1927 GENERAL POPULATION CENSUS RESULTS BY BITLIS/ 1927 GENEL NÜFUS SAYIMI SONUÇLARINA GÖRE BİTLİS'İN NÜFUS FONKSİYONLARI

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014, p. 1015-1034, ANKARA-TURKEY

1927 GENEL NÜFUS SAYIMI SONUÇLARINA GÖRE BİTLİS’İN NÜFUS FONKSİYONLARI*

Savaş SERTEL**

ÖZET

Bu çalışmada, 1927 yılında yapılan Türkiye’nin ilk genel nüfus

sayımına göre Bitlis vilayetinin nüfus özelikleri ele alınmıştır. Öncelikler 1927 yılı öncesi Bitlis’in idari yapısı ele alınmıştır. Osmanlı döneminde

yapılan nüfus sayımlarında Bitlis nüfusu tespit edilmiştir. Daha sonra

ise 1927 nüfus sayım sonuçlarına göre Bitlis ve ilçelerindeki nüfus;

cinsiyet itibarıyla nüfus, okur-yazarlık, medeni hal, doğum yerleri, yaş

grupları, sakatlıklar, iktisadi faaliyet açısından ele alınmıştır. Bu sayım Avrupalı uzmanlar denetiminde Avrupa standartlarına uygun bir sayım

olmuştur. Bu sayımda nüfusun nitelikleri üzerinde durulmuştur. Bu

çok önemlidir. Böylece sadece nüfus miktarı hakkında değil gelecekte

nüfusun niteliklerinin ve ihtiyaçlarının ne olacağı da saptanarak ilgili

tedbirler ve kararlar alınabilmiştir. Tüm bunlar kısıtlı olan kaynakların

ihtiyaçlar doğrultusunda harcanabilmesini sağlamıştır. Ayrıca nüfusun sosyal nitelikleri hakkında da veriler sağlanmıştır(Ülkedeki çocuk,

yetişkin ve yaşlı nüfus, evlenme ve boşanma oranları, okuryazar nüfus,

çalışma sektörleri, ülkede ihtiyaç duyulan iş kolları, istihdam edilen

nüfus, işsizlik oranları ve işsiz sayısı gibi.). Türkiye Cumhuriyeti’nde

gerçekleşen bu ilk nüfus sayımında yanlılıklar ve eksiklikler de yapılmıştır(Okuryazar nüfus tespit edilirken 0 yaşından itibaren

sayılmış ve pek çok bebek okuryazar olmayan olarak sayılmıştır. Bu

eksiklik medeni hal incelenirken de yapılmıştır. Yaş kıstası konmadığı

için 0 yaşından başlayarak pek çok bebek ve çocuk bekâr kategorisine

eklenmiştir. Bundan dolayı ülke genelinde bekâr sayısı çok fazla

çıkmıştır. Bu eksiklikler ileriki yıllarda yapılacak olan nüfus sayımlarında giderilmiştir.).

Anahtar Kelimeler: Türkiye, Bitlis, Nüfus Sayımı, Doğu Anadolu.

*Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu

tespit edilmiştir. ** Yrd. Doç. Dr, Tunceli Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, El-mek: [email protected]

1016 Savaş SERTEL

Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014

1927 GENERAL POPULATION CENSUS RESULTS BY BITLIS

ABSTRACT

In this study, conducted in 1927 by the province of Bitlis,

Turkey's first general census of the population characteristics are

discussed. First, before the year 1927 is considered the administrative

structure of Bitlis. The census population of Bitlis in the Ottoman

period were identified. Then, according to the 1927 census the

population of Bitlis and districts; population as gender, literacy, marital status, place of birth, age, disabilities, are discussed in terms of

economic activity. This counting of European experts under the

supervision of a census has been compliance with European standards.

