ غالم سرور، 244، صعالم آراي شاه اسماعيل گمنام، .3

؛ اسـماعيل حقـي، 92، ص تاريخ شاه اسماعيل اول قل از غالم سرور، ، به ن 70، ص السير حبيب خواندمير، .4

.25، ص1، جچند مقاله تاريخي و ادبي فلسفي، ؛278، ص2 ج ،تاريخ عثماني

.26 ص،چند مقاله تاريخي و ادبي؛ فلسفي، 933، ص2 پورگشتال، تاريخ امپراتوري عثماني، ج .5

46

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

:گويد هاي ايران و عثماني، مي ديويد مورگان درمورد علت درگيرين بود كه بخشي كثيري از درگيري ميان اين دو امپراتوري، آ ] اصلي[علت ريشه اي

حاميان آرمان صفويه، متعلق به قبايل تركمن شرق و مركـز آنـاتولي بودنـد كـه در در نتيجه، امپراتوري عثماني هم نيـروي . نزديكي يا درون قلمرو عثماني قرار داشت

داد و هم وفاداري بسياري از اش از دست مي فع همسايه مند خود را به ن انساني ارزش -907زودي در سـال بـه . گان نسبت به امپراتوري عثماني قابل اعتماد نبود ماند باقيها به جنوب يونان كوچانـده شـدند تـا قـادر بـه قمري، گروه كثيري از قزلباش 908

1.آسيب رساندن نباشند

شخص شاه اسماعيل هم دائما با جنگ و گريـز، بـه نـواحي سـرحدي خـاك عثمـاني كلو از واليت منتشأ، يكي ديگر از هواداران شـاه اسـماعيل قلي باباي ت شاه 2.برد هجوم مي

قمـري قيـام بزرگـي را در آنتاليـا 917وي در سال . خواند بود كه خود را جانشين شاه مي برپا كرد و حمايت هزاران سرباز عثماني را جلب نمود كـه بـراي سـركوب قيـام فرسـتاده

ـ . شده بودند در آن زمـان .راي تبليـغ اعـزام كـرد او مبلغان خـود را بـه اطـراف آنـاتولي ب رواي آنتاليـا كــه بـه ترتيـب احمـد و قورقـود فرزنــدان ران آماسـيه و فرمـان ميـان حكـم

. ســلطان بايزيــد دوم بودنــد، دشــمني ســختي برســر مــسأله جانــشيني پــدرش درگرفــتشـهر برداري كرد و لـشكرعثماني را در نزديكـي اال قلي از اين مسأله به نفع خود بهره شاه

3 .شكست داد

ها در امور دولت صفوي دخالت عثماني .2

هاي ظاهري آغاز جنگ ايران و عثمـاني را در حمايـت شـاه اسـماعيل از رقبـاي زمينهتوان خالصه كرد، ولي اقـدامات پادشـاهان عثمـاني در ايـن سلطان سليم اول عثماني مي

قمـري، الونـد 907ي در سـال تأثير نبوده است؛ زيرا از وقتي شاه اسماعيل صـفو مورد بي فرزنـد سـلطان محمـد شكست داد بايزيـد دوم، 4قويونلو را در محلي به نام شرور بيگ آق

قويونلو را كه دشمنان سياسي و مذهبي شاه اسـماعيل بودنـد، بـه جنـگ فاتح، خاندان آق دوبــاره بــا او تحريــك نمــود و حتــي ســپاهي در اختيــار آنــان گذاشــت تــا متــصرفات از

. 1373، طرح نو، ]تهران[، 156ص ، ترجمه عباس مخبر،ايران در قرون وسطي .1

.167، صتاريخ نظامي ايران؛ بياني، 67 صمجله معارف، »شيعيان و بكتاشيان« احمدرفيق، .2

.1059، 2، جاحسن التواريخ .3

)48، صتاريخ شاه اسماعيل صفويغالم سرور، . (اي نزديك ارس بود دهكده: شرور .4

47

سيسيا

ل وام

ع ـ

نيما

عث و

ويهصف

ن ميا

ش تن

عيما

جت ا

هنگامي كه شاه اسماعيل تبريـز، پايتخـت آق قويونلـو را 1 .شان را بازپس گيرند تهرف دستقويونلـو را كـه بـه علـت سلطان عثماني، امراي آق .گرفت، رسما برتخت سلطنت نشست

اختالفات خانوادگي ضعيف و ناتوان گشته بودند، به اتحاد و نابودي دولت صفويه تحريض گيري تبريز و اي ازسلطان عثماني در زمينه باز پس طي نامه الوند بيگ هم .و تحريك كرد

:وي در پاسخ الوند نگاشت. دفع شاه اسماعيل كمك خواستهـاي آتـشين از كـاله سـرخ گرچـه شـعله - خـذلهم اهللا - قزلباشـيه ياغيـه طايفهبا جميع فرق ناحيه اتفـاق فرمـوده و تبـرا ] است بايد [خته اندود به گيتي دراندا نكبت

عزم جزم بر قلـع و قمـع آن -اهللا الملك المنان متوكال علي -داري كنان زخويشتنا ياغيه قزلباشيه و دفع و رفع گروه مكروه ضاله گماشته، پيش از آن كـه شـرار طاغيه

مـال يق اهللا به خاك سـياه پـاي باشد كه به توف . فتنه باال گيرد، به انطفاي دركوشند را بـه اخبـار جهـان بزداينـد و عالميـان را از صفحه ساخته، نام و نشان آن مالعين

نسبت به مساعدت خود به امـراي [ . . .مسرت آثار فتح و فيروزي شاد و خرم گردانند ه الزم آيـد تقـصيري االشاره بـه وجهـي كـ كه از اين جانب حسب :] بايندري نوشت

2 . . .نخواهد نمود

ند بيگ بار ديگر به اميد پـس گـرفتن آذربايجـان، بـه جنـگ شـاه پس از اين نامه، الو 3 .بار نيز شكست خورد و به بغداد گريخت ، ولي اين)قمري908(اسماعيل رفت

قمري، يعنـي پـنج مـاه قبـل از 920پس از سلطان بايزيد، سلطان سليم در آخر محرم ست كه از طرف شرق بـه خان اوزبك نوشت و از او خوا اي به عبيداهللا جنگ چالدران، نامه

ايران حمله كند و خودش از جانب غرب بر قزلباشان هجوم آورد تا انتقـام خـون عمـويش : قسمتي از نامه چنين است . . را از ميان بردارند4»وجود ناپاك اثيم«خان را گرفته، شيبك

.16، ص ايرانتاريخ روابط خارجي هوشنگ مهدوي، .1

جنـگ ميهنـي ايرانيـان در بـه تقـل از فلـسفي، ،353- 351، ص 1، ج منشĤت سـالطين فريدون بيگ، .2

.16ـ 14، صچالدران

جنـگ ميهنـي ؛ فلـسفي، 53، ص تاريخ شـاه اسـماعيل صـفوي غالم سرور، ؛469، ص 4، ج السير حبيب .3

.16، صايرانيان در چالدران

جنـگ ميهنـي فلـسفي، .53، ص تاريخ شـاه اسـماعيل صـفوي الم سرور، غ ؛469، ص 4، ج السير حبيب .4

.16، صايرانيان در چالدران

48

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

اثـيم و اي لئـيم و ناپـاك بچـه لي بـالد شـرق، از دسـت صـوفي مدتي است كه اهـا راه امري اهللا به آن طايفة گم اند؛ هر مؤمن موحد را بغض في ميم به جان آمده ذ آفاك

قلـع و قمـع آن مفـسده خودكـام و ملحـد ]گاه او را از قصد خود كه آن[ است مهم 1 .خودرأي است آگاه كرد

كم چهار بار بـه ايـران حملـه كـرد كـه دو حملـه آن بـه كمـك سلطان سليمان دست ده شده به خاك عثماني يعني المه تكلو و القاص ميرزا بود؛ در حملـه ناراضيان ايراني پناهن

شاه تهماسب سرگرم جنگ با خانان اوزبك در مـاوراءالنهر بـود كـه سـلطان ) ق940(اول سليمان با سپاه در حدود نود هزار نفر به فرماندهي ابراهيم پاشا به آذربايجان فرسـتاد و او

در حمله ديگر كه به مساعدت القـاص .يجان دست يافت المه، بر بيشتر بالد آذربا به كمك انجام شد نيز نيروهاي عثماني داخل خاك ايران شده، شهرهاي مهـم آن ماننـد همـدان،

2 . را تصرف كردند كاشان، قم و ريدر زمان محمد خدابنده، خسرو پاشا و مصطفي پاشا از ضعف داخلي استفاده كـرده، بـه

هـا از اوضـاع آشـفته عباس برسركار آمـد، عثمـاني ين وقتي شاه چن هم 3 .ايران حمله كردند ايران استفاده كرده، تحت عنوان صلح استانبول، قسمت وسيعي از خاك ايـران را ضـميمه

.خاك عثماني كردند

ها نقض پيمان )و

ديگـر سال، از نظر سياسي و مذهبي بـا يـك 228پادشاهان عثماني و صفوي در طول تر مواقع خشم و نفرت بين آنان حاكم بود و اگر گاهي صلح ميـان آنـان بيش .مخالف بودند

ولـي بـه .شد، به اين دليل بود كه هر دو طرف در موقعيت ضـعف قـرار داشـتند برقرار مي كردنـد، در قلمـرو ديگـري حملـه بـرده، آن را متـصرف كه احساس قدرت مي محض اين

قرار شد و سپس نقض گرديد كـه در ادامـه بنابراين، چندين بار بين آنان صلح بر .شدند مي :شود ها اشاره مي به آن

.93، صتاريخ شاه اسماعيل، به نقل از غالم سرور، 354، ص1، جمنشĤت سالطين .1

، تاريخ تحوالت سياسـي احتمـاعي ايـران ؛ نوايي و غفاري فرد، 1218ـ 1214، ص 2، ج احسن التواريخ .2

.118ص

. همان .3

49

سيسيا

ل وام

ع ـ

نيما

عث و

ويهصف

ن ميا

ش تن

عيما

جت ا

نقض پيمان آماسيه. 1

قمري، با نيرويي در حدود صد هزار سـپاهي از 986 صفر سال 26مصطفي پاشا در روز يكي از اسيران ايراني، محلي به نام اسكوتاري به قصد ايران حركت كرد و در راه به وسيله

او در نامه نوشته بود كه به دستور سـلطان عثمـاني، بـا . ايران فرستاد اي را براي شاه نامهآيد تا چي به ايران مي نيرويي در حدود سيصدهزار سوار و ششصد توپ و شش هزار تفنگ

از طرف ديگر، حـاكم .كار ايران رهايي بخشد عيسويان گرجستان را از دست حاكمان ستم 1.شروان حمله كندكريمه را تحريك كرد تا از راه خزر به

اي به سلطان عثماني، علت نقض عهدنامه درپي اين اقدام، شاه محمد خدابنده طي نامه بايد هميشه بـه 2صلح آماسيه را خواستار شد؛ چون براساس مفاد صلح آماسيه، قلعه قارص

طرف و غيرنظامي بين ارمنستان ايران و ارزروم عثماني بـاقي صورت مخروبه و منطقه بي قمري، به بهانه حـوادث مـرزي، در رأس 986 ولي خسروپاشا حاكم وان در صفر .ندما مي

يك سپاه پنجاه هزار نفري وارد آذربايجان شد و نواحي خوي و سـلماس را غـارت كـرد و چون از طرف . پيماني كه در زمان شاه تهماسب و سلطان سليمان منعقد شده بود، شكست

زمينـه را بـراي ) ق1003 ـ 982(ده نشد، سلطان مراد ايران به اين تجاوز واكنش نشان دا وي وارد واليت .حمله بعدي مساعد ديده، مصطفي پاشا را براي حمله به ايران مأمور نمود

واليت شروان و آذربايجان طبق معاهده آماسـيه جـزء .قارص شد و قلعه آن را تعمير كرد پاشاياني كه در واليات شرقي عثمـاني ايران بود، ولي سلطان مراد سوم، پادشاه عثماني به

.3در جوار سرحدات ايران حكومت داشتند، دستور تسخير آن را صادر كرد :متن نامه چنين بود. شاه ايران نامه دوم را براي مصطفي پاشا فرستاد

.45؛ هوشنگ مهدوي، پيشين، ص358 -357، ص1، جتاريخ عالم آراي عباسي اسكندربيگ، .1

تاريخ عالم اسكندر بيك، . (واليت قارص، بين واليت چخورسعد و ارزروم قراردارد قلعه قارص واقع در .2

)358، ص1، جآراي عباسي

.358و 356، ص1 اسكندربيگ، پيشين، ج .3

50

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

؛ اميـدوارم كـه ايـن خبـر درسـت ساختن قلعه مشغولي ام به قارص آمده و به شنيده بايد بداند كه شاه ايران آن قلعه را دوباره خواهـد گرفـت و نباشد وگرنه سردار ترك

1 .جا برپا خواهد كرد ديواري از سرهاي سربازان ترك در آن

تن ابتدا به دستور وي سر سي . العمل برآمد مصطفي پاشا نامه را خواند و در صدد عكس چهارصندوق فشنگ ها را در پي قلعه ريختند؛ سپس از اميران ايراني را از تن جدا كرده، آن

:و گلوله توپ به سفير داد و گفت 2 .اي براي شاه ايران پيدا نمي شود در اردوي من جز اين هديه

شاه محمد در برابر او بـه ). قمري986(پس از آن مصطفي پاشا از قارص وارد قفقاز شد در اين جنگ مصطفي پاشا پيـروز گرديـد و قلعـه تفلـيس، شـروان و . آرايي پرداخت صف

به اين ترتيب صلح آماسـيه بـه شكـست 4 . و دربند را تصرف كرد 3هرهاي باكو، شماخي ش .انجاميد

نقض عهدنامه استانبول . 2

ديـد لـذا در وقتي شاه عباس به سلطنت رسيد، خود را براي مقابله با دشمن آماده نمـي را فرونـشاند و هـا كـه فتنـه ولـي همـين .برابر سلطان عثماني با فروتني و مدارا رفتار كرد

اوزبكان را از خراسان خارج كرد و خود را از نظر نظامي از هـر جهـت مجهـز ديـد، كينـه او در .دروني خود از تركان را آشكار نموده، در روابط خود با دولت عثماني تجديدنظر كـرد

هـا درخواسـت عثمـاني .به درخواست سفير عثماني جواب رد داد )قمري1007(اولين اقدام :كه ارت بود از اينعب

قمري منعقـد شـده بـود، تجديـد 999 شاه عباس بايد معاهده استانبول را كه در سال .1 كند؛

تـاريخ تحـوالت سياسـي، نـوايي و غفـاري فـرد، ؛78، ص 2 و 1، ج زندگاني شـاه عبـاس اول فلسفي، .1

.45، صتاريخ روابط خارجي ايران هوشنگ مهدوي، ؛156ص . . .اجتماعي

نوايي .77، ص2و1 فلسفي، تاريخ زندگاني شاه عباس اول، ج .363 -361، ص1 اسكندربيگ، پيشين، ج .2

.45، صتاريخ روابط خارجي ايران هوشنگ مهدوي، .156 ص . . .سياسيو غفاري فرد، تاريخ تحوالت

)92هة القلوب، ص نز. ( شماخي يكي از قصبات شروان است .3

؛ نوايي و غفاري فـرد، پيـشين 77، ص2و1فلسفي، پيشين، ج ؛363 -361، ص1 اسكندربيگ، پيشين، ج .4

.45 هوشنگ مهدوي، پيشين، ص ؛156ص

51

سيسيا

ل وام

ع ـ

نيما

عث و

ويهصف

ن ميا

ش تن

عيما

جت ا

خراسان را به اوزبكان سپارد؛ .2 بيست هزار خانوار كرد را كه از عثماني به ايران آمده بودند، بازگرداند؛ .3 .تد پسر بزرگ خود را به عنوان گروگان به استانبول بفرس .4

:شاه عباس در پاسخ به سفير عثماني گفتعهد من است و روزي شاه خواهد شد و من حق ندارم پادشـاهي را بـه پسر من ولي

1.گروگان براي شاه ديگر بفرستم

جـويي شـاه عبـاس را عالوه برآن درخواست، مرزداران دولت عثماني، بردباري و صـلح .2بنابراين، بازرگانان ايراني را آزار و اذيت نمودند .حمل بر ناتواني دولت ايران قلمداد كردند

ران آذربايجان، تـصميم ها، ذوالفقارخان حكم ها و ستم عثماني با توجه به اين درخواست ران تبريـز بـه سـال ي كه علي پاشـا حكـم ا گرفت تا با نيروي پانصد نفري شبانه، بر قلعه

وي تـصميمش را .ه بود، حمله كنـد قمري در منطقه مرزي به نام چمن اوجان ساخت 1011 وقتـي شـاه .عملي كرد و آن قلعه را ويران ساخت و گروهـي از سـربازان تـرك را كـشت

سپس فرمـان داد كـه .اي او را ستود و برايش خلعت فرستاد عباس از آن آگاه شد، به گونه 3 .جاسوساني را به تبريز بفرستد تا اوضاع آن شهر را براي او گزارش دهد

قمـري، از اصـفهان بـه قـصد 1012الثـاني شنبه هفتم ماه ربيـع ه عباس در روز يك شاداران تـرك سراي شبلي، با راه او در نزديكي تبريز در كاروان . تسخير آذربايجان به راه افتاد

دار رفته، وقتـي شاه عباس به سوي راه .گرفتند داري مي ها حق راه مواجه شد كه از كاروان داري خواستند، به ذوالفقارخان اشاره كرد كـه بـه مـأموران حـق و پول راه از او جواز عبور

هـا را داران به كار گرفتن پول مشغول شدند، سرداران تمامي آن هنگامي كه راه .عبور دهد به تبريز داخل شده، گروهي از سربازان ترك را شاه و سرداران سپس 4 .به هالكت رساندند

شـاه عبـاس پـس از فـتح آن، ارمنـستان، .خـويش درآوردنـد كشتند و تبريز را به تصرف

.45؛ هوشنگ مهدوي، پيشين، ص1702 -1701، ص4و 3، جي شاه عباس اولزندگان فسلفي، .1

؛ 1375، اسـاطير، ]تهـران [ ،159، ترجمه ولي اهللا شادروان، ص زندگي شاه عباس اول لوسين لوئي بالن، .2

.1702 -1701؛ فلسفي، پيشين، ص188، تاريخ تحوالتنوايي و غفاري فرد،

.1702ـ 1701،ص 5 و4 فلسفي، پيشين، ج .3

، زندگي شاه عباس اول ؛ لوسين لوئي بالن، 1031ـ 1030، ص تاريخ عالم آراي شاه عباس اسكندربيگ، .4

. 1704، ص5 و4 فلسفي پيشين، ج ؛169ص

52

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

هاي ايروان و نخجـوان را كـه از مراكـز نظـامي ارمنـستان بـود، گرجستان، شروان و قلعه 1 .تصرف كرد

الكـساندرخان اميـر .در همين ايام، سلطان محمد خان سوم پادشاه عثمـاني درگذشـت تلي به اردوي شـاهي آمـده، اظهـار ران گرجستان كار خان حكم گرجستان كاختي و گرگين

به اين ترتيب عهدنامه استانبول نقض شد و شاه توانست تبريز را از دسـت 2 .اطاعت كردند .ها آزاد كند عثماني

نقض عهدنامه دوم استانبول . 3

قمري بين ايران و عثماني بـه امـضا 1022به موجب معاهده دوم استانبول كه در سال ند كه سرحدات ايـران و عثمـاني بـه همـان صـورتي كـه در زمـان ها قبول كرد رسيد، آن

سلطان سليمان و شاه تهماسب بود، باقي بماند؛ در ضمن شاه عباس متعهد شده بـود، كـه چـاووش از طرف ديگر، دولت ايران آنجلـي .هرسال دويست بار ابريشم به عثماني بپردازد

خبـر هـا از او بـي داشت و عثماني ن نگه دولت عثماني را نزديك به دو سال در ايرا فرستادهاي را كه امضا كرده بود شكـست پاشا، معاهده بنابراين، سلطان احمد با اصرار نصوح .بودند

راه بـا لـذا محمـد پاشـا صـدر اعظـم سـپاه عثمـاني هـم 3 .و به جنگ با ايران مصمم شد نامه دوم ين عمل پيمان با ا .خان در حوالي ايروان جنگ شديدي را به وجود آوردند تهمورث

4 .استانبول نيز نقض شد

نقض معاهده ايروان. 4

جريان از اين قرار بود كه سوباشـي بكـر . معاهده ايروان بيش از شش سال دوام نياورد قمري به قتـل رسـانيد و برضـد 1032النهرين را در سال رئيس شرطه بغداد، حكمران بين

جانب دولت عثماني حافظ احمد پاشـا والـي ديـاربكر، رو، از از اين . دولت عثماني قيام كرد ديد، قبال در تمـاس بـا شـاه سوباشي كه اوضاع را وخيم .مأمور سركوبي سوباشي بكر شد

عباس و جلب حمايت او، وعده داد، در صورتي كه نيروهاي عثماني را دفع كنـد، بغـداد را

.1717ـ 1715،ص4و3ج فلسفي، پيشين، ؛1031ـ1030 اسكندربيگ، پيشين، .1

، تهـران، انتـشارات وحيـد 252 -242، ص )روزنامـه مالجـالل (، تاريخ عباسـي مالجالل منجم يزدي، .2

زندگي شـاه لوسين لوئي بالن، .325 ص ،1، ج تاريخ امپراتوري عثماني و تركيه جديد شاو، .؛ جي 1366

.1702 -5،1701 و4 ، جزندگاني شاه عباس اولفلسفي، ؛162 -161 ص،عباس

.78، ص3، جتاريخ عثماني اسماعيل حقي، .3

.79ـ78ص هوشنگ مهدوي، پيشين، ؛1763، ص5 و4 فلسفي، پيشين، ج4

53

سيسيا

ل وام

ع ـ

نيما

عث و

ويهصف

ن ميا

ش تن

عيما

جت ا

هاي داخلي خلي دربارعثماني و جنگ شاه ايران كه از اوضاع آشفته دا .تسليم او خواهد كرد گيري بغداد كه جدش شـاه تهماسـب از دسـت آن كشور آگاه بود، موقعيت را براي بازپس

راه هزار نفري را هـم سي او به محض دريافت پيغام سوباشي، نيروي .داده بود، مناسب ديد اصفهان راهي بغـداد با تاج امارت براي او فرستاد و خود نيز به قصد زيارت بقاع متبركه از

ولي حافظ احمد پاشا با آگاهي از اوضاع موجود، توجه دوباره سوباشي را به خود جلـب .شد 1: پا زد وخطاب به قزلباشان كه نزد او بودند گفت اش پشت بنابراين، سوباشي به وعده .كرد

بـه برويد و ايـن سـخن را . است سلطانم با عفوگناهانم بغداد را به من تفويض كرده اگر به سوي بغداد لشكر بفرستد، تسليم او نخواهم كرد و از اين كار . شاهتان بگوييد

2 .پشيمان خواهد شد

شاه ايران پس از دريافت اين پيام، دستور حمله را صادر كـرد و شـهر وقلعـه بغـداد بـه بعد ازآن شهر موصل و كركوك نيز به دسـت .تصرف ايرانيان درآمد و سوباشي كشته شد

بـه . 4 او قلمرو دولت صفوي در زمان شاه عباس به اوج گسترش خود رسيد 3ها افتاد رانياي .اين ترتيب، معاهده ايروان نيز شكسته شد

.101 هوشنگ مهدوي، پيشين، ص .1815؛ فلسفي، پيشين، ص181 -179، ص3، جتاريخ عثمانياسماعيل حقي، .1

.101 هوشنگ مهدوي، پيشين، ص ؛1816، ص فلسفي، پيشين ؛128، ص3، جتاريخ عثمانياسماعيل حقي، .2ـ 179، ص 3، ج نيتاريخ امپراتـوري عثمـا اسماعيل حقي، .3 .1816ــ 1815 ص ؛ فلـسفي، پيـشين، 185ـ

.79ـ78هوشنگ مهدوي، پيشين، ص

. 276، صاطلس تايخ اسالم حسين مونس، .4

54

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

نتيجه

، سفيري براي عرض تبريك جلـوس سـلطان از )ق918(در زمان جلوس سلطان سليم داران سـليم، از اسماعيل توسط يكـي ازسـر كه شاه طرف دربار صفوي اعزام نشد، در حالي

تر بايزيد جلوس وي رسما آگاه شده بود از سويي شاه اسماعيل، از سلطان احمد پسر بزرگ .دانست كرد و سليم را غاصب سلطنت مي عهد رسمي بايزيد بود، حمايت مي كه ولي

ها از ايران به عثماني و بالعكس، بر تنش موجود بـين دو زاده پناهند شدن هريك از شاه از ايران القاص ميرزا، برادر شاه تهماسب، به دربار عثمـاني پناهنـده . تخاصم افزود كشور م

زاده بايزيد فرزند سـلطان شد و از سوي عثماني، سلطان مراد فرزند سلطان احمد و نيز شاه ها، شاهان صفوي و عثمـاني را زاده هريك از اين شاه .سليمان عثماني به ايران پناه آوردند

ها افزوده، تـنش هرچـه كردند كه اين كار بر دشمني آن بوعش تحريك مي برضد كشور مت .بيشتر را سبب گرديد

هـاي مـوهن و شاهان صفوي و عثماني و نيز بعضي از سرداران آنان با فرسـتادن نامـه هـاي هـا لبـاس راه نامه گاهي هم . انگيختند ديگر، خشم طرف مقابل را بر مي زننده به يك

. افـزود فرسـتادند كـه بـر تيرگـي موجـود مـي ول و قوطي ترياك مي زنانه، تسبيح و كشك .ها به جنگ چالدران منتهي شد نگاري سرانجام اين نامه

ديدنـد، از آن پادشامان عثماني و صفوي هر كدام كه ديگري را در موضـع ضـعف مـي بـروز براي مثال، شاه اسـماعيل از . گذاشتند اوضاع سود برده، حريف را بيشتر زير فشار مي

اختالف بين فرزندان بايزيد استفاده كرده، دو نفر از سردارانش را در رأس سپاهي به خاك حصار و ملطيه را كه از توابـع عثمـاني بـود تـصرف عثماني اعزام نمود، آنان شهرهاي قره

.كرده، خطبه به نام شاه اسماعيل خواندند نظر سياسي و مـذهبي بـا جواري، از سال هم 228پادشاهان عثماني و صفوي در طول

بيشتر مواقع نفرت بين آنان حاكم بود، گرچـه گـاهي صـلح ميـان .ديگر مخالف بودند يك اما به محض .شد و به اين علت، هر دو طرف در موقعيت ضعف قرار داشتند آنان برقرار مي

شـدند؛ كردند، در قلمرو ديگري حمله برده، آن را متـصرف مـي كه احساس قدرت مي اين نقـض پيمـان آماسـيه، .بنابراين، چندين بار بين آنان صلح برقرار شده، سپس نقض گرديد

.عهدنامه اول و دوم استانبول، ايروان و صلح ذهاب از آن جمله است

55

سيسيا

ل وام

ع ـ

نيما

عث و

ويهصف

ن ميا

ش تن

عيما

جت ا

منابع

تاريخ زندگاني و (الخواص و العوام االسالم بين انقالب، اسپناقچي پاشازاده، محمد عارف .1

.1379، قم، انتشارات دليل، )و شاه سليمنبردهاي شاه اسماعيل صفوي

.1377تهران، دنياي كتاب، ، آراي عباسي تاريخ عالممنشي،اسكندربيگ .2

.1382، تهران، سخن، فرهنگ بزرگ سخنانوري، حسن، .3

، تهـران، انتـشارات سياست و اقتصاد عـصر صـفوي ، باستاني پاريزي، محمد ابراهيم .4

.1374شاه، علي صفي

.1349انتشارات وحيد، : ، تهرانتاريخ پناهندگان ايران حسين،بايبوردي، .5

، ترجمـه بهـرام مقـدادي، )از صفويه تا عصر حاضـر ( تاريخ ادبيات ايران ادوارد،براون، .6

.1369، مروايد، ]تهران[

، اسـاطير، ]تهـران [ اهللا شـادروان، ، ترجمه ولـي زندگي شاه عباس بالن، لوسين لوئي، .7

1375.

.تا نا، بي ، تهران، بيهاي دوره صفوي اريخ نظامي ايران جنگ، تبابا بياني، خان .8

، ]تهـران [ آبـادي، علـي ، ترجمه ميـرزا زكـي ، تاريخ امپراتوري عثماني پورگشتال، هامر .9

.1367زرين،

.1343هاي تاريخي و اجتماعي دوره صفويه، تهران، ابن سينا، ثابتيان، اسناد و نامه .10

، ترجمـه محمـود مپراتـوري عثمـاني و تركيـه جديـد تـاريخ ا ، شاو، اسـتانفورد .جي .11

.1370، آستان قدس رضوي،]مشهد[زاده رمضان

هاي جغرافيايي ايران هاي قديم و جديد مكان نامة تطبيقي نام فرهنگرضا، چكنگي،علي .12

.1378، مشهد، آستان قدس رضوي، و نواحي مجاور

، پژوهشگاه ]تهران[ ولي، ، ترجمه وهاب ، تاريخ عثماني حقي اوزون چارشلي، اسماعيل .13

.1380علوم انساني و مطالعات،

، انتـشارات ]تهـران [ ، ترجمـه ايـرج نوبخـت، تاريخ عثمـاني ،________________ .14

.1368كيهان،

.م1990العلميه، يروت، دارالكتب، بالبلدان معجم حموي، ياقوت، .15

56

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

، تهـران، صـفوي اسماعيل و شاه تهماسـب ايران در روزگارشاه اميرمحمود،خواندمير، .16

.1370انتشارات ادبي و تاريخي موقوفات دكتر محمود افشار يزدي،

، تهران، كتاب فروشي تاريخ حبيب السير ، الحسيني الدين همام بن خواندمير، غياث الدين .17

.1362خيام،

، حـاجي، ]تهران[ ، ترجمه يعقوب آژند، تاريخ ايران در دوره صفويان دانشگاه كمبريج، .18

1380. ا، تهـران، مؤسـسه انتـشارات و چـاپ دانـشگاه لغـت نامـه دهخـد اكبر، ، علي دهخدا .19

.1377تهران، تـاريخي از عـصر قـرارداد و معاهـده 100(، معاهدات تاريخي ايـران رمضاني، عباس، .20

.1386ترفند، : صفويه تا پايان قاجاريه، تهران، ]قـم [ ، ترجمه حسن زنديـه، اقتصاد و سياست خارجي عصر صفوي ، متي .رودلف پ .21

.1387پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، .1384، تهران، اساطير، التواريخ احسنبيگ، روملو، حسن .22

، ]تهـران [ ، ترجمه محمد تقـي فخـر داغـي گيالنـي، تاريخ ايران سايكس، سرپرسي، .23 .تا اكبرعلمي، بي انتشارات علي

ترجمـه احـسان ، نقش تركان آناتولي در تشكيل و توسعه دولت صفوي ، سومر، فاروق .24 .1371، گستره، ]تهران [ اشراقي، شرح وقايع و احواالت زندگاني شاه تهماسب به قلم (تذكرة شاه تهماسب تهماسب، شاه .25

.1343، برلين، انتشارات كاوياني،)خودششـرح وقـايع و احـواالت زنـدگاني شـاه تهماسـب (تذكرة شاه تهماسب ، _______ .26

.1363ت شرق، ، تهران، انتشارا)صفوي به قلم خودش .تا جا، انتشارات سنايي، بي ، بيالسياحه بستان ، العابدين شيرواني، زين .27، تهـران، )احيـاي وحـدت ملـي ( تشكيل شاهنشاهي صفويه مجيـر، شيباني، نظام الدين .28

.1346دانشگاه تهران، .1367، تهران، بعثت، تطور حكومت در ايران بعد از اسالم، طباطبايي، استاد محيط .29

قلـي غفـاري ، ترجمه محمـدباقر آرام و عبـاس اسماعيل صفوي تاريخ شاه سرور، غالم .30

.1374، مركز نشردانشگاهي، ]تهران[ فرد،

57

سيسيا

ل وام

ع ـ

نيما

عث و

ويهصف

ن ميا

ش تن

عيما

جت ا

، اسـتانبول، عكـس نـسخه خطـي منشĤت السالطين مجموعةبيگ، احمدپاشا، فريدون .31 .ق1274كتابخانه مجلس شورا،

.1381، هيرمند، ، تهرانجنگ ميهني ايرانيان در چالدران فلسفي، نصراهللا، .32

.1347، تهران، وحيد، تاريخي و ادبي چند مقاله ، _________ .33

.1371، تهران، انتشارات علمي، عباس اول زندگاني شاه ، _________ .34

984بخش تاريخ ايران از قراقويونلوهـا تـا سـال (جواهراالخبار، قزويني، بوداق منشي .35 .1376، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمي، )ق

.1343فروشي حافظ، ، تهران، كتابتاريخ جهان آرا، احمدغفاري قزويني، قاضي .36

، تهران، پژوهشگاه علوم انساني و آراي عباسي تاريخ جهان ، قزويني، ميرزا محمدطاهر .37 .1383مطالعات فرهنگي،

، ترجمه محمـود عرفـان، هاي خالفت شرقي جغرافياي تاريخي سرزمين گاي، لسترنج، .38 .1373 انتشارات علمي و فرهنگي، ،]تهران[ ، اسالم آبـاد، مركـز تحقيقـات ايـران و )تاريخ شاه اسماعيل (خاقان گشاي جهانگمنام، .39

.م1986پاكستان، .1337شاه، علي ، صفي]تهران[ ، ترجمه حميد رهنما، سليمان فاتحلمب، هارولد، .40

ـ . ام .لمبتون، پي .41 ترجمه تيمـور قـادري، ، تاريخ اسالم كمبريج ك ـ س، هولت ـ وان .1383، انتشارات اميركبير، ]تهران[

.1362، تهران، دنياي كتاب، القلوب نزهة،مستوفي، حمداهللا .42

، تهـران، انتـشارات وحيـد، )روزنامـه مالجـالل (تاريخ عباسي منجم يزدي، مالجالل، .431366.

.1347نا، جا، بي ، بيمندان آن تاريخ اردبيل و دانش، موسوي اردبيلي، فخرالدين .44

.1373، طرح نو، ]تهران[ ، ترجمه عباس مخبر، ايران در قرون وسطيمورگان، دويد، .45

، انتـشارات ]تهـران [، ترجمـه آذرتـاش آذرنـوش، اطلس تاريخ اسـالم ،مونس، حسين .46 .1357سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح،

قتصادي تاريخ تحوالت سياسي، اجتماعي، ا فرد، غفاري قلي نوايي، عبدالحسين و عباس .47

، تهـران، سـازمان مطالعـه و تـدوين كتـب علـوم انـساني ايران در دوره صـفويان . . .

.1381ها، دانشگاه

58

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

.1377، تهران، سپهر، تاريخ روابط خارجي ايرانهوشنگ مهدوي، عبدالرضا، .48

، تهـران، وزارت عبـاس اول در عهد شاه تاريخ روابط خارجي ايران اكبر، واليتي، علي .49

.1374امورخارجه،

، تهـران، وزارت اسـماعيل تاريخ روابط خارجي ايران درعهد شاه ، ـــــــــــــــــ .50

.1375امورخارجه،

نشريات

، دوره مجله معـارف ، ترجمه توفيق سبحاني، »شيعيان و بكتاشيان «احمد رفيق، مقاله .51

).1372 تير -فروردين(دهم،

نامه مطالعات فصل، »رخان ترك صلح آماسيه از ديدگاه مو «خويي، محمد تقي امامي، .52

.1384بهار و تابستان ، شماره هفتم و هشتم،و تحقيقات تاريخي

ـ 1049/1638 ـ 1048(رويارويي ايران و عثمـاني برسـر بغـدادي «، نصراهللا، صالحي .53، شماره پانزدهم، بهـار نامه مطالعات و تحيقيقات تاريخي فصل، »علل و نتايج ): 1639

1386.