In this census focused on the nature of the population. This is very

important. Thus, not only about the amount of population, the nature and needs of the population in the future, what would be identified and

the related measures and decisions could be taken on. All of these

needs with limited resources are used in accordance enables. In

addition, the population 's social attributes about data is provided ( the

country's children, adults and the elderly population, marriage and

divorce rates, literacy, study the industry in the country needed its business lines, the employed population, the unemployment rate and

the number of unemployed as. ) . Republic of Turkey, which took place

in this first national census biases and omissions have been made (

Literate population were detected 0 years counted from and so many

baby illiterate as were counted. These shortcomings marital status when examining were also made. Age criterion are omitted for 0 years,

starting many baby and children are added to the single category.

Therefore too many single rose across the country. These shortcomings

in future years has been fixed in the upcoming census. ).

Key Words: Turkey, Bitlis, Census, East Anatolia.

Giriş

Nüfus yeryüzünde sınırları belirli bir alanda, belirli bir zamanda, belirli nedenlerden dolayı

bir arada bulunan insanların oluşturduğu toplam sayıyı ifade eder1.Nüfus geçmişten günümüze tem

devletlerin ve milletlerin en önemsediği beşeri unsurlardan biridir. Nüfus, hareket halinde, her an

ve durmadan değişen bir olaydır. Doğum, ölüm ve göç gibi olaylar neticesinde dünyada yasayan

insanların sayısı her an değiştiği, azalıp çoğaldığı gibi, bu insanların yeryüzüne dağılışı da

durmadan değişmektedir2. Nüfus bir yandan doğadaki sınırlı kaynakları paylaşıp çeşitli çevre

sorunlarının temel kaynağı olurken, bir yandan da ülkeler için önemli bir güç kaynağı ve

devamlılıklarını sağlamada gerekli bir unsurdur. Ülkeler geçmişte nüfusun sayısal olarak fazlalığını

güçlü olmak için gerekli ve yeterli bir faktör olarak görmüştür. Günümüzde ise nüfusun

fazlalığından çok nitelikleri ön plandadır. Ayrıca bu veriler geçmişle gelecek arasında da ilişki

kurulmasına ve planların gerçekleşme oranlarının takip edilmesine ve büyüme tahminlerinin isabet

1 Sunday Üner, Nüfus Bilim Sözlüğü, Ankara 1972, s. 11; Sami Yuca, “Cumhuriyet Döneminin İlk Nüfus Sayımına Göre

Muş İlinin Nüfus Özellikleri.”, Akademik Bakış Dergisi, S. 24(Nisan, Mayıs, Haziran) 2011, Celalabat 2011, s. 1. 2Ahmet Atasoy-M. Dursun Çitçi, “Elazığ Şehri’nin Nüfus Özellikleri ve Çevrenin Toplum Sağlığı Üzerindeki Etkisi”,

Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 4/3

Spring 2009, s. 198.

1927 Genel Nüfus Sayımı Sonuçlarına Göre Bitlis’in Nüfus Fonksiyonları 1017



oranlarının tespit edilmesine yardımcı olur. Devletlerin yatırım programları, kişisel gelişim

unsurları, sosyo-ekonomik faaliyetleri nüfus etkenine göre düzenlenir. Günümüzde Nüfus miktarı

ve nüfusun nitelikleri ülkelerin makro ve mikro kalkınmışlık planları ile kalkınma düzeyi arasında

ilişki kurulmaktadır3. Nüfus sayımlarının içerdiği bilgiler, çeşitli hedeflerin gerçekleştirilmesi

açısından hükümetlere yardımcı olmaktadır.

Bitlis’in ilk defa ne zaman kurulduğu adının nereden geldiği kesin olarak bilinmiyor. Bitlis,

tarihte çeşitli milletlerce ayrı adlarla anılmıştır. Bitlis’e, Asurlular Bit-liz,Ermeniler Pegeşya da

Bâles, Persler ile Yunanlılar Bad-lis ya da Bad-Lais,Bizanslılar Bal-Lais-on ya da Baleş, Araplar

Bad-Lis veya Bidlis adını vermişlerdir4.

Bitlis, Dicle’nin kollarından olan Botan suyuna karışan Bitlis çayının Güney Doğu Toroslar

arasında açtığı dar ve derin bir vadide, deniz seviyesinden 1400-1450 m. yükseklikte kurulmuştur5.

Bitlis şehrinin tarihi gelişim süreci içinde sırasıyla Hurriler, Urartular, Asurlular, Medler, Persler,

Romalılar ve Bizanslıların hâkimiyeti altında kalındığı biliniyor. İskender döneminden sonra

Seleukoslar’a geçen Bitlis, daha sonra Partların hâkimiyetine geçmiştir. Daha sonra Sâsânîler'le

Romalılar arasında sık sık el değiştirmiştir. Roma İmparatorluğu’nun 395'te ikiye bölünüşünden

sonra da Doğu Roma sınırları içerisinde kalmıştır.Anadolu’yu yurt edinmek isteyen Büyük

Selçuklu Devleti’nin 1021 yılında, bir keşif ordusuyla Van gölü çevresini ele geçirmeyi başarması

bölgede nüfus açısından yeni bir dönemin başlangıcı oldu. Doğu Anadolu’da Selçuklu hâkimiyetini

kesinleştiren Malazgirt savaşından (1071) sonra, bölgeyi kontrol eden Mervanoğulları Beyliği

ortadan kaldırılmış ve Bitlis, Selçuklu Devleti tarafından Dilmaçoğlu Mehmet Bey’e dirlik (ikta)

olarak verilmişti (1088). Böylece merkezi Bitlis olan Dilmaçoğulları Beyliği kurulmuş oldu6.

Selçuklu Devleti devletinin zayıflaması sonucu önce Harzemşahlara sonra Moğollara ve daha sonra

da Timur’a tâbi olan Dilmaçoğulları Beyliği, 1207 yılında Ahlatşahlığı ile birlikte Eyyûbilerin

idaresine girmiştir. XIII. yüzyıl başlarında Bitlis'e Eyyûbiler hâkim oldu (1209). Daha sonraki

yıllar Celâleddin Harzem Şah’ın Doğu Anadolu'ya ve bu arada Eyyûbîler'in elinde bulunan şehir ve

kalelere hücum etmesi, Eyyûbîler ile Anadolu Selçuklu Hükümdar; I. Alâeddin Keykubad arasında

bir ittifakın doğmasına sebep oldu. 1. Alâeddin Keykubad Anadolu içinde ilerleyen Celâleddin

Hârizmşah'ı 10 Ağustos 1230 tarihinde Erzincan civarındaki Yassıçimen'de ağır bir yenilgiye

uğrattıktan sonra Bitlis'i Eyyübîler'den alarak topraklarına kattı7. Fakat burada Anadolu

Selçuklularının hâkimiyeti pek kısa sürdü ve Eyyübîler Bitlis ve çevresine yeniden hâkim oldular.

Daha sonra da Celâleddin Hârizmşah'ı takip eden Moğollar 1231'de Bitlis'i de ele geçirerek tahrip

ettiler. Bunun üzerine Sultan 1. Alâeddin Keykubad, bir Selçuklu ordusunu Bitlis yöresine

gönderdi. Bu ordu Bitlis'i de Anadolu Selçuklu Devleti sınırları içine kattı (1232). XIV. yüzyılda

Şerefoğulları adlı bir sülâlenin hüküm sürdüğü Bitlis önce Karakoyunlular'a, bu devletin 1467'de

Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan tarafından ortadan kaldırılmasından sonra da Akkoyunlar'a

tâbi oldu. Ardından Bitlis’e Safeviler hâkim oldular. XVI. asrın ilk yıllarında Akkoyunluları

yıkarak yerlerine geçen Şah İsmail Safevi, bu toprakları fazla elinde tutamamıştır. 1514’de

Safevilerin batıya ilerlemesini durdurmak ve Anadolu’ya Şiilik hareketinin yayılmasını önlemek

maksadıyla Yavuz Sultan Selim Hân Safeviler üzerine sefer açmış ve Çaldıran meydan

muharebesinde Şah İsmail’i mağlup ederek bunların Doğu Anadolu üzerindeki etkisini kırmıştır.