59

ييبها

خ شي

ي مار

معار

ي آثرس

بر

ي آثار معماري شيخ بهاييبررس

∗سيدظاهر حسيني

چكيده

انديش و با ديدي متمـايز از ديگـر علمـا، در زمـان شيخ بهايي عالمي ژرف

ان و مشـاوران شاه عباس اول بـود كـه در ك يكي از نزدي ،حكومت صفويان

اصـفهان در زمـان شـاه . گرفـت مورد مشورت شـاه قرار مي ،اي هر زمـينه

را اين شـهر . رونق خاصي در معماري يافت ،اييعباس و مشاورش شيخ به

هـا، هـا، پـل ، از مـساجد، كـاخ بودپايتخت برگزيده عنوان كه شاه عباس به

بـا ظهـور شـاه عبـاس و شـيخ . گرديد مند هاي زيادي بهره ها و باغ خيابان

ترين و اين هنر يكي از شاخص شد عصر زرين معماري صفوي آغاز ،بهايي

ـ نيـز هاي بعد دورهبرمعماري صفوي . ن گرديد ساز ايرا هنرهاي هويت ثير أ ت

ولـي اسـت دار معماري دوره تيموري اين معماري خود وام . شگرف گذاشت

ثيرگذاري أت ثير بگذارد كه أ ت آنتوانسته هم در داخل ايران و هم در خارج از

آن را بر كشورهاي هند، عراق، قفقاز، ازبكستان، امپراتوري عثماني، الهـور،

سبك معماري عهد صفوي در داخـل . توان مشاهده كرد س ايتاليا مي فلوران

،هاي تاريخي افـشاريه چنان كامل و جذاب بود كه در تمامي دوره ايران هم

.زنديه و قاجاريه از آن تقليد شد

واژگان كليدي

.ها انتساب، آثار، معماري،شيخ بهايي

. العالمية6 كارشناس ارشد تاريخ تمدن اسالمي، جامعة المصطفي∗

60

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

مقدمه

منـدان برجـسته عـصر از دانـش ،)1031م ( »شيخ بهـايي «الدين محمد مشهور به بهاء كه آثار معماري به اوج شداي عصري كه در آن شهر اصفهان پايتخت سلسله ؛صفوي بود

زمين همواره در سـيماي شيخ بهايي در تاريخ فرهنگ و علم ايران .رسيدزيبايي و ظرافت ردم االسالمي ظهور كرد كه مورد احترام طبقات مختلـف مـ شيخ و مدار مند، سياست دانش

ولي روي ديگر اين جهت، تصوير معمارگونه مردي است كه بسياري از آثـار . بوده و هست ماننـد معمـاري ،ويژه در اصفهان را از آثـار او مـي داننـد به ،به جاي مانده از عصر صفوي

نيـز با شـمع روشـن بـوده و ي كه ي احداث حمام مشهور به شيخ بها و مسجد امام اصفهان .آباد و بسياري از آثار و ابنيه ديگر شهر نجفهف، بنا و شالودمهندسي حصار نجف اشر

و گـردد در اين مقاله، سعي شده است تا كارهاي شيخ بهايي در حيطه معماري بررسي شود؛ زيرا نقد ،دهند هايي كه در زمينه معماري به وي مي ها درباره انتساب ها و نوشته گفته

تـوان واقعـي بـودن هايي مي اند كه از چه راه ه نكرد تالش ،هيچ يك از نويسندگان گذشته ، كوششي در اين حاضر از اين رو در مقاله .اي بودن آنها را اثبات كرد ها و يا افسانه انتساب

.زمينه صورت گرفته است

نام، نسب و خاندان. 1

شهرتش بين عام و خاص ،»بهاءالدين«، لقبش »محمد«او كودكي از ديار عرب، نامش يافته و پرورش 1) م 1622-1547 /ق 1031- 953(، متولد سال »شيخ بهايي «يا» بهايي«

يار وفـادار حـضرت ) ق 65متوفي ( خانداني بزرگ بود كه نسبش به حارث اعور همداني مـسعود رسـيده بـود و فقيـه بـود و بن به صحبت عبداهللا ...«: همو كه2؛رسيد مي� علي

را خطـاب بـه 7نامنؤشعر منسوب به اميرالم اين 3».است حديث او در سنن اربعه مذكور :اند جد اين خاندان دانسته

؛ حــسن انــوري و 234 ص،9، جاعيــان الــشيعه، ص؛ محــسن امــين، 6، جاالعــالمخيرالــدين زركلــي، . 1

الذريعـه الـي تـصانيف الـشيعه، ؛ شيخ آقا بـزرگ تهرانـي، 1136، ص 2، ج فرهنگ اعالم سخن يگران، د

.983 ص،3ج

. 302 ص،3، جاالدب ريحانهمحمدعلي مدرس تبريزي، . 2

،المعـارف فارسـي دائـره حسين مـصاحب ، ؛ غالم 308 ص ،1، ج المؤمنين مجالسقاضي نوراهللا شوشتري، . 3

.1522ص

61

ييبها

خ شي

ي مار

معار

ي آثرس

بر

ــ يا حار همـدان مـن يمـت يرنـي ــن مـــ ــافقؤمـــ من او منـــــد و ــت عن ــرضان ــصراط تع فعـــالمـــا الكنـــي و باســـنه و ال

ــالو اســـقيك مـــن بـــارد علـــي ــي الح ــه ف ــسالةتخال 1 الع بينـد مرا روبه رو مي ،يا منافق هر كس بميرد، مؤمن باشد و ،اي حارث همداني «: يعني

بهاءالدين محمدبن حـسين بـن عبدالـصمدبن : شود پس نسب شيخ بهايي چنين مي .»...وجبعي حارثي همـداني الدين محمد بن علي بن حسن بن محمد بن صالح جباعي يا شمس

2.اوالد حارث بن عبداهللا اعور همداني لويزاني ازالـصمد بـن شـمس الـدين محمـد حـارثي عزالـدين حـسين بـن عبد ،پدر شيخ بهايي

از علما و مفاخر بزرگ دوران خود در لبنان و ايـران و ) ق 984متوفي (عاملي همداني جبلعامل متولد هجري در جبل 918 وي در سال . بود) ق 966متوفي (از شاگردان شهيد ثاني

آراي خ عالمتاري در3.هاي مديدي از محضر علم و اخالق استادش استفاده كرد و مدت.شد

:درباره عزالدين حسين آمده استعباسي

عامـل و در جميـع فنـون بـه تخـصيص فقـه و شيخ حسين از مشايخ عظـام جبـل كه جناب شيخ بـه جهـت بعد از آن . مند بود دانش فاضل و ،تفسير و حديث و عربيت

لوف بـه جانـب أتشيع به دست روميان درجه شـهادت يافـت، مـشاراليه از وطـن مـ 4.دعجم آم

اي در جنوب لبنان، بر ساحل درياي مديترانه است كـه از رود ليطـاني عامل منطقه جبلعامله گرفته شده نام اين منطقه از قبيله بني 5.به طرف جنوب تا حدود فلسطين امتداد دارد

اين منطقـه يكـي از 6.جا اقامت گزيد كه پس از شكستن سد مأرب از يمن كوچيد و در آن ،اي را تحويل دنياي اسالم داده و از نظـر جغرافيـايي كه عالمان برجسته تاسمراكز تشيع

ترجمه گويا و ؛ محمدجعفر امامي و محمدرضا آشتياني، 22 ص ،لولوئي البحرين راني، يوسف بن احمد بح . 1

.300، صالبالغه اي بر نهج شرح فشرده

.417، ص3، جمستدرك الوسايلحاجي نوري، . 2

مهاجرت علمـاي منفرد، ؛ مهدي فرهاني 80-54 ص ،7، ج الجنات روضاتمحمدباقر موسوي خوانساري، . 3

.85 ص،يران در عصر صفويشيعه از جبل عامل به ا

.155 ، ص1 ج،آراي عباسي تاريخ عالماسكندربيك تركمان، . 4

.47 ص،عامل خطط جبلمحمد امين، . 5

.25–24 ص،عامل تاريخ جبلمحمدجابرآل صفا، . 6

62

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

كه در شمال شـهر آيد شمار مي به كوهستاني بسيار سخت و شاداب و خرمي از لبنان هناحي .صيدا واقع شده است

شيخ معمار.2

ه به ك ديد اي توان در ميان ابنيه به اين سؤال كه چرا نام شيخ بهايي را نمي پاسخبراي كرد استادان، بنايان، معماران بايد تمام دوران معماري اسالمي را درباره عمل ،وي منسوبند

نوشتند نامشان را بر آثارشان مي ، ها در هر دوره و مهندسان بررسي كنيم و دريابيم، آيا اين ـ ل برايشان مهم نبوده كه مثال ئو يا فقط به ساختن و طرح بنا توجه داشتند و اين مسا ام ن

:كنيم را مرور ميباره هاي موجود در اين پاسخ برخي از .فالن شخص در اين عمارت باشدكـرد و خـود نويـسندگان له محل به محل و مملكت به مملكت فرق مـي أ اين مس ،اوال

التوحيدي كه در نيمه دوم سده دهم قمري مثال ؛ اين نكته را دريافته بودند ،متقدم مسلمان بـه دسـت عـادات و آداب و ذهنيـت جديـدي ،هـر قـرن مردم در «: نويسد زيست، مي مي ».آورند كه پيشينيان صاحب آن نبودند مي

كـه با ايـن ؛ غني نيستند ،رود ثانيا، منابع و اسناد بناهاي اسالمي آن چنان كه انتظار مي ر به خود معماري به عنوان موضـوع درخـو ،اند از بناها تمجيد كرده اعران، و ش نگاران تاريخ

ـ اند و خود معماران هم درباره آثارشـان اطالعـاتي ارا توجه ادبيات، نپرداخته انـد و ه نـداده ئ زيادي دربـاره خـود و آثارشـان مطلب ،و يا چند كلمه ) ترقيمه( معماران به جز امضا و رقم

1.اند جا نگذاشته هب نـام ،ر كلـي طـو كرد و به هاي مختلف فرق مي ها و مكان در زمان » معمار« عنوان ا،ثالث

هـا نـام يي كـه روي كتيبـه ها حتي در جا ؛معماران به ندرت در بناهاي آنها ذكر شده است شـمار روش خاص بهالبته اين نوعي . نام آنها نيامده است ،حامي و ساير مأموران ثبت شده

2.كردند نوشتند و در دوره ديگر نام او را ذكر نمي اي نام معمار را مي يعني در دورهآمد؛ مي اين نكته را نبايد فراموش كرد كه معمـاران، مهندسـان و اسـتادكاران بنـا بعـد از ا،رابع( كـاران كاري ساختمان، كار خود را تمام شده تلقي مـي كردنـد و كـار را بـه زينـت سفت

انجام كاري كاران، حجاران و نجاران كه كار خود را در مرحله بعد از سفت كاران، كاشي گچ

.129 ص، ترجمه يعقوب آژند،معماري جهان اسالمارنست گروبه و ديگران، . 1

.131 صهمان،. 2

63

ييبها

خ شي

ي مار

معار

ي آثرس

بر

نام خـود ، در جايي از ساختمان تا كمتر قادر بودند ،كردند و از اين نظر ذار مي واگ) دادند مي كاري بس دشوار ، ارزيابي نقش معماران و طراحان بناهاي معروف، از اين رو1.را ثبت كنند

. و مدارك و شواهدي دال بر اين موضوع در دست نـداريم ، اسناد زمينه،است؛ زيرا در اين يـابيم كـه ايـن آثـار بـدون بينيم، درمي رهاي معماري اسالمي را مي كا از طرفي وقتي شاه

به وجـود آيـد و خلـق ستهتوان آموزش هندسه، رياضيات، مكانيك كاربردي و طراحي، نمي .طلبد كه در اين كارها دوام داشته باشد اين آثار كسي را مي

دنبـال ،نسوب اسـت با توجه به اين موضوع، نبايد در آثار و بناهايي كه به شيخ بهايي م . كـافي اسـت ،اند به او نسبت دادهافراد آگاه همين قدر كه معاصران وي و ديگر . بود او نام

اين است كه شيخ بهـايي معمـاري را از ،ها را به خود مشغول كرده سؤال ديگري كه ذهن هـا، پـل وها، مدارس سراها، بقعه ها، مساجد، كاروان دانيم كه در كاخ كجا آموخت؟ همه مي

بعـضي علـت، به همين ؛ داشته باشد دستها نامي از شيخ بهايي نيست كه در اين عمارت امـا .... نه طراح و نه ، نه مهندس ، كه شيخ بهايي نه معمار بوده هستندبه اين نظريه قائل

و هم معمار و هم طراح ،شايد بتوان به نوعي اثبات كرد كه شيخ بهايي، هم مهندس بوده بوركهـارت مـثال ؛ در روش و كـار معمـاران و مهندسـان آن دوره اسـت و آن دقيق شدن

اعتقـاد دارد كـه ، مهندسـان و بنايـان دوره اسـالمي ،درباره شيوه كـار معمـاران ) 1984م( بـر اسـاس ،ها اساس معماري دوران اسالمي بر پايه دانش هندسه قرار دارد و پايه شكل «

هـاي مـنظم سـبب پيـدايش چندضـلعي ،دواير است و چون دواير مـساوي تقـسيم شـوند اشكال و اندازه هاي مختلف را ،گيري يك دايره مبنا با بهره ،گردند و همواره هنرمندان مي

هـا و اجـراي مـنظم، هنـر معمـاري كردند و از طريق برداشـت در قالـب طـرح تنظيم مي دوره ياد آوري اين نكته ضروري اسـت كـه در 2.»دادند اهنگ را شكل مي پارچه و هم يك

اسـاس كـار را بـر آن ، زبان و معيار معماري است و مهندسان و معماران ،اسالمي هندسه حتي در نماهـاي سـاختمان از آن اسـتفاده مـي كردنـد و ،قرار داده بودند و به اين طريق

.آوردند هاي جديدي را به وجود مي و فرمها شكل در ميـان علـومي :نتيجه گرفت توان چنين مي ،با توجه به گفته بوركهات درباره هندسه

مباحثي كه به محاسبات رياضي ،شد هاي علمي در ايران تدريس مي كه در مدارس و حوزه

.365 ص،»صنف معمار در دوران اسالمي« قاله محمدرضا رياضي، م. 1

.373 ص همان،.2

64

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

ها و شعبات مختلف ماننـد حيـل در قالب نام گردد، و ترسيمات هندسه معماري مربوط مي 1.شود هندسي، اثقال، هندسه، مناظر و مرايا ديده مي

خوارزمي مفاتيح العلوم :توان اشاره كرد، عبارتند از ه آنها مي در اين زمينه ب هايي كه كتاب

و كتـاب ) منـد قـرن نهـم دانـش ( غياث الدين جمشيد كاشاني، الحساب مفتاح ،)قرن چهارم (

. اند هاي علميه بوده ها در گذشته، جزو منابع درسي حوزه اين كتاب . شيخ بهايي رساله فارسي

آوريم كه جا مي را در اين فارسي شيخ بهايي حساب رساله هايي از كتاب براي نمونه قسمت

علـم الحـساب ، )پنج مسأله (خواص االعداد :شد هاي علميه تدريس مي چند قرن در حوزه

2).لهأشش مس(اعمال مساحتو ) لهأپنج مس(علم جبر و مقابله، )لهأهشت مس( كـه حتـي رفت داشته شيخ بهايي آن قدر در هندسه و رياضيات تبحر و پيش ،از اين رو

در صحف فقهي در تقدير آب كر ...« : مانند ؛گرفت در مسائل فقهي از رياضيات كمك مي اند كه به حسب وزن چقدر است و بـه حـسب مـساحت چقـدر؟ و شـيخ بهـايي در فرموده

الكر ما بلغ تكسره اثنين و اربعين شبرا و سبعه اثمان :فمعني قولهم «:فرمايد مي المتين حبلمل علي اثنين و اربعين مجسما مائيا كل منها مكعب الشبر، و مجسم آخر هو شبر انه ما اش

زاده آملي درباره كتب رياضي شيخ بهـايي، درك اهللا حسن گفته آيت 3».سبعه اثمان مكعبه :نويسد ميبارهدر اين ايشان .رساند و تسلط شيخ را مي

ا مانند كتب درسي ف آن ر س ولي مع اال ، شيخ بهايي مكرر چاپ شده الحساب ةخالص

اند كه نـام و نـشاني از آن نيـست و بسياري در فنون ديگر آن چنان به كنار گذاشته اگر بخواهند الاقل مسائل وقت و قبله و هالل و ارث و امثال آنها را به دست آورند،

جناب شيخ بهايي كه به تفـصيل المتين حبلچه رسد به فهم كتاب فقهي تا ؛ناتوانند

مطابق اصول هندسي بحث كـرده ،له كر أوردن مساحت ظروف در مس در به دست آ 4.است

، كتاب ديگر شيخ بهايي، محتوي انواع خطوط و سطوح و تعريف آنها و الحساب خالصة

او در ادامه، به تعريف . سپس طرق محاسبه اشكال هندسي مانند مثلث، مربع و دايره است

.177 ص،شناسي معماري ايران تاريخمقدم، نسرين كليجاني. 1

.181، صاالعمال الرياضيه عاملي، الدين بهاء. 2

.241 ص،ده رساله فارسيزاده آملي، حسن حسن. 3

.528 ص،2ج ،هاي رياضي دروس هيئت و ديگر رشتهزاده آملي، حسن حسن. 4

65

ييبها

خ شي

ي مار

معار

ي آثرس

بر

1.پـردازد مي) االضالع متوازي(المعين و شبه ها، مربع، مستطيل هايي مانند انواع مثلث سطحگيري ارتفاعات، ، درباره روش و طريقه اندازه »المساحات تتبع في «در فصل هفتم آن يعني

ايـن بـاب از جهـت . گويـد ها سـخن مـي ها و گودال ها، دره ها، عمق چاه پهناوري رودخانه در اين بـاب، كـاربرد . اردمقاصد معماري و چگونگي كاربرد رياضبات در معماري اهميت د

ها، محاسبه عرض زمين، ايجاد قنات، ارتفاع بلندي ) تراز(رياضيات در به دست آوردن وزن 2.هاست ها و گودي رودخانه و عمق چاه

هاي به دست آوردن ارتفاع اجسام بلند و مرتفـع بحـث از روش ،چنين در فصل دوم هم :كند و مي نويسد مي

پـذير س آنهـا امكـان أ اجسامي كه دست يـافتن بـه ر .1 :دباشن اجسام بر دوگونه مي س آنها دشـوار أ آنان كه امكان دست يافتن به ر .2 ؛ مانند مناره، درخت و ديوار ؛است

3. مانند ديوار قلعه در وقت محاصره و امثال آن؛و يا ناممكن است

ه توانـد كاربردهـاي خاصـي در معمـاري و بـه ويـژ مـي ،به دست آوردن ارتفاع اجـسام منـاره و مانند با شناخت ارتفاع نمادها و بناهاي شهري ،مثالراي ب. شهرسازي داشته باشد

مسجد، امكان و ميزان ديده شدن آنهـا در فواصـل دوردسـت، سـيماي شـهري و حـريم .كرد ارزيابي و و بررسي زد تخمينتوان را ميارتفاعي بناهاي مهم

. به حجم بناها و عمارات مـي پـردازد الحساب، ةخالصهاي محتويات يكي ديگر از باب فصل اول آن در مورد مساحت حجم تاق و فصل ديگرش دربـاره حجـم سـطوح مقـرنس

:گويد شيخ بهايي مي. است 4.شود ها احساس مي م ساير حجهها بيشتر از محاسب احتياج به محاسبة ساختمان

كه بعضي از هاي رياضي آورده شده وي، بعضي از قسمت كشكول طور در كتاب همين قاعده پيـدا كـردن ،و در ادامه ا . بعضي در جبر و مقابله است و آنها در مسائل خواص اعداد

:گويد دهد و مي مجموعات مربعات اعداد طبيعي را توضيح مي

�� ������ �� ��� ������ ������ ��� ���� ���� ������� �� .

.10 ص،تاريخ علوم و فلسفه ايرانيعبدالرفيع حقيقت، . 1

.105-93 ص،العاملي الدين االعمال الرياضيه لبهاءجالل شوقي، تحقيق، شرح و تحليل . 2

.209 صهمان،. 3

.179 صنسرين كليجاني مقدم، پيشين،. 4

66

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

كه مجموع اعداد را يافته و نتيجـه نشان داده بار اي را براي نخستين راه بسيار ساده وي 1.كند را مربع مي

نام دارد كه در آن، مسائلي از نجـوم و اسـطرالب تحفه حاتميه ي يكتاب ديگر شيخ بها

در بيـان حـد ،باب اول : از جمله ؛ نيست فهميدنيگفته شده كه بدون درك و فهم هندسه، بـاب ؛ در معرفت غايت ارتفاع آفتاب،همباب د. استاسطرالب و القاب اجزاء و خطوط آن

در ،ام باب سـي . كه در پيمودن آن مانعي بوده باشد است در معرفت مقدار مسافتي،بيستم در معرفت ،باب پنجاهم ؛ در معرفت تقويم قمر ،باب چهلم ؛البروج معرفت ارتفاع قطب فلك

ممر كوكب شنطيه در معرفت درجه طلوع و درجه غروب و درجه ،باب شصتم؛ تعيين قبله

2. در شناخت كواكب مثبت بر عنكبوت است،باب هفتادم و :كـه عبـارت اسـت از كه معماري ازآن اسـتفاده كـرده استيكي از مواردي ،علم حيل

برهان آنها در رياضيات باشناختن راه تدبيري كه انسان با آن بتواند تمام مفاهيمي را كه وجود

فعليـت سازد و به ايجاد و وضع آنهـا در اجـسام خـارجي ثابت شده، بر اجسام خارجي منطبق

مهندسـي اول، علم معماري يـا «: قسمي ديگر، حيل هندسي است كه انواع بسيار دارد . بخشد

»... .3كند دوم، علم حيلي است كه مساحت اجسام گوناگون را تعيين مي. ساختمان است رابطة تنگـاتنگي ، مهندس ورتوان گفت كه حرفه معما مي،با توجه به مطالب بيان شده

شـناختند مي »المهندس« و يا »الحاسب« با عناوين معمار را رياضي دارد كه وم عل انواع با تا معلوم كرد را طرح )قنات ( كه نقشة مجرا و بستر كاريز شد گفته مي كسي به مهندسو

را زيـادي پس جاي هيچ شگفتي نيست كه آثـار 4.د كه هر كاريز چگونه بايد حفر شود ساز .دهند به شيخ بهايي نسبت مي

آثار شيخ بهايي از نظر تاريخي

شـرح ) 1253م(خوانـساري الجنـات روضات: عصر دوران شيخ بهايي مانند در كتب هم

كـه داللـت وجود نـدارد اي ولي نوشته ،حال شيخ بهايي، آثار و نام استادان وي آمده است

.754 صعبدالرفيع حقيقت، پيشين،. 1

.8 ص،ها دست نوشتهبهاءالدين عاملي، . 2

. 91 ص، ترجمه حسين خديو جم،احصاء العلومابونصر محمد فارابي، . 3

.193 ص، ترجمه حسين خديو جم،مفاتيح العلومابوعبداهللا محمد بن احمد بن يوسف كاتب خوارزمي، . 4

67

ييبها

خ شي

ي مار

معار

ي آثرس

بر

انـد و يـا تادان وي در اين امر چه كساني بـوده معماري را از كجا آموخته و يا اس ،كند شيخ تـاريخ ، ميـرزا حـسين نـوري مستدرك الوسـائل 1.عمارت و پالني را به وي نسبت دهند

صفحاتي ، كه در زمان حيات شيخ بهايي نوشته شده نيز) تركماننوشته (آراي عباسي عالم

هـا را آورده، ولـي از و نام آن دادهرا به معماران و مهندسان عصر شاه عباس اول اختصاص 2.كنـد يـادي نمـي ،شيخ بهايي و آثار احتمالي او كه شايد ساخته و يا طرح انداختـه باشـد

شيخ بهايي را آورده و حتي از شاعر بودن و شعرداني هاي كتابچنين اسكندربيك تمام همبـه خر أوي سخن رانده، در حالي كه از معمار و مهندس بودن و آثار وي كه نويسندگان مت

،)1120م( مـدني سـالفه العـصر كتب ديگر ماننـد 3. سخني نگفته است ،آنها قائل هستند

االمـل فـي ذكـر امـل ،)1302م (العلماي تنكابني قصص ،)1186م( بحراني البحرين لولوتي

، اعتمادالـسلطنه الـشمس مطلـع ، شـفيعا البهيه روضه ،)1104م( حر عاملي علماء جبل عامل

ولـي قلـي بيـگ شـاملو الخاقـاني قـصص و )قرن نهـم (ه رومي زاد قاضي ،التاسيس اشكال

شـيخ بهـايي را معمـار و يـا مهنـدس ،كه از منابع مهم تاريخ صـفوي هـستند ) 1035ت(معمـاري دوران صـفويه را بـه صـورت تخصـصي بررسـي چنين كتبي كه هم. اند نخوانده

ريچـارد اثـر نـر ايـران هاي درخـشان ه اوج: ماننـد اند نياورده از شيخ بهايي نامي ،اند كرده

هنـر و ،لـوم شيال بلر و جاناتان ب اثر هنر و معماري اسالمي ،اتينگهاوزن و احسان يار شاطر

، روبرتـو اسـكارچيا اثر هنر صفوي، زند، قاجار ؛ لطيف ابوالقاسمي اثر معماري اسالمي ايران

.دي آسيه جوااثر معماري ايران و رابرت هيلن برانداثر معماري اسالمي

بررسي آثارمنسوب به شيخ بهايي

طومار شيخ بهايي .1

طومـار از . كـرد كاربرد طومار اين بود كه سهم حقابه هر روستا و بلوك را مشخص مي در رد طومار منسوب به شيخ بهايي ادله كافي و وافـي . هاي قديم وجود داشته است زمان

:از جملهوجود دارد

.80– 54، ص7 ج،الجنات روضات. 1

.832، ص2، جآراي عباسي تاريخ عالم. 2

.156، ص1همان، ج. 3

68

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

هان از ديرباز وجود داشته مانند مادها، هخامنـشيان، در منطقه اصف هايي كه تمدن )الف تـا امـروز كـه ها را طرح انداختند براي مشكل آب كشاورزان، مادي ، ساسانيان و اشكانيان

.مانده استها اشاره كرده و تقسيم آب را به زمان به وجود مادي قمري، ابن رسته در قرن سوم )ب

.داند اردشير بابكان مربوط ميكرده و يكـي ديواني بوده كه مسائل مربوط به آب را نظارت مي ،ن ساسانيان در زما )ج

.هاي آن بوده است ها و شاخه كندن كانال،از وظايف آنها وجـود چنين استنباط مي شود كه قبل از طومار، مادي طومار شيخ بهايي از مقدمه )د

.داشته استها به علت مقام علمي شيخ بهايي و بعد استاهللا شهرستاني اصل طومار از مير فضل ) ه

1.كرده است شاه عباس طومار را به نام شيخ بهايي ثبت ،و تقرب وي در دربار سـال ،هماسـبي قلمـداد گرديـده ت كه تاريخ تحرير تقسيم نامه شاه قمري 923 سال )و

يعنـي هفـت سـال بعـد بـه 930هماسب در سال تسلطنت شاه اسماعيل اول است و شاه .ستسلطنت رسيده ا

و شباهت چنداني به سيزدهم است هاي قرن جمالت و انشاي طومار به سبك نوشته )ز .هماسب نداردتهاي زمان شاه نوشته هــاي بعــد از شــاه طهماســب مربــوط بــه دورها بعــض، اســامي منــدرج در طومــار)ك 2.است قمـري 953 و تاريخ تولد او را بود شيخ بهايي هنوز متولد نشده قمري 923 در سال )ل

بـه اصـفهان رفتـه كـه قمري 1006 و در سال ه به ايران آمد 966 وي در سال .اند نوشته .است سال بعد از تاريخ مندرج در طومار 83 احدود در طومـار بـراي عمـارات و قمـري مرحـوم شـده، ولـي 1031سال در شيخ بهايي )م

نند چهل سـتون و ما ؛اند ساخته شده ويهايي سهم آب تعيين شده كه پس از مرگ مكان 3.هشت بهشت

.543 – 542ص همان،. 1

.166 –165 ص،شيخ بهايي در آيينه عشقاسداهللا بقايي، . 2

.543 – 542، ص»ها و تقسيم آب زاينده رود پيشينه تاريخي مادي«داريوش حيدر بني، مقاله . 3

69

ييبها

خ شي

ي مار

معار

ي آثرس

بر

انتقال آب رود كارون.2

:گويد اعتمادالسلطنه مي) كرن( هجري قمري، در اين سال شاه عباس حكم نمود آب رود كارون 1028سنه

1.را به جانب اصفهان جاري سازند و به تهيه اين كار پرداختند

چنـين اگـر هم. كنند جا هم نامي از شيخ بهايي نيست تا اثري را به وي منسوب در اين مهنـدس از ، چرا براي طراحي مسير انتقـال ،رشته داشته است شيخ بهايي از همه چيز سر

.خارج آوردند

�چهل ستون، بناي بارگاه حضرت علي. 3

:نويسد اوژن اوبن مي مطابق نقشه شيخ بهايي ساخته شده و توسط شاه سلطان حـسين ،بناي چهل ستون

2.مرمت گرديد

:توان گفت بنا ميدر مورد اين . قبل از اوژن اوبن هيچ كسي اين بنا را به شيخ بهايي نسبت نداده است)الف به ايران آمده و در عصر شيخ بهايي نبـوده 1286 -1285هاي اوژن اوبن بين سال )ب

چـه از ديگـران هـاي مـردم و آن به گفتـه وي توان گفت كه مي. و او را درك نكرده است . است اكتفا كرده،شنيده در مـورد بنـاي بارگـاه حـضرت وي .دهـي نـدارد آدرس ، مطالبي را كه نقـل كـرده )جشاه عباس بقعه و بارگاهي مطابق نقشه شيخ بهـايي، معمـار معـروف «: گويد مي �علي

بـا ايـن توضـيح كـه اين گفتـه درسـت اسـت، 3.»اصفهان، روي آن مرقد ساختمان نمود .اند اه عباس و شيخ نسبت دادهنويسندگان ديگر فقط تعمير بنا را به ش

نقشه ارگ.4

:نويسد باره مي اوژن اوبي در اينماليي از تبار عرب موسوم به شيخ . رود استقرار يافتند پادشاهان صفوي در كنار زنده

نقشه ارگ را كشيد كه با ميدان پهناوري از مسجد شـاه و بـازار بـزرگ جـدا ،بهايي 4.شود مي

.914 ص،تاريخ منتظم ناصرياعتماد السلطنه، . 1

.298 ص، ترجمه علي اصغر سعيدي ،ايران امروزاوژن اوبن، . 2

.402 صن،هما. 3

.286 صهمان،. 4

70

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

پـردازي بـوده هاي اوژن اوبن اعتماد بـه افـسانه كي از نقص ي ،همان طور كه اشاره شد يكي از ديوهاي در التزام سـليمان كـه «: گويد در چگونگي ناميدن اصفهان مي مثال .است

بدون درنگ در زمين فرورفـت و آب رودخانـه را بـه دنبـال خـود ،شد گاوخوني ناميده مي گاه ديو در آن .ود، درياچه خشك شد ر به طوري كه با قطع جريان آب و مسير زاينده ،كشيد

كه حيران و مبهـوت او را ) وزير سليمان (كرمان سر از خاك بيرون آورد و خطاب به آصف اسـم اصـفهان ،؟ و از ايـن عبـارت »آصف هان يعني آصـف ديـدي «: گفت ،كرد نگاه مي

1.»وجود آمد هب

الدين بقعه بابا ركن.5

:نويسد اسداهللا بقايي مي 2.دهند به شاه عباس اول با مهندسي شيخ بهايي نسبت ميا را غالببناي اين بقعه

:توان نقد كرد اين نظر را در سه وجه مي .است اصل بقعه و بناي آن مربوط به قرن هشتم و نهم )الف . هيچ منبع معتبري آن را ذكر نكرده است)ب طرح و نقـشه دهي ندارد و شكل، ساختمان، انتساب دادن بقعه به شيخ بهايي آدرس ) ج

.آن مانند ديگر بناهاي دوره صفوي نيست

منارجنبان.6

،شواهدي چند بر درست نبودن اين نظر شيخ بهايي كه مهندس و طراح منارجنبان بوده :وجود دارد

سبك اين آرامگاه ، سبك بناهاي قرن )ب. است هجري716 ، تاريخ سنگ آرامگاه )الف .است» سبك مغولي«هشتم هجري

در آن ر فرض محال طرح اين بنا را به شيخ بهايي نسبت بدهيم، اين بنا اصـال اگر ب )ج عماراتي ساخته ، در كشورهاي ديگر ، زيرا قبل از اين بنا ؛زمان اهميت چنداني نداشته است

بطوطه كه در ابن براي مثال، . منارجنبان را داشته است ويژگياند كه همين و طرح انداخته در ذكر مساجد و عمـارات شـهر بـصره ، خود طنجه خارج شده از موطن هجري 725سال

:گويد چنين مي

.285 صهمان،. 1

.34، صشيخ بهايي در آيينه عشق .2

71

ييبها

خ شي

ي مار

معار

ي آثرس

بر

مسجد جامعي است منسوب بـه علـي : گفتند ،در نزديكي شهر عمارت مرتفعي ديدم هـاي ايـن در گوشـه ؛ ...جا نماز جمعه مي خوانند و طالب كه هر هفته در آن بن ابي . يعني جنبان مي خوانندهاي چندي است كه يكي را صومعه متحرك صومعه،مسجد

هـاي يكـي از صـومعه ،از بـالد آنـدلس ) از قراي اشبيليه ( چنين در شهر برشانه هم 1.آيد مسجد بزرگ آن را ديدم كه در موقع تكان دادن به جنبش مي

حمام شيخ بهايي.7

2. آمده استالشيعه فالسفهاند و نخستين بار در منابع معتبري از اين حمام ياد نكرده

اهللا سجد شيخ لطف م.8

1012ساختمان اين مسجد به فرمان شاه عباس شروع شد و سردر زيباي آن در سـال 3.به پايان رسيد هجري

دانند، در حالي كه ادله كافي در رد مي منسوب اين اثر را به شيخ بهايي ،بعضي از منابع :اين ايده وجود دارد

ولـي ،سجد را از نزديك مطالعه كرده ها و سردرهاي اين م آقاي هنرفر تمام كتيبه )الف .نامي از شيخ بهايي نديده است

اند، مانند باقر بنـا نوشته اند نام كساني را كه در اين مسجد مختصر كاري انجام داده )بنام طراح و مهندس مـسجد شود كه اي را خطاطي كرده، پس چطور مي كه مختصر كتيبه

.فراموش شود بـه شـيخ بهـايي و كه در صحت و سقم آن بحث است ندا آورده چند بيت شعري را )ج

4؟كاره مسجد سخني به ميان نيايد شود كه نامي از معمار و همه دانند، آيا مي ميمنتسب آثار معماري دوره صفويه درباره در كتب و منابع قديم و جديد تخصصي معماري كه )د

. نام و نشاني از شيخ بهايي نيست،اند بحث كرده

ه اصفهان مسجدشا.9

دادن معماري و طراحي مسجدشاه اصفهان بـه شـيخ بهـايي، شـواهد و رغم نسبت علي :از جمله ؛توان در رد آن ذكر كرد قرايني مي

. 197 -196 ص،1، ترجمه محمدعلي موحد، جسفرنامهابن بطوطه، . 1

.407، صالشيعه فالسفه. 2

.402 ص،گنجينه آثار تاريخي اصفهاناهللا هنرفر، لطف. 3

.413همان، ص. 4

72

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

انـد، آورده اسامي معماران و مهندسان مسجد شاه را ،آراي عباسي عالم كتاب تاريخ )الف 1. نامي از شيخ بهايي در ميان نيستولي

و بمعماريه من فـي ...«:سجد در سر كتيبه با اين توضيح وجود دارد نام معمار اين م )ب 2 » ....العمل كالمهندسين و هو النادر االواني استاد علي اكبر اصفهاني و

اوقـاف دهنده مسجد شاه به شيخ بهـايي، ايـن نـسبت را از نـشريه نويسنده نسبت )ج

3.دتوان به آن تكيه كر گرفته كه از نظر اعتبار نمياصفهان اين را به آقاي هنرفر نسبت داده و آدرس كتاب ايشان را آورده كه ياد شده نويسنده )د

.چنين چيزي يافت نشد

طراح باغ.10

:نويسد حسين نصر ميهـاي زيبـايي الـدين عـاملي بـاغ هاي شاخص علـم فقـه نظيـر بهـاء برخي چهره ...