Bu sırada Bitlis hâkimi olan Şeref Hân, Bitlis’in anahtarlarını Yavuz Sultan Selim Hân’a teslim

3 Kodal, A.g.m, s. 234; Yuca, A.g.m, s. 3. 4 Mehmet Sıddık Arvas, 208 Numaralı Şer’iye Sicili Defterlerine Göre Bitlis’in Ekonomik, Sosyal ve Dini Durumu,

Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2007, s. 12, “Bitlis”, Yurt

Ansiklopedisi, C. II, s. 1358. 5“Bitlis”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. VI, İstanbul 1992, s. 225. 6Recep Yaşa, Bitlis’te Türk İskânı(XII. ve XIII.Yüzyıl), Ahlat Kültür Vakfı Yayınları, No: II, Ankara 1992,s. 22. 7“Bitlis”, T.D.V.İ.A, s.226.

1018 Savaş SERTEL



etmiş ve bölgede hâkimiyeti sağlamaya meşhûr âlim İdrîs-i Bitlisî memûr edilmiştir8. 1514

tarihinde bölge beyleri Osmanlılara bağlılıklarını bildirmiştir. Bitlis Kanuni döneminde yurtluk-

ocaklık olarak yerli hanedanlara bırakılmıştır. Bitlis, beylik döneminden sonra Büyük Erzurûm

Eyâleti’nin Muş sancağına bağlı bir kaza iken, 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşından sonra, bölgenin

merkeze bağlılığını kuvvetlendirmek amacıyla 1 Aralık 1878’de vilâyet merkezi haline

getirilmiştir9. TBMM 20 Haziran 1921’de sancakları kaldırarak yerine vilayetleri kurmuştur. 1924

anayasasında ise Türkiye idari birim olarak vilayet, kaza, nahiye, kasaba ve köy olarak çeşitli

birimlere bölünmüştür10. Böylece Bitlis il haline getirilmiş, 1926 yılında Muş, Ahlat, Bulanık,

Malazgirt, Mutki, Hizan ve Varto ilçe statüsünde Bitlis’e bağlanmıştır. Muş ileriki süreçte il

olacağından Muş ve Muş iline bağlanacak ilçeler olan Bulanık, Malazgirt ve Varto bu araştırmada

incelenmemiştir11.

Birinci Dünya Savaşı’nda Bitlis civarında da önemli çatışmalar yaşanmıştır. 23 Mayıs

1915’te Erzurum, Van ve Bitlis’teki Ermeniler, Musul Vilayeti ile Zor ve Urfa Sancakları’na

yerleşmek üzere gönderilmişlerdir12. Bölge Rus kuvvetlerince 1 Mart 1916’da işgal edilmiştir13.

İşgal sırasında kentler yakılıp yıkılmış ve sivil halk katledilmiştir. 1919 senesinde Rus ordusu

önünden kaçan Van, Bitlis, Muş ve Erzurumlu Müslüman siviller Urfa’ya gelmiş ve buradan savaş

bölgelerine uzak olan Konya, Teke, Sivas, Mersin, Kastamonu gibi vilayetlere sevk edilmişlerdir14.

Bitlis ve çevresi 8 Ağustos 1916 tarihinde 16. Kolordu Komutanı Mustafa Kemal tarafından

düşman işgalinden kurtarılmıştır15.