4.اند ساخته

ها در كجا اين باغ كهرد و مشخص نكرده دهي ندا آدرس ،مطالبي را كه آقاي نصر گفته .اند يي داشتهها ويژگيهاي شيخ چه اند و طرح بوده

غال چوب در پي ساختمانز استفاده از .11

غال چوب استفاده كرده زها از كه مردم معتقدند شيخ بهايي در پي ساختمان سخناين 1312ايـي كـه در تـاريخ هنامـ منبعي ندارد جز گـاه ، ابتكاري بوده است و اين طرح كامال

5. كه از نظر اعتبار خود گوياستنوشتههراني آن را تالدين جالل

نتيجه

نمايي شده است، در حالي كه بيش از حد بزرگ ،شيخ بهايي در اكثر منابع دو قرن اخير االسالمي ايشان در اصفهان بـوده ، منصب شيخ ويترين منصب اگر به دقت بنگريم، مهم

.831، ص2، جآراي عباسي تاريخ عالم. 1

.82حسين صدري افشار، ص ، ترجمه غالممعماري ايراني؛ آ، پوپ، 455، صگنجينه آثار تاريخي اصفهان. 2

.1346، سال1، جاوقاف اصفهاننشريه . 3

.12 ص، ترجمه رحيم قاسميان،هنر و معنويت اسالميسيدحسين نصر، . 4

.85 ص،1312نامه گاهالدين تهراني، سيدجالل. 5

73

ييبها

خ شي

ي مار

معار

ي آثرس

بر

زيرا شيخ االسالم در خانه خود به دعواهـاي اهميت نداشته است؛ چنان مكه اين منصب ه دادنـد مي ويرسيد و طالق شرعي را در حضور شرعي و امر به معروف و نهي از منكر مي

1.و ضبط مال غايب و يتيم اغلب با شيخ االسالم بود وجـود در مورد بعضي از كتب شيخ بهايي هم كه در صحت انتساب آنها بـه وي ترديـد

:نويسد مند آلماني مي تقليد است، سوتر دانش مورد وداردشـود بلكـه بـه عكـس نـوعي رفت علمي ديده نمـي تنها پيش در آثار شيخ بهايي نه

2.افتادگي در آن مشهود است عقب

.3، صالملوك تذكره) به كوشش( محمد دبير سياقي، . 1

.51، صعلوم محضه) گرد آورنده ( مهدي محقق، . 2

74

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

منابع

.1981 دارالنهار للنشر، چاپ دوم، ،، بيروتتاريخ جبل عاملآل صفا، محمد جابر، . 1

، البالغـه اي بر نهج ترجمه گويا و شرح فشرده د جعفر و محمدرضا آشتياني، امامي، محم . 2 .1369 جا، بي،1ج

، تصحيح محمداسماعيل رضواني، تاريخ منتظم ناصري السلطنه، محمدحسن خان، اعتماد. 3 .1363جا، بيانتشارات دنياي كتاب،

.ق1406لتعارف، بيروت، دارا،، تحقيق حسن اميناعيان الشيعهامين، سيدمحسن، . 4 / ه 1403 نـشر الدارالعالميـه، چـاپ اول، ،، بيـروت عامل خطط جبل ، ــــــــــــــــ. 5

. م1983 .1387 جا، بي، نشر سخن،2، ج فرهنگ اعالم سخن ،انوري، حسن و ديگران. 6

.1362اصغر سعيدي، تهران، نقش جهان، ، ترجمه عليايران امروزاوبن، اوژن، . 7

.1376 ،، قم، دفتر تبليغات حوزه علميهشيخ بهايي در آيينه عشقداهللا، ي، اسيبقا. 8 .1373،جا ، بي، ترجمه غالمحسين صدري افشارمعماري ايرانپوپ، آرتور اپهام، . 9

، چـاپ سـوم ، بيروت، داراالضـواء ،3ج، الذريعه الي تصانيف الشيعه تهراني، آقا بزرگ، . 10 .تا بي

انتشارات اميركبيـر، چـاپ ،، تهران 1ج، آراي عباسي عالم تاريختركمان، اسكندربيگ، . 11 .1382سوم،

، قـم، بوسـتان 2ج، هـاي رياضـي دروس هئيت و ديگر رشـته زاده آملي، حسن، حسن. 12 .1380 چاپ دوم، ،كتاب

.1379 ،، چاپ دوم، قم، انتشارات قيامده رساله فارسي، ــــــــــــــ. 13

.1372، انتشارات كومش، چاپ اول، وم و فلسفه ايرانيتاريخ علحقيقت، عبدالرفيع، . 14

1411 الداراالسـالميه ،، بيروت الجنات روضاتاصفهاني، ميرزا محمد باقر، ي خوانسار. 15 . م1991 ق

.1992 دارالعلم للماليين، چاپ دهم، ،، بيروت6ج، ، االعالمزركلي، خيرالدين. 16 .1378نيا، تهران، د رجب، ترجمه مسعوالملوك تذكرةسميعا، ميرزا، . 17

فروشـي اسـالميه، چـاپ ، تهران، كتاب 1، ج المؤمنين مجالسشوشتري، قاضي نوراهللا، . 18 .1365سوم،

75

ييبها

خ شي

ي مار

معار

ي آثرس

بر

، تهـران، داشـت اصـفهان مجموعه مقاالت كنگـره جهـاني بـزرگ اهللا، صلواتي، فضل . 19

.1385انتشارات اطالعات، چاپ اول،

.تا بي موسسه العلمي للمطبوعات، چاپ هفتم،،ت، بيرو2ج، كشكولالدين، عاملي، بهاء. 20

، تحقيق و شرح و تحليل جالل شوقي، چـاپ اول، الرياضيه االعمال، ـــــــــــــــ. 21

. م1981 / ق 1401 جا، ، بيانتشارات دارالشروق، ترجمه حسين خديو جم، تهران، انتشارات علمي احصاء العلوم ،فارابي، ابونصر محمد . 22

.1364، و فرهنگي، عامل به ايران در عـصر صـفوي مهاجرت علماي شيعه از جبل فرهاني منفرد، مهدي، . 23

.1377تهران، اميركبير، دانشگاه تهران، چـاپ اول، :، ناشر شناسي معماري ايران تاريخكليجاني مقدم، نسرين، . 24

1384. ـ ابوعبداهللا محمد بن احمد بن يوسف، كاتب خوارزمي، . 25 ، ترجمـه حـسين وممفاتيح العل

.1362خديو جم، تهران، علمي و فرهنگي، ، ترجمه يعقـوب آژنـد، تهـران، مـولي، معماري جهان اسالم گروبه، ارنست و ديگران، . 26

1380. .1382، انتشارات دانشگاه اصفهان، 2ج، مجموعه مقاالت همايش اصفهان و صفويه. 27

انتـشارات :، گردآورنده يس دارالفنون علوم محضه از آغاز صفويه تا تأس محقق، مهدي، . 28

.1384انجمن آثار و مفاخر فرهنگي، تهران،

.1374، تهران، انتشارات خيام، چاپ چهارم، االدب ريحانهمدرس تبريزي، محمدعلي، . 29

، ترجمه رحيم قاسميان، تهران، دفتر مطالعات هنر و معنويت اسالمي نصر، سيدحيسن، . 30

.1375ديني هنر،

، ترجمه سـيدجعفر غـضبان، تهـران، سـازمان انتـشارات و فالسفه شيعه ، عبداهللا، نعمه. 31

.1367آموزش انقالب اسالمي،

.تا جا، بي ، بي3ج الوسائل، مستدركنوري، حاجي، . 32

.ق1413 دارالكتب العلميه، ،، بيروترحلهابن بطوطه، . 33

76

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

نقش شاعران و صوفيان در گسترش تشيع در اوده

*عباس رضويسيدمنظر

چكيده

نقش و تأثيرگذاري طبقات فرهنگي جامعه، از ديگر قشرها بيشتر اسـت و از

گيـري دارنـد؛ ميان آنان شاعران و صوفيان در اين زمينه، تأثيرگذاري چشم

زيرا با دارا بودن جايگاه اجتماعي از يك سو، و جايگاه سياسي به دليل نيـاز

.اند موقعيت ممتازي داشتهحاكمان و شاهان به آنان از سوي ديگر،

ها ها، از شاعران و صوفي حكومت اوده در هند نيز مانند بسياري از حكومت

هاي زيادي برد و به دليل گرايش بـه تـشيع، ايـن دو قـشر در زمينـه بهره

در ايـن . انـد گسترش تشيع در هند و به ويژه در اوده نقـش زيـادي داشـته

ان در گـسترش تـشيع در اوده نوشتار، به بررسـي نقـش شـاعران و صـوفي

.شود پرداخته مي

واژگان كليدي

.گسترش تشيع، اوده، هند، شاعران، صوفيان

.العالمية 6المصطفي جامعةكارشناس تاريخ اسالم، *

77

ودهر ا

ع دشي

ش تستر

ر گن د

فياصو

و ن

عراشا

ش نق

مقدمه

در زمـان قـديم، شـعر . خدمات صوفيان و شاعران در گسترش تشيع در اوده بارز اسـت . گذاشـتند هر كس شاعر بود، عام و خاص بـه او احتـرام مـي . رفت گفتن هنر به شمار مي

ن شيعه اين مسأله را درك كردند و شاعري را ابزاري براي گسترش تـشيع قـرار دانشمندابعضي شاعران، هندو و يا اهل سنت بودند، ولي . اين سياست بسيار سودمند واقع شد . دادند

در بعـضي منـاطق . گفتنـد شـعر مـي �بعد به وسيله شعر شيعه شدند و درباره اهل بيت چنين صوفيان نيـز هم. تشيع را به آن منطقه رساندند شيعيان وجود نداشتند، ولي شاعران، زدند زندگي آنها ساده بود و به زبان مردم حرف مي . در گسترش تشيع نقش مهمي داشتند

كردند و از آنها جدا نبودند، ولي از لحاظ كـردار و رفتـار، از مـردم راه مردم زندگي مي و هم . كردنـد هـاي آنهـا را گـوش مـي ردم حـرف گذاشتند و مـ آنها بر مردم تأثير مي . جدا بودند

فرسـتادند و دادند و براي تبليغ، به مناطق مختلف مي چنين صوفيان شاگرد پرورش مي همبنابراين، پرسش اصلي در اين نوشتار ايـن . رساندند در نتيجه، افكار تشيع را به ديگران مي

ـ شيع در هنـد چـه است كه طبقات فرهنگي مانند شاعران و صوفيان، در زمينه گسترش ت اند؟ نقشي داشته

نقش شاعران در گسترش تشيع

راني اين قدر رونق نداشت و مؤثر و پر رنگ نبود و كتاب در زمان قديم، خطابه و سخن در آن زمـان . دسـت آورد توانست به راحتي كتاب به هر كس نمي . مثل امروز وجود نداشت

شعر گفتن اين قدر . گرفت م قرار مي گفت، مورد احترا هر كس شعر مي . شعر گفتن هنر بود در اين وضعيت، ضـروري بـود 1.خواند گفت و مي عام بود كه هر كوچك و بزرگي شعر مي

مندان برخيزند و به وسيله اشعار، احكام دين را به مردم برسانند اي از علما و دانش كه طبقه .و كار تبليغي انجام دهند

او از . ايـن كـار را انجـام دادنـد ) ه1265(م ديـن مندان شيعه مانند ميرزا دبير عـال دانش وي 2.هاي عربي و فارسي تسلط داشت و حافظ احاديـث بـود منداني بود كه بر زبان دانش

خوانـد و مـردم گـوش گفت و باالي منبر چنـد سـاعت شـعر مـي بيت شعر مي درباره اهل

.201 ص، و سخنشعر. 1

.48 ص،مرزپير. 2

78

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

كـه گزارد؛ چنان رام مي دار اوده به ميرزا دبير خيلي احت واجد علي شاه آخرين تاج . كردند ميروزي در مجلس باالي منبر به حضور اعالحضرت به خوانـدن مرثيـه اتفـاق «آمده است،

چون ابر رحمت سايه گـسترده بـود، از هـوا پراكنـده افتاد؛ ناگاه شاميانه كه باالي منبر هم تـر افتاد، في الفـور ظلـل اهللا چ ) ميرزا دبير (روي آن جناب گشته بكوشد و عكس آفتاب به

1.خود را گرفته، قريب منبر استاده تا اختتام مرثيه افكن ماند

را به �بيت شاعر برجسته، فضايل و مناقب اهل .) ق1265(در همان زمان ميرانيس بيـت هفت نسل بعد از او همه شاعر بودند و فقط درباره اهل . رساند وسيله شعر به مردم مي

دوله تا واجد علي شاه به ايـن خـانواده احتـرام شاهان اوده از زمان شجاع ال . گفتند شعر مي اين قدر مرثيـه �بيت ميرزا دبير و مير انيس هم عصر بودند و درباره اهل 2.گذاشتند مي

وجود آمد خواند و فرهنگي به بين مردم خواندند و رواج دادند كه هر خاص و عام مرثيه مي بـه گفتـه . سـرود سيله شعر مي بيت را هر شاه و گدا و كوچك و بزرگ به و كه فضايل اهل

هـا همـه ها و بـزرگ كوچك 3.خواندند ها مرثيه مي افضل حسين، فقير و گدا همه در كوچه 5.شد و مردم مي خواندند هاي مختلف در هند گفته مي مرثيه به زبان4.گفتند مرثيه ميبيـت اهـل خواني در راه تبليغ و رشد تشيع، آن قدر مؤثر بود كه هندوها نيز درباره مرثيه

در همـان زمـان ميـرزا . هندو) شاعر معروف (آبادي خواندند، مانند چكبست فيض مرثيه مي دلگير، يك مرثيه گوي هندو بود كه در زمان سـعادت علـي خـان، شـيعه شـد و كارهـاي

6.تبليغي انجام دادع شعر گفتن در زمان دولت اوده هنر بود و اشعار، بهترين وسيله براي تبليغ اسالم و تشي

مجالس عزاي ) شبه قاره هند (وقتي در بر مغير . رفت شمار مي و گسترش فرهنگ كربال به در آن زمان خطيب مثـل امـروز وجـود . خواني آغاز گرديد برپا شد، مرثيه �امام حسين

كردنـد و مـردم وسيله اشعار بيان مـي نداشت بلكه شاعران واقعيات، احاديث و روايات را به

.166 ص،شمس الضحي. 1

.30 ص،حيات انيس. 2

.117 ص،حيات دبير. 3

.11 ص،يادگار انيس. 4

.29 ص،سوداو سكندر. 5

.44 ص،پيغمبران سخن. 6

79

ودهر ا

ع دشي

ش تستر

ر گن د

فياصو

و ن

عراشا

ش نق

اي «: خطاب به ميـرانيس گفـت كاشاهكار ميرانيسآبادي در كتاب جوش مليح . شنيدند مي

عديم النظير مورخ كربال، بر شما هزارها سالم، شما مناره صداقت هستي؛ شما مداح امـام را باز كردي و ثابـت كـردي كـه � هستي؛ شما ابواب فضايل امام حسين �حسين

. سالم چيزي باقي نخواهد ماند را از تاريخ اسالم جدا كنيم، در تاريخ ا �اگر امام حسين شما مبلغ افكار امام حسين هستي؛ شما افكار رسول اكرم را زنده كردي و الفـاظ و معـاني آن حضرت هر دو را به مردم رساندي؛ شما مفـسر كـربال هـستي، شـما هـدف و مقـصد

و شهادت ايـشان و يـاران �شهادت علي اكبر و علي اصغر و ويراني خيام امام حسين اين جهان تا روز قيامـت تـو را فرامـوش . ت را به مردم شناسايي و آشكار كردي آن حضر

1».نخواهد كرددر آنجـا اصـال حـسينيه و . بيـت را رسـاندند شاعران در اطراف شهر لكنهو، علوم اهـل

اي وجود نداشت، ولي شاعران سبب شدند كه امروز در آن منـاطق، شـيعه و حـسينيه شيهدر آن . باد نزديك لكنهو كه در زمـان دولـت اوده متعـصب بودنـد يافت شود؛ مانند مليح آ

اسـم . با دختري ايراني ازدواج كرد.)ق1267(زمان، جاگير دار مليح آبادي به نام محمد خان پـسر . شـروع شـد �بعد از اين در خانه او عـزاداري امـام حـسين . او هرمزي خانم بود

ن معروف و مشهور را به خانـه خـودش نگارا او شاعران و مرثيه . احمدخان علم دوست بود بـشير احمـد . كردنـد بيت را بيان مي سرودند و فضايل اهل شاعران شعر مي . كرد دعوت مي

بيت، مير انيس را خيلي محمد احمدخان مداح اهل . گفت مرثيه مي �درباره امام حسين و شـاعر .) ق 1265(نـواب رسـتم خـان . بيـت بـود دوست داشت؛ زيرا ميرانيس شاعر اهل

2.دار بود نگار و تعزيه مرثيهشـد، همـه طبقـات و مـذاهب در آن مجلـس تا وقتي مرثيه در مجالس عزا سروده مي

جـاي مرثيـه را گرفـت، ايـن رانـي كردند، ولي متأسفانه وقتي خطابه و سـخن شركت مي .كنند وضعيت از بين رفت و غير شيعيان در اين مجالس كم شركت مي

ي چون اظهار غم و اندوه، مظلوميت و مصائب است ولي بعـدها هاي مرثيه داراي ويژگي در مرثيه عالوه بر ذكر و مـصائب مظلومـان، . كثرت استعمار نادر مرثيه به اهل بيت كشيد

كنـد و از ديده حمايت مـي شود و شنونده قلبا از ستم گران هم آشكار مي ستم و تعدي ستم :نويسد چنين ميدكتر جميل . ورزد گران دوري و تنفر مي تعدي

. مرثيهمير انيس كاشاهكار، . 1

.363 ص،صاحب سيف و قلم. 2

80

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

مرثيـه خـواني و مرثيـه گـويي نقـش خـوبي �در هندو انتشار مذهب اهل بيت،

1.داشت

:نويسد مي) سني(بابا اردو مولوي عبدالحق

2. به صورت شعر به مردم رسيد�مصيبت امام حسين

:گويد دكتر راج بهادر كولر نيز مي

و صوفيه كرام سـهم سنت و جماعت در فروغ مراسم عزاي امام حسين، مرثيه و اهل

را انجام مـي �مراسم عزاي امام حسين . سنت بود الدين از اهل شاه ضياء . داشتند

الـدين برهـان . مثنـوي نوشـت �داد و پسرش شاه اشرف بر شهادت امام حسين

خواند و اين سبب شد كه عموم مردم گرايش شيعي پيدا كردنـد و جانم نيز مرثيه مي

3.شيعه شدند

كرد و شقاوت ت خاندان اهل بيت را به شكل مرثيه بين مردم ذكر مي سليمان نيز مصيب در آن زمان مرثيه خيلي مرسوم و مـورد اسـتقبال 4.نمود و ظلم دشمنان آن را نيز بيان مي

تـرين يكـي از برجـسته . كردنـد منـدان شـيعه از آن اسـتفاده مـي خاص و عام بود و دانش :گويد گوها شفا احمد اديم شاعر مي مرثيه

كنند؛ چرا اين قبيل كه چرا گريه مي آيد؛ از امروز براي مردم شبهات زيادي پيش مي

بايد بـه . وسيله شعر و مرثيه جواب داده شود ها به بايد به اين سؤال . شود عزاداري مي

بيت بين مـردم آشـكار مردم گفت كه دين چيست و بعد از اين معرفت و منزلت اهل

.شود مي

اري بايد بر شنوندگان روشن كند كه فلـسفه شـهادت امـام حـسين نگ به گفته او، مرثيه شاعران اين كارها را انجام دادند؛ براي مثـال، 5. چه بود و سيرت اهل بيت بيان شود �

آباد آمد و براي خان، به لكنهو و فيض محمد بهبهاني در عهد نواب سعادت علي آقا احمدبن فـضيلت ائمـه اطهـار و المبـين، تحفـة در او. تبليغ به شهرهاي مختلف هند مسافرت كرد

.89 ص،تاريخ ادب اردو. 1

.6 ص،بيسوين صدي اور جديد مرثيه .2

.108 ص،ادبي مطالعه .3

.640 ص،نقوش سليمان ندوي .4

.6 ص،مشعل نور .5

81

ودهر ا

ع دشي

ش تستر

ر گن د

فياصو

و ن

عراشا

ش نق

آباد يك هزار و سه بيـت شـعر او در فيض . را اثبات كرد �خالفت بالفصل اميرمؤمنان سيصد بيـت شـعر گفـت و غـزوات حـضرت �سرود، درباره تاريخ والدت و وفات ائمه

ره الحـسان دربـا او زمـان الجـواهر . اميرمؤمنان را در قالب اشعار در ششصد بيت بيان كـرد را در لكنهـو تـصنيف كـرد و در آن الغافلين تنبيهمسائل حيدر آباد دكن ششصد بيت گفت؛

اين عالم و شاعر، خدمات زيادي براي تشيع انجـام داد و اسـالم را تبليـغ . هزار بيت سرود خان تبريزي نيز از شـاعران و مورخـان شـيعي ابوطالب 1.او به اخباريان نيز جواب داد . كرد. زمان نادرشاه افشار به هند هجرت كرد و از شهرهاي مختلف آن بازديـد نمـود او در . بود

والـي اوده ) ق1212 -1199(الدولـه بهـادر سپس به لكنهو بازگـشت و بـه دسـتگاه آصـف ابوطالب خان در بسياري از علوم، هنر، اخالق، شعر و طـب، مهـارت داشـت و در . پيوست

. ي فرهنگي، اجتماعي و تهذيبي انجـام دادنـد اين شاعران، كارها 2.اين زمينه كتاب نوشت .وجود آوردند آنان در گسترش تشيع نقش مهمي داشتند و فرهنگ و تمدن جديدي را به

خواندنـد؛ ماننـد امرا و روسا در حسينيه مرثيه مي . كردند اميران از شاعران سرپرستي مي سينيه ميرباقر، ميـرانيس در ميرزا دبير و ميرضمير در حسينيه افتخارالدوله و ميرزا اوج در ح

بـر اسـاس . كردند زادگان در اين مجالس عزا شركت مي پادشاهان و شاه . حسينيه وزيرخان ، افعال و سخنان پادشاهان بـر مـردم تـأثير گذاشـت و »الناس علي دين ملوكهم «حديث

اين عوامل موجب شد كـه شـيعه در . خواستند كه روش پادشاهان را تعقيب كنند مردم مي .شوند ده رشد كند كه بيشتر شيعيان در شهر لكنهو ديده مياو

نقش صوفيان در گسترش تشيع

در صفحات تاريخ تصوف و عرفان هند، از جمله كشورهايي است كـه از مراكـز بـزرگ هـاي صـوفيان و اين كشور در طول قرون و اعصار، كانون فعاليت . رود تصوف به شمار مي

پيروان طريقت، هند را بهترين محـل . دان و مشايخ بوده است من گاه دانش گاه يا اقامت پناههمه مكاتب فكري در هند نشو و . كردند هاي مختلف سير و سلوك تلقي مي ترويج مكتب

وجـود گـروه شك ثبات هر سلوكي، به بي. نما يافتند كه مكتب تصوف نيز يكي از آنهاست بدون وجود آنها . كنند ت عمل كار وابسته است، كه طبق ضوابط اصول و قواعد درس درست

.151 ص،عوامل مهاجرت علماي شيعه به هند .1

.415 ص،1 ج،معارف تشيعدائرة ال .2

82

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

ولي هميشه گروه ديگري در كنـار . رسد گيرد و به مرحله كمال نمي هيچ فكري ريشه نمي انـد در نتيجـه اند ولي فاقـد ايـن صـفت بـوده كار نشان داده اند كه خود را درست آنها بوده

.اند منحرف شده از تعـصب كوركورانـه و كند لـذا تصوف و عرفان، به تصفيه باطن و سير الهي تأكيد مي

. كنـد شـود، دوري مـي اختالف بين مذاهب مختلف كه به تفرقه بين مسلمانان منجر مـي بـستگي بـه غيـر اسـت و بـراي داند كه تعصب و تفرقه، از رذايل نفساني و دل صوفي مي

بنابراين، بسياري از صـوفيان، . بستگي پاك شود وصول به خداوند بايد رذايل نفساني و دل توان گفت كه با توجه به نظر نظر خاص آنها، مي . كردند تالف بين مذاهب اجتناب مي از اخ

تصوف براي تعديل مذاهب و جلوگيري از افراط و تفريط ظهور يافت تا بين فرق و مذاهب سنت، صلح و وحدت برقرار كند كه آرزوي هر مسلمان چون شيعه و اهل مختلف اسالم هم

.حقيقي استفيان به ظاهر تا حدودي مشابه هم است، هدف باطني اعمـال آنـان هر چند اعمال صو

اي داشتند و محبـت خـدا از طريـق زهـد در دنيـا، از صوفيان تعاليم ساده . سان نيست يك .تعاليم اساسي تصوف است

هاي صوفيه از جمله سهروردي و چشيته يكي از عوامل رشد تشيع پس از پيدايش فرقه منـد دا به تسنن گرايش داشتند، اما به امامان شيعه نيـز عالقـه آنها در ابت . قرن هفتم است

صـورت شـيعيان دوازده امـامي بودند؛ آنان به تدريج و پس از گذشت زماني طـوالني، بـه 1.درآمدند

آنان تحت تأثير تبليغات گسترده شيعه و نيـز . صوفيه در قرن هفتم رو به توسعه نهادند مشاهده كردند، بسياري از آنها را به عنوان سرسلسله �تقوا و تهذيبي كه از اوالد پيامبر

بيـت، از اين رو، رنگ تشيع به تدريج بر آنان غلبه كرد و عشق بـه اهـل . خويش پذيرفتند ( الدين سمناني عالء. كم در وجودشان نفوذ يافت آنان را به سمت تشيع امامي سوق داد كم

هايي هستند كـه و سيدمحمد نمونه ، سيدعلي همداني ) ق 834(اهللا ولي ، شاه نعمت )ق739شـاگردان آنهـا . بيت و تشيع را تـرويج كردنـد هاي صوفيانه، محبت اهل علي رغم گرايش

اغلب در شرق پراكنده شدند و با روي كار آمدن صفويه، به تدريج خود از اماميه گرديدند و ان كـشمير خـصوص در مـورد شـيعي اين مسأله به . پيروان خود را به اين سمت سوق دادند

.124 ص،2 ج،مجالس المؤمنين .1

83

ودهر ا

ع دشي

ش تستر

ر گن د

فياصو

و ن

عراشا

ش نق

بر اساس منابع تاريخي، از قـرن دهـم هجـري تـا اوايـل قـرن دوازده، . جالب توجه است تـن از علمـا، عرفـا، شـعرا، سـياحان، بازرگانـان و هنرمنـدان ايرانـي، بـه 730نزديك به

2.كردند و تشيع را تبليغ مي1.گانه دكن و شمال هند مهاجرت نمودند هاي سه ايالت. دامـن بودنـد زدند و پاك زيستند و به زبان مردم حرف مي دم مي صوفيان عموما بين مر

ديدنـد كـه مردم مي . اين ويژگي آنها، سبب شد كه عموم مردم از اقوال آنها پيروي كردند كنند ولي كردار و رفتارشان از آنها جداست، به همين سبب به صوفيان مثل آنها زندگي مي

:نويسد مولوي عبدالحق مي. دايره اسالم درآمدندآنها عـالم و فاضـل بودنـد و خـواص را تـرك . اهللا به سرزمين هند آمدند تمام اولياء

اين يـك هنـر بـود . كردند كردند و بين مردم رفتند و به آنها تعليم دادند و تلقين مي

3.كه صوفيان آن را خوب فهميده بودند

رهايي كه پادشاهان طلب نبودند، به همين سبب كا صوفيان از حب دنيا دور بودند و جاه الدين چستي در زمانه خوبي انجام دادند؛ براي مثال، معين نتواستند انجام بدهند، صوفيان به

هندو و مـسلمان همـه 4.پرتهوي راج جوهان پتهو را به هند آمد و در اجمير سكونت يافت 5.كرد وي به زبان هندي صحبت مي. به او معتقد بودند

او پرتهوي راج . را در هند تشكيل داد، محمد غوري است اولين كسي كه دولت اسالمي الـدين را سپس او برجـاي خـودش قطـب . را شكست داد و دهلي را به تصرف خود درآورد

. بعد از اين در هند سلسله دولت اسالمي شـروع شـد . معين كرد و خودش به غور برگشت مـسلمان بـه هنـد حملـه رانان قبل از اين، دولت اسالمي در هند وجود نداشت، البته حكم

گشتند، ولي محمد غوري دولتي اسـالمي گرفتند و بر مي كردند، زر و جواهر و پول مي ميالدين در زماني به اجمير رفت كه اصال دولت اسالمي و يا مبلـغ در آن معين. وجود آورد به

.منطقه وجود نداشت او اولين مبلغ در اين منطقه بوداي هندو نشين بود و چرا به منطقـه مـسلمان رفت كه منطقه چرا معين الدين به اجمير ران آن منطقه مسلمان بود؟ نشين نرفت، با اين كه حكم

.32 ص،النظاميه في مذهب االسالميه .1

.42 صهمان،. 2

.8 صاردوه كه رشد و نما صوفيان كاكام، .3

.22 ص،آب كوثر .4

.8 ص،اردوكي نشو و نما .5

84

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

قبـر وي . ظاهرا او فقط براي تبليغ اسالم به آن منطقه رفت تا چراغ هدايت روشن كند اين اش بر مقبره . قمري وفات يافت 633او در سال . گاه تمام مذاهب است در اجمير زيارت

:قطعه نوشته است دين است حسين دين پناه است حـسين شاه است حسين پادشـاه اسـت حـسين

ــسين يزيــدســر داد و نــداد دســت در دســت ــت ح ــه اس ــاء ال ال ــه بن ــا ك حق 1.الدين چستي سروده است اين قطعه را خود معين

�راكرماي است كه در شب معراج بـه پيـامب صوفيان چشتيه معتقدند كه چشتيه فرقه منتقل گشت و درخواست سه خليفه كـه آرزوي �هديه داده شد و بعدا به حضرت علي

صـوفيان چـشتيه مـسلك خـود را بـه . استفاده از آن را داشتند، طبق دستور الهي رد شـد 2.دهند نسبت مي�حضرت علي

در. صوفيان در شمال هند، اقدامات زيادي انجام دادند و عقايـد شـيعه را تبليـغ كردنـد و خواجـه ) ق 757متـوفي (الدين اوليا، شيخ نصيرالدين چراغ دهلوي هاي شيخ نظام خطبهمردي و علـم، در عظمت روحي، جوان �نواز گيسودراز، آمده است كه حضرت علي بنده

شيخ اوليا مانند شيعه، حديث مربوط به آيه تطهيـر را نقـل . بر سه خليفه اول برتري داشت و يطمعون الطعـام علـي حبـه مـسكينا و �يز عقيده دارد كه آيه شيخ نصيرالدين ن . كند مي

بـه . نازل شـده اسـت �خاطر از خودگذشتگي حضرات پنج تن پاك ، به � و اسيرا يتيما با ابـوبكر اجبـاري بـود و رسـول �نواز گيسودراز، بيعت حضرت علي اعتقاد خواجه بنده

خود، داستان دفاع شـجاعانه او مانند سلف . كرد خودش افتخار مي � بر اهلبيت �خدا 3.كرد و زنداني شدن وي را در مجالس خود بيان مي�العابدين فرزدق از امام زين

جانشينان مخدوم به ويژه در گجرات و شمال هند، به مذهب شيعه اثناعشري گرويدنـد كردند و در پايان قرن هجدهم، عقايد تشيع را به عموم مردم رساندند و و تشيع را تبليغ مي

گيـر سـمناني در قـرن هـشتم صوفي سيد اشرف جهـان . مردم را به حدود تشيع درآوردند . هجري، به هند رسيد و به مناطق مختلف آن مسافرت كـرد و سـرانجام بـه جونپـور آمـد

مـن از «: سيداشرف بـه او فرمـود . جا قيام كند حاكم جونپور از او درخواست كرد كه در آن

.3، صشهيد حق .1

.250 ص،شيعه در هند .2

.251 صهمان، .3

85

ودهر ا

ع دشي

ش تستر

ر گن د

فياصو

و ن

عراشا

ش نق

ملـك . اي بـه نـام كچهوچـه رفـت او در منطقه » .رفتحدود سلطنت شما بيرون نخواهم در . محمود رئيس آن روستا از وي استقبال كرد و مردم از چهار سو بـراي ديـدار او آمدنـد

جا زمين بلندي مثل يك كوه كوچك بود و آب از سه طرف، آن را احاطه كـرده بـود، و آنراه بـا شـاگردانش هـم بر آن كـوه جـادوگري . براي آمد و رفت فقط يك راه وجود داشت

مـسكن مـن «: سيداشـرف بـا انگـشت بـه آن كـوه اشـاره كـرد و گفـت . كرد زندگي مي سيداشـرف سـمناني بـه آن » .كند جا يك جادوگر زندگي مي آن«: مردم گفتند » .جاست آن

جادوگر از تمام شعبده و سحر و جادويش بـر ضـد سيداشـرف اسـتفاده . طرف حركت كرد خدمت سيداشرف حاضر شـد و بعد از اين جادوگر به . كست خورد كرد، ولي نتيجه نداد و ش

سپس از اطراف . پانصد نفر از شاگردان او نيز مسلمان شدند . قدم بوسي كرد و مسلمان شد هزار مـشرك 53سيداشراف در اين منطقه . آن منطقه، پنج هزار مشرك مسلمان گرديدند

1.را مسلمان كرد و آنها به پيروي از سيد، شيعه شدندپوشـيد و بـه پيـروي از او، تمـام شـاگردان و سيداشرف در ماه محرم لباس سـياه مـي

مراسم . كردند را بلند مي �پوشيدند و پرچم امام حسين معتقدانش نيز او لباس سياه مي سيداشرف هميـشه در مـاه محـرم . شد برگزار مي �تعزيه و عزاداري براي امام حسين

كرد و شـاگردان را بـراي را ذكر مي �ل معصومان كرد و مصائب و فضاي راني مي سخنشاگردان فضايل و مصائب . فرستاد، خصوصا در ماه محرم تبليغ، به مناطق مختلف هند مي

سيداشرف عقايد شيعه اثناعشري مخصوصا عقيده به امام . كردند را بيان مي �اهل بيت اني در كچهوچـه قبر سيداشـرف سـمن 2. را بين مردم رواج داد 4دوازدهم حضرت مهدي

.گاه تمام مذاهب است زيارتشـود گفته مي. او در بهرائج مذهب تشيع را رواج داد. شهيد مسعود غازي نيز صوفي بود