1926 yılına gelinceye kadar geç Türkiye Cumhuriyeti bir nüfus sayımı yapma ihtiyacı

hissetmemiştir. Batılı devletleri yakından takip eden yöneticiler bu devletlerin yaptırdığı nüfus

sayımlarından istifade ettiklerini ve bu sonuçlara göre kaynakların daha verimli, daha isabetli

kullanıldığını görerek Türkiye’de de bu yönde çalışmalara girişmiştir16. Belçika’dan uzmanlar

getirilerek nüfus sayımı kriterleri tespit edilmiştir. 2 Haziran 1926’da 896 Sayılı “İlk Genel Nüfus

Sayımı Kanunu” TBMM tarafından kabul edilmiş ve resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe

girmiştir17. Bu kanun çıkarıldıktan sonra 28 Ekim 1927 tarihinde Türkiye’nin ilk genel nüfus

sayımı yapılmıştır. Sayım sabah 8.00’de başlamış ve akşam top atışıyla sona ermiştir. Sayım

süresince sokağa çıkma yasağı uygulanmış, halk bu konuda önceden uyarılmıştır. Sayıma

katılmayanların cezalandırılacağı belirtilmiştir. Türkçe bilmeyenlerin nasıl sayılacağı konusunda

özel bir talimat yayınlanmıştır18.

8 Mehmet Halit Özsoy, 1919-1938 Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Çıkan İsyanların Siyasi, Sosyal ve İktisadi Sebepleri,

Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2007, s. 3; Mehmet Şerif Fırat,

Doğu İlleri ve Varto Tarihi, İstanbul 1998, s. 122-123. 9 Mehmet Sıddık Arvas, 208 Numaralı Şer’iye Sicili Defterlerine Göre Bitlis’in Ekonomik, Sosyal ve Dini Durumu,

Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2007, s. 12 vd. 10 J. Deny, “Sancak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. X, s. 189. 11 Muş Alparslan Üniversitesi Tarih bölümü Araştırma Görevlisi Sami Yuca 1927 nüfus sayım sonuçlarına göre Muş,

Bulanık, Varto ve Malazgirt’i incelemiş, 2011 yılında “Cumhuriyet Döneminin İlk Nüfus Sayımına Göre Muş İlinin

Nüfus Özellikleri” isimli bir makale yayınlamıştır. 12 Hilmi Bayraktar, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Urfa Sancağı, Elazığ 2007, s. 94 13“Bitlis”, Yurt Ansiklopedisi, s. 1395. 14 Bayraktar, A.g.e, s. 93. 15 Sedat Işık, Birinci Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde Bitlis Milletvekilleri, Atatürk Üniversitesi, Soysal Bilimler

Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2011, s. 8 vd. 16 Yuca, Muş, s. 9. 17 D.İ.E.,1965 Genel Nüfus Sayımı, İdari Bölünüş, 24 Ekim 1965, Ankara 1968, s. V; Yuca, Muş, s. 9. 18 Aytül Tamer-Alanur Çavlin Bozbeyoğlu, “ 1927 Nüfus Sayımının Türkiye’de Ulus Devlet İnşasındaki Yeri: Basında

Yansımalar.”, Nüfusbilim Dergisi\Turkish Journal of Population Studies, 2004, S. 26, s. 79.




1. Bitlis Nüfusu:

Osmanlı Devleti 1831’den itibaren genel nüfus sayımı yapmaya başlamıştır19. Osmanlı

genel nüfus sayımlarından Bitlis nüfusuna ulaşmak mümkündür. Bitlis ili, idari değişikliklerin yol

açmış olduğu nüfus dalgalanmaları dışında sürekli ve hızlı bir büyüme göstermiştir20. Nüfusun

büyüme oranları Türkiye ortalamasının üstünde seyretmiştir.

1872 yılında Bitlis Vilayeti nüfusu hane sayısı itibarıyla şu şekildedir21:

Tablo 1. 1872 Yılında Hane Sayısına Göre Bitlis Nüfusu

Yerleşim Yeri Müslüman(Hane) Ermeni(Hane)

Bitlis Kasabası 3.000 1.500

Bitlis Etraf ve Nahiyeleri 4.500 500

Mutki Aşiretleri(Yerleşik) 3.000 -

Ahlat Kazası İle Beraber İskânlı Aşiretler 2.500 1.000

Toplam 13.000 3.000

Kaynak: Mehmet Demirtaş, “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Bitlis Vilayeti’nde Nüfus”,

Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. IX, S. I, Diyarbakır 2007, s. 137-138.

1881-82 yıllarında yapılan Osmanlı nüfus sayımlarına göre Bitlis Merkez Sancağın toplam

nüfusu 75.670 kişidir22. Bu dönemde Sason, Mutki ve göçebe olduğundan sayıma tabi tutulamayan

bazı aşiretlerin nüfusu ise 200 bin kişi olarak tahmin edilmiştir23.

Tablo 2. 1881-82 Osmanlı Nüfus Sayımına Göre Bitlis Nüfusu Bitlis

Sancağı

Müslüman Katolik Ermeni Süryani Protestan Toplam

Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın

25.650 18.817 16 10 18.394 12.051 165 96 322 239 44.547 31.213

Kaynak: Kemal Karpat, Osmanlı Nüfusu, s.274-275.

XIX. yüzyıl sonlarında Anadolu'yu baştanbaşa gezen Fransız papaz Vitali Cuinet “Asya

Türkiye’si” isimli eserinde 1891 yılında Bitlis merkez sancağının idari olarak dört kaza (Bitlis

Merkez, Ahlat, Hizan, Mutki), üç nahiye ve 434 köyü bulunduğunu, merkez sancağın toplam

nüfusunun 108.237 kişi olduğunu yazmıştır. Buna göre 1891 yılında Bitlis’te nüfusun inanç

bakımından dağılışı şu şekildedir24:

Tablo 3. Vitali Cuinet’e Göre 1891 Yılında Bitlis Nüfusu İnanç Nüfus Sayısı

Müslüman 70.403

Ermeni Gregoryen 32.709

Ermeni Protestan 200

Rum Ortodoks 210

Süryani 3.750

Yezidi 965

Toplam 108.237

19 Enver Ziya Karal, Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı 1831, Ankara 1997, s. 10-11. 20SalemKhalaf, Doğu Anadolu Bölgesi Nüfus Özellikleri, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,

Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2006, s. 115. 21 Mehmet Demirtaş, “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Bitlis Vilayeti’nde Nüfus”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Dergisi, C. IX, S. I, Diyarbakır 2007, s. 137-138. 22Kemal Karpat, Osmanlı Nüfusu(1830-1914), çev. Bahar Tırnakçı, Timaş yayınları, İstanbul 2010, s. 275. 23Karpat, A.g.e, s. 314. 24Demirtaş, A.g.m, s. 141.

1020 Savaş SERTEL



Mehmet Demirtaş, “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Bitlis Vilayeti’nde Nüfus”, Dicle

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. IX, S. I, Diyarbakır 2007, s. 141

1894 yılında yapılan Osmanlı nüfus sayımında Bitlis nüfusu 276.998 kişi çıkmıştır. Bu

nüfusun 154.366 kişisi erkek, 122.632 kişisi kadındır25.

Tablo 4. 1894 Osmanlı Nüfus Sayımına Göre Bitlis Nüfusu

Bitlis

Müslüman Katolik Ermeni Suriyeliler Protestan Çingene


93.73

1

73.32

3

2.777 2.171 55.777 45.581 1.130 851 862 636 89 70


1897 Osmanlı nüfus sayımında ise Bitlis nüfusu 338.642 kişidir. Bu dönemde Bitlis’te 189.684

erkek, 148.858 kadın yaşamaktadır26.

Tablo 5. 1897 Osmanlı Nüfus Sayımına Göre Bitlis Nüfusu

Bitlis

Müslüman Katolik Ermeni Eski

Suriyeliler

Protestan Keldaniler


126.643 98.129 2.413 2.225 56.621 44.965 1.745 1.609 949 877 1.313 1.153


1900 yılı itibarıyla Bitlis idari olarak 13 ilçe, 30 nahiye ve 2.107 köyden oluşmaktadır27. 1906-

1907 Osmanlı Nüfus sayımı sonuçlarına göre Bitlis’te 297.660 kişi yaşamaktadır. Bitlis nüfusunun

164.534 kişisi erkek, 133.126 kişisi kadındır28.