او در راه تبليـغ اسـالم در چهـارده رجـب سـال . كه وي اولين مسلمان در اين منطقه بود . خاص و عـام اسـت گاه قبر او در بهرائج نيز زيارت . دست مشركان شهيد شد قمري به 424

سلسله نسب وي از طرف مادر به محمود غزنوي و از طرف پـدر، بـه محمـد حنفيـه پـسر 3.رسد و هجدهمين نفر از نسل حنفيه است مي�حضرت علي

.121 صدوم،، بخش نيادور اردو .1

.332 ص،1 ج،لطائيف اشرفي .2

.35 صم،1955و اگوست ، جوالي8- 7 ش،14 ج،بدايونماه نامه .3

86

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

نتيجه

مسلمانان در زمان خلفاي راشدين به . هاي قديمي جهان است تمدن هند يكي از تمدن قاسم حمله اميه، محمدبن در زمان بني . دادندهند حمله كردند، ولي دولت مستقل تشكيل ن

بار به هند حمله كردند امـا آنهـا بعد از او غزنويان چندين . كرد و دولت اسالمي تشكيل داد بعد از غزنويان، غوريان با حملـه بـه هنـد، دولـت اسـالمي . دولت اسالمي تشكيل ندادند

ر آن زمـان وضـعيت شـيعيان راه فاتحان به هند آمدنـد، ولـي د شيعيان هم . تشكيل دادند مدرسه و مركز علمي وجـود مناسب نبود و آنان به معارف خودشان آشنايي نداشتند و هيچ

داران اعالم استقالل كردند و وقتي دولت مغول در دهلي ضعيف شد، بعضي صوبه . نداشتوده تمام شـاهان ا . گذار دولت اوده است محمد امين بنيان . صوبه اوده نيز از دهلي جدا شد

علما و شاهان اوده براي رشد تشيع در اوده كارهاي فرامـوش فرهنگ تشيع را فروغ دادند هـاي صـوفيان نيـز فرقه. نشدني انجام دادند و عالمان در اين زمينه سهم بيشتري داشتند

كـم بـه پس از گذشـت زمـان طـوالني كـم يكي از عوامل رشد تشيع در اوده بودند؛ آنها شعر گفتن در زمان قديم هنر . مامي درآمدند و تشيع را تبليغ كردند دوازده ا صورت شيعيان

منـدان شـيعه از ايـن راه بـراي دانـش . آمـد شـمار مـي ترين ابزار در راه تبليغ به بود و مهم علما، شاهان اوده، صـوفيان و شـاعران، از عوامـل . گسترش افكار اسالمي استفاده كردند

.اصلي رشد تشيع در اوده بودند

87

ودهر ا

ع دشي

ش تستر

ر گن د

فياصو

و ن

عراشا

ش نق

عمناب

.1994دوم، لكنهو، اكتوبر حصهنيادور اوده نمبر، اشرفي، سيدعلي، .1

.، خطي2، ج لطايف اشرفي، ________ .2

.1957، دهلي، اوده كاپهالو دوسرا نواب،________ .3

.1992، چاپ احمد لكنهو، بوستان اوده، ________ .4

.1913، چاپ الهود، حيات دبيرافضل حسين، .5

.1973، لكنهو، اوده كاپهال نوابايروين، .6

.1960، چاپ فيض آباد، صوبه داران اودهبرج نرائن، .7

.1970چاپ نظامي پريس، لكنهو، حيات انيس، ثابت لكنوي، .8

.1990، بخش اول، لكنهو، تاريخ ادب اردوجميل جالبي، .9

.1973، لكنهو يونورسي، هندوستان كي تاريخجود پرشاد، .10

.1999، چاپ سرينگر، هميرانيس كاشاهكاء مرثيحيدر كشميري، اكبر، .11

مركز فرهنگي، چـاپ اول، سـال : ، ناشر االسالميه النظاميه في مذهب خوجكي شيرازي، .12

. ش1375المعارف بـزرگ اسـالمي، ةتهران، مركز دائر : ، ناشر 10، ج المعارف بزرگ اسالمي دائرة .13

.ش1380چاپ اول، .1978 چاپ دكن حيدر آباد، ادبي مطالعه،راج بهادر گور، .14

، دفتر تبليغـات اسـالمي، چـاپ اول، تابـستان شيعه در هند يدعباس اطهر، رضوي، س .15

1376. .1951، كليم پريس كراچيسليمان ندوي، نتوش، .16

.1971، لكنهو يونورسي، اودهسمويل لوكس، .17

.1974، الهور، پيمبران سخنشاذ عظيم آبادي، .18

. ش1365، تهران، سال مجالس المؤمنينشوشتري، قاضي نوراهللا، .19

.1965، الهور، آب كوثرد اكرم، شيخ محم .20

.1964، اردو اكيدسي، ه، علي گر، ابتداء نشو و نما صوفيان كاكامعبدالحق، اردوكي .21

88

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

.1964، همحمدحسن، دهلي كي شاعري كافكوي و تهذيبي پس منظر، علي گر .22 .1955 ، جوالي و اگوست، 8 - 7، شماره 14، ج برايوننامه محمدمطيع الرحمان، ماه .23

.1923، نولكشور لكنهو، 5، ج تاريخ اودهنجم الغني، .24

.1942، نظامي پريس، شهيد حق، هببايم اي وزير تعليمات جوناگرنواب علي، .25

.1994، كراچي، س بيسوين صوي اود جديد مرثيههالل نقوي، .26

89

انهري

طان

اياا پ

ي تاس

عبول

صرار ع

ت دبس

ي اس

سيع

ضااو

اوضاع سياسي بست در عصراول عباسي تا پايان طاهريان

∗سيدمحمدرضا عالمي

چكيده

داران آنها افتـاد و ستقرار خالفت عباسي، به دست طرف شهر بست قبل از ا

درپي در اين شـهر رخ تدبيري نمايندگان آنها، چند شورش پي به، واسطه بي

براي آرام كردن اوضاع، اقـداماتي خلفاي عباسي .داد و خوارج قدرت گرفتند

مطوعه كه اوضاع را چنـين ديدنـد، وارد . اي نگرفتند انجام دادند ولي نتيجه

در اين اثنا خراسـان، سيـستان و . و به مقابله با خوارج برخاستند ل شدندعم

به تبع آنها شهر بست، به دست طاهريان افتاد كه علم اسـتقالل برافراشـته

ايـن . زمان گروه ديگري به نام عياران در بست موجوديـت يافـت هم. بودند

ارج نيـز گروه كه علي رغم شورش عليه حكومت طاهريان به مقابله بـا خـو

پرداختند، كم كم به قدرت برترمنطقه و شهر بست بدل گشتند و بـا بـه مي

حكومت رسيدن يعقوب ليث در بست، مقدمات تشكيل دولت بزرگ صفاري

.فراهم شد

گان كليدي واژ

.بست، سيستان، خوارج، مطوعه، عياران

. العالمية6 كارشناس ارشد تاريخ تمدن اسالمي، جامعة المصطفي∗

90

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

مقدمه

رود ارغنـداب، و در ملتقـاي ايـن رود بـا ) هلمنـد (امروزه در سـاحل چـپ رود هيرمنـد شود كه يكـي از مراكـز مهـم مـدنيت ايـن هاي شهر كهن و تاريخي بست ديده مي خرابه

1.سرزمين بوده و آثار به جا مانده، از عظمت و شكوه بسيار آن در ادوار گذشته حكايت دارد تـرين بست قديم با شهر باستاني زرنج، تقريبا در يك عرض جغرافيايي قرار گرفته و بزرگ

2.سيستان بزرگ در نواحي شرقي آن بوده استشهر اين شهر از دوران باستان، در دو بعد اقتصادي و نظامي، داراي اهميت ويژه بـوده و راه

ها از ديد فاتحان مسلمان نيز دور نماند و از اين ويژگي . گذشته است ورود به هند از آن مي شـرق بـست قـدرت داشـت، آن براي گسترش فتوحات در هند و درگيري با رتبيل كه در . پرداختنـد هاي اسالمي با هند استفاده كردند و از طريق آن به تبادل تجاري بين سرزميني

با اين همه، اين شهر در دوره اسالمي با توجه بـه دوري از مركـز خالفـت، صـعب العبـور هاي ارتباطي، اوضاع جغرافيايي، مـرزي بـودن آن و در هـم پاشـيدگي اوضـاع بودن جاده

چون خوارج، مطوعه و هاي معارضي هم ياسي و اجتماعي منطقه، به محل درگيري گروه سقبايل عرب ساكن در منطقه در آمد؛ به طوري كه نمايندگان خالفت تا پايان دوره امويان،

.قادر نبودند آن را كنترل كنند. پـردازد اين مقاله، به اوضاع سياسي اين شهر در عصر اول عباسي تا پايان طاهريان مي

اوضـاع سياسـي «و » جغرافيـاي تـاريخي بـست «در مورد پيشينه تحقيق، به جز دو مقاله تاريخ در آينه پژوهشنامه كه از نگارنده در فصل» بست از ورود اسالم تا پايان دوره اموي

هـايي در به چاپ رسيده، مقاله يا كتاب خاص ديگري نگاشته نشده است بـه جـز مـدخل نامه جهان اسالم و غيره كه آن هم بسيار كلـي و بزرگ اسالمي، دانش هاي دائره المعارف

در اين مقاله سعي شده تا با استفاده از . دهد مختصر بوده و اطالعات چنداني به دست نمي اول و معتبر، روايت درستي از تاريخ و اوضاع سياسي اين شهر با توجه به نقش منابع دست

اجتماعي ارائه گردد تا گامي ديگر در معرفي و شناخت اين هاي تأثير گذار ها و جريان گروه .شهر مهم گذشته و گمنام امروزي برداشته باشيم

. 1341، مطبعه دولتي، ميزان 135، ص4المعارف افغانستان، ج ، انجمن دائرةدائرةالمعارف آريانا .1

، تهـران، شـركت 368، ترجمه محمود عرفان، ص هاي خالفت شرقي جغرافياي تاريخي سرزمين لسترنج، .2

. 1364انتشارات علمي و فرهنگي،

91

انهري

طان

اياا پ

ي تاس

عبول

صرار ع

ت دبس

ي اس

سيع

ضااو

عصر اول عباسي) الف

پايان كار امويان و آغاز كار عباسيان. 1

بـه خالفـت 1قمـري 127كه مروان بن محمد، آخرين خليفه امـوي در سـال پس از آن از جمله سيستان و خراسان شـدت هاي اسالمي، مينرسيد، دعوت عباسيان در سراسر سرز

ميالدي در قريه سفيدنج 720وي كه متولد سال . گرفت و ابومسلم عبدالرحمان سر بر آورد كرد و به رضا از آل رسول دعوت مي 2بود،) سرپل كنوني (از مضافات شهر انبار ) سفيد دژ (

اموي سيـستان و خراسـان بـود، چون افراد گرد وي جمع شدند، با نصر بن سيار كه حاكم 4. نصر به سوي عراق آمد و در ساوه درگذشت3.جنگيد و وي را از خراسان فراري داد

ابومسلم پس از شكست دادن نصر بن سيار، قحطبه بن شبيب الطائي را با سـپاه بـسيار در اين زمان هيثم بن . به عراق و مالك بن هيثم را با سي هزار سپاهي به سيستان فرستاد

عبداهللا از سوي مروان خليفه اموي به سيستان آمده بود و با تحريك مردم توسـط مالـك راهانش تسليم مالك كردند، بن هيثم، در ازاي يك ميليون درهم، هيثم بن عبداهللا را با هم

به اين ترتيب، مالك بن هيثم از سوي . كه وي را سالم به سوي شام بفرستد با ضمانت آن و بـه تبـع آن شـهر بـست نيـز بـه 5وارد شهر زرنج، مركز سيستان شد ابومسلم خراساني

.تصرف نيروهاي ابومسلم در آمد، سفاح اولين خليفـه عباسـي بـه خالفـت )جمعه سيزده ربيع االول (قمري 132در سال

ذي الحجـه سـال 27مروان آخرين خليفه امـوي در 6.نشست و ابومسلم با وي بيعت كرد 7. شد و سرش را به نزد خليفه عباسي فرستادندمصر كشته» بوصير« در 132

. ق1412، بيروت، مؤسسه االعلمي للمطبوعات،268، ص2، جتاريخ يعقوبييعقوبي، . 1

. ش1375، قم، احساني، 171، ص1، جافغانستان در مسير تاريخمير غالم محمد غبار، . 2

، تهران، انتـشارات پديـده خـاور، چـاپ 134، تصحيح ملك الشعراي بهار، ص تاريخ سيستان ناشناخته، . 3

. دوم

.ق1408، بيروت، مؤسسه التاريخ العربي، چاپ اول، 479، ص3ج، الكامل في التاريخ، ابن اثير. 4

.135 -134، صتاريخ سيستان. 5

، بيـروت، دارالكتـب العلميـه، 274و273،ص2، ج والتـاريخ ، البداء همان؛ واحمد بن سهل ابي زيد بلخي . 6

. ق1417چاپ اول،

.500-499، ص3، جالكامل في التاريخ. 7

92

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

شورش بني تميم .2

عباس بن عمير ابومسلم پس از به خالفت رسيدن سفاح، حكومت سيستان را به عمربن وي نيز برادرش ابراهيم را به حكومت سند فرستاد و از يزيد بن بـسطام خواسـت كـه . داد

هي كه شامل سه هزار مرد بود كه بـالتبع با سپا 1راهي كند، ابراهيم را تا مقر حكومتش هم اي از اين لشكريان، از قبيله بني تميم ساكن در مناطق مختلف سيستان، از جملـه دو عده

.شهر مهم، زرنج و بست بودندادبي كرد و در ميان راه، يكي از افراد لشكر كه از قبيله بني تميم بود، در نزد ابراهيم بي

تميم شوريدند و يزيد بن بسطام و ابراهيم بـن بني. وي را بزنند ابراهيم دستور داد تا گردن هنگامي كه خبر شورش بنـي تمـيم، 2.عباس را كشتند و كاال و سالحشان را غارت كردند

به بست و زرنج رسيد، قبيله بني تميم در اين دو شهر نيز به شورش دست زدند و مطر بن نيز قـصد جـان عمـر بـن عبـاس والـي زرنج ميسره در بست حاكم شد و مردم بنوتميمي

عمربن عباس كه ترسيده بود، از شهر خارج شد و قصد شـهر بـست را 3.سيستان را كردند آمد و از بست خارج شده بود شمار مي ميسره كه از بني تميم به در اين هنگام، مطربن . نمود

ان، با سپاه وي و قصد زرنج را داشت، از حركت عمر بن عباس آگاهي يافت و در ميانه بياب 4.درگير شد و وي را كشت

قيام بوعاصم بستي. 3

كه ابومسلم از كشته شدن عمر بن عباس به دسـت مطـر بـن ميـسره تميمـي هنگامي تـا رسـيدن ابـوالنجم، 5.بستي آگاه شد، ابوالنجم عمار بن اسماعيل را به سيستان فرسـتاد

او سـپس بـه سـوي . اكم شـد شخصي به نام بوعاصم به قيام دست زد و در شهر بست ح وقتي ابوالنجم به سيستان آمد، بوعاصم نيز به زرنج رسيد و بنوتميم با او . زرنج حركت كرد

.متحد شده، با ابوالنجم جنگيدند و وي را فراري دادند

.136، صتاريخ سيستان. 1

.همان. 2

.همان. 3

.137-136همان، ص. 4

.137همان، ص. 5

93

انهري

طان

اياا پ

ي تاس

عبول

صرار ع

ت دبس

ي اس

سيع

ضااو

تي تمام سيستان را به تصرف خويش درآورد و بـدون در پي گريز ابوالنجم، بوعاصم بس تا ايـن كـه سـفاح خليفـه وقـت مـرد و 1 را به دست گرفت؛عهد و منشور خليفه، حكومت

و بـه حيلـه، ابومـسلم را در سـال 2قمري به خالفـت نشـست 136بوجعفر منصور در سال 3.قمري كشت137

در همين اثنا، بوعاصم بستي در سيستان حشمت و جاللي بزرگ يافته بود و با سـپاهي ن، شخصي بـه نـام عتـاب بـن عـال را گران، قصد داشت تا خراسان را تصرف كند؛ بنابراي

خالد بن ابراهيم [بوداود . جانشين خود در سيستان نمود و خود به قصد خراسان حركت كرد از موضوع آگاهي يافت و سليمان بن عبـداهللا 4كه در اين زمان والي خراسان بود، ] الذهلي

5.كندي را با سپاهي بزرگ، براي مقابله با بوعاصم راهي سيستان كردكه از آمدن سليمان باخبر شدند، سپاهي را براي حمايـت دم سيستان و زرنج هنگامي مر

از وي به دنبال بوعاصم فرستادند و در فراه، بوعاصم را كشتند و سـليمان را بـه سيـستان 6.داخل كردند و وي وارد زرنج شد

و اي جز بنـوتميم نداشـته اسـت رسد كه بوعاصم بستي در شهر زرنج حامي به نظر مي چنين قبيله رقيب يعني قبيله بكر بن وائل، ديگر قبيلـه عـرب سـاكن در و هم مردم بومي

اند؛ بنابراين از خـأل ايجـاد سيستان، با سلطه بوعاصم بستي و بنوتميم برخود ناراضي بوده شده در اثر لشكركشي بوعاصم به سوي خراسان و رفتن بسياري از مردان بنوتميم با ايـن

اند و قدرت را به دست گرفته و حتي نيرو بـراي كـشتن بوعاصـم بـه كردهلشكر، استفاده .اند دنبال وي فرستاده

قمري به زرنج داخل شد، پس از مدتي به 138وقتي سليمان بن عبداهللا كندي در سال . جا گريخـت شهر بست و بعد از سامان دادن اوضاع آن، به سوي رخج رفت و رتبيل از آن

در اين ميان، منصور خليفه . ز آن دوباره سليمان به بست بازگشته باشدرسد بعد ا به نظر مي

.همان. 1

.521، ص3، جالكامل في التاريخ؛ 300، ص2، جتاريخ يعقوبيهمان؛ . 2

.526، ص3، جالكامل في التاريخ؛ 280-279، ص2، جالتاريخ ء والبدا. 3

.280، ص2، پيشين، جالتاريخ ، البدء و و ابي زيد بلخي139، پيشين، صتاريخ سيستان. 4

.139، ص تاريخ سيستان.5

.140همان، ص. 6

94

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

السري را به سيستان هاي سيستان آگاهي يافت و فردي به نام هنادي عباسي نيز از آشوب 1.فرستاد

درگيري ميان نمايندگان عباسي در بست و زرنج .4

د و ميان ايـن دو، جنـگ السري به زرنج، سليمان نيز از بست به زرنج آم تا آمدن هنادي درگرفت مردم از هنادي كه عهد و لواي منـصور داشـت، حمايـت كردنـد و سـليمان بـن

كه در ايـن سـال قمري بر سيستان حاكم بود تا اين 141هنادي تا سال 2.عبداهللا در بند شد منصور، زهير بن محمد ازدي را به سيستان فرسـتاد و وي هنـادي را كـه قـصد مخالفـت

3.داشت، كشتدر زمان زهير بن محمد، عتبه بن موسي كه از طرف وي بـه حكومـت بـست گماشـته شده بود، نافرماني نمود و زهير براي سركوب وي، به ناچار بـه سـوي شـهر بـست لـشكر

زهير در بين رخـج و . كشيد، ولي عتبه از بست خارج شد و به سمت شرق آن حركت نمود ته شد و زهير سـرش را بـه نـزد منـصور بست به وي رسيد و جنگ درگرفت كه عتبه كش

4.فرستاد

شورش محمد بن شداد در بست .5

در . قمري، يزيد بن منصور را بـه سيـستان فرسـتاد 146منصور خليفه عباسي در سال زمان حكومت وي بر سيستان، شخصي معروف به لغئريان كه نامش محمد بن شداد بـود،

رزبان مجوسي با گروهـي بـزرگ بـه وي آذرويه مجوسي و م . در بست سر به شورش نهاد هـا بـه مـدت جنـگ . يزيد بن منصور حاكم سيستان به مقابله بـا وي برخاسـت 5.پيوستند

طوالني ادامه يافت، ولي سرانجام يزيد بن منصور گريخت و به سوي نيـشابور رفـت و در 6.بين راه عبيداهللا بن عالء را جانشين خود در سيستان نمود

.همان. 1

.141همان، ص. 2

.همان. 3

.همان. 4

.142همان، ص. 5

.143همان، ص. 6

95

انهري

طان

اياا پ

ي تاس

عبول

صرار ع

ت دبس

ي اس

سيع

ضااو

ائده الشيبانيحكومت معن بن ز. 6

. ديدگاه منابع تاريخي در مورد علـت ورود و حـضور معـن در سيـستان مختلـف اسـت :نويسد يعقوبي در اين مورد مي

هجري به معن كه حاكم يمن بود، نامه نوشت و وي را بـه نـزد 151منصور در سال

معن پس از جانشين كردن فرزند خود به نـام زائـده بـن معـن، بـه نـزد . خود خواند

ور رفت و منصور وي را بـه خراسـان فرسـتاد و مهـدي حـاكم خراسـان را بـاز منص

جا بودند، بماند و بسياري از خـوارج خواست و معن براي سركوب خوارجي كه در آن

1.را كشت و نابودشان ساخت

هم بـراي سـركوب خـوارج آن بنابراين يعقوبي، فرستادن معن را به سوي خراسان و آن داننـد و در ادامـه اثير و ابن خلدون، حكومت وي را بر سيستان مي بنولي ا . داند سامان مي

برخالف يعقوبي كه هيچ ذكـري از درگيـري وي 2كنند، كشمكش وي را با رتبيل نقل مي 3.كند با رتبيل نقل نمي 4.داند ، علت ورود معن را شكست يزيد بن منصور از محمد بن شداد ميتاريخ سيستان

بـراي وي ) زنبيـل ( قمـري بـه سيـستان رسـيد، رتبيـل 151هنگامي كه معن در سال ها در نظر معن اندك آمد و بر او خشم گرفـت و بـه سـوي ها فرستاد، ولي اين هديه هديه

بـاره بـر وي تاخـت و سـي هـزار مـرد از چون به بست رسيد به يـك . بست حركت نمود او را با خود به زرنج آورد و لشكريان وي را اسير نمود؛ از جمله داماد رتبيل به نام ماويد كه

5.داشت به سوي منصور فرستاد و خليفه نيز او را گرامي وي هنگام بازگشت از بست، اموال مردم را مصادره كرد و آنان را اذيت نمود و در شهر

از ايـن رو، مـردم زرنـج از دسـت وي بـسيار . زرنج نيز با همان عادت، با مردم رفتار كـرد .ناراحت بودند

.325، ص2، جقوبيتاريخ يع. 1

، بيروت، مؤسسه التاريخ العربي و داراحياء التـراث العربـي، 206، ص 3، ج تاريخ ابن خلدون ابن خلدون، . 2

.613، ص3، جالكامل في التاريخق؛ 1419

.325، ص2، جتاريخ يعقوبي. 3

.143پيشين، ص. 4

.144-143همان، ص. 5

96

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

اي بـه خليفـه نامـه هللا بن عال كه جانشين حاكم قبلي سيستان شده بود، شـكايت عبيداو معـن دسـتور داد تـا او و يـارانش را . نوشت كه در بين راه به دست مأموران معن افتـاد

1.چهارصد تازيانه زده، سپس گردن بزننـد، ولـي در ازاي مـالي عظـيم، آنهـا را رهـا كـرد جا سرايي بنـا كننـد و يداهللا را به بست فرستاد تا در آن چنين وي چهل مرد از ياران عب هم

در كار كردن شتاب كنيد كه هر وقت كار تمام شد، شما را بـراي سـاختن سـرايي «: گفت .»ديگر به جايي ديگر بفرستم

بـام رفـت و چون بناي آن به اتمام رسيد، معن به بست آمد و داخل آن شد و به پـشت ست كساني كه براي كشتن وي بيعت كـرده بودنـد و هـر شراب خورد و در همان جا به د

سپس شـكم بـزرگ او را پـاره . يك در پشتة ني شمشيري مخفي نموده بودند، كشته شد البته يعقوبي، ابن اثير و ابن خلـدون، كـشتن معـن را كـار 2.كردند و در بست دفن نمودند

اي داشتند، دست به كار حيله چون خوارج قدرت مقابله با وي را ن : اند و گفته 3خوارج دانسته كه شمشيرها را گرديدند و در هيئت بناها به داخل منزل معن در يست وارد شدند، در حالي

هاي ني پنهان كرده بودند و چند روز بدان حال ماندند و سـپس معـن را در در ميان دسته 4.كه ردايي بر تن داشت كشتند حالي

ادة معن تمام قاتالن معـن را كـشت و حكومـت گويند پس از وي يزيد بن مزيد، برادرز داشـت و بـه وي به عرب و عجم ساكن سيستان ظلم روا مـي . سيستان را به دست گرفت

كرد؛ لذا اعراب ساكن سيستان به خليفه نامه نوشتند و در پـي آن منـصور سختي رفتار مي 5.وي را از حكومت سيستان عزل نمود

وعهاقدامات حضين خارجي و مقابله مط .7

وي حمـزه بـن 6.قمري به خالفت نشست 158پس از منصور فرزندش مهدي در سال مالك الخزاعي را به حكومت سيستان گمارد و حمزه نيز خالد بن سويد را جانشين خود در

.144همان، ص. 1

.147ـ 145همان، ص. 2

؛ 214، ص5، ج، المنتظم في تـواريخ الملـوك واالمـم ن ابي الفرج عبدالرحمان بن علي الجوزي الدي جمال. 3؛ 614- 613، ص 3، ج الكامل في التـاريخ ؛ 207، ص 3، ج تاريخ ابن خلدون ق؛ 1420بيروت، دارالفكر،

.325، ص2، جتاريخ يعقوبي .325، ص2، جتاريخ يعقوبي. 4 .614، ص3، جالكامل في التاريخ. 5

ق؛ 1421، بيروت، دارالكتب العلميه، چـاپ اول، 560 ص اخبارالطوال،حنيفه احمد بن داود الدينوري، ابي. 6 .148، صتاريخ سيستان

97

انهري

طان

اياا پ

ي تاس

عبول

صرار ع

ت دبس

ي اس

سيع

ضااو

سيستان نمود، ولي پس از مدتي خودش به سيستان آمد و حكومت را به عبيداهللا بن عـال قمـري 160او در سـال . مـت بـر سيـستان را داشـت تفويض نمود كه چندبار سابقه حكو

كه خليفه مهدي باز زهير بـن محمـد ازدي را كـه قـبال مـدتي در زمـان تا اين . درگذشت 169كـه هـادي در سـال و پس از آن . منصور حاكم سيستان شده بود به سيستان فرستاد

اقامت داشـت و وي مدتي در زرنج . قمري خليفه شد، تميم بن سعيد را به سيستان فرستاد .سپس به سوي بست رفت

سعيد پس از ورود به بست، سپاهي تدارك ديد و قصد نبرد با رتبيل را نمود؛ از ايـن رو، هايي كه با رتبيل داشـت، بـرادر او را اسـير كنـد و به سوي رخج رفت و توانست در جنگ

1.سپس به بست بازگردد 170با مرگ هـادي در سـال . ستادهادي پس از مدتي، كثير بن سالم را به سيستان فر

2.قمري، خالفت به هارون الرشيد، رسيدهارون ابتدا فضل بن سليمان و سپس عبداهللا بن حميد را در سيستان و از جمله بـست

علـت بازگـشت عبـداهللا بـن -كه عبداهللا بن حميد به عراق بازگـشت هنگامي. حاكم كرد جـا ه خويش به سيـستان آمـد و در همـان خوا بن عثمان به دل ة عمار -حميد معلوم نيست

در زمـان وي در . وي پسر خويش صدقه بن عثمان را به حكومت بست گمارد . ماندگار شد سيستان بين بست و زرنج، شخصي به نام حضين خارجي با گروهي به شورش دست زد و

صدقه حاكم شهر بست به دستور پـدرش عمـاره، بـه مقابلـه بـا حـضين . جا تاختند به آن پس از مدتي هـارون . برخاست و توانست وي را براي مدتي سركوب كند و به حاشيه براند

3.الرشيد، ليث بن ترسل و سپس داود بشرالمهلبي را به سيستان فرستادويـژه بـه ( هاي اسالمي از زمان منصور، دومين خليفه عباسي به بعد، گروهي در سرزمين

اينها به طـوع و رغبـت بـراي . شدند ه خوانده مي وجود آمدند كه غازيان يا مطوع به) مرزها شرق سيستان 4.رفتند جهاد، با خرج خود دسته دسته گرد آمده، در مرزها به جنگ كفار مي

از ايـن رو، مطوعـه و غازيـان در آن حـضور . و شهر مهم بست يكـي از ايـن مرزهـا بـود ز شـهرهاي اسـالمي گروهي كـه ا : گير داشتند؛ البته مطوعه سيستان دو گروه بودند چشم

.151ـ 149، صتاريخ سيستان. 1

.562، صاخبارالطوالهمان؛ . 2

.153ـ 152، صتاريخ سيستان. 3

.153همان، پاورقي، ص. 4

98

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

آمدند و گروهي كه از مـردم سيـستان و از جمع شده و يا با حاكمان خليفه به سيستان مي جمله شهر بست تشكيل يافته بودند و براي مقابله با خـوارج منطقـه، بـا حاكمـان خليفـه

.كردند و به مطوعه سيستان معروف بودند كاري مي هماره قدرت يافته بود، جنگيد؛ البته اين بار تنهـا بشر المهلبي نيز با حضين خارجي كه دوب

اين 1.نبود و با كمك سپاه مطوعه و غازيان، توانست حضين را شكست داده، وي را بكشد از اين بـه . اولين حضور مهم غازيان و مطوعه در سركوب شورشيان و خوارج سيستان بود

.ندآور بعد، هر روز اين گروه قدرت بيشتري در منطقه به دست ميكـه از (يزيد بن جرير : حاكمان بعدي سيستان در زمان خالفت هارون الرشيد عبارتند از

، علي بن حـضين، )طرف فضل بن يحيي، امير خراسان و سيستان به سيستان فرستاده شد ، سـيف بـن )از طرف علي بن عيسي بن ماهان حاكم خراسـان (عيسي بن علي بن عيسي ).بن عثمان از طرف وي بر سيستان حكومت كردكه سيف (2عثمان و هرثمه بن اعين

حكومت اشعث بن محمد بر بست و شورش حرب بن عبيده .8

و به خالفت رسيدن امين، مأمون فرزند 3قمري193پس از مرگ هارون الرشيد در سال ديگر هارون در ناحيه خراسان و نيز سيستان و به تبع آن شهر بـست، قـدرت را در دسـت

مـأمون در دوران حكـومتش در خراسـان، ابتـدا 4.كـرد طق حكومت مي داشت و بر آن منا سيستان را به زهير بن مسيب وبعد به فتح بن حجاج و در دست آخر به محمد بـن اشـعث

محمد بن اشعث نيز فرزندش اشعث بـن محمـد را بـه . قمري سپرد 197الطارابي در سال مون طاهر بـن حـسين را بـه قمري، مأ 198در سال بعد، يعني . حكومت شهر بست گمارد

بنابراين، مأمون خالفـت را رسـما . وي توانست امين را بكشد . جنگ برادرش امين فرستاد .به دست گرفت

قمري، شخصي به نام حرب بن عبيده كه از مردم خواش بـود، در بـست 199در سال هد ولـي شورش نمود و حاكم بست، اشعث بن محمد، با او جنگيد و توانست او را فراري د

.153، صتاريخ سيستان. 1

.161ـ 153همان، ص. 2

.380، ص2، جتاريخ يعقوبي. 3

، بيـروت، دارالكتـب العلميـه، چـاپ 31، ص5، جتاريخ االمم والملوكابي جعفر محمد بن جرير طبري، . 4

. ق1408دوم،

99

انهري

طان

اياا پ

ي تاس

عبول

صرار ع

ت دبس

ي اس

سيع

ضااو

حـرب . حرب توانست تجديد قوا كرده، دوباره بازگردد و جنگ سختي بين آنـدو در گرفـت اين بار توانست اشعث را شكست داده غنايم بسيار به دست آورد و اشعث را در داخل شهر

.به محاصره بگيردخبر شكست اشعث، از حرب به شهر زرنج و محمد بن اشعث رسـيد و وي المثنـي بـن

در اين زمان محمـد بـن اشـعث، . لي را به بست فرستاد، ولي كاري از پيش نبرد سلم الباه خود در زرنج، مركز سيستان دچار شورش حمدونه بن اشعث بن الحارث گردي و درپي آن فراري شد و حرب بن عبيده كه در بست قدرت را به دست گرفته بود، از بـست بـه زرنـج

داد؛ بنابراين، حـرب توانـست بـر دو شـهر مهـم و آمد و با حمدونه جنگيد و وي را فراري .اصلي سيستان حاكم شود

.در سيستان اتفاق افتاد قمري زلزله عظيمي199زمان با اين وقايع، در سال همپس از مدتي كه از حكومت حرب بر سيستان گذشـت مـأمون، ليـث بـن فـضل را بـر

دراين زمـان محمـد . ستادسيستان گماشت و وي برادرش احمد بن فضل را به سيستان فر ةبن اشعث حاكم قبلي سيستان از طرف مـأمون عباسـي، از سـرهنگان حـرب بـن عبيـد

احمدبن فضل ابتدا به سراي محمد بن اشعث داخل شد و امـوال وي را . شورشي شده بود ) آذرك(پس از مدتي خود ليث بن فضل به سيستان آمد و با حمزه بن اتـرك . غارت نمود

جنوب به سيستان آمده بود، صلح نمود و حمزه به جنگ حرب بـن عبيـده كه از مكران در راه محمد بن اشعث كشت؛ بنابراين، حكومت حرب بن عبيده بر بست رفت و وي را به هم

.و مناطقي از سيستان به پايان رسيدحاكمان بعدي سيستان و به تبع آن شهر بست در زمان مأمون تا به حكومـت رسـيدن

در ابتـدا عمـرو بـن الهيـثم از (اعين بن هرثمه : ن در اين منطقه، عبارتنداز طاهر و طاهريا اين دو حاكم هر دو از طرف (و عبدالحميد بن شبيب، ) طرف وي در سيستان حكومت كرد

1.)غسان بن عباد حاكم خراسان فرستاده شده بودند

دورة طاهريان) ب

شـود و در اطـراف وانـده مـي خ» جان زنده«پوشنگ كه امروزه در قرون اوليه اسالمي، . شد در آن تدريس مي هرات قرار دارد، شهري آباد و مستحكم بود كه علوم ديني ـ اسالمي

.176ـ 170تاريخ سيستان، ص. 1

100

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

شد، از اهالي اين شهر كوچـك خوانده مي » ذواليمينين«خانواده طاهر بن حسين كه بعدها اي برمكي ه كاري داشتند و مانند خاندان بودند، ولي با خالفت اسالمي، با اعيان محلي هم

زودي در دربار خالفت بغـداد، نقـشي و سهلي، به طبقه اشراف منسوب بودند و توانستند به اشخاصـي از ايـن . ايفـا كننـد ) تـر هر چند كم رنـگ (همانند نقش خاندان برمكي و سهل

چون طاهر بن حسين، منصور بن طلحه طاهري، عبداهللا بن طاهر و سليمان بن خاندان هم، جبـال، 1هاي اسالمي مانند مـرو، خـوارزم، بغـداد، طبرسـتان سرزمين د بر عبداهللا، توانستن

. حكومت كنند3 و جزيره،2ارمينيه، آذربايجان

حكومت طاهر بن حسين بر خراسان و سيستان. 1

كه طاهر بن حسين، از جنگ با نصر بن شبث به بغداد بازگشت، به مدت يك پس از آن طـاهر 5دت و در اتفاقي كه در دربار مأمون افتاد، و طي اين م 4سال رئيس شرطه بغداد شد

دانست كه مأمون هنوز مرگ برادرش امين را كه به دست طاهر كشته شده بود، فرامـوش .نكرده است؛ بنابراين، درصدد برآمد تا خود را از دربار مأمون و بغداد دور كند

داشت، برقـرار كـرده طاهر روابط خوبي با كاتب دربار مأمون كه نفوذ زيادي نيز در وي اي از ، وي نامـه )احمـد بـن ابـي خالـد (بود و در قبال پرداخت سيصد هزار درهم به كاتب

جـا جعـل نمـود و سوي غسان بن عباد حاكم خراسان مبني بر اسـتعفايش از حكومـت آن و طاهر 6مأمون پذيرفت. جا پيشنهاد كرد سپس در نزد مأمون، طاهر را براي حكومت بر آن

كـه 8 بـه خراسـان فرسـتاد 206، اول سال تاريخ يعقوبي و به نقل 7قمري205ل را در سا

.سيستان نيز از توابع حكومت وي بود

.189، ص1، جافغانستان در مسير تاريخ. 1

.421، ص2، جتاريخ يعقوبي. 2

.153، ص5، جتاريخ االمم والملوك. 3

.411، ص2، جتاريخ يعقوبي. 4

1376، تهران، دارسروش للطابعـة والنشر، چاپ اول، 149ـ 145، ص 4، ج االمم تجاربمسكويه الرازي، . 5

.153-152، ص5، جتاريخ االمم و الملوك؛ 184-183، ص4، جالكامل في التاريخش؛

.411، ص2، جتاريخ يعقوبي. 6

.183، ص4، ج الكامل في التاريخ؛153-152، ص5، جتاريخ االمم والملوك. 7

.411، ص2، جتاريخ يعقوبي. 8

101

انهري

طان

اياا پ

ي تاس

عبول

صرار ع

ت دبس

ي اس

سيع

ضااو

وقتي طاهر بن حسين به خراسان رسيد، محمد بـن الحـضين القوسـي را بـه سيـستان البته در دورة حكومت طاهر بر خراسان و سيـستان، اطالعـات چنـداني در مـورد 1.فرستاد

.تفاقات سيستان و شهر بست در اختيار نيستوقايع و اوي پس از مدتي حكومت، نام خليفـه عباسـي را از خطبـه انـداخت و داعيـه اسـتقالل

قمري، باقي مانده است ـ كه در خراسان 106هايي كه از سال حتي روي سكه2.برافراشت 3.شود از خليفه عباسي ديده نمي ضرب شده ـ نامي

ليفه عباسي را از خطبه انداخت مأمون، احمد بن ابـي خالـد را كه طاهر نام خ پس از آن مـرا در «: كه مسبب به حكومت رسيدن طاهر در خراسان بود، فرا خوانـد و بـه وي گفـت

ابي خالد قول داد كه امـر طـاهر را . »كه از طاهر گرفتي فروختي ازاي سيصد هزار درهمي طـاهر پـس از . به نزد وي فرستاد او شخصي را كه در نزد طاهر محبوب بود، . كفايت كند

اما بعـدها 4بنابر نقلي، فرستاده ابي خالد در قتل طاهر نقش داشته است، . ماه درگذشت يكخبري كه نشان از مشكوك بودن مرگ طاهر و اعتراض طاهريان به عباسيان در اين باره

ورت طـاهر بـه هـر صـ . باشد، از زبان طاهريان شنيده نشده و در منابع ذكر نگرديده است سالگي درگذشت و مأمون، طلحه را به 48 قمري در 207ران طاهري، در سال اولين حكم

5.حكومت خراسان گماشت

بن طاهر و شورش عياران در بستةجانشين طلح. 2

بن طاهر قبل از مرگ پدرش و در اواخر عمر وي، از طرف طـاهر مـدتي حـاكم طلحةوي در مـدت حكومـت . راسان و سيستان شـد سيستان بود و بعد از مرگ پدرش، حاكم خ

خويش بر خراسان و سيستان، افرادي چون ابن اسد، محمد بن احوص، محمد بن شـبيب، ، حسن بن )مدتي محمد بن يزيد از طرف وي بر سيستان حكومت كرد (محمد بن اسحاق

.علي السياري و احمد بن خالد را به سيستان فرستاد

.تاريخ سيستان. 1

.413، ص2، پيشين، جتاريخ يعقوبييعقوبي، . 2

، تهران، 19، ص 2، ج )از طلوع طاهريان تا غروب خوارزمشاهيان ( تاريخ ايران اسالمي رسول جعفريان، . 3

. 1378مؤسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر، چاپ سوم،

.413، ص2، جتاريخ يعقوبي. 4

.همان. 5

102

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

رانـد، اوضـاع شـهر طرف طلحه بر سيستان حكم مـي در زمان محمد بن اسحاق كه از بست دگرگون شد و مردي از عياران سر به شورش گذاشت و حكومت بر بست را به دست

محمد بن اسحاق براي سركوب وي از شهر زرنج خارج شـد، ولـي همـين كـه بـه . گرفتجـاي وي بـه خواش در مسير بست رسيد، حسن بن علي السياري كه از طرف طلحـه، بـه

سيستان آمده بود، وي را به زرنج فراخواند و سپس سپاهي را به طلب محمد بـن اسـحاق .به خواش فرستاد و وي را در بند كردند و به نزد حاكم جديد بردند

كه حـسن به اين ترتيب، مدتي عيار شورشي بر شهر بست و اطراف آن حكم راند تا اين حمد، به بست فرستاد و توانست وي را بن علي السياري، سپاهي به سركردگي عيسي بن ا

.شكست دهد و از بست بيرون كندكـه در زمـان خالفـت ) اتـرك ( بـن آذرك ةدر اواخر عمر طلحه حاكم طـاهري، حمـز

الرشيد، قيام خود را آغاز كرده بود، توانست احمد بن خالد، حاكم طاهري سيستان را هاروندر پـي . را بـه تـصرف خـويش درآورد از مركز حكومتش فراري دهد و بيرون كند و زرنج

درگذشت و خوارج سيـستان ) جمادي االخر ( قمري 213تصرف زرنج، حمزه آذرك در سال بن طلحة 1.با ابواسحاق بن ابراهيم و پس از مدتي با ابا عوف بن عبدالرحمان، بيعت كردند

2. ربيع االول همان سال درگذشت26 و در 213طاهر در همان سال يعني سال

عبداهللا بن طاهر و درگيري با خوارج. 3

پس از مرگ طلحه، مأمون برادرش عبداهللا بن طاهر را به حكومت خراسان و سيـستان در آن زمان خـوارج، . وعبداهللا ابتدا محمد بن احوض را به سيستان فرستاد 3.منصوب نمود

عزيز بن نـوح در سيستان و مركز آن قدرت را در دست داشتند؛ بنابراين عبداهللا بن طاهر، به جنگ خوارج فرستاد كه عزيز كـشته شـد و پـس از ) غيرسيستاني(را با لشكري از غربا

4.وي عباس بن هاشم به جنگ خوارج فرستاده شد معتصم خليفه بعدي عباسي، حكومت عبداهللا 5 قمري، 217پس از مرگ مأمون در سال

ـ . بن طاهر را تأييد نمود داهللا الـسياري را بـه سيـستان عبداهللا بن طاهر نيز حسين بـن عب

.181 ـ 177، صتاريخ سيستان. 1

.421، ص2، جتاريخ يعقوبي. 2 .همان. 3 .182و181، صتاريخ سيستان. 4

.171ـ169، ص4، جتجارب االمم. 5

103

انهري

طان

اياا پ

ي تاس

عبول

صرار ع

ت دبس

ي اس

سيع

ضااو

حسين بن عبداهللا، برادرزادة خويش . وي توانست به زرنج مركز سيستان وارد شود . فرستادبه نام عبداهللا بن محمد، معروف به عبدوس را حاكم شهر بست نمود و وي را به اين شهر

نگـه كـرد و مـردم را از خـود راضـي اين شخص با مردم بست به نيكي رفتار مي . فرستاد 1.داشت مي

سالي و شورش در بست خشك .4

وجود آمد كـه هجري، آب هيرمند خشك شد و در بست قحطي بزرگي به 220در سال مندان نيـز كـشتگان كم تمام سيستان را دربر گرفت؛ كار به جايي رسيد كه حتي ثروت كم

باخبر نمـود و سالي سياري حاكم سيستان، عبداهللا بن طاهر را از اين خشك . بسياري دادند وي مبلغ سيصد هزار درهم به سـياري داد و او نيـز توسـط عثمـان . درخواست كمك كرد

هـا تقـسيم عفان و حسين عمرو كه فقهاي فريقين بودند، اين اموال را بين ضعفا و خانواده رو بودنـد، در هنگام اين قحطي كه مردم با مشكالت بسياري در شهر بـست روبـه . كردند

بداهللا جبلي، بر ضد حاكم شهرـ عبدوس ـ شورش نمـود كـه بـسياري از شخصي به نام عفراري دهنـد و ) زرنج(خوارج از وي حمايت كردند و توانستند عبدوس را به مركز سيستان

.حكومت را در اين شهر بحران زده، به دست گيرند هجـري درگذشـت و پـسرعمويش بـه نـام نـصر 222سياري حاكم سيستان در سـال

در آن زمان، شورشي ديگـر در بـست . بن عبداهللا السياري، به جاي وي نشست بن منصور اتفاق افتاد و شخصي به نام محمد بن واصل توانست حكومت بست را پس از خـوارج بـه

.دست گيردنصر بن منصور حاكم سيستان، پسرش سيار را براي سركوب شورش محمد بن واصـل

بـا بـدي وظلـم برخـورد كـرد، مـردم بـست از به بست فرستاد وچون سيار با مردم بست گيـر شـد، محمدبن واصل حمايت كردند؛ در نتيجه سيار، در جنگ شكست خورد و دسـت

.ولي پس از مدتي با صلح آزاد گشت

حكومت فرزندان ابراهيم حضين بر شهر بست. 5

ـ ت عبداهللا بن طاهر، حاكم طاهري كه از ادامه كار سياري بر سيستان ناراضي بود، واليابراهيم نيز براي سروسامان . سيستان را به ابراهيم حضين داد و وي را به سيستان فرستاد

جـا دادن اوضاع شهر بست، پسر خويش اسحاق بن ابراهيم را به بست فرستاد و حـاكم آن

.184تاريخ سيستان، ص. 1

104

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

نمود؛ مردم بست نيز از او راضي بودند، ولي اجـل وي را مهلـت نـداد و اسـحاق در سـال 1.قمري درگذشت226در اوايل سال بعد . پي درگذشت حاكم بست، شهر دوباره حالت شورش به خود گرفت در

پـس از مـدتي در سـال 2.معتصم عباسي درگذشت و واثق بـه جـايش نشـست ) هـ 227(واثق . و پسر خويش، طاهر را جانشين خويش نمود 3قمري عبداهللا بن طاهر درگذشت 230

طـي مـدت چنـد سـال، . د و لوا فرسـتاد خليفه عباسي نيز حكومت وي را تأييد كرد و عه چنان واليت سيستان را داشت و پس از مرگ فرزندش اسحاق، فرزند ديگرش ابراهيم هم

.زده بست فرستاد به نام احمد را به شهر آشوبسر به شورش ] غسان بن نصر[در زمان احمد بن ابراهيم، مردي به نام عشان بن النصر

مردم بست از كـشته شـدن . را شكست دهد و بكشد برداشت كه حاكم بست، توانست وي در همين اثنا، شخص . وي به دليل آن كه مردي اصيل و بستي بود، ناراحت و آشفته بودند

البتـه او نيـز . ديگري به نام احمد قولي در بست قيام نمود و عياران از وي حمايت كردنـد مـدتي . نيـز درهـم بـشكند كاري از پيش نبرد و احمد بن ابراهيم توانست شـورش وي را

كه مردي به نام بشار بن سليمان كه از بزرگان و رؤساي شـهر اوضاع بست آرام بود تا اين كه از ستم احمد بن ابراهيم به تنگ آمده بود، به قيام دست زد و توانست با حمايت مردمي

پـدرش بودند، پيروز گردد و بر شهر مسلط شود و حاكم شهر را به مركز سيستان بـه نـزد 4.فراري دهد

شورش صالح بن نصر در بست به كمك عياران .6

مدت چندي از حكومت بشار بن سليمان در بست نگذشته بود كه شخصي به نام صالح خواهي برادر قيـام نمـود و مردمـان به خون 5،)عشان النصر (بن نصر، برادر غسان بن نصر

د؛ از جمله يعقوب ليث و جمعي از بسياري از اطراف بست و حتي سيستان گرد او جمع شدنوي توانـست در . عياران سيستان كه باعث شدند صالح بن نصر هرچه بيشتر تقويت شـود

.189 ـ 186همان، ص. 1

.283، ص4، جاريخالكامل في الت؛ 273، ص5، جتاريخ االمم والملوك. 2

.442، ص2، جتاريخ يعقوبي؛ 293، ص4، جالكامل في التاريخ. 3

.191تاريخ سيستان، ص. 4

).324، ص4ج. (، وي را با نام صالح بن النضر الكناني ذكر كرده استالكامل ابن اثير، در. 5

105

انهري

طان

اياا پ

ي تاس

عبول

صرار ع

ت دبس

ي اس

سيع

ضااو

جنگ با بشار بن سليمان پيروز شده، وي را بكشد و بست و نواحي آن را به تصرف خويش 1.درآورد

. بـود منطقـه و شـهر بـست اين اولين حضور يعقوب ليث در صحنه سياسـي و نظـامي بـه 232الحجـه ها، واثق خليفه عباسي درگذشت و متوكل در ذي زمان با اين درگيري هم

2.جايش نشستيكـي خزانـه پـر كـه از مـردم : پس از مدتي كار صالح بن نصر به دو دليل باال گرفـت

ديگـري . مـزد سـپاهيان را داشـت گرفت و به اين واسطه قدرت پرداخت دست ماليات مي .وي و بيشتر نظاميان، يعقوب ليث و عياران بودند كه فرمانده نظامي صالح قدرت نظامي

قمري با صالح بن نصر بيعـت كردنـد و در نتيجـه بـه 233مردم بست، در محرم سال 3.پرداخت خراج به شخص صالح بن نصر ملزم شدند

درگيري صالح و عياران با خوارج. 7

ها عليه وي آغـاز شـد؛ از شورش مدت زماني از حكومت صالح بر بست نگذشته بود كه جمله شورش محمد بن عبيد و پسران حيان خريم يا حريم كه سركوب شدند، ولي شورش

شـمار خوارج به سركردگي عمار خارجي كه از ناحيه كش آغاز شده بود، شورش بزرگي بـه آمد كه حتي از حمايت ابراهيم بن حسين حاكم طاهري سيستان نيز برخوردار بود، ولي مي

چنين حمايت مردم كـه مخـالف حـضور صالح توانست به كمك يعقوب ليث، عياران و هم 4.خوارج بودند، بر عمار خارجي پيروز شود

در پي اين قضيه ابراهيم حضين حاكم طاهري بست، پسر خويش به نام محمد را براي بار صالح ناي. دو در زمين داور جنگيدند جنگ با صالح بن نصر، به سوي بست فرستاد و آن

شكست خورد و فراري شد و يارانش نيز پراكنده شدند و در نتيجه محمد بـن ابـراهيم بـر مدتي بعد شخصي به نام ابراهيم بن خالد كه صاحب شرطه صالح بود، با . شهر تسلط يافت

تعدادي اندك، به محمد بن ابراهيم القوسي ـ كه از خوارج بود ـ پيوسـتند و بـا تعـدادي از

.192 صتاريخ سيستان،. 1

.292، ص5ج، تاريخ االمم والملوك؛ 287-286، ص4، جتجارب االمم. 2

.193تاريخ سيستان، ص .3

، مرآة الجنـان و عبـرة اليقطـان همان؛ ابي حمد عبداهللا بن اسعد بن علي بن سليمان اليافعي اليمني المكي، . 4

.ق1417، بيروت، دارالكتب العلميه، چاپ اول، 133، ص2ج

106

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

وقتي خبر به محمد بن ابراهيم الحـضين . اري صالح، به سوي بست حركت كردند ياران فر رسيد، از بست خارج شد و جنگ سختي كرد ولـي شكـست خـورد و محمـد بـن ابـراهيم

در همين اثنا، صالح بن نـصر نيـز از راه . القوسي به بست داخل شد و قلعه حصار را گرفت محمد بن ابراهيم براي جنگ بـا . فرود آمد بيابان به سوي مركز سيستان رفت و در بسكر

در همان شـب، صـالح . هاي فراوان به داخل بست بازگشت او از شهر خارج شد و با كشته طور مخفيانه وارد بست شد و بسياري از عياران از جمله يعقوب ليث و دو برادر او عمـرو به

.ن خويش پيوستراه ساخت؛ سپس از شهر خارج شد و به سپاهيا و علي را با خود همفرداي آن روز صالح با سپاهيانش ، براي تصرف عازم شهر بست بودند كه چـون سـپاه

در ايـن هنگـام . هـا را بـستند ابراهيم القوسي آنها را ديدند، به شـهر داخـل شـدند و درب . ها را روي سپاه صالح باز كردند پيمانان صالح در داخل شهر دست به كار شدند و درب هم

داخل شهر شدند، بسياري از لشكريان ابراهيم القوسـي را كـشتند و خـود او بـه وقتي آنها 1.فرار كرد) غنجره(عنجره

بروز اختالف بين صالح و يعقوب ليث. 8

چيزي از شكست ابراهيم القوسي نگذشته بـود كـه ابـراهيم الحـضين حـاكم طـاهري به سـوي بـست حركـت كرد، راهي مي سيستان، با لشكري كه عمار خارجي نيز وي را هم

نمود، ولي در پايان شكست خورد و از طاهر بن عبداهللا حاكم طاهريان درخواسـت كمـك صالح درپي آن غارت سراي ابراهيم حضين و سران خوارج را دستور داد و ابراهيم از . نمود

وي نيز سپاهي تدارك ديد و . پسرش محمد كه در سرزمين داور بود، درخواست سپاه نمود اهي جمعي از خوارج ديگر مانند عثمان بن عفان، به جنگ صالح رفتند، ولي محمد ر به هم

بن ابراهيم نيز در جنگ شكست خورد و به سوي پدرش گريخـت و صـالح دسـتور داد تـا .سراي محمد بن ابراهيم غارت شود

يعقوب و سران ديگر عيار كه از غارت سيستان توسط صالح و بردن آنها توسط وي بـه راحت بودند، از اين كار صالح بن نصر برآشفتند؛ در حالي كه صالح بـا لـشكريان و بست نا

دستي كـرد و بعـد از صالح بن نصر پيش . يعقوب ليث و سران عيار در خارج از بست بودند باخبر كردن مالك بن مردويه نماينده خويش در بست از اين ماجرا، شبانه با امـوال غـارت

. وي بست، حركت نمود و قصد داشت كه زودتر وارد شهر شـود شده از نقاط سيستان به س

.196ـ 194تاريخ سيستان، ص. 1

107

انهري

طان

اياا پ

ي تاس

عبول

صرار ع

ت دبس

ي اس

سيع

ضااو

مالك بن مردويه كه به استقبال و حمايت صالح از شهر بيرون شده بود، در خارج شـهر بـا يعقـوب بـه دنبـال . يعقوب و عياران درگير شد و در نتيجه آن شكست خورده، كشته شـد

در ايـن جنـگ طـاهر بـرادر صالح بن نصر، در نوقان به او رسيد و جنگ سختي درگرفت؛ اي قبر او اكنون در نزديكي بست و در ناحيـه تاريخ سيستان يعقوب كشته شد كه بنابر نقل

1.صالح نيز در نتيجه جنگ، شكست خورد و گريخت . قرار دارد» كرمتي«به نام

به قدرت رسيدن درهم بن نصر در بست. 9

به بست بازگشتند و با درهم بن سپاه عياران و يعقوب ليث پس از شكست دادن صالح، هـاي سـاالر وي شـدند و جنـگ يعقوب و سـرباتك، سـرهنگ و سـپه . بيعت كردند 2نصر

3.نمودند) حاكم جديد بست(بسياري با خوارج و مخالفان درهم بن نصر ناك شده، موقعيت خـويش را درهم كه مردي و شجاعت يعقوب ليث را ديد، از وي بيم

وي در سراي خويش قرار گرفت . اي براي قتل يعقوب كشيد نقشه در خطر ديد؛ در نتيجه، و خود را به مريضي زد و به سپاه خويش دستور داد كه هرگاه يعقوب به مالقات وي آمـد،

يعقوب از اين موضوع آگاه شد، لذا بـه سـراي 4.از غفلت وي استفاده كنند و وي را بكشند درپـي 5. و خود او را اسير و محبوس نمـود درهم حمله برد و بسياري از ياران وي را كشت با يعقوب ليـث ) محرم25روز ( قمري 247اين رخداد، مردم بست و تمام سيستان در سال

و دست حكومت طاهري براي هميـشه از شـهر بـست و 6به عنوان امير خود بيعت نمودند .سيستان كوتاه شد

نتيجه

هاي اسالمي، آغـاز سان، در شرق سرزمين كه قيام نظامي عباسيان از خرا با توجه با اين داران آنهـا در آمـد؛ گرديده بود، شهر بست قبل از استقرار خالفت عباسي، به تصرف طرف

.199ـ 197همان، ص. 1

).324، ص4ج. (داند مي) مطوعه(وي در درهم بن حسين و از متطوعه الكامل،ابن اثير، در . 2

.199، صتاريخ سيستانهمان؛ . 3

.200ـ199، صتاريخ سيستان. 4

.200همان، ص. 5

.324، ص4، جالكامل في التاريخهمان؛ . 6

108

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

اما ورود اولين نماينده رسمي خالفت عباسي و كشته شدن او، از مشكالت فراوان حاكمان ن، رقابـت شهر بست از اين پس تا تصرف منطقه به دسـت طاهريـا . بعدي حكايت داشت

بسيار تنگاتنگ بين شورشيان محلي ماننـد بوعاصـم بـستي، مطوعـه، خـوارج و حاكمـان با به قدرت رسيدن طاهريان به موازات نيروهاي فوق، نيروي جديدي . عباسي را شاهد بود

اين تشكل و گروه جديـد، در اصـل . ويژه در بست پا گرفت با عنوان عياران در منطقه و به در مقابل رشد فزاينده قدرت خوارج كه حاكمان عباسي و طاهري از پس العملي بود عكس

.آمدند سركوبي آنان برنميپايگاه اجتماعات عياران، بيشتر در بين طبقات پايين و مياني جامعه شهري يعنـي اهـل صنوف قرار داشت كه در اين زمان به دليل رشد بازرگاني و استقرار قبايل عرب، به سرعت

تصويري تنفرآميز از خوارج در ذهن داشتند و به ) مردم شهرها (اينان . بودندرو به گسترش ولـي . دادنـد واسطة همين تنفر، اهتزاز پرچم سياه عياران را بر علم سپيد خوارج ترجيح مي

رو، در مقابل قواي دولتي نيـز قـرار عياران نيز بر دامنه تشنج اوضاع بست افزودند و از اين هاي متعدد عياران در شهر بست را شـاهد هـستيم قمري به بعد، قيام 230از سال . گرفتند

ها رشد نمود و توانست با انجام دادن دو كودتاي نظامي كه يعقوب نيز در يكي از اين گروه عليه صالح بن نصر و درهم بن نصر كه هر دو حاكمان سابق شهر و از عيـاران بودنـد، در

وي توانست خوارج . قدرت اصلي در منطقه مطرح شود رأس تشكيالت عياران و به عنوان اين سرآغازي بود بـراي تـشكيل دولـت بـزرگ . ها، در منطقه سركوب كند را پس از مدت

.صفاري كه خالفت عباسي را با چالشي اساسي رو به رو كرد

109

انهري

طان

اياا پ

ي تاس

عبول

صرار ع

ت دبس

ي اس

سيع

ضااو

منابع

، 4و3و 2، ج الكامل في التـاريخ الكرم الشيباني، بن ابي ابن اثير، عزالدين ابوالحسن علي .1

.ق1408بيروت، مؤسسه التاريخ العربي، چاپ اول، المنتظم في تـواريخ الملـوك الدين ابي الفرج عبدالرحمان بن علي، ابن جوزي، جمال .2

. ق1420، بيروت، دارالفكر، واالمم

والنـشر، چـاپ للطابعـة، تهران، دارسروش 4، ج تجارب االمم ابوعلي مسكويه الرازي، .3

تاريخ عبدالرحمان بن محمد بن خلدون الحضرمي المغربي، ابن خلدون، ش؛1376اول،

.ق1419) دار احياء التراث العربي( بيروت، مؤسسه التاريخ العربي، ،3و 2، جابن خلدون

، بيروت، دارالكتب العلميـه، چـاپ اول، اخبارالطوالحنيفه احمد بن داود الدينوري، ابي .4

.ق1421الجنـان و مـرآة ان اليافعي اليمني المكـي، ابي حمد عبداهللا بن اسعد بن علي بن سليم .5

.ق1417، بيروت، دارالكتب العلميه، چاپ اول، 2، جاليقطان عبرة، دارالكتـب العلميـه، چـاپ 6، بيروت؛ ج البداء والتاريخ ابي زيد بلخي، احمد بن سهل، .6

.ق1417اول، ، )اناز طلوع طاهريـان تـا غـروب خوارزمـشاهي (تاريخ ايران اسالمي جعفريان، رسول، .7

.1378، تهران، مؤسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر، چاپ سوم، 2ج .1341، مطبعه دولتي، ميزان 4المعارف افغانستان، ج ة، انجمن دائردائرة المعارف آريانا .8، بيـروت، )تـاريخ طبـري (تـاريخ االمـم والملـوك جعفر محمد بن جريـر، طبري، ابي .9

.1408دارالكتب العلميه، چاپ دوم، .1375، احساني، 11، قم، جافغانستان در مسير تاريخميرغالم محمد، غبار، .10، ترجمه محمود عرفان، تهـران، هاي خالفت شرقي تاريخي سرزمينلسترنج، جغرافياي .11

.1364شركت انتشارات علمي و فرهنگي، الشعراي بهار، تهران، انتـشارات پديـده خـاور، ، تصحيح ملك تاريخ سيستان ناشناخته، .12

.1366چاپ دوم، ، بيروت، مؤسـسه االعلمـي للمطبوعـات 2، ج تاريخ يعقوبي يعقوبي، احمد بن يعقوب، .13

.ق1412

110

ن ستا

تابم ـ

نهره

ماش

1389

خ

ري تا

نخ

س

وضعيت كنوني شيعيان كشمير

*)گلزار(محمد متو غالم

چكيده

بنـدي، اين گروه.شوند شيعيان كشمير اكنون به چهار گروه عمده تقسيم مي

نظـر داشـته نيز اختالف باعث شده تا آنان حتي در مسائل كوچك و روزمره

لذا . تر هستند هاي ديگر ضغيف شيعيان از لحاظ اقتصادي نيز از فرقه . باشند

ــالي ــد ق ــان مانن ــشي از كودك ــت كارك ــول اس ــافي معم ــاي در اداره. ب ه

كـه در حـالي . نيـست % 2اشتغال شيعيان، بيـشتر از ) لتيامركزي واي (دولتي

درصـد 15 - 10شيعيان آموزي بين سواد. دهند جمعيت را تشكيل مي % 15

. در صد است6- 5و بين دختران و زنان

مـردان اصلي اسـت كـه دولـت موضوعاتوضعيت فرهنگي كشمير يكي از

شـيعيان كـشمير، هـم از طـرف . كنند برداري سياسي مي هندي از آن بهره

دولت هند و هم از طرف اهل سنت، مـورد هجـوم تهـاجم فرهنگـي قـرار

بله با اين تهاجم، هـيچ نـوع امكانـات و وسـايل در آنان براي مقا . اند گرفته

.اختيار ندارند

در حدود نيمي از جمعيـت شـيعيان . بار است وضعيت ديني شيعيان نيز اسف

شـيعيان .خبرنـد كشمير، از مسائل ابتدايي و روزمره مانند مسائل تقليـد بـي

دهند، اما تـشكيالتي نـيــسـت پول مي �بيت عاشقانه بـراي اهل كشمير

هنگفتي براي سـاخت هاي هزينه. هـا استفاده بهينه بكند ه از ايـن پـول كـ

.پردازند، ولي از فكر شعور حسيني خالي هستند ميها حسينيه

ي كليدگانواژ

.موزشهنگ، آ، عزاداري، فرشيعيان كشمير

.العالمية 6المصطفي جامعةكارشناس ارشد تاريخ تشيع، *

مقدمه

. دارداي بلند در كشمير، تاريخ پر فراز و نشيبي تشيع، يكي از مذاهب اسالمي با پيشينه شيعيان كشمير نيـز ماننـد . دادهاي زيادي است اين تاريخ در بطن خود داراي حوادث و رخ

هـا، آنـان در ايـن آشـوب . اند ديگر نقاط جهان، بارها مورد تهاجم مخالفان خود قرار گرفته دلي و وحدت، تمام مشكالت و موانع تقريبا تمام دار و ندار خود را از دست دادند، اما با هم

با تحوالت و انقالبات روز دنيا در اين . د را از ميان برداشتند به قرن بيستم قدم گذاشتند خورفت كه شيعيان كشمير نيز بتوانند از گذشته خـود عبـرت گرفتـه، اوضـاع قرن، انتظار مي

اما در اواخر . سياسي، اجتمايي، ديني، مذهبي را بهبود بخشند و گذشته خود را جبران كنند ويژه با آغاز قرن بيستم ميالدي، شـيعيان كـشمير در درون خـود درگيـر و به قرن نوزدهم

در نتيجه، تمام موقوفـات . پايان شدند و به دو فرقه قديم و جديد تقسيم گرديدند جنگ بي در ادامه نيز هر كدام از اين . ها را بين خودشان تقسيم كردند مانند اماكن مذهبي و حسينيه

پرسـتي سـبب شـد تـا شـيعيان در تمـام اين فرقـه . ر تقسيم شدند ها به دو فرقه ديگ فرقهمتـواتر اي بـه شـيعيان وارد كـرد كـه تهاجمـات ها عقب بمانند و عمال چنان ضربه زمينه

.مخالفان به آن وارد نكرده بودگران و نويسندگان مغفول دراين مقاله، سعي شده تا مسائل پوشيده كه از توجه پژوهش

گـران و نويـسندگان، از پـژوهش . حلي براي آنـان انديـشه شـود تا راه . دمانده، نمايان گرد 1.باره بيشتر تحقيق كنند گردد در اين ويژه طالب كشميري نيز تقاضا مي به

وضعيت سياسي شيعيان كشمير

به سبب پايين بودن سطح آموزش در ميان شيعيان كشمير و نبود امكانـات فرهنگـي و البتـه 2 و بالندگي سياسـي در ميـان آنهـا پـايين اسـت؛ اقتصادي، سطح اطالعات عمومي

ايران خيلـي حـساس هـستند و اكثريـت ، به مسائل روز جمهوري اسالمي شيعيان كشمير با وجود اين، بيشتر شيعيان هنـوز هـم از حـوادث و 3.كنند قاطع، مسائل ايران را دنبال مي

مستقلي ندارد، اغلب مطالب آن بنابر مشاهدات نويـسنده نابع خاص و با توجه به اين كه موضوع مقاله، م 1.

.هاست نامه ها و پرسش مصاحبه نيز و

.مصاحبه با دكتر سيدصادق رضوي 2.

هـاي ورودي بـه منـاطق اسـت كـه در اكثـر راه جمهوري اسالمي، باعث شـده به شيعيان كشمير عشق 3.

نـژاد ضرت امام، مقام معظم رهبري و آقاي احمدي نشين، تابلوهاي بزرگ نصب شده كه به عكس ح شيعه�

111

يرشم

كان

عيشي

ي ون

كنت

عيض

و

112

ن ستا

تاب ـ

همه ن

ارشم

1389

خ

ري تا

نخ

س

اسـتفاده وه از آنهـا سـوء به همين علت، رؤسـاي گـر 1.خبرند مسائل روز كشور و جهان بي گـاهي دسـتور 2كـشانند؛ و آنان را طبق منافع خويش، از اين سو به آن سـو مـي . كنند ميدهند كه فالن حزب سياسي را حمايت كنيد و گاهي براي نشان دادن نفوذ يك حـزب مي

ستفاده ها و تظاهرات از آنها ا پيمايي آورند و در راه لوح را به ميدان مي سياسي، شيعيان ساده رساند بلكه تنها رئيس گـروه از آن اي به آنان نمي ها هيچ فايده پيمايي اما اين راه 3.كنند مي

.برد سود مي شـوند، امـا جمـع مـي �گاهي مردم براي مراسم ديني و مجلس ابا عبداهللا الحسين

بـا و 4كننـد عنوان اجتماع سياسي هواداران خود استفاده مي بعضي از رؤساي گروه از آن به فرستند و از آنهـا امتيـاز مي) هند( برداري از آنف گزارش تهيه كرده، به دولت مركزي فيلماين ناآگاهي سياسي شيعيان، سبب شده كه با وجود جمعيت بيش از يك ميليون . گيرند مي

.و دويست هزار نفر، حتي يك كرسي مستقل در مجلس نداشته باشند با نفوذي - ؤساي گروه يا برادرانشان هستند بخواهند مداران كه تقريبا ر اگر اين سياست

توانند حقوق از دست رفتـه مي -وسيله اعتراض عمومي شيعيان كه در دولت دارند و نيز به اما آنان بيشتر به احزاب و گروه سياسي خود در سطح ايالتي 5شيعيان را به آنان برگردانند،

6.شود مشتركي نميو مركزي وفادارند و در اين زمينه هيچ اقدام

7وضعيت اجتماعي شيعيان كشمير

در . امـامي هــسـتـنـد شيعيان دوازده تمام ، در منطقه كارگل و) دره كشمير (در كشمير . ســكونت دارنــد اســماعيلي و تعــدادياي نـوربـخـــشي عــده، نــوبرا اي بــه نــام مـــنطقه

نـشين عالوه بـر آن، چنـدين خيابـان شـيعه . ها نيز وجود دارند اين تابلوها در اغلب حسينيه .مزين است

.حضرت امام استطور رسمي به نام بهكشمير

.قبول حسين جو، استاد حوزه علميه امام رضاي كشميرمصاحبه با م .1

.حسين راتهر، شاعر معروف و يكي از فعاالن سياسي شيعيان كشميرمصاحبه با نثار 2 .

۔قاي غالم حسين متو،مبلغ فعال شيعيان كشميرباا مصاحبه. 3

۔قاي سيد محمد،مبلغ فعال شيعيان كشميرباا مصاحبه .4

. محقق و نويسنده برجسته شيعيان كشميرعلي گلزار، قاي غالممصاحبه با ا .5

. التحصيل حوزه علميه قم ور عباس انصاري، فارغنامه، مسر پرسش.6

در صـد شـيعيان در 90منظور از شيعيان كشمير در اين تحقيق، همان شيعيان دره كشمير است كه تقريبا 7.