Tablo 6. 1906-1907 Osmanlı Nüfus Sayımına Göre Bitlis Nüfusu

Bitlis

Müslüman Katolik Ermeni Ermeni

Katolik

Protestan Süryaniler


108.820 89.086 2.777 2.171 50.358 39.861 2.832 2.342 869 682 1.655 1.155


Bazı kayıtlara göre 1914 yılında Bitlis’te 309.999 Müslüman, 117.492 Ermeni

yaşamaktadır29.1914 Osmanlı nüfus sayımı sonuçlarına göre ise Bitlis ve ilçelerinde 109.140 kişi

yaşamaktadır. Bu sayımda nüfusun cinsiyetlere göre dağılımı yer almamıştır30.

Tablo 7. 1914 Osmanlı Nüfus Sayımına Sonuçlarına Göre Bitlis Nüfusu Bölgeler Müslüman Katolik Ermeni Ermeni Protestan Süryani Keldani

Bitlis 38.701 89 18.650 384 350 -

Ahlat 10.190 - 9.501 207 - -

Hizan 11.624 - 5.023 - - -

Mutki 12.462 - 410 - - 1.549

Toplam 72.977 89 33.584 591 350 1.549

Kaynak: Kemal Karpat, Osmanlı Nüfusu, s. 366-367

25Karpat, A.g.e, s. 317. 26Karpat, A.g.e, s. 331. 27Karpat, A.g.e, s.428. 28Karpat, A.g.e, s. 352. 29 Kenan Ünal, Doğu Anadolu Bölgesinde Ermeni Mezalimi ve Halk Üzerindeki Etkileri, Süleyman Demirel Üniversitesi,

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta 2000, s. 21; SalemKhalaf, A.g.e, s. 90. 30Karpat, A.g.e, s. 366-367.




1927 Genel Nüfus Sayımına göre Türkiye’nin nüfusu 13.648.270 kişidir. Bu nüfusun

%24.20’si şehirlerde, %75.80’i ise kırsalda yaşamaktadır31. Bitlis’te ise nüfusun %23.91’ü

kentlerde 76.09’sı kırsalda yaşamaktadır. Bitlis genelinde kent nüfusu Türkiye ortalamasının

üzerinde, kır nüfusu ise altındadır. Bunun sebebi Bitlis merkez ilçede kentlerde yaşayan çok fazla

insan olmasıdır. Buna rağmen bölgede kırsal nüfus kent nüfusunun üç katıdır32. Ayrıca kırsal ve

kentsel nüfus oranları Türkiye ortalamasına çok yakındır. Bu dönemde Türkiye genelinde bin

kadına 927 erkek düşmektedir33. Bitlis nüfusu ise 47.047 kişidir. Nüfusun 25.223 kişisi erkek,

21.824 kişisi kadındır. Bitlis nüfusunda erkek sayısı kadın sayısından 3.399 kişi fazladır. 19.755

kişi Bitlis’te, 10.925 kişi Mutki’de, 8.408 kişi, 7.959 kişi Ahlat’ta yaşamaktadır.

Tablo 8.1927 Yılı Genel Nüfus Sayımına Göre Bitlis’te Nüfus Yoğunluğu

Yerleşim Yeri Toplam Yüzölçümü

(km2)

Nüfus

Yoğunluğu

Mevaki

(Kayıp) Erkek Kadın Toplam

Ahlat 4.290 3.669 7.959 2.480 3.2 74

Bitlis 11.389 8.369 19.755 2.210 8.9 148

Hizan 4.186 4.222 8.408 590 14.3 115

Mutki 5.361 5.564 10.925 792 13.8 113

Toplam 25.223 21.824 47.047 6.072 7.75 450

Kaynak: BİUM Umumi Nüfus Tahriri, Fasikül I, Hüsnütabiat Matbaası, Ankara 1929, s. IV.