. گويند به اين بخش از كشمير، وادي كشمير نيز مي. آن سكونت دارند

113

يرشم

كان

عيشي

ي ون

كنت

عيض

و

از آنهـا . فرق دارنـد ها شميريكله تقليد با أ مس دراما ،امامي هستند ها هم دوازده ينوربخش .دندان تقليد از ميت را جايز مي وكنند سيدمحمد نوربخش تقليد مي

دهـد از جمعيت كل كشمير را تشكيل مـي % 15در حال حاضر، جامعه شيعيان كه قريبا و هيچ نوع انسجامي بين شيعيان وجود نـدارد و بـه چهـار گـروه عمـده . هم پاشيده است

1. هستند و بين مردم نفوذ دارندالمن گروه به ظاهر عسرا. شوند تقسيم مي معموال اگر رهبر يـك گـروه، از كـسي يـا چيـزي حمايـت نمايـد، رهبـر گـروه ديگـر

اي زني و حكم رهبر معظم انقالب اسالمي، مسأله كند؛ مثال قمه حتما مخالف آن عمل مي كردنـد؛ امـا ك مـي رانـي رهبـر گـروه، تمـام شـيعيان آن را تـر كوچك بود كه بـا سـخن

چون رهبـران دو گـروه، زودتـر از دو گـروه ديگـر از آن حمايـت كردنـد، دوگـروه ديگـر آنـان . به مخالفت با آن برخاستند كه اختالف و درگيري ميان شيعيان، بيش از گذشته شد

مريكـا اسـفير يـاد شـده، بعـد از فتـواي كنند، دنبال مي اهداف خودشان را در همه موارد، معلوم نيـست چـه . يافتي به كشمير رفت و در منازل برخي افراد سرشناس حضور از دهل

گيـري بدل گرديد كـه علـيــه ايــن فـتــوا مــوضع و هايي شد و چه مسائلي رد صحبت 2.كردند

شود كه آنان درباره رؤيت هـالل نيـز هـر بندي سران شيعه، باعث مي اين نزاع و گروه جاي يك عيـد، دو عيـد اعـالم ، هرسال بين شيعيان به و در نتيجه 3كنند سال اختالف مي

.شود ميگردد كه وهن بيشتر مذهب تشيع را باعث ميديگر ازدواج نكردنـد و اگـر ها چنان با هم درگير شدند كه حتي با دختران يك اين فرقه

4.قبل از آن كرده بودند، چه بسا از هم جدا شدند

ايـن سـران گـروه يـا ايـن .www_shiiteworld_com_.htm .ارائه تصويري از وضعيت شيعيان كشمير .1

گيري براي تشيع خانواده قبال علماي خوبي داشتند و با وجودي كه اخـتالفات گروهي بود، خدمت چشم

. كردند

.6، ص1388، ارديبهشت ماه42 ش پنجمسال، انيعياخبار شمجله .2

. 11، ص كـي تنظـيم گروه بندي سي بلند شيعيان رياسـت ؛ 43منشي محمداسحاق چودهوين صدي، ص .3

افتد كه هيچ نوع امكانـات جاست كه اختالف رؤيت هالل در حالي بين رؤساي گروه اتفاق مي جالب اين

.براي رؤيت هالل وجود ندارند مدرن

.هاي زيادي وجود دارد در اين مورد، نمونه .4

114

ن ستا

تاب ـ

همه ن

ارشم

1389

خ

ري تا

نخ

س

چه در ميـدان علـم، چـه - لحاظ عقب بمانند بندي، باعث شد تا شيعيان ازهر اين فرقه اند؛ در نتيجه، نه روزنامه دارند، مشي و برنامه نداشته چون يك خط 1فرهنگ و چه سياست؛

قبـل 2.نه دانشگاه و نه عاملي ديگر كه در ارتقاي فكري، فرهنگي و علمي آنها مؤثر باشد چهـار گـروه وابـسته نبـود، از پيروزي انقالب اسالمي، اگر هر روحاني، بـه يكـي از ايـن

.توانست در جامعه، فعاليت ديني گسترده و مناسبي داشته باشد نميگرچـه حكومـت و دولـت از «حكيم صفدر همداني محقق و نويسنده، اعتقـاد دارد كـه

قدر ضربه و نقـصان دست شيعيان رفت، اما از دست رفتن حكومت و دولت، شيعيان را اين نظـر وي، بـه » .بندي شيعيان را خسارت وارد كرد ايي و گروه نرساند چنان كه اين حزب گر

تـوان آغـاز شك مي اند، بي را كه درآن شيعيان كشمير به دو گروه تقسيم شده 1889سال 3.حساب آورد انحطاط و جمود فكري شيعيان به

اولين نفـري اسـت كـه بـراي ايجـاد ) م 1969/ ق 1389متوفي (4منشي محمداسحاق او كه مسئول اورژانس شهرستان بدگام بود، كوشـيد . بسيار تالش كرد وحدت بين شيعيان

5.ديگر ببرد، اما موفق نشد هاي يك تا رهبران را آشتي دهد و رؤساي گروه را به حسينيهاهللا يـة نيز آقاي شيخ حـسين كرمـاني از طـرف آ ) ميالدي 1975( قمري 1395در سال

اما بعضي از 6مندان شيعه را متحد كند دانش او نيز سعي كرد تا . گلپايگاني به كشمير آمدند .افراد جلوگيري كردند و تالش آقاي كرماني به نتيجه نرسيداي از طرف امـام خمينـي بـه يك سال بعد از پيروزي انقالب اسالمي ايران، سفير ويژه

او پيغـام . وي تمام علما را در مسجد حاجي عيد شهر علمگري بازار جمع كرد . كشمير آمد بندي، در جمع خواند امام خميني را براي تشويق وحدت و دوري از حزب بازي و گروهويژه

. اما باز هم آنان جمع نشدند7و گفت كه در دل امام، محبت خاصي به كشمير وجود دارد

. 6، صانيعيخبار شا مجله ؛234 ص،تأثيرات انقالب اسالمي ايران در كشميراعجاز حسين سيد رضوي، . 1

.مقبول حسين جو، استاد حوزه علميه امام رضاي كشمير .2

.6 ص،تاريخ شيعيان كشمير. 3

.مندان كشمير از مصلحان و دانش .4

اند و غير از رئـيس گـروه، ها و تمام اوقاف شيعيان، بين رؤساي گروه تقسيم شده كه حسينيه است گفتني .5

. ا را ندارده كسي ديگر حق ورود به اين مكان

.24، صغروب آفتاب. 6

.25 صهمان،. 7

115

يرشم

كان

عيشي

ي ون

كنت

عيض

و

بخـش كـشمير روحانياني كه حامي جنبش آزادي ) ميالدي 1991( قمري 1411در سال ل دادند كه جمهوري اسالمي ايـران از آن حمايـت بودند، نهضت اسالمي كشمير، را تشكي

. آنان براي نظارت بر آن و ديگر امور، مجلس علماي كشمير را نيز بنيان گذاشتند . كرد مياما طولي نكشيد كه با از بين رفتن منافع بعضي از افراد، هم مجلس علمـا و هـم نهـضت

1.اسالمي كشمير از بين رفت :گويد مي شيعيان كشميرورد وضعيت اجتماعي در م2آقاي سيدقلبي حسين رضوي

اگـر ،هـا اي است كه برخي از سران گـروه شيعيان وادي كشمير االن به گونه اوضاع ،امام زمان ظهور بكند و خداي نكرده يكي از اينها بگويد كـه ايـن امـام نـيــسـت

همـين . پرسـتي اسـت له در حـد شـخص أاين مس . كنند مردم و مريدانشان قبول مي نتيجه آن، اين شد كه شـيعيان از . كشمير ضربه وارد شود له باعث شده به تشيع أمس

مـانــده لحاظ سواد، از لحاظ اقتصاد، از لحاظ اجتماعي و از لحاظ فرهنگـي عـقــب كنند نه اهداف اسالم، انقـالب، ها حركت مي آنها در راستاي اهداف اين گروه . باشند

مقلـد ،كنند ما در واليـت فقيـه د خودشان ادعا مي چن نهضت امام و واليت فقيه؛ هر حـال تا بـه . اين مشكل از اوايل انقالب وجود داشته است . اي هستيم اهللا خامنه آيت

،هاي بسياري براي رفع آن انجام شده است؛ از جمله بعد از پيـروزي انقـالب تالشبه ايران دعوت نمودند بار اغلب سران آنها را چند. جا آمدند هايي از ايران به آن هيأت

بــينند، گردند و اهداف خودشان را مــي هايي به آنها كردند، اما وقتي برمي و توصيه اين يـك مـشكل اساسـي شـيعيان . دادند كنند كه قبال انجام مي همان كاري را مي

شيعيان كشمير اعـم از سـران گـروه و مـردم آور است كه همه تعجب. كشمير است اگر اين معضل حـل . گرايي يك معضل است كنند كه گروه اف مي عادي، ظاهرا اعتر

يك كمك مالي از طرف ايران بـه آنهـا اگر .شود، ديگر شيعيان كشمير انتظار ندارند شود، شيعيان كـشمير سروسـامان بشود؛ همان وجوهات مـنطقه اگر صحيح مصرف

3.گيرند مي

محلـي و مركـزي هنـد و ترس از بين رفتن امتيازات شخصي،تالش دولت و حكومـت كمك مالي بدون تحقيق و بررسي جمهوري اسالمي ايران و مؤسسه نجفي هاوس بمبـي

چنـين هـم .ها، از عوامل اختالف بين سران شيعه به حساب مي آيد اين گروه هند به اغلب مقاصد شخصي بعضي از افراد، ناآگاهي از اهميت اتحاد، تقليد كوركورانه از رؤساي گـروه،

.مصاحبه با نثار حسين راتهر، شاعرمعروف و يكي از فعاالن سياسي شيعيان كشمير 1.

. سياسي شيعيان كشمير-يكي از فعاالن فرهنگي .2

. 6، صانيعياخبار شمجله .3

116

ن ستا

تاب ـ

همه ن

ارشم

1389

خ

ري تا

نخ

س

سواد بين شيعيان كم بودن ،هاي مذكور، جهالت تحاد بين علماي غيروابسته به گروه نبود ا بازي و گروه بندي كوچك علماي غير وابسته، از ديگر عوامل اختالف بين شيعيان و حزب

.است

وضعيت فرهنگي شيعيان كشمير

مردان هنـدي از آن هاي اصلي است كه دولت وضعيت فرهنگي كشميري يكي از سوژه دولت هند، همه امكانات خود را براي تغيير فرهنگ بومي و 1.كنند برداري سياسي مي رهبه

. اسالمي مسلمانان كشمير به كار گرفـت و تـا حـدود زيـادي در ايـن زمينـه موفـق شـد براي مثـال، . اند ها، بدترين نوع تهاجم فرهنگي را شاهد بوده مسلمانان كشمير در اين سال

2.اند كلي از مدارس حذف نمودههاي محلي را بطور زبان :كند دولت هند اكنون در كشمير، دو نوع تهاجم فرهنگي به مسلمانان دنبال مي

هـاي زيـادي را دربـاره دولت مردان هند از طريق صداوسيما، سريال و فـيلم : نظري. 1انـد و در ايـن زمينـه ارزش و عقايد دين هندوها ساخته و در سراسر كشمير پخـش كـرده

هفتصد هزار ارتـش و نيـروي نظـامي مـستقر آنـان در . اند هاي وسيعي تدارك ديده برنامه 3.كشمير نيز در اين زمينه فعال هستند

جمعي از جملـه هندي، فرهنگ هندي و غربي را با وسايل ارتباط مردان دولت :عملي. 2مبتـذل هـاي آنـان مجـالت و فـيلم . كنند ها و مجالت ترويج مي راديو، تلويزيون، روزنامه

هاي ضد اسالمي و ضد اخالقي دهند، نوشته رس عموم قرار مي هندي و غربي را در دست هاي مبتذل و ضد اخالقي براي تغييـر اي، برنامه هاي ماهواره كنند و يا شبكه را تشويق مي

4.نمايند و استحاله فرهنگ اصيل اسالمي در كشمير پخش مي، آب آشـاميدني بهداشـتي ندارنـد امـا در حال حاضـر بـسياري از روسـتاها در كـشمير

آنجـا رسـيده و در اكثـر منـاطق، كنتـرل اي با كمك نيروهاي هند بـه هاي ماهواره شبكه .هاي ارتش هند است ماهواره در پادگان

.حسين متو، مبلغ فعال شيعيان كشمير قاي غالممصاحبه با ا 1 .

.گر و نويسنده برجسته شيعيان كشمير پژوهشعلي گلزار، قاي غالممصاحبه با ا .2

. چه بايد باشد چه هست و آن ن گزارشي در باره شيعيان كشمير آغالم حسين متو، . 3

. المسلمين جامو و كشمير ، اتحاد12 ص،بيت در جامو و كشمير گزارش اجمالي از وضعيت پيروان اهل .4

117

يرشم

كان

عيشي

ي ون

كنت

عيض

و

وسـيله دالالن هاي مبتذل و ضد اخالقي، و پخش مواد مخدر و مشروب، به توزيع فيلم هـا، به نقل از در روزنامه . ان هند در كشمير است ميان جوانان كشميري، كار روزمره نظامي

حال بيش از سيصد دختر مسلمان با نيروهاي نظامي هند كه غيرمـسلمان هـستند، از تا به 1اند هايشان فرار كرده خانه

شيعيان براي مقابله با اين تهاجم فرهنگي، هيچ نوع امكانات و وسائل در اختيار ندارنـد خانـه آنان حتي يك چاپ . فاقد هرگونه مركز چاپ و نشر هستند با اين جمعيت ميليوني، و

2.مخصوص به كارهاي فرهنگي و ديني خودشان ندارند. ياسـت ٶداشتن يك كانال تلويزيون خصوصي براي شيعيان كشمير هنوز ماننـد يـك ر

آنان حتي يك سايت اينترنتي فعال ندارند تا بتوانند كارهاي فرهنگي و غيره انجام دهند و بيت در سراسـر جهـان هاي خويش را با اين وسيله، به پيروان اهل اي خود و نيازمندي صد

.برسانندها و توانند كتاب خانه نمي بيشتر نويسندگان به علت نبودن مراكز چاپ و نشر و نيز چاپ

گـران و در ميان شيعيان، افـراد داراي فكـر و ايـده، تحليـل . هاي خود را چاپ كنند نوشتهرؤسـاي چهـار گـروه . كنند ارهاي جوان وجود دارند اما آنها براي ديگران كار مي نگ روزنامه

انـدازي توانند شبكه تلويزيون شيعيان را راه بيندازند و چاپ روزنامه و راه شيعيان، حتي مي اما آنان تا حاال در اين زمينه كار خاصي انجـام . هاي معمولي براي آنها دشوار نيست رسانه، »گـروه محمـدي « و سـفينه نـام اي بـه نامـه مـاه » گـروه عباسـي «كـه ايـن اند، جز نداده

.اند كردند كه اينها از از چند سال پيش متوقف شده منتشر مياالرشادنام اي به نامه فصل

شيعيمؤسسات فرهنگي

. كننـد مـي گـروه فعاليـت 4 - 3از لحاظ تـشكيالت فرهنگـي كشمير در بين شيعيان شـيعيان تــشكيالتي بـه نـام انجمـن شـرعي ،)ـانـواده موسوي گـروه خ (فـرقـه جـديـد

منـشعب شـده و ، )1982(كشمير دارنـد كـه بعد از رحلت مرحوم سيديوسف الـمـوســوي گروه . نمايند را برگزار مـي هاي احيا و نيز شب � اطهار هاي والدت و شهادت ائمه برنامه

نام تشكيالت خودشـان برگـزار به را هـاي خود موالنا افتخار حسين انصاري هم بـرنـامـه

. چه بايد باشد چه هست و آن گزارشي در باره شيعيان كشمير آنمتو، غالم حسين .1

. 14 ص،بيت در جامو و كشمير گزارش اجمالي از وضعيت پيروان اهل .2

118

ن ستا

تاب ـ

همه ن

ارشم

1389

خ

ري تا

نخ

س

. دارد» اتحـاد المـسلمين « تـشـكـيالتي با نام نيز عـبـاس انـصـاري گروه آقاي . كنند مي گروه، شيعيان كشمير يك سري تشكيالت آزادانـه دارنـد كــه بـا ايـن 4 - 3غير از اين

.ها مـرتبط نيست گروه

آموزشي شيعيان كشميرمسائل

سوادآموزي در ايالـت جـامو و كـشمير . ار درصد سوادآموزي را دارند شيعيان كمترين آم 1.جمعيـت باسـواد هـستند % 15كـه در ميـان شـيعيان فقـط درصد است، درحالي 40-45

و حتـي 2تخمين زده شـده % 10تا% 8وضعيت سوادآموزي در ميان زنان بدتر است و فقط .زنان باسواد هستند % 5نشين زير در بعضي از مناطق شيعه

:عوامل انحطاط علمي شيعيان عبارتند از داشتن شيعيان؛ سواد نگه هاي دولت براي بي تالش. 1 تشويق نكردن و چه بسا جلوگيري علماي آنان از تحصيل علوم رايج؛ .2 فقر شديد؛. 3 آموزي بين شيعيان؛ نبود فرهنگ دانش .4 ؛)ستن اهميت علمآموزي و ندان سبب فقدان فرهنگ دانش به(كاركشي از كودكان .5 پرستي؛ بندي و فرقه گروه .6 خودكم بيني شيعيان؛. 7 .سنت و نبودن امنيت در مدارس آنان اختالف مذهبي با اهل .8

وضعيت ديني و مذهبي شيعيان كشمير

ويژه در مناطق دورافتاده، از مسائل ابتـدايي و روزمـره تقريبا نيمي از جمعيت شيعيان به سـري به اعتقاد آنان ديـن، يـك . نان از دين يك تلقي سطحي دارند خبرند بسياري از آ بي

.مراسم عبادي را مطرح كرده كه بايد به آنها عمل كرد هاي محدودي بـراي يـاد دادن قـرآن و احكـام ابتـدايي از قديم، مدارس و مكتب خانه

، سـبب رعايـت نكـردن قـوانين و مقـررات و نظـم و انـضباط به كودكان داير بوده، اما به

در گزارش غالم . اتحاد المسلمين جامو و كشمير ، بيت جامو وكشمير گزارش اجمالي وضعيت پيروان اهل .1

. اعالم شده است % 6ر، ميزان سواد شيعيان علي گلزار، محقق و نويسنده برجسته كشمي

.10 ص همان،.2

119

يرشم

كان

عيشي

ي ون

كنت

عيض

و

كشيد تا كسي قـرآن خوانـدن يـاد ها سال طول مي آمد و ده شمار مي فعاليت آنان جزيي به .گرفت مي

بـا ايـن .شروع شد » المكاتب تنظيم« حركتي در سطح هند به نام ،از اوايل انقالب البته هـا را ؛ يعني در كنار مدارس رسمي، بچـه دادند انجام مي كار، تعاليم شيعي را در سطح هند

. اين برنامه در كـشمير هـم هـست . كردند ديني دعوت مي به اين مـكاتب ي دو ساعت يكاين مؤسسه سبب شد تا هزاران نفر شيعه و حتي سادات كه در حوادث روزگار، سني شـده بودند و يا در تقيه مانده، با گذشت زمان از دين خود بي خبر بودند، به تـشيع بـر گردانـده

طور كلي فراموش شـده بـود و ه مناطقي از شيعيان رفتند كه به افراد اين مؤسسه ب 1.شوندپايـان اعـضاي ايـن مؤسـسه، شـيعيان در آن با تالش بي. جا نرفته بود هيچ روحاني به آن

هويـت و روستاهاي كوچـك ديگـر، -چون اوري، كرناه، ترال هم –روستاهاي دور افتاده و الت اخيرا دچار اختالفات داخلي شـده مـتـأسـفـانه اين تشكي اما . خودشان را پيدا كردند

.ناپذيري به شيعيان منطقه وارد ساخته است ضربه جبرانپايين بودن سطح سوادآموزي و وضعيت اقتصادي ناسالم، مشكالت اعتقادي شيعيان را

هاي اخير كه كشمير جنگي مسلحانه را شـاهد بـوده، بيـشتر از در سال . افزايش داده است هـاي ساير مذاهب اسالمي بـا تـشكل 2.هاي سنگين وارد شده است بههمه بر شيعيان ضر

اند در اين اوضاع، صداي واحدي داشـته مقتدر و امكانات اقتصادي و رفاهي خوب، توانسته اند هاي مختلف هستند، از ديگر اقوام عقب مانده ولي شيعيان كشمير كه داراي فرقه . باشند

ين فرقـه پرسـتي و گـروه بـازي يكـي از علـل لـذا همـ . رفـت كننـد اند پـيش و نتوانسته 3.ماندگي در زمينه مذهبي و اعتقادي است عقب

خـاطر كننـد و بـه خود بيش از مرجع تقليد اطاعت مـي داران قه از فر بسياري از شيعيان، مندند كه بـراي پيـروزي قدري به آنان عالقه فعاليت ديني آبا و اجداد سران گروه، مردم به

بـراي . كه اميدي به خير آنها داشته باشد كنند، بي آن ، نذرو نياز زيادي مي آنان در انتخابات استفاده آنها از ملت تـشيع لذا سوء . آنان همين كافي است كه رهبرشان به مجلس راه يابد

4.دارند بيش از حد است و هيچ گامي براي وحدت شيعيان برنمي

. مصاحبه با آقاي مولوي غالم رسول واني.1

.نامه، مسرور عباس انصاري پرسش 2 .

. بيت در جامو و كشمير گزارش اجمالي از وضعيت پيروان اهل .3

.www_shiiteworld_com _.htm .تصويري از وضعيت شيعيان كشمير ارائه .4

120

ن ستا

تاب ـ

همه ن

ارشم

1389

خ

ري تا

نخ

س

عزاداري و مراسم ديني شيعيان كشمير

، امـا تـشكيالتي كننـد خـرج مـي پـول � بيـت اشقانه بـراي اهـل ع شيعيان كشمير هنگفتي براي سـاخت هاي هزينهآنان . هـا استفاده بهينه بكند نـيـسـت كـه از ايـن پـول

اند كـه هايي ساخته حسينيه يادشده در اين مقاله، چهار گروه . كـنـنـد مـي صرفها حسينيهآباد، حسينيه احمدپوره و حـسينيه ينيه بدگام، حسن؛ مثل حس وجود ندارد آنها در ايران انندم

سه بار بيشتر از - كه سالي دو 1اند خرج كرده اي براي حسينه ميلياردها روپيه آنان . بل جدي اجـتـمـاعــي و اقتـصادي براي مسائل ها از اين ساختمان آنان .شود آن اسـتـفـاده نـمـي

مراسـم كـه تنهـا . انـد ودشان درسـت كـرده مـركـزيتي براي خ تنها ؛دكنن اسـتـفـاده نمي تواننـد از آنهـا اسـتفاده مـي بهتر از اين اين بد نيست، اما . شود عزاداري در آنها برگزار مي

.كنندبا اين توصيف، مي توان ادعا كردكه شيعيان كشمير به تناسب جمعيت، بـيش از ديگـر

وه بـر مجـالس دهـة آنـان عـال . كنند پول خرج مي �ها براي عزاداري امام حسين ملتها، در طول تابستان، مجالس زيادي در شهرها و روسـتاهاي محرم و صفر و ديگر مناسبت

رؤساي هر چهار گروه در هفته، در دو و يـا حـداقل در . كنند نشين برگزار مي مختلف شيعه مجلـس در هفتـه برگـزار 8 - 4كنند؛ يعنـي يك شهر و روستا مجلس حسيني برگزار مي

آنان . كنند داران آن گروه شركت مي ويژه روز جمعه، بيشتر طرف ر هر مجلس به د. شود مياين مجالس صبح از سـاعت . رسانند از تمام نقاط كشمير خود را به آن روستا و يا شهر مي

مـردم محلـي و روسـتايان بـراي . شود و تا پنج بعدازظهر ادامه دارد هشت يا نه شروع مي گرمي و حتي با التماس، كنند و با دل واع غذاها را تهيه مي داران شركت كنندة خود ان طرف

هـا در اين مجالس، ذاكرها و مداح . كنند از مهمانان براي صرف ناهار و عصرانه، دعوت مي ها شركت كنند، توانند در مجالس ديگر فرقه كه مخصوص به اين فرقه هستند و اصال نمي

طـور آنان را از نيم بند تحويل گرفته با آنان بـه خوانند و مردم نيز مرثيه به نوبت مرثيه مي كنـد و رانـي مـي دقيقه سـخن 40-30رئيس گروه در آخر مجلس . خوانند جمعي مي دست

.رسد مجلس به پايان ميتقريبـا معـادل ( هـزار روپيـه 900-800هايش، حد اقـل براي هر مجلسي با تمام جنبه

ميليون 5-4 در يك هفته، شيعيان حداقل در مجموع . شود هزينه مي ) بيست ميليون تومان

.6، صانيعياخبار شمجله .1

121

يرشم

كان

عيشي

ي ون

كنت

عيض

و

ايـن مجـالس در طـول تابـستان . كننـد هزينه مي ) معادل حدود صد ميليون تومان (روپيه .ادامه دارد

شوند جمع كنيم، اين رقم بـيش اگر هزينه تمام مجالسي را كه در طول سال برگزار مي ايـن هزينـه هنگفـت، چقـدر درد امـا . شود مي) برابر ميلياردها تومان (ميليون روپيه از صد

شود؟ كند و تشيع چقدر ترويج مي شيعيان را دوا ميدر تحقيقي كه در اين زمينه صورت گرفته، ثابت شده كه اين مجالس، معلومات دينـي

هاي سنگين و جبران ناپذيري به شـيعيان از لحـاظ كنند، بلكه ضربه شيعيان را اضافه نمي و چه بـسا در اكثـر جاهـا، وهـن . سازند اقتصادي وارد مي ويژه علمي، ديني، فرهنگي و به

هـاي در اين مجالس ذاكرها از صبح تا بعدازظهر، مرثيه . شوند مذهب شيعه را نيز باعث مي مندان و خوانند كه فاقد جنبه علمي است و به اعتقاد دانش دويست سيصد ساله قديمي مي

تر از آن كه بيشتر ذاكرها، پشتوانه جالب. بزرگان، در آنان مطالبي است كه بايد اصالح شود لذا . سوادند و بعضي سوادشان تا حد قرآن خواندن است طور كلي بي علمي ندارند؛ بعضي به

.كنند مردم استفاده علمي و ديني از آنان نميآيد كه بيشتر افراد آن سـني ها، بازار مفصلي به وجود مي عالوه بر آن، بيرون از حسينيه

لذا . انجامد شوند و گاهي به كارهاي خالف مي و زن جوان در آن مختلط مي هستند و مرد كنـد و نگاه افراد غيرشيعي به اين وضعيت، ديدگاه آنان را نسبت بـه شـيعيان سـست مـي

.شود گاهي به توهين به شيعه منتهي مي ناآگاهنـد و نيـز از فلـسفه و مقـصد �بيشتر شيعيان از فلسفه شـهادت امـام حـسين

.آورند جا مي منزله يكي از رسوم گذشتگان خود به آنان عزاداري را به. خبر ي بيعزادارگريد، كارهاي عظيمـي بـراي ها در راه صحيح مصرف مي شك اگر نيمي از اين پول بي

هـا از توانـستند در همـة زمينـه ها، مـي شيعيان با هزينه اين پول . شد انجام داد شيعيان مي هـا بيست درصد اين پول -با ده . گيري كنند رفت چشم شجمله علم، فرهنگ و صنعت پي

البته شيعيان عالقه فراواني به ذكـر حـسيني . شد فقر را از ميان شيعيان ريشه كن كرد ميالبته اگر با اين ذكر، شعور و فكر حسيني نيز در . است�دارند كه مطلوب ائمه معصومين

گيرد و به سمت صـحيح سـوق داده و در اين مجالس اصالحات صورت آنان به وجود آيد هاي زيادي را باز كـرد؛ امـا توان انجام داد و گره شود، در اين مجالس خيلي از كارها را مي

گر؟ كجاست اصالح و اصالح

122

ن ستا

تاب ـ

همه ن

ارشم

1389

خ

ري تا

نخ

س

حجابي و يـا بـدحجابي، اخـتالط زن و مـرد، تـأخير در كه با وجود بي جاست جالب اين گروه براي به خطـر نيفتـادن منـافع نمازجمعه و جماعت و اسراف در اين مجالس، رؤساي

داران خود دارند، با نفوذي كه آنان بين طرف . گويند خود، حتي يك كلمه در اين مورد نمي بـرد سـوي پـيش توانند آنها را كنترل كنند و مجالس را بـه بدون هيچ هزينه و مشكلي مي

.معارف تشيع سوق دهند

شيعيان كشمير سمارمديگر

راسم عـزاداري، آداب و رسـوم خاصـي ندارنـد كـه بـا اكثريـت جز م شيعيان كشمير به كه آنهـا ايـام والدت و شـهادت معـصومان را برگـزار غير از اين 1.سنت مختلف باشد اهلروزهايي كه به شيعيان تعلق دارد و دولت نيز آن روزها را تعطيـل اعـالم كـرده، . كنند مي

2.فقط عاشورا و عيد نوروز است مارس واقع شده 21ند كه عيد غدير در همان روز عيد نوروز يعني شيعيان كشمير معتقد

.است :گويد شاعر چه زيبا مي

از بــوي گــل اللــه و نــسرين و صــنوبر نوروز شد و جمله جهـان گـشت معطـرــاد بر تخت خالفت نشست آن شـه سـرور ــيدام ــير نب ــاقي ش ــدا س ــوثر خ ك

هـا هــاي مــحله در زمـسـتـان، زن بر اساس يك رسم قديمي، يك ماه قبل از نوروز، ـــد و شــعر مــي در حيــاطي جمــع مـــي . رود جــا نمــي كــسي از مــردان آن. خواننــد شـون

و �بيـت اهـل از تجليـل وهمـه شـعرها در مناقـب . خواننـد جمعي شعر مـي ها دسته زن نـوروز را تمـام عيـار آنـان . چنين اعتقـادي دارنـد مردم آن سامان . ست ا �واليت علي

گـيــري د قربان و فطر در ميان شيعيان نمود چــشم اعيا در مقابل نوروز، 3.كنند ميبرگزار كـرده بـه ايـن فكـر بعد از انقالب اسالمي قشر تحصيل گرچه .اين خيلي بد است . نـدارد

اما چون . رنگ است عيد غدير، هم كم . اهميت بدهيم عيد هم دو افتادند كه ما بايد به اين

دهند و گرچه اين حقيقت دارد كه شيعيان در مقايسه با اهل سنت، به اعياد قربان و فطر خيلي اهميت نمي 1. .اهتمام شيعيان به اعياد عمومي مسلمانان، فقط تا زمان برگزاري نماز عيد است

.نامه، مسرور عباس انصاري پرسش.2

.www_shiiteworld_com _.htm :عيان كشميرارائه تصويري از وضعيت شي 3 .

123

يرشم

كان

عيشي

ي ون

كنت

عيض

و

ـ ا هغدير ملـحـق كـرد عيد نوروز را به عيد ارزش قائـل ايـن عيـد هـم راينـد تا حـدي ب .شوند مي

دعاهـاي . در عيد نوروز، ديد و بازديد و رفتن بر سر قبور گذشتگان جنبـه عمـومي دارد سبب خوش آب و هوا بودن كشمير انواع غذاها شود، شيعيان به مخصوص نوروز خوانده مي

حتي غذايي . تا چند روز به پختن غذا نياز ندارند طوري كه كنند؛ به را در آن روز درست مي كنند؛ در عيد نوروز براي تمام اعضاي خانواده لباس نو مصرف مي ها نام پالك را تا هفته به

ها انتظار كشيدن در اين روز بر آنان بعد از ماه .دهند شود و به كودكان عيدي مي خريده مي تا چند سال گذشته بـين مـردم رسـم . نندك خالف تمام سال، حال و هواي خاصي پيدا مي

كردند و روي آن چيزهاي مختلـف از جملـه اي پهن مي بود كه قبل از تحويل سال، سفره نمايد و آن آن را تبرك مي �فرني مي گذاشتند و اعتقادشان بر اين بود كه حضرت علي

است كـه بـه ه سين ايراني رسد آن همان سفره هفت ناميدند به نظر مي مي "سفره شاه "را .تبديل شده است» سفره شاه«

مباحث درباره شيعيان كشمير زياد است اما براي جلوگيري از طوالني شـدن بحـث، در .شود هاي مختلف بسنده مي آخر به نيازمندهاي شيعيان كشمير درزمينه

وضعيت اقتصادي شيعيان كشمير

1زوال است؛ دي رو به ميال 1947وضعيت اقتصادي كشمير از بعد از اشغال هند در سال در حالي كه منطقه كشمير از نظر آبي سرشـار اسـت و ايـن منطقـه را بـا وسـايل مـدرن

توان به حد خودكفـايي وجود آمده، مي داري و كشاورزي به ايي كه در زمينه دام رفته و پيش كـاري انجـام رساند، هند براي اين كه سـلطه خـود را محكـم كنـد، در ايـن زمينـه هـيچ

. استندادهها و مذاهب، شيعيان كشمير بيشتر از همه متأثر شده و وضعيت مالي از ميان تمام فرقه

2كنند شيعيان زير خط فقر زندگي مي %25اكنون هم. و اقتصادي آنها بدتر از ديگران است بيـت بيـشتر پيـروان اهـل . و كمترين امكانات و وسايل را براي بهبود اين وضـعيت دارنـد

گذشته بـه صـنايع دسـتي و كـشاورزي وابـسته بودنـد ولـي نـسل كنـوني در كشمير در

.6 ص،بيت گزارش اجمالي از شيعيان اهل .1 .6 همان، ص.2

124

ن ستا

تاب ـ

همه ن

ارشم

1389

خ

ري تا

نخ

س

بهره ماندنـد و در نتيجـه اي ندارند و لذا از كارهاي هنري و سنتي بي به اين صنايع عالقه اين منبع قوي اقتصادي به دست ديگـران رسـيد و لطمـه سـنگيني بـه اقتـصاد شـيعيان

.وارد نمود

وضعيت اشتغال

ن شيعيان كشمير، از همه فرق و مذاهب ديگر بدتر اسـت؛ حتـي وضعيت اشتغال در ميا اديان ديگر مانند سيك و بودايي كه خيلي كمتر از شيعيان هستند، وضعيت اشتغال بهتري

نيـست؛ در حـالي % 2، اشتغال شيعيان بيشتر از )مركزي و ايالتي (هاي دولتي در اداره . دارند 2و IPS 1هاي دولت مركـزي يعنـي در ادارهحتي . دهند جمعيت را تشكيل مي% 15 كه آنها

IAS ــست و در اداره ــيعيان ني ــر از ش ــك نف ــد ي ــالتي مانن ــاي اي وK.P.S.3، K.A.SهCivel Sectrait 4.بيشتر از ده نفر از شيعيان وجود ندارند

بـافي معمـول به دليل وضعيت بد اقتصادي، كاركشي از كودكان پسر و دختر مانند قالي .است

:عبارتند ازدگي اقتصادي شيعيان مان عوامل عقب سوادي؛ بي .1 ديدگاه تبعيضي دولت؛. 2 نبود كار؛ .3 .گذاري ريزي براي سر مايه ناآگاهي و نبود برنامه .4

تواند در فقرزدايي به شيعيان كمك كنـد و بـا مـصرف اوقاف و وجوهات شرعيه كه مي كم كننـد، فقـط در دسـت توانند مشكالت اقتصادي، فرهنگي و آموزشي را صحيح آن مي

جـا كل موقوفات شـيعه آن . كنترل واحدي ندارد و 5هاي مذكور چهارگانه تقسيم شده گروهآمـد، اصـال شـيعه مـشكل مـادي مـي اگر به صورت تشكيالتي منظم در . متمركز نيست

6.نداشت

1. INDIAN ADMINISTRATIVE SERVECE. 2. INDIAN POLICE SERVICE. KASHMIR POLICE SERVICE. 3. KASHMIR ADMINISTRATIVE SERVICE

.8 ص،بيت گزارش اجمالي ازشيعيان اهل .4

. 7، صبيت اجمالي از شيعيان اهلگزارش .5

.6، صانيعياخبار شمجله .6

125

يرشم

كان

عيشي

ي ون

كنت

عيض

و

هاي مختلف زمينه هاي شيعيان كشمير در نيازمندي

موزشيا) الف

كردن مراكز و مـدارس ريدا موجود و موزشي مراكز ا تد وضعي بوه ب ي برا يكمك مال . 1 ؛ازمورد ني ايهجا در

ويژه آن به و خارج از ريكشم درموزش عالي ااني دانشجو م نمودن امكانات براي هفرا. 2 . مختلفايه هرشت درراني اايه هدر دانشگا

فرهنگي) ب

؛ر دركشميهوزنام و رهب، مجلا چاپ و نشر كتم نمودن امكانات برايهفرا. 1 .ري كشمانيعي ش برايهخان چاپم ساختن امكانات هفرا. 2

عياجتما) ج

ـ ي برا اييهكارانجام دادن . 1 فـراهم ه پركردن اوقات فراغت نوجوانان و جوانان از جمل ؛زبان ووترموزش كامپي و مراكز اهخان ، كتابكردن امكانات ورزشي

.ندا و محروماه ازدواج دختران شكمك به. 2

ي و بهداشتيپزشك) د

در منــاطق ي و پزشــكي مراكــز درمــانگــري كوچــك و دايهــ ســتانماريســاخت ب. 1 ؛نينش هعيش

؛يعي شايهدر روستا هي اولايه م كردن امكانات كمكهفرا. 2 ؛مارستاني باندازي ه رام ساختن امكانات برايهفرا. 3 . علوم پزشكيه ساخت دانشگايكمك برا. 4

ياقتصاد) هـ

دي و توليسنت وي دستايهنرهموزش ر نمودن مراكز اي داي براي و كمك مالقيتشو. 1 است؛ ه رفت ناز بي اكنون مهو بودانيعي شهژ ويه در گذشته كعي صنانيا

ـ انـدازي ه را برايه كرد ل جوانان و افراد تحصي هوام ب اعطاي . 2 كوچـك ايهـ ه كارخان ؛ي و صنعتيديتول

؛ تاجرانو كشاورزان ،نريه احدهاي وه بيوام و كمك مالاعطاي . 3 .هالحسن بانك قرضه اندازهرا. 4

126

ن ستا

تاب ـ

همه ن

ارشم

1389

خ

ري تا

نخ

س

يمذهب تبليغي و) و

ـ مختلـف از ايه هنيزم درينموزش طالب علوم دي دادن و ا يهگاا. 1 و ياسـ سيهجمل ؛نگيهفر

؛اهن و جماعت و منظم كردن اه جمعه، ائمن مبلغاه بهمساعد. 2 ؛ن و احكامقراموزش مراكز ان مدرساه بيكمك مال. 3ـ نماز جماعت و ا ي مردم برا قيتشو. 4 ـ همدن ب م نمـودن امـام ه فـرا ق مـساجد از طري

؛ مساجدنيا در ي و غيره و ورزشنگيه، برقراري امكانات فرهجهجماعت خوش لـ از طر ي از مجـالس عـزادار ح صحي هاستفاد. 5 پخـش كتـب، مجـالت و انتـشار و قي دي محلايه ا در زبانه هرسال

نتيجه

هـا ها و اديان موجود در كشمير در همة زمينه يعيان كشمير درحال حاضر از تمام فرقه شگـران، تقـسيم ماندگي طبق نظرعلمـا و پـژوهش تر هستند و علت اصلي عقب عقب مانده

هاي مختلف است؛ اما اگر تـالش كننـد تـا بـه وحـدت برسـند، طـولي شدن آنها به گروه رفـت هـاي پـيش د را پشت سر گذاشـته، بـه قلـه هاي خو نخواهد كشيد كه عقب ماندگي

.خواهند رسيد ويــژه اگــر چهــار گــروه عمــده، بنــابر داليلــي نتواننــد جمــع شــوند، علمــا و فــضال بــه

طالب كشميري كه درحوزه علميه قم مـشغول بـه تحـصيل هـستند، اتحـادي را كـه بـا گـره طـور يقـين بـه وجـود آمـده اسـت حفـظ كننـد، تشكيل مجمع اسالمي كـشمير بـه

از مشكالت مادي و معنوي شيعيان باز خواهد شد و گرنه وضعيت روز به روز بدتر خواهـد .گرديد

انقالب و سوز مكتب تشيع و انقالبي، دل افرادي كشمير كه شـيـعـيــانعالوه بر اين، مقـام معظـم رهبــري امر مسلمين و ولي از هستند،جمهوري اسالمي ايران نظام مقدس

ايـن مـصيبت بزرگـي . گرايي انجـام دهنـد نـد كـه اقداماتي براي معضل گروه انتـظـار دار قبال نيز گفته شـد .ايـن غده سرطاني سبب شده كه شيعيان كشميـر عقب بمانند . هسـت

. قبول دارنـد مقام معظم رهبري و جمهوري اسالمي ايران را كشمير شـيـعـيــان ممات كههـايي بـه آنهـا توصـيه اي را بفرستند و اين نماينده ده نماين و اگر ايشـان اقـدامـي بكننـد

.دش خواهد واقعحتما مؤثر، بكند

127

يرشم

كان

عيشي

ي ون

كنت

عيض

و

منابع

نامه، انـصاري، مـسرور عبـاس، فـارغ التحـصيل حـوزه علميـه قـم و رئـيس پرسش .1 .المسلمين جامو و كشمير اتحاد

.نامه، حكيم اشتياق حسين همداتي پرسش .2 . نويسنده برجسته شيعيان كشميرگر و پژوهشعلي، نامه، گلزار، غالم پرسش .3 . جو، مقبول حسين، استاد حوزه علميه امام رضاي كشميرنامه، پرسش .4 .چودهوين صدي، ناشر شيعه فيدريشن جامو و كشمير .5 .تأثيرات انقالب اسالمي ايران در كشميررضوي، سيداعجاز حسين، .6

سـرينگر كـشمير، الشهيدين، نابدي پـوره، جـدي بـل العلميه اداره: ، ناشر غروب آفتاب .7

. م2002ق، فوريه1420القعده ذيجامو و كشمير شيعه : ناشر) سياسي و سماجي (بندي سي بلند شيعيان رياست كي گروه .8

. م2006فيدريشن، سرينگر، ژانويه المـسلمين بيت در جامو و كشمير، ناشـر اتحـاد گزارش اجمالي از وضعيت پيروان اهل .9

.جامو و كشمير سرينگر .چه بايد باشد چه هست و آن ين، گزارشي درباره شيعيان كشمير آنحس متو، غالم .10 .6، ص1388، ارديبهشت ماه42، سال پنجم، ش انيعياخبار شمجله .11

.قبول حسين جو، استاد حوزه علميه امام رضاي كشميرمصاحبه با م .12

.مصاحبه با نثار حسين راتهر، شاعر معروف و يكي از فعاالن سياسي شيعيان كشمير .13 . با غالم حسين متو، مبلغ فعال شيعيان كشميرمصاحبه .14 .علي گلزار، محقق و نويسنده برجسته شيعيان كشمير غالم مصاحبه با .15 .مصاحبه با دكتر سيدصادق رضوي .16 .با سيدمحمد، مبلغ فعال شيعيان كشمير مصاحبه .17 .گر و نويسنده برجسته شيعيان كشمير پژوهشعلي گلزار، اي غالمقآمصاحبه با .18 . مبلغ فعال شيعيان كشميرا غالم رسول واني،مصاحبه ب .19 .تاريخ شيعيان كشميرهمداني، حكيم صفدر، .20

21. . www_shiiteworld_com _.htm.

128

ن ستا

تاب ـ

همه ن

ارشم

1389

خ

ري تا

نخ

س

الجابري محمد عابد پژوهي هاي تاريخ شيوه

∗سيدمحمدعلي نوري

چكيده

خلـق آثاري مهـم ،هاي مختلف محمد عابدالجابري طي تحقيقات در زمينه

به مباحث ،نام گرفت » نقد العقل العربي «ر پروژه خود كه وي د . است كرده

مهم تاريخي پرداخت و به نقد فرهنگ وتمدن اسالمي در چـارچوب تـاريخ

هاي تـاريخ شيوه .پژوهي دست زد هاي جديد تاريخ با استفاده از شيوه ،اسالم

هـايي كـه در تمـام آثـار او شـيوه : بـه دو صـورت كلـي اسـت ويپژوهي

و انـد بـه كـار گرفتـه شـده )اي مطالعات منطقه و اخالق ي،بنيادهاي نظر (

قبيلـه، .شـده اسـت استفاده از آنها هايي كه به ويژه براي تاريخ اسالم شيوه

اي بود كه جابري براي قرائت و فهم تاريخ هاي ويژه شيوه ،غنيمت و عقيده

از او مفــاهيمي اســت كــه كليــدي،ايــن ســه واژه .اســالم اســتفاده كــرد

از آنهـا ،بـا بـومي كـردن آن در تـاريخ اسـالم و گرفته غربي ورزان هانديش

. استكردهاستفاده

يكليد گان واژ

.پژوهي تاريخ عقيده، غنيمت، قبيله، تاريخ اسالم،

. العالمية6 كارشناس ارشد تاريخ تشيع، جامعة المصطفي∗

129

وهشي

خ

ري تا

يها

ي

وهپژ

بد

عاد

حمم

ي

برجا

ال

مقدمه

آثـار خلـق وي بـا .اسـت موفق در جهان اسالم معاصـر شخصيتيمحمد عابدالجابري ارائه پروژه مهـم براي بيشتر اوهرت عمده ش. توانست نظرها را به خود جلب كند ،فراواني

، استاد فلسفه و تفكر اسالمي در دانشگاه ادبيات رباط اين. است نقد العقل العربي او به نام

و سـپس دكتـري 1969 ديپلم عالي خود را در سـال . ديده به جهان گشود 1936در سال زبان مـادري . ريافت نمود از همان دانشگاه ادبيات رباط د 1970دولت در فلسفه را در سال

ـ چنين به زبان فرانسه و انگليسي او عربي است و هم هـاي زيـادي از او كتـاب . داردسلط تهاي مهم از كتاب. ـ اسالمي تحولي ايجاد كرده است منتشر شده كه در نقد فرهنگ عربي

دولـة، ، العـصبية و ال )1980(نحن والتراث قرائات معاصرة في تراثنا الفلـسفي تـوان او مي

نقد العقل (، تكوين العقل العربي )1971(معالم نظرية خلدونية في التاريخ العربي االسالمي

نقـد العقـل (، العقـل الـسياسي العربـي )2نقد العقل العربي (، بنية العقل العربي )1العربي

، مدخل الي القـرآن للتـشكيك فـي )4نقد العقل العربي (، العقل االخالقي العربي )3العربي

سالمة القرآن من التحريف، مدخل الي فلسفة العلوم العقالنيـة المعاصـرة و تطـور الفكـر ال

العلمي، معرفة القرآن الحكيم او التفسير الواضح حسب اسباب النـزول فـي ثـالث اجـزاء

. نام برد رالتفسير القرآن علي الطريقة العلمانية

اي را تـشريح و و سـازنده مفاهيم اساسي ،نقد و نظر عربي ه توانست در مجموع جابري تبيين نمايد كه در ساخت فرهنگ و تمدن اسالمي از عصر تـدوين تـاكنون نقـش داشـته

به عقل سياسي و بعد از آن به ،وي در ادامه . پردازد ميو سپس به نقد اين مجموعه ا. استچـون استفاده از اصـطالحات و مفـاهيم مهمـي هـم جابري مبتكر .عقل اخالقي پرداخت

سـازنده ، عقلي است كه هنگام بحث و مطالعـه 2،عقل سازنده . است 1»ساخته شده عقل «. كند اي است كه انسان به وسيلة آن ارتباط بين اشيا را درك مي و يا همان ملكهبودهتفكر

است كه در استدالالت خـود بـر آن اي از قواعد و مباني مجموعه »ساخته شده «اما عقل

.العقل المستقيل. 1

عقل مكون يا عقل مـستقل : گويد عقل مكون و عقل مستقل، دو مفهومي است كه جابري در مورد آن مي .2

)16 – 15 ص،تكوين. (همان عقل ساخته شده است

130

ن ستا

تاب ـ

همه ن

ارشم

1389

خ

ري تا

نخ

س

غيـره اسـت، م معرفتي مـا كـه شـامل تـصورات، مفـاهيم و مجموعه نظا .كنيم اعتماد مي .دهد ميلفرهنگ ما را شك

توجـه و ارزيـابي ، جابري عليه خود موج انتقاد و نقدهاي بـسياري برانگيخـت و آثـار او .را در پي داشتمحافل علمي

1.پردازد و كارهاي علمي در مغرب مينوشتن در حال حيات است و به وياكنون همهاي جـابري در تـاريخ اسـالم مهـم اسـت و افـق نـويي را بـراي ي كه شيوه جاي از آن

اساسـي ايـن االتؤسـ . نوشتار حاضر شكل گرفت ،كند خوانندگان تاريخ اسالم ترسيم مي است؟ ايـن كردهپژوهي هاي خود استفاده هايي در تاريخ از چه شيوه اومقاله اين است كه

ها در مطالعـات از اين شيوه توانند مي ايراني گران پژوهشآيا ؟داردهايي ها چه ويژگي شيوه حل خواهد كرد؟آنهاها چه مشكالتي را از اين شيوه ؟استفاده كنندتاريخي خود

هـاي مختلفـي از كه به حوزه آيد شمار مي گراني به پژوهشبايد يادآور شد كه جابري از ، به بيان ديگر2.پردازد تاريخ ميتنها در برخي آثار خود به وي،بنابراين علوم پرداخته است،

هـاي خـورد و كتـاب او به چشم مـي شهاي در برخي كتاب ا عمدت اوپژوهش هاي تاريخي العقـل ). منطقه مغـرب و جهـان اسـالم (اي يا فلسفي است ويا مطالعات منطقه ويديگر

از اوهـاي تـرين برداشـت كه اساسي است هاي مهم جابري يكي از كتاب السياسي العربي

.پردازيم ، در ادامه به گزارش مختصري از اين كتاب ميرا در بر داردتاريخ اسالم

اسالمي ـگزارشي از كتاب عقل سياسي عربي

ـ عقل سياسي عربيكتاب هاي چهارگانـه پـروژه نقـد سومين بخش از بخش اسالمي،

م اين كتاب يك مـدخل دارد و بـه دو بخـش كلـي تقـسي . جابري از تفكر مسلمانان است .رسد بندي به پايان مي شود و با يك نتيجه و جمع مي

اي روشي است و ابتداي كتاب آمده، اصول كلي كار جابري اعـم از در مدخل كه مقدمه و بحـث كلـي در مـورد هريـك از واژگان كليدي انتخاب مفاهيم، روش پژوهش، انتخاب

. منبر الدكتورمحمدعابد الجابريسايت؛ دائرة المعارف جهاني ويكيپديا .1

فـضاهاي مـورد عالقـه او بـه ترتيـب . كه جابري، در چهار فضاي فكري كار كرده است معتقدندبرخي .2

بـراي اطالعـات . اي منابع اسالمي، تفكر اسالمي، مسائل جديد جهان اسالم و مسائل منطقـه :عبارتند از

.2007دارالهادي، چاپ (، بيروت، 255 صرهانات الحداثه،محمد الشيخ، :كتاب: تر نكبيش

131

وهشي

خ

ري تا

يها

ي

وهپژ

بد

عاد

حمم

ي

برجا

ال

روش كـار پژوهـشي در مقدمه توانسته است به خوبي او. شود مطرح مي ،هاي كتاب بخشدهد و به هاي خود را مبني بر استفاده از منابع توضيح مي وي استدالل. خود را توضيح دهد

قبيله، غنيمت و عقيده و چگونگي يكليد به سه واژه وي . چگونگي روش كتاب اشاره دارد گيـري آن اشـاره هـاي كتـاب و نتيجـه بخـش بهپردازد و حتي مي گانرسيدن به اين واژ

.دكن مي جـابري است كه شش فصل داراي اين بخش . نام دارد 1»ها تعريف« ،بخش اول كتاب

. دهـد مـي اختصاص هر سه فصل را عنواني جداگانه داده و به هر يكي از فصول هم نامي سه . ناميده شده است »از رده تا فتنه « و سه فصل بعد »از دعوت تا دولت «سه فصل اول

جـابري در ايـن . نـام دارد ب عقيده، قبيله و غنيمت بخش اول كتاب به ترتي نخستفصل كند و تـاريخ اسـالم را از را بررسي مي � تاريخ صدر اسالم و دوره پيامبر ،گانه فصول سه

هر يك از �دهد كه چگونه در دوره پيامبر به خوبي نشان مي وي. نگرد اين سه فصل مي .آفريني داشته است اين عوامل نقش

نام دارد و به ترتيب قبيله، غنيمت و عقيده »از رده تا فتنه «اب گانه بعدي كت فصول سه پردازد كه ابـوبكر هاي رده مي به حوادث جنگ ،جابري در اين سه فصل . اند گذاري شده نام

.كشد و چگونگي نقش عوامل را در اين دوره به تصوير مي. آنها بودآغازگرـ »نمودهـا «بخش دوم كـه جـابري بـه . صل مجزاسـت نـام دارد، خـود داراي چهـار ف

فـصل هفـتم . اسـت موضوعاتي اشاره دارد كه در تاريخ اسالم از نظر سياسي مهـم بـوده . يابد به انقالب خالفت به پادشاهي توسط معاويه اختصاص مي ،»دولت پادشاهي سياسي «

زنـد و بـه نام دارد كه به مباحث امامت نزد شيعه طعنه مـي »افسانه امامت « ،فصل هشتم هـاي جنـبش « ،فـصل نهـم . گيـرد مـي رده گيري تفكر امامت نزد شيعه خ شكلچگونگي

.پردازد هاي مسلمانان بيدارگر مي نام دارد كه به جنبش»بيدارگرمنـداني پردازد و نظريات دانش مي » پادشاهي و فقه سياست ايدئولوژي« به ،فصل دهم

.كند مانند ماوردي و مودودي را در مورد پادشاهي و خالفت بيان مي به عـصر ،چه را نتيجه گرفته جابري آن .گيري است بندي كلي و نتيجه خاتمه يك جمع

.كند دهد و نسخه شفابخشي براي اوضاع كنوني مسلمانان تهيه مي حاضر پيوند مي

.محددات .1

132

ن ستا

تاب ـ

همه ن

ارشم

1389

خ

ري تا

نخ

س

هاي عام تاريخ پژوهي جابري روش

هـاي روش هاي پژوهـشي عـام و در دو بخش عمده روش ويپژوهي هاي تاريخ روشدر آثـار جـابري و تمـام هـاي پژوهـشي عـام در روش .شـود مي ارزيابي ،خاصپژوهشي

در تـاريخ تنهـا هـاي پژوهـشي خـاص روش .انـد كـار گرفتـه شـده ههاي او ب پژوهي تاريخپژوهي هاي تاريخ بررسي روش ابتدا به معرفي و ،در ادامه .هاي او استفاده شده است نگري

.هي خاص او خواهيم پرداختپژو هاي تاريخ عام و سپس به بررسي روشهـايي كـه در روش پـژوهش جـابري مهـم محـسوب يكي از جنبـه : روش تفكيك . 1. رشـد اسـت استفاده از روش تفكيك بين فلسفه و دين و يا به اختصار روش ابـن ،شود مي

ابـن سـينا بـا ، جابري به اعتقاد .اين روش، در تفسير دين نبايد از فلسفه استفاده كرد بنابرمودن فلسفه در تفسيرهاي ديني به خطا رفته است و براي محافظت از ماهيـت هـر وارد ن

جـابري 1. عمل كـرد - ابن رشدطبق عقيده - بايد به تفكيك اين دو،كدام از فلسفه و دين كه آورد، تاريخي سخن به ميان مي -هاي اسالمي متفاوت در پژوهشكرد كامال از دو روي

مفـاهيم و ايـن دوگـانگي در روش، .اراي روح خاصي است د ،كرد هر كدام از اين دو روي كـرد دوم را روي كرد اول را سينوي مي نامـد و جابري روي .كرد ادامه دارد مسائل دو روي

كرد سينوي به ادغام فلسفه يوناني در شريعت اسالم قائل روي بنابر ديدگاه جابري، .رشديكيـد أو بر حفظ هر كـدام ت .اعتقاد دارد كرد رشدي به انفصال دين از فلسفه اما روي .است 2.ورزد مي

جـابري بـا . هاي جابري اسـت جنبه ديگر روشي در پژوهش ،عقالنيت نقد :نقد عقل . 2 تأثيرگذار شخصيتي توانست ،» اسالمي -نقد عقل عربي «بسط نقد عقالنيت در پروژه خود

هاي جنبه ،گونگي نقد نقد تفكر و چ ، گسترش نقد . گذارد در فرهنگ مسلمانان باقي از خود 3.اوستمهم اثر

:گويد العالم در همين زمينه مي امين محمود

، بيـروت، دفتـر نـشر مركـز 21 ص ،التراث و النهضه في اعمال محمدعابد الجابري از نويسندگان، جمعي .1 . 2005دراسات الوحده العربيه، چاپ دوم،

.44 صالتراث والنهضه، .2

. 79 ص همان،.3

133

وهشي

خ

ري تا

يها

ي

وهپژ

بد

عاد

حمم

ي

برجا

ال

تواند اين باشد كه كتاب او را با روش خودش بررسـي مي] جابري[از قدرداني ترين مهم] جابري[پس ما در همين چارچوب روشي، در پروژه . يعني همان روش عقلي نقدي ؛كنيم

1.پردازيم به بررسي مي. شناسـانه اوسـت روش معرفـت ،جنبه ابـداعي ديگـر جـابري :شناسانه ش معرفت رو. 3

بخش را از جهـت كردي آگاهي توانست روي ،كردي عقالني و تحليل متون جابري با روي شناسانه از جابري در اي معرفت گونه تحقيقات به عنوان پشتوانه اين. ريزي كند فرهنگي پي

2.جهان اسالم بر جاي مانده استبـه او پيموده است و نادرست روشي ،شناسانه ي معتقدند كه جابري در مشي معرفت برخ

تـالش مـي شـود كـه ،شناسـانه اينان معتقدند كه در روش معرفت .اشكال وارد مي كنند حالي كه جابري با جدا كـردن خـود از در گردد،ابزارهاي انديشه كشف هاي تفكر و ريشه

3.شناسي دور افتاده است اند از حقيقت معرفت مودهاي كه آنان توليد ن انديشه قدما وهاي شناسانه، عمق علمي را اسير كاوش برخي ديگر عقيده دارند جابري با روش معرفت

4.سطحي نموده است يكـي ديگـر از ،ربط گذشته به زنـدگي فعلـي و كنـوني :ربط گذشته به حال وآينده . 4ظري به واقعيـات سياسـي، تـاريخ را بـه با ربط مفاهيم ن او. هاي روشي جابري است جنبه

كنـد، بلكـه در حـل معـضالت فعلـي جهـان اسـالم عنوان حوادث گذشـته بررسـي نمـي 5.كوشد مي

عقل بررسي خود را از كتاب ،العالم با توجه به ارتباط گذشته به حال و آينده محمودامين

:كند چنين بازگو مي اسالمي-سياسي عربي

نظـري و عمـل در عقـل عربـي، مـا را بـه كـشف و نقـد كتاب با تأكيـد بـر مفـاهيم –خوانـد فـرا مـي بازسازي عقل عربي و وضعيت موجود عربي وتاريخي ] قوانين و قواعد [

.341 ص همان،.1

.79 ص همان،.2

.2005، بيروت، المركز الثقافي العربي، چاپ چهارم، 100 ص،نقد النص، حربعلي .3

، بيـروت، دار الـساقي، چـاپ دوم، 73 ص ،مذبحة التراث في الثقاقة العربيـة المعاصـره طرابيشي، جورج .4

2006 .

. 21 ص،السياسي العربي العقل .5

134

ن ستا

تاب ـ

همه ن

ارشم

1389

خ

ري تا

نخ

س

هـاي عملـي شناسـانه و يـا نمونـه حال چه با ساختارهاي بنيـادي كتـاب و روش معرفـت 1].تاريخي[

جدا دانـستن دو ،ي جابري از ديگر ابداعات روش :جداسازي دو مفهوم عقل از سياست . 5. اي دارد ابزار پژوهشي ويـژه ، است كه هر يك از نظر روشي »سياست« از »عقل«مفهوم

2. تمييز قائل شود،وي با اين عمل توانسته بين دو حوزه پژوهشي. شـود با جداسازي عقل از سياست، ابزارهاي مفهومي و شناختي ايـن دو نيـز جـدا مـي

كـه در ) بيـاني، عرفـاني و برهـاني (گانه عقلـي هاي سه مشي سياست را از هجابري توانست چـه ضـروري سـاختار تقسيم كرده بود، جـدا سـازد و آن بنيه العقل العربي كتاب قبلي خود

3.هاي پراگماتيك را نمايان كند سياسي است، يعني منفعت و مصلحت و چارچوب دارد كـه بـراي از نظر روشي، يك مـدخل وجـود اسالمي -عقل سياسي عربي در كتاب

ايـن مـدخل چگـونگي . شرح عملياتي كه در كتاب به كار رفته است، بـسيار اهميـت دارد 4.كند پژوهش، توضيح مفاهيم و استفاده از منابع را در سطحي گسترده و منفصل تشريح مي

كه داردخورد كه از جهت روشي اهميت هاي فراواني به چشم مي كتاب خالقيت اين در 5.گردد از ذكر آن خودداري ميبه جهت اختصار

هاي روشي جابري ترين نوآوري يكي از عمده ، »عقل«پرداختن به :پرداختن به عقل . 6هـاي آثـار جـابري يكي از ويژگي ،پرداختن به عقل با ابزارهاي عقالني . در نقد عقل است

:گويد ابراهيم محمود مي. استان در آثار جابري مستمرا يافت، ساختن تو ال برانگيز خواهد بود و مي ؤآنچه زيباست و س

ها، تصورات، مفاهيم و ابزارهـايي تـشكيل يافتـه اين بنا از ايده . عقل جديدي با عقل است چه را با اين عقـل نوشـته شـده، در حقيقت جابري تمام آن 6.كه ساخته تفكر و تعقل است

7.كند زند و عقل جديدي بنا مي كنار مي

.342 ص همان،.1

. 8 ص همان،.2

. همان.3

. 31 ص،التراث و النهضه: ؛ نك16 ـ 24 ص همان،.4

. 34 ـ 30 ص همان ،.5

. 78، به نقل از التراث و النهضه، ص110، صها في الفكر العربي المعاصر البنيوبة و تجلياتابراهيم محمود، .6

. همان.7

135

وهشي

خ

ري تا

يها

ي

وهپژ

بد

عاد

حمم

ي

برجا

ال

توان به نـوآوري ديگـري اشـاره از نظر محتوايي، مي :سياسيبندي هاي تعيين گروه . 7در حوادث و ) ثروت(اي و غنيمتي قبيله ،هاي عقيدتي بندي كرد و آن توجه جابري به گروه

كـه چگونـه ايـن دهـد مـي جـابري بـه وضـوح نـشان . دادهاي تاريخ اسـالم اسـت روي دهـي تـاريخ اسـالم نقـش در جهـت ، توانسته به عنوان عامل محرك تاريخ ،ها بندي گروه

1.ايفا كندهاي جـابري در ايـن كرد تفاضلي به فرهنگ يكي از نوآوري روي :كرد تفاضلي روي. 8

كـرد روي ، ديگـر گران پژوهششود كه كرد جديد در حالي مطرح مي اين روي . زمينه است ،اسـالمي ئت متون ا در مراجعه و قر گران، پژوهش عقيده به. تكاملي به منابع اسالم داشتند

امـا . مفقـود اسـتفاده كـرد يديگر براي اجـزا ي بايد نگاهي شمولي داشت تا بتوان از اجزا ـ حتي جز ،كرد تفاضلي به منابع اسالم با روي گران، از پژوهش جابري بر خالف بسياري ي ي

اسالمي بر مـشرق - مثال فرهنگ منطقه مغرب عربي ؛ ديگر برتري داده است يرا بر اجزا كرد و نگاه مكمل بودن با روي مندان، دانش در حالي كه ديگر ؛برتري دارد اسالمي -عربي

2.پرداختند به تحقيقات مي،ديگر نسبت به يكابزارهـاي . ثر بـوده اسـت ؤ در انتخـاب ابـزار پژوهـشي او هـم مـ ويكرد تفاضلي روي

له ، تكويني، عقالني و جدلي از جم 3ابزارهاي ساختاري . پژوهشي جابري از يك نوع نيست 4.ابزارهاي او هستند

5.اند كردهطور مفصل نقد ه باو راكرد تفاضلي روي، معاصرمندان دانشبرخي ال ؤ دو سـ طـرح هاي جـابري در ايـن زمينـه، يكي ديگر از نوآوري :پرسمان مزدوج . 9

گـو ميـان دو يعنـي ارتبـاط و گفـت ؛ شهرت يافت 6»پرسمان مزدوج «اساسي است كه به اول در مـورد ارتبـاط :كند ال روشي مطرح مي ؤجابري دو س . ه يوناني فلسفه اسالم و فلسف

. 98-79، صالعقل السياسي العربي .1

. 79 ص،التراث و النهضة .2

. ية البنيو.3

.80، صالتراث و النهضة .4

، بيـروت، المركـز الثقـافي العربـي، چـاپ 45-26 ص،تجديد المنهج في تقويم التراثطه عبدالرحمان، 5 .

.1992دوم،

. االشكالية المزدوجة .6

136

ن ستا

تاب ـ

همه ن

ارشم

1389

خ

ري تا

نخ

س

و توانند اين دو با هم ارتبـاط داشـته باشـند فلسفه اسالمي با فلسفه يوناني كه چگونه مي اين كه چگونه فلـسفه توانـسته بـراي دوميكي به عنوان تبع و سايه براي ديگري نباشد؟

فلـسفه قـادر خواهـد بـود كـه بـه ،ر اين زمـان تاريخ محرك و عامل حركت باشد و آيا د ال كلـي در ؤال را در يك س ؤ دو س اين توان بخشي خود وفادار بماند؟ در حقيقت مي تحرك

با (توان اصالت فلسفه اسالمي را مورد موجوديت فلسفه اسالمي مطرح كرد كه چگونه مي بخش فرض كرد؟ كتدر جامعه اسالمي زنده و نسبت به زمان ما حر) توجه به گذشت زمانش

بر اساس حيـات كوشد و ميهاي مختلف به شيوه ،االتؤدهي به اين س جابري در پاسخ 1.گويد االت پاسخ ميؤ به اين س،تاريخي فلسفه اسالمي

"اصـيل بـودن "چـون وي با طرح مفاهيمي هـم ،االتؤ در س مثال"زنـده بـودن، " و 2

3 وي بـا مقايـسه . كنـد المي مطرح مي سؤاالت زنده بودن واصيل بودن خود را از فلسفه اس

هـايي ميان فلسفه اسالمي و يوناني و مطرح كردن پويا بودن فلسفه اسالمي، دنبال جواب 4.براي زنده بودن و اصالت فلسفه اسالمي است

پژوهي جابري هاي خاص تاريخ روش

درهاي او را آن بخش از روش ،گوييم هاي خاص جابري سخن مي هنگامي كه از روش ،پژوهـي در تـاريخ ويروش علمي . پژوهي به كار گرفته شده است ر داريم كه در تاريخ نظ

هاي جديـد از يك طرف با روش . هايي است كه پيچيدگي خاص خود را دارد يكي از روش .هاي سنتي راه است و از طرف ديگر با روش هم

خن ديگران نيز در توان از س ابتدا بايد سراغ آثار او رفت اما مي ،براي فهم روش جابري آن ،گـر بهترين شيوه براي تبيـين روش علمـي پـژوهش ،بنابراين. استفاده كرد زمينهاين

از مقدمـه زمينـه در ايـن . است كه از زبان خودش به تشريح روش علمي او مبادرت گردد

. 121 ـ 95 ص،التراث و الحداثه: چنين نك ؛ هم181 ـ 180 ص،التراث والنهضة .1

.االصالة .2

.ويةالحي .3

هـايي كـه وي از آن يكي از روش . گويد كه قابل تأمل است هاي ديگري سخن مي جابري خود از روش .4

. نهد نام مي "القطعيه االيبستيمولوجيه "را اي است كه وي آن گويد، جدايي از رسوبات فهم كليشه سخن مي

ركز الثقافي العربـي، چـاپ ، بيروت، الم 20 ص ،نحن والتراث محمد عابدالجابري، : براي تفصيل بيشتر نك

.1993ششم،

137

وهشي

خ

ري تا

يها

ي

وهپژ

بد

عاد

حمم

ي

برجا

ال

كه بـه همـين منظـور و بـراي تبيـين روش علمـي در اسالمي -عقل سياسي عربي كتاب

ذكر اين نكته ضروري است . تنظيم گرديده، استفاده خواهد شد نويسنده نگري توسط تاريخ نـوي، هـاي ديگـر كتـاب زيرا ؛ همين كتاب است ،ري جابري انگ كه مأخذ مهم ما در تاريخ

حـال در . نگري ندارند و تنها در اين كتاب به مباحث تاريخي پرداخته است هاي تاريخ جنبه ، در مقدمـه وي مقدمه كتاب و با استفاده از سخنان هاي خود جابري در به نقل قول ،ادامه

.پردازيم به تبيين روش علمي او مي هـايي كـه موشـكافي روش. هـاي پـژوهش معاصـر بـسيار تأكيـد دارد جابري بر روش

،»عقـل سياسـي «وي براي توضيح و تبيين مفهوم . دهد تاريخي به آنها نام مي 1اوشو ك فرهنـگ و »ناخودآگـاه جمعـي «، »ناخودآگـاه «، »ناخودآگـاه سياسـي «از مفاهيمي چون

.گيرد لوكاچ مي و چون يونگ، ديبراي، ماركس ورزاني هكند كه از انديش سياسي استفاده مي :گويد وي مي

است »ناخودآگاه سياسي« مفهوم ،جا توضيح خواهيم داد از مفاهيم اساسي كه در اين اوال چقـدر ايـن شـويم كـه ور مـي يادآ ،كه به شرح اين مفهوم بپردازيم و قبل از آن

در ] مندان را دقت دانش [شناسي جامعه شناسي و در مطالعات روان ) ناخودآگاه(مفهوم 2...ل اين قرن به خود اختصاص داد ياوا

:گويد وي مي. گردد و در سراسر مقدمه اين كتاب چنين سياقي مالحظه مي

او ايـن مفهـوم را فقـط .شدآيد تا به مفهوم ناخودآگاه ابعـاد ديگـري بخـ يونگ مي بلكه به بـاقي تمـايالت و ،داند ز خود و خاطرات دوران طفوليت نمي يدربرگيرنده غرا

عصر او و بـر اسـاس الگوهـايي عواطف او كه تمامي بازگشت به گذشته بشريت هم كه نـوعي از ناخودآگـاهي مـشترك را كـه همانند مثل افالطوني استوار است تا اين

3. تشكيل دهند،نهد دآگاه جمعي نام مييونگ آن را ناخو

وي . شـود در مقدمـه كتـاب توضـيح داده مـي ،روش علمي كه جابري در پي آن است اكنـون بـه طـوري كـه گـويي هـم ،داند ها منبعث مي روش علمي را ابتدا از مطالعه پديده

ل يـ كـه بـه نوشـتن تـاريخ آنهـا نا تـا ايـن ) كـشف قـوانين مركـب آن (پديده وجـود دارد

. حفريات .1

. 1992، بية العرة، بيروت، مركز دراسات الوحد10 ص،العقل السياسي العربي محمد عابدالجابري، .2

. 10 همان، ص.3

138

ن ستا

تاب ـ

همه ن

ارشم

1389

خ

ري تا

نخ

س

حـاكم بـود كـه دو جنبـه مهـم در آن نـوزده اين روش، بر ادبيـات علمـي قـرن 1.شويم :شد ميلحاظ اي كه مخصوص وضع كنوني پديده بود و يا قوانين تركيبـي آن كـه بـه علـم جنبه. 1

.شد مربوط ميشد و يا قوانيني كه تطـور آن بـه فلـسفه و جنبه ديگر كه به تاريخ پديده مربوط مي . 2

. مربوط بودايدئولوژي :كند وي اضافه مي

در حـال [گـردد مطالعـه مـي ،چه از آن باقي مانده است به خاطر آن »گذشته«چون نظـر از حاضـر مطالعـه با قطـع ، و به خاطر جوهر و ذات ماضي و حقيقت آن ]حاضر 2...شود نمي

بـه تفـسير تـاريخ اسـالم غيـره، جابري با مفاهيم جديد هماننـد ناخودآگـاه سياسـي و :گويد وي مي.كند مي استفاده از آنها بعد ، بلكه اين مفاهيم را بومي كرده،پردازد نمي

چـه بـه نـام ماركسيـسم و در چه آن -كنيم كه اجتماعات غربي معاصر مالحظه مي ها با تمام تمايالتي كه خـود چه انتربيولوژيست دايره فكري آن شكل گرفت و چه آن

عربي را به عنوان حالت خاصي و نـه بـه عنـوان - هيچ كدام جامعه اسالمي -دارند 3.اي عمومي مطالعه نكردند پديده

سياسـي و ، اجتماعي اوضاع براي غرب و با ، مفاهيم غربي به نظر جابري ،با اين عبارت فرهنگي آن سرزمين ساخته و پرداخته شده و ايـن مفـاهيم بـراي تفـسير تـاريخ و نظـام

.نادرست استسياسي جامعه اسالمي مطالعات و . گيرد بري از ابن خلدون متأثر است و مفاهيم مورد عالقه خود را از او مي جا

و غيـره همگـي از مفـاهيم 4اي هاي خلدوني در مورد جامعه اسالمي، اقتصاد يارانه بررسيسه عامل مهـم قبيلـه، . مورد عالقه جابري است و در كتاب خود از آن استفاده كرده است

دهد، همگي به نوعي از ابن خلدون گرفتـه ل كتاب را تشكيل مي غنيمت و عقيده كه فصو

. 21 ص همان،.1

. 21 ص همان،.2

. 45 ص همان،.3

. ريعي.4

139

وهشي

خ

ري تا

يها

ي

وهپژ

بد

عاد

حمم

ي

برجا

ال

به خلدون مقدمه ابن اي و دعوت ديني، تمام چيزهايي نيست كه عصبيت قبيله «. شده است

اسالمي اسـت، بلكـه كليـد -بلكه مخصوص تاريخ عربي . كند عنوان كليد به ما تقديم مي هم به آن داده نشده، وجود دارد و سومي كه مستمرا در تفكر صاحب مقدمه كه نام خاصي

1.است) غنيمت(آن عامل اقتصادي كـه او توان روش جابري را از فقرات فـوق چنـين اسـتخراج نمـود به طور خالصه مي

شناسـانه و كنـد كـه جنبـه روان مفـاهيم جديـد غربـي آغـاز مـي اسـتفاده از بـا كارش را خلـدون ابني آرا،يم را بومي كرده جابري اين مفاه . شناسانه در آن لحاظ شده است معرفت

دهد و پـس از تجزيـه و تحليـل، مفـاهيم جديـدي از مفـاهيم قبلـي را در آنها دخالت مي .كند تاريخ اسالم را از منظر اين مفاهيم جديد بررسي مي،استخراج كرده

پژوهي جابري هاي خاص تاريخ ويژگي روش

هـاي جـابري وجـود ر پـژوهش كلي بود كـه د يهاي روش ،پژوهي هاي عام تاريخ روشـ هاي خاص، روش شيوه ها و اما روش .داشت طـور اختـصاصي در تـاريخ ههايي است كه بروش جابري در فهم تاريخ اسـالم ايـن بـود كـه وي ابتـدا .شود مي استفاده از آنها اسالم

مفـاهيم جديـدي را توليـد ،آنها و با بومي نمودن گرفت مي غربي مندان دانشمفاهيمي از تر تاريخ اسـالم مند و دقيق م كليدهايي براي فهم نظا ،شده اين مفاهيم جديد بومي .كرد مي

جابري چه نوع كليدهايي براي فهـم بهتـر تـاريخ اسـالم در نظـر ،حال. رفت به شمار مي هايي است؟ اين كليدها داراي چه ويژگي وگرفته

بـه روز تعـديل آن را ولي ، اين سه كليد از ابن خلدون گرفت جابري بايد يادآور شد كه قبيلـه، : كليدهاي جابري از سـه كليـدواژه تـشكيل مـي يافـت . نمود استفاده از آن و كرد

.پردازيم هاي كليدها مي در ادامه به توضيح ويژگي. عقيده غنيمت و

قبيله

در مطالعــات خــود از جوامــع هــاي غربــي منظــور مفهــومي اســت كــه انتربيولوژيــستخلـدون دهند؛ همـان مفهـومي كـه در مطالعـات ابـن مي 2»يشاونديخو« به آن نام ،اوليه

. 46 ص،العقل السياسي العربي .1

. قرابه. 2

140

ن ستا

تاب ـ

همه ن

ارشم

1389

خ

ري تا

نخ

س

خواهـد هنگـامي كـه جـابري مـي . نـام گرفـت 1گرايي عصبيت و يا به تعبير جابري، قبيله هاي حكومت سخن گويد، از ايـن الفـاظ اسـتفاده از رفتار سياسي و يا اجتماعي و يا روش

2.كند مي كتاب او نقش اساسـي و كليـدي تمام در قبيله يكي از مفاهيم اساسي جابري است كه

بـه داشـته، او را حتي برخي از ناقدان او، به واسطه اهتمامي كه به اين مفهوم ؛كند ايفا مي چه را جابري از اين مفهوم در نظر البته نبايد غافل بود كه آن 3اند؛ كردهگرايي متهم قوميت

بستگي در نظر گرفتـه تواند در هم چه هست كه مي دارد، قرابت خوني نيست، بلكه تمام آن اي معين يا به يك حزب او به گرايش گرايش به يك جهت طايفه . شود؛ همانند حب وطن

4.كنـد، توجـه دارد را از هـم جـدا مـي »ديگـري « و »خودي«چه طور كلي، هر آن و يا به ز شود ايـن مفهـوم، يكـي از مفـاهيم اساسـي امـروزي و ا دآور مي طور كه جابري يا همان

شـويم، تر مـي ترين موارد ناخودآگاه سياسي است و هرچه به جوامع ابتدايي نزديك اساسي .يابد تر و بارزتري مي اين عامل نقش اساسي

غنيمت

كند كه اقتصاد در منظور از غنيمت، نقشي است كه عامل اقتصادي در جوامعي بازي ميچه را كه فقها مورد توجه ط آن است و از خراج هم نه فق 5»رانت« و »خراج«آنها بر اساس

چـه دولـت اسـالمي آن را از مـسلمانان و گـردد، بلكـه همـه آن انـد شـامل مـي قرار داده شود؛ يعني اين مفهوم، ماليـات و غيـره را گيرد، شامل مي غيرمسلمانان به عنوان خراج مي

، متملكـات اما رانت كه ذكر آن قبال در آثار ابن خلـدون بـه ميـان آمـد . گيرد هم دربر مي شـود كـه فـرد كند را شامل مي شخصي كه خود فرد كسب كرده و يا از دولت دريافت مي

خـود رانـت، فرهنـگ . براي آنها عمل توليدي انجام نداده و فعاليت اقتصادي نكرده باشـد

.ريهعشائ. 1

.48 ص،العقل السياسي العربي. 2

نقـد و ، ترجمه محمدتقي كرمي، مجله »گو با محمد عابدالجابري تأمالتي در باب دين و انديشه در گفت «. 3

. 400 ص،77 ـ 78، سال پنجم، شماره اول و دوم، زمستان و بهار نظر

. 48 ص،العقل السياسي العربي. 4

. ريع. 5

141

وهشي

خ

ري تا

يها

ي

وهپژ

بد

عاد

حمم

ي

برجا

ال

با فرهنـگ توليـدي تفـاوت وگويند مي 1خاصي ايجاد خواهد كرد كه به آن فرهنگ رانتي :شود شامل سه چيز مي،تر غنيمت ين در يك عبارت سادهبنابرا. آشكار دارد

؛)خراج يا رانت(نوع خاصي از دخل . 1 ؛)عطا و يا انواع آن(روش خاصي براي خرج كردن . 2 2.فرهنگ خاصي كه با اينها مالزم باشد. 3

دهيعق

چيزي است كه به شكل دين و حيـاني و يـا بـه صـورت يـك مقصود از عقيده، هر آن در حقيقـت جـابري، دنبـال اثـر مـذهب در . باشد كه عقل به آن ايمان بيـاورد ايدئولوژي

اساسا عقل سياسي بر محور اعتقادات و ايمـان اسـتوار . اعتقادات و گرايش به مذهب است جا، عقل جمعي مورد نظر است نه عقـل اما بايد يادآور شد در اين. است نه بر اساس برهان

گونـه ايـن . ي شود كه محرك در عقل جمعي گروهي باشد بنابراين الزم است ارزياب . فرديهاي سياسي و بنابراين، جنبه . عقل، نه بر مبناي معرفت بلكه بر مبناي اعتقاد و ايمان است

هـا بينجامـد و چه به بسيج سياسي توده آن. زاي عقيده براي جابري مهم خواهد بود جنبشبـه . فاد عقيده را تشكيل خواهد داد چه بتواند حول محور آن فرق كالمي شكل گيرد، م آن

ايـن 3.جا اهميـت نـدارد مهم است و معناي آن در اين »فعل كاركرد اعتقاد «تعبير جابري، .اهميت، نتيجه و ثمره سياسي عقيده است

هاي تاريخي كارگيري روش هجابري و ب

فرهنـگ به نقد تاريخ اسالم و ، با به كارگيري كليدها ،جابري در تحقيقات تاريخي خود راه بود كه تفسير خاصي از ها هم اين نقد با يك سري از تحليل .مسلمانان پرداخت سياسي

ها به نحوي به اين كليدواژه ،جابري در هر يك از فصول كتاب .داشتسيره و تاريخ اسالم نكـاتي هـا و در ادامه بـه بررسـي چگـونگي اسـتفاده جـابري از ايـن كليـدواژه .پردازد مي .دست آمده است ه از تاريخ اسالم بآنهاه در تعامل پردازيم ك مي

. عقليه ريعيه. 1

. 50 ـ 49 ص،ل السياسي العربيالعق. 2

. 52 ـ 50 صهمان،. 3

142

ن ستا

تاب ـ

همه ن

ارشم

1389

خ

ري تا

نخ

س

. مرحله مكه و مرحلـه مدينـه : دو مرحله داشت � دعوت پيامبر ،دانيم طور كه مي همان» يا ايها الذين آمنوا« در مرحله مدينه و آيات مدني يك نوع خطاب داشت و آن قرآن كريم

ـ ،ايد اي كساني كه ايمان آورده يعني ؛بود ه كـه هـسته اسـالم را تـشكيل اي جماعت اوليدر حـالي . هستند عناصر اصلي تشكيل دولت كه از ي اي امت ،دهيد و يا به عبارت ديگر مي

و مقـصود آمـد شـمار مـي به بود كه نوعي متفاوت » يا ايها الناس «،كه خطاب آيات مكي كاركردهـاي عقيـده و ،در اين فقره از سـيره .بود) بدون نقش و جهت سياسي (اهالي مكه

.سياسي آن مورد نظر است

قـرآن مندان مكه اسـت كـه با ثروت قرآن عقيده در مورد برخورد عاملبرخورد سياسي

نـام نهـاد و » المكذبين اولي النعمه « آنان را ومندان داشت اولين برخورد را با ثروت ،ريمك در ويـد، گ مـي در مورد اين دنيا قرآن مندان هرچه ذهنيتي در مورد آنان شكل داد كه ثروت

فقط به واسطه نه ، البته اين عقوبت ؛آخرت كيفر خواهند ديد و آن به سبب كفر ايشان است در . بـه فقـرا بـود نكردن بلكه به واسطه كفر به نعمت و استبداد آنان و بخشش ،كفر آنان

.شد نوعي كفر محسوب ميقرآن از نظر ، به فقرا نكردنحقيقت احسان

پـدران و از بـا نكـوهش �دعـوت پيـامبر برخورد و هست ك ا ي اين بعدسياسي مورد شـد كـه از بود و به فرزندان امر مـي راه هم به آنان غيرهراهي و دادن نسبت گم وبزرگان

نظـر فرزندان يا جوانان به �توان دانست كه دعوت پيامبر با تأمل مي . پدران فرمان نبرند . دعوتي سياسي كه سو و جهت آن آينده بودداشت؛

كنـد و شـرك و ن رابطه برقرار مـي ابارگان و مشرك كريم بين شكم قرآنطور كه همان

كند كه بـه واسـطه ن و فقرا را هم ذكر مي اكشد، مستضعف راهي را با هم به تصوير مي گم اين همان عامل عقيـده اسـت .اند يافتهتنزل به اين وضعيت ،نابارگان و مشرك ظلم شكم

.يله و غنيمت ايفا كند و ظلم اجتماعي را برچيندكه بايد نقش خود را در قبال قب

من الرده الـي « عنوان كلي با ، اسالمي-عقل سياسي عربي جابري در فصل ششم كتاب

كنـد كـه در ادامـه بـه دوباره نقش عامل عقيده را در حوادث تاريخي بررسي مـي ،»الفتنه .پردازيم نمودهاي سياسي آن مي

توجه اسـت و آن جالبكند كه رده مطرح مي هاي جنگجابري سؤالي اساسي در مورد توان ظهور مدعيان پيامبري را به محض رسيدن خبر بيماري و يا وفـات كه چگونه مي اين

يعني چطور شد كه به محـض رسـيدن خبـر رحلـت تفسير و توجيه كرد؟ �پيامبر اسالم

143

وهشي

خ

ري تا

يها

ي

وهپژ

بد

عاد

حمم

ي

برجا

ال

نقـش عامـل نـد توا بهتر مي ، اين سؤال مهم اي ادعاي پيامبري سر دادند؟ عده ،6پيامبربـه نظـر . كندهاي سياسي روشن هاي عقيدتي را در جنبش ريشه بگوييم،عقيده و يا بهتر

هـاي را همانند يكي از حركتايشان قبايل عربي دعوت � در هنگام ظهور پيامبر ،جابرييعني تصور غالب آن غيره؛ همانند حنفا يا يهود و ،ديدند كه قبال اتفاق افتاده بود ديني مي

آن حضرت هايي مانند كهانت و سحر را با خود داشت كه خود شائبه �ز در مورد پيامبر روخواند كه ظهـور اما جابري خواننده را به توجه به اين مطلب فرا مي .ندهم بدان توجه داشت

اي بـود عقيـده ،اي مستقيم داشت كه با كهانت و سحر رابطه ) ردهبعد از (پيامبران دروغين ندب قبل از اسالم داشت اعرا يعني همان فرهنگي كه گرفت؛ نشأت مي ليت دوره جاه ازكه

پيـامبران ،ات فكري كه با انديـشه كهانـت، سـحر و جـادو مطـابق بـود مو بر همان رسو سنگ بناي نبوت خود را ،دروغيني همانند اسود عنسي در جنوب و مسيلمه حنفي در شرق

.گذاشتندچه در مخيله مردم عرب آن يعني آن؛رابطه داشتنداينان در عقايد خرافي خود با كهانت

خـود خرافـي هـاي هم در دعوت � به نحوي از پيامبر اسالم گاه حتي ،دوره وجود داشت مبنايي شد براي يـك حركـت ،جا عامل عقيده و رسوبات ذهني مردم اين. كردند تقليد مي

توجيـه ايـن ور و ظهـ در نقش عامل عقيده .هايي را در پي داشت كم جنگ سياسي كه كم . هرچه بيشتر بايد بررسي گردد،هاي سياسي حركت

هـاي رده ــ نظـامي جنـگ هاي سياسي فقط جنبه ،كه كتب سير و تاريخ جابري از اين وي. كنـد گلـه مـي هـستند، ها غافل هاي عقيدتي اين جنبش كنند ولي از جنبه را نقل مي بـه ،كنـد عمارياسـر و ابـوذر مـي اي كه بين اعتراضـات و برخوردهـاي سياسـي با مقايسه

عامـل عقيـده را ،بودنـد علـي اوال اينـان كـه هـر دو از پيـروان امـام :رسد اين نتيجه مي ن ااين همـان تقابـل بـين مستـضعف . بيشتر ترجيح دادند ،و غنيمت ) امويان(در برابر قبيله

ظهـور و نمـود ،ن مكه بود كه بعدها در حكومت عثمـان و دوره معاويـه امدينه با مستكبر سياسـي و سياسي نداشت ولي اعتراضات عمارياسر جنبـه ثانيا اعتراضات ابوذر جنبه . يافت

نقش عمار را در تحريك بـه قتـل عثمـان پررنـگ ، به طوري كه روايات ؛راديكالي داشت .داد نشان مي

از عقـل كدام تلقي جديدي د كه هر كن از عمار و عثمان نقل مي را جابري دوگونه تأمل هـا، قـريش و انقـالب اسـالم بـر بـت .داشت انقالبي ي عمار منطق .اسي در اسالم بود سي

منطق ، عثمان منطق ولي رفت شمار مي همنطق عمار ب هايي از اسالم و نمونه، بارگان شكم

144

ن ستا

تاب ـ

همه ن

ارشم

1389

خ

ري تا

نخ

س

بكـر و عمـر بـود كـه و سـيره ابـو � همان تفسيري از سيره پيـامبر مطابق دولت بود كه .داد ترجيح ميبي اسالم انقال برحكومت و دولت را

و هم هنگـام � دعوت پيامبر هم موقع بررسي . دارد نقش قبيله بسيار توجه به جابري گاهي به سود و گاهي به �عامل قبيله در دوره دعوت پيامبر. ردههاي جنگ دوره بررسي .هاي سياسي عامل قبيله اشاره خواهيم كرد به نمونه،در ادامه .شدآن حضرت تمام زيان

در فرهنـگ سياسـي هايي بود كـه قبيلـه ترين نقش از مهم� از دعوت پيامبرحمايت � دعوت پيـامبر و گذاشت قريش انتقام كاملي از اصحاب اي نمي بستگي قبيله هم .داشتاما بر عكس همـين عامـل . ندشد دفاع مي شان قبيلهاز سوي هر يك از اصحاب د و نبگيرتـر از هاشـم مـوقعيتي عـالي بني يابد، زيرا گسترش كامال ،)ص( پيامبر گذاشت دعوت نمي

.تافتند بر خود برنمي راهاشم قبايل برتري بني، و از اين رويافت ميقبايل ديگر ، ولي دعـوت در مدينـه ؛بودحوصله و صبر با راه اي از دعوت هم مرحله ،دعوت در مكه

ه در مدينه و چ مصالح قريش در مكه با آن . رفت مرحله تأسيس دولت و جنگ به شمار مي يعنـي در مـصالح قـريش ؛ متفاوت بـود ، توسط قريش مطرح شد �پس از هجرت پيامبر دعـوت .ه بود گرديد مصالح متفاوت ،و ميان دو فضاي مكه و مدينه .تغيير حاصل شده بود

:كرد بار با دو عامل راه خود را به سوي تأسيس دولت باز مي اين،در مدينه قبايل با ميل و رغبت و يا با زور و غلبه داخـل در اسـالم در مرحله دعوت، در مدينه . 1 در �اين چرخـشي بـود كـه در موقعيـت پيـامبر . گرفتند شدند و عليه قريش قرار مي مي

.مدينه به وجود آمدگـزين بـا نظـام بـرادري جـاي ،در مدينه مفهوم امت و ملت به جاي قبيله و عشيره . 2

.تر احساس كردند رنگ يله را كم مفهوم قب،گرديد و مسلمانان در مدينهدر قراردادي كه در مدينه ميان . دانستند ميبخش مسلمانان در قراردادها هويت راقبيله

همين . بر هويت ديني مسلمانان تأكيد شده بود ، گرديد برقراريهود، مسيحيان و مسلمانان عنوان يك هنان ب مسلما .تلقي گرديد بخشي مسلمانان در مدينه اولين قدم در هويت ،عامل

.در نظر گرفته شدند) قبيله واحد(كلگويـد كـه مي ،كردند جابري در جواب اين سؤال كه چرا قريش بر شرك خود اصرار مي

بهتـر ، غنيمت در اين زمينه بلكه ،گو باشد قبيله عاملي نيست كه بتواند در اين زمينه جواب قريش به دنبال منفعـت حاصـل از .گو باشد قريش پاسخ تواند به تفسير اصرار بر شرك مي .ها بود بت

145

وهشي

خ

ري تا

يها

ي

وهپژ

بد

عاد

حمم

ي

برجا

ال

كه در اصطالحات » امت «.كردمي نقش ايفا قبيله در مورد كاربرد مفاهيمي چون امت نزد جابري بدين صورت است ،رود تر به كار مي در مفهومي وسيع » ملت«به جاي ،سياسي

تبـديل » روحـي قبيلـه «كه عامل عقيده در دولت النبي بديلي براي قبيله مطرح شد و به را شامل مـي هاي الزم و تأمين اجتماعي و آرامش دروني ن ضمانت امنؤگرديد كه براي م

و امام كه رهبري جامعه را به عهـده هي هدف و مسير گرفته شد ابه معن » ام«امت از . شدطـور همان - بر اساس نسب ،بنابراين روابط در امت . از همين كلمه گرفته شده است ،دارد

بلكه بر اساس اشتراك در هدف و مسير و تبعيت از امام كه رهبر ، نيست -يله بود كه در قب چـون ،كنـد تر است ولي قبيلـه را نفـي نمـي مفهوم امت از قبيله وسيع. دهد معنا مي ،است

.شرط وجود امت، نفي امت نخواهد بودبـه و آمـده »مـن الـرده الـي الفتنـه «مفهوم قبيله در بررسي جابري كه در بحث كلي

. شـود مـي تـر نـشان داده واضح است، هاي رده دوره جنگ مربوط به هاي سياسي درگيريچـه از آن بـه اعتقـاد وي، . به قبيله توجه دارد ،جابري در تفسير حوادث و مخصوصا سقيفه

يكـه قبيلـه، عـامل سـت ا آن ،توان به دست آورد سقيفه و غيره مي دربارهشده روايات نقل توان به روايات مربـوط بـه به نظر جابري مي . بكر به عنوان خليفه بود ن ابو اساسي در تعيي

بنابراين به نفع يـك . چون اين روايات در دوره عباسيان تدوين شد ،سقيفه اطمينان داشت ،توان به طور كلي پس مي.داشته باشد تا احتمال جعلي بودن نبوده) هاشم بني(قبيله خاص

به حـديث ، كه در سقيفه حاضر هيچ يك از افراد ،اياتدر اين رو . به صحت آنها حكم كرد گيـرد كـه باالخره جـابري نتيجـه مـي . استناد نكردند هستند، كه ائمه از قريش �پيامبر

له أصحابه با مس . له را به طور سياسي چاره كردند و آن همان منطق قبيله بود أ مس ،صحابهستند كه شرايط كفايـت، قـدرت و به صورت اجتهادي برخورد كردند و آن را از مسائلي دان

.شود ميمصلحت دولت در آن لحاظ از ، در مـورد بيعـت ابـوبكر او. قبيله را محور قـرار داده اسـت ،جابري در تحليل سقيفه چـه توانـست امـور را گيرد كه فضاي حـاكم در آن زمـان و آن واقعيات تاريخي نتيجه مي

.يمت و عقيده همان فضاي نظام قبايلي بود نه غن،دهي كند هتج ، جـابري در مـورد نـصب عمـر . فراهم كـرد نيز را براي نصب عمرموقعيتعامل قبيله

:كند را چنين توصيف ميضاعاوقـرار قريش در مركز قدرت ؛ كامال از گردونه قدرت خارج شده بودند ،انصار در آن دوره

زوي نظـامي در مخزوم به عنـوان بـا اميه و بني كناري رفته بود و بني �داشت امام علي . مشورت كرد� ابوبكر هم در مورد نصب عمر با همه به جز علي.خدمت دولت بودند

146

ن ستا

تاب ـ

همه ن

ارشم

1389

خ

ري تا

نخ

س

،هـاي رده بـه نظـر جـابري جنگ .آمد عاملي مهم به شمار مي ،ده قبيله رهاي در جنگ آفريد كه قريش كه ايـن بـار قـدرت را در دسـت داشـت و توانـسته بـود بعـد از موقعيتي

مبـادرت ) اميـه بنـي ( به تأسيس دولت با كمك فرزندان خود ،ند بر قدرت تكيه ك �پيامبر .بودند در رأس قريش،مخزوم اميه از ثقيف و بني و بنينمود

از قبيلـه ربيعـه و او عكس العملي عليه قريش بود چون ،در واقع جنبش مسيلمه كذاب بـاره مـروي در روايـات بررسـي اين مطلـب از . ولي قريش از مضر بودند ،عليه قريش بود

.گردد استفاده ميهمسيلم

غنيمت

به طوري كه دو فصل از كتاب او بـه ،اي نموده است غنيمت هم توجه عمده به جابري توانسته است تحليلي او. فصلي در دعوت و فصلي ديگر در رده :اين مطلب اختصاص دارد

ري در چند نمونه از فـصل سـوم كتـاب جـاب ،در ادامه . عرضه كند از اين مطلب پذيرفتني .گردد همين زمينه بررسي مي

يـك ثـروت اقتـصادي و منبـع درآمـد مهـم ،هـا كند بت گونه كه جابري تحليل مي آنهـا و از جا كه مكه مركز ديني و تجاري بود و ضربه بـه بـت از آن .گروهي از قريش بودند

نـان در اي از قريش كه منافع آ شد، عده ، از رونق افتادن مكه محسوب مي آنهارونق افتان و ديگران را هـم در ردند ايستادگي كدر مقابل ايشان � در سراسر دعوت پيامبر ، بود خطر .نمودند به ايستادگي تشويق آن حضرتبرابر

، اولين �به طوري كه بعد از هجرت پيامبر ؛ بودقريش� غنيمت عاملي براي فشار بهايـن تاكتيـك . ي بـود هاي تجـار حمله به قافله ، براي فشار به قريش آن حضرت تاكتيك

يشـود و عامـل اقتـصاد بسيار مهم ارزيابي مي ،براي ضربه زدن و به زانو درآوردن قريش . در اين ميان مهم است)غنيمت(

شد و ثروت و غنيمت چنان مورد توجه قريش بود كه حتي تفسير قبيله را نيز شامل مي مثال داشت؛كرد توجه ميگردان هر چيزي كه مردم را از مكه روي قريش، به به طور كلي بلكه ،شد ديني محسوب نمي اي لهأ فقط مس ، كه به سوي مسجداالقصي بود �قبله پيامبر

.شد تلقي مياي اقتصادي ـ سياسي لهأكرد، مس گردان مي از مكه رويچون مردم را

از :هاي تجاري قـريش از دو جهـت مهـم بـود كند كه حمله به قافله جابري تحليل مي هـا آن را تغذيـه داد كه بازار تجاري مكه چقدر گسترده بود كه اين قافلـه ن مي سو نشا يك

147

وهشي

خ

ري تا

يها

ي

وهپژ

بد

عاد

حمم

ي

برجا

ال

بـراي حيـات ، بر ضـد قـريش � انتخاب اين حربه توسط پيامبر ،از سوي ديگر . كردند مي .شد اقتصادي قريش بسيار خطرناك محسوب مي

و انتقال جهل مخزوم با كشته شدن ابي اوال رياست بني :نتايج جنگ بدر بسيار مهم بود ثانيا غنايم زيادي به دسـت مـسلمانان افتـاد و بـسياري از .رياست به ابوسفيان منتفي شد

نتيجه اول، يعني انتقال رياسـت بـه ابوسـفيان ايـن . ن در مدينه حل شد امشكالت مهاجر هـا به طوري كه ضديت ؛ به كمك غنيمت بيايد ،ثمره را دربرداشت كه كاركرد عامل قبيله

به ،هاشم نبودند مخزوم كه پسر عموي بني آميزتري نسبت به رياست بني متبا حالت مسال ،بنابراين ابوسفيان در جنگ احد . طور كه نزد پسرعموها عادت چنين بود همان ؛پايان برسد

1. جلوتر نرفت،جويي را اعالم كرد و در جهت انتقام »يك روز در برابر يك روز«شعار . بخش ديگري از ايفاي نقش عامـل غنيمـت اسـت ،اهپنقش مال و ثروت در تجهيز س

بـاز كـرد و غنـايم جنگـي در �اموال به زودي جاي خود را در دولت تازه تأسيس پيامبر آيات غنايم بـراي توضـيح و . نقش خود را ايفا نمود،تجهيز سپاه و به ياري طلبيدن مردان

.دهي منابع مالي در همين زمينه نازل گرديد جهت رو به كسادي بيـشتر نهـاده ،هاي تجاري مكه شد و قافله وزافزون مي ر �قدرت پيامبر

-)امنيـت ( سالح جنگ و سالح صلح - از دو حربه �وضع به جايي رسيد كه پيامبر . بودندها بود، مجبـور جا كه قريش در صدد امن كردن مكه و راه و از آن ندكرد با هم استفاده مي

. راه صلح را برگزيند اعتراف كند وآن حضرتشد به دولت و قدرت تبـديل شـد به دولتي مقتـدر ، از حالت دعوت به دين الهي ، با فتح مكه �دولت پيامبر

ايـن بـراي روم و .آمـد تهديد به حساب مـي ،هاي تجاري ر سطح بين الملل براي راه كه د 2.وضع بين المللي مهم بود

ي توسـط ايـن سـه هاي سياسي بود كه جـابر ها و بررسي چه مالحظه گرديد، نمونه آنشـود يادآور مـي . از تاريخ اسالم نقل گرديد ، گذاري كرده نام واژهعامل كه خود به نام كليد

بـه وسـيله عامـل وي نقاط برجسته تاريخي هـستند كـه ،هاي تاريخ سياسي ن جلوه كه اي .نگري جديدي عرضه كند قبيله، عقيده و غنيمت تفسير كرده و توانسته است تاريخ

جا نقش نداشت، با توجه به شكست نسبي مسلمانان، ابوسفيان جابري معتقد است كه اگر عامل قبيله اين .1

)111 ص،العربي السياسي العقل: نك. (گرفت آمد و دوباره جنگ را پي مي كوتاه نمي

.231-57 صالعقل السياسي العربي، همان، .2

���

�½Zf�]Ze�/�ºÆ

¿�Ã�Z¼�

����

��x�

Ze�¾z�

��

ÄnÌf¿��exË�Z������d�ÁY��°¨e��Y�Ê�z]�É�]Zm�É�´¿��-�ʼ¿�ÊÀ Ë������������Y�ÉY|/m�Y��ÁY�É�/´¿�xË�Z/e�½YÂe

���{�¯�Ê���]�ÁY��°¨e��ÃÂÌ���xË�Ze�ÉZÅ��É�]Zm�ÊÅÁ�a,���������Ê�/ÅÁ�a��ZiM�Ä̬]��{��ÂÆ���]�ÃÁÔ��,ÉÁ�������{�Y{�{¼¿��Ì¿�ÁY�ÊzË�Ze�ºÆ§��{����ÃÂÌ��¾ËY��¹Z��ÉZÅ,������ÅÁ�/a�dËÂÅ��Y�Ê�z]����ÉZ/Å

������ÅÁ�a�Á��ZiM��{�į�d�ÁY��Ê��Z§�ÉZÅ����{�Y{�{�]�Z¯��Ì¿�½Z¿Z]����ÃÂÌ/��������Ê/ÅÁ�a�xË�Z/e�ÉZ/Å�É�]Zm��Zy,�����������Y�ÉÁ�į�d�Y�ʼÌÅZ¨»��Y�ÉY�Ä�¼n»�½Y�°¨f»��������Ê»Â/]�Z/]�Á�Äf§�³�Ê]�£�

��,ºÌÅZ¨»�¾ËY�½{�¯������ÄrË�{��Y�d�Y�Äf�¿YÂeZÆ¿M��|À¯���¿�¹Ô�Y�xË�Ze�Ä]����,Ä/¸Ì^«��Á�d/¼ÌÀ£�Ã|̬�,���������Y�¹Ô�Y�xË�Ze�ºÆ§��{�É�]Zm�ºÆ»�¶»Z��Ä��d�����������ºÌÅZ/¨»�¾/ËY��Y�Ã{Z¨f/�Y�Z]�ÉÁ,�

�������������{Â/y�ÊzË�Z/e��ZiM��{�¹Ô�Y�xË�Ze��Y�É|Ë|m�ºÆ§�Äf�¿YÂe���|/À¯�Ä/����������Ê/y�]�ÉÂ/���Y,½Y�°¨f»�¶Ì¸ve����É�]Zm�ÊzË�Ze�ÉZÅ�Y��������Ê]ZË��Y�Ê]Ây�|u��{�Ã{�¯��|¿Y���Á�ÉÁ����d/�Y�Äf�¿YÂe��Ë|¿Y���¿Ä�½Y��Á|ËZ¼¿�\¸m�{Ây�Ä]�Y����Z »�����]ZÀ»��

��� ����¾Ë{�[Z]��{�ÊeÔ»Pe����d¨³��{�Ä�Ë|¿Y�Á�����É�]Zn·Y|]Z��|¼v»�Z]�³����ʬe|¼v»�ļm�e�,�ĸn»�,Ê»�¯��¿�Á�|¬¿,ºnÀa�µZ��,��ZÆ]�Á�½Zf�»��,¹Á{�Á�µÁY�Ã�Z¼�����/����

��� ����,½Z³|À�Ë¿��Y�Ê ¼m���ÆÀ·Y�Á�gY�f·YÈ������É�]Z/n·Y�|]Z��|¼v»�µZ¼�Y�ʧ��������/¿�,cÁ�/Ì]�,|u·Y�cZ�Y�{��¯�»Ç�ÈÌ]� ·Y,_Zq��,¹Á{��������

��� ʸ��,[�u,�¿�À·Y�|¬¹�ZÆq�_Zq�,Ê]� ·Y�ʧZ¬j·Y��¯�¼·Y�,cÁ�Ì]�,,������

��� Ç�WY{�ZË|bÌ°ËÁ�Ê¿ZÆm�¥�Z ¼·YºÅ�Á��É�]Zn·Y|]Z�|¼v»�Âf¯|·Y��^À»�dËZ��¾ÌÀq�

��� xÌ�,�,|¼v»�ÄiY|v·Y�cZ¿ZÅ�,cÁ�Ì]�,��_Zq�,É{ZÆ·Y�Y{���������� �k�Âm�,Ê�Ì]Y��,������Ã��Z ¼·Y�ÄÌ]� ·Y�ħZ¬j·Y�ʧ�gY�f·Y�Äv]~»��«Z�/·Y�Y{�,cÁ�Ì]�,��_Z/q�,Ê

�,¹Á{���������� |]Z���É|¼v»,���,É�]Zn·Y����Ä/iY|v·Y�Á�gY�f·Y��,cÁ�/Ì]�,����|/u·Y�cZ/�Y�{��/¯�»�È/Ì]� ·Y�Ç,�

���������� /////////////��,Ê]� ·Y�Ê�ZÌ�·Y�¶¬ ·Y,cÁ�Ì]�,�|u·Y�cZ�Y�{��¯�»ÈÌ]� ·Y�Ç�,���������� /////////////�,�gY�f·YÁ�¾v¿,cÁ�Ì]�,�º���_Zq�,Ê]� ·Y�ʧZ¬j·Y��¯�¼·Y,������

���� ·Y|^�¼u�Z½,���,Ä��������,gY�f·Y�ºË¬e�ʧ�lÆÀ¼·Y�|Ë|ne,cÁ�Ì]��,Ê]� ·Y�ʧZ¬j·Y��¯�¼·Y�_Zq�,¹Á{�������

id5679531 pdfMachine by Broadgun Software - a great PDF writer! - a great PDF creator! - http://www.pdfmachine.com http://www.broadgun.com