Bitlis’in toplamda yüzölçümü 6.072 km2’dir. Km2’ye düşen ortalama kişi sayısı 7.75

kişidir. Bu sayı 17.89 olan Türkiye ortalamasının çok altındadır34. Yüzölçümü en yüksek olan ilçe

Ahlat’tır. Merkez ilçe de Ahlat kadar büyüktür. Hizan ve Mutki ise yüzölçümü olarak Ahlat ve

Bitlis’e göre çok küçüktür. Bundan dolayı nüfus yoğunluğu Hizan ve Mutki’de fazla Bitlis’te daha

az Ahlat’ta ise çok azdır. Bitlis genelinde km2’ye düşen kişi sayısı Türkiye ortalamasının çok

altındadır. Bitlis nüfusu Türkiye nüfusunun %0.34’üne tekabül etmektedir35.Bitlis merkez en fazla

nüfusu barındıran bölgedir. Bitlis’in ardından ikinci sırada Mutki gelmektedir. Üçüncü sırada

Hizan ve son sırada Ahlat gelmektedir. Bitlis’te 450 kişi kayıptır. Kayıp nüfusun en fazla olduğu

yer Bitlis merkezindedir.

2. Yaş grupları:

Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinde yapılan savaşlarda(Balkan, Birinci Dünya, Kurtuluş,

Şeyh Sait İsyanı vs. Bunları dışında 1914 yılında Bitlis İsyanı adlı bir isyan da çıkmıştır36.) üretici

nüfus olan 20-45 yaş grubunda yüz binlerce Türk insanı kaybedilmiştir. Özellikle genç ve kuvvetli

31Koray Başol, Demografi(Genel ve Türkiye), İzmir 1984, s. 156. 32 Başvekâlet Merkezi İstatistik Müdüriyeti Umumiyesi, Umumi Nüfus Tahriri, Türk Ocakları Merkez Heyeti Matbaası,

Ankara 1928, s. 11, 21. 33Uğur Tuncer, “Türkiye Nüfusunun Yapısı ve Özellikleri”, Ekonomik ve Sosyal Etütler Konferansı(Dünyada ve

Türkiye’de Nüfus Sorunları, İstanbul 1975, s. 206. 34Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü, Umumi Nüfus Tahriri, Fasikül I, Hüsnütabiat Matbaası, Ankara 1929, s.

XVII. 35 Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü, Umumi Nüfus Tahriri, Fasikül I, Hüsnütabiat Matbaası, Ankara 1929, s. IV. 36 İsyan 1913 ve 14 yıllarında cereyan etmiştir. İsyanın en dikkat çeken yönü bölgede sürekli birbiriyle çekişen Kürt ve

Ermenilerin Osmanlı Devleti’ne karşı birlikte hareket etmesidir. Çarpışmalar 18 gün devam ettikten sonra, Osmanlı

birlikleri Hizan’a girip Şeyh Said Ali ve yakın adamlarını tevkif etmiş ve böylece Kürt birlikleri dağıtılmıştır. İsyanın

bastırılmasının ardından, Bitlis olağanüstü mahkemesi, derhal Şeyh Said Ali ile birlikte birkaç diğer şeyh ve mollalarla,

harekete katılanlardan 14 kişiyi idama ettirmiştir. Bazı isyancılar ise çeşitli ülkelere sığınmıştır. Yaşar Ertürk, Milli

Mücadele Döneminde Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Yabancı Devletlerin Faaliyetleri(1918-1922), Fırat Üniversitesi,

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Elazığ 2007, s. 79-84; Ural, A.g.e, s. 292-293.

1022 Savaş SERTEL



erkek nüfusun kaybı üretimi kas gücüne dayalı olan iptidai Anadolu tarımı tamamen çökmüştür.

Bundan dolayı savaş yılları kıtlıklar ve yokluklar devri olmuştur. Bu durum Bitlis için de geçerli

olmuştur. 1927 yılında nüfus sayımından birkaç ay önce bastırılan Mutki Ayaklanmasında da

yaralanan, ölen ve ülke dışına kaçan insan olmuştur37. Savaştan yeni çıkmış, geniş toprakları

kaybetmiş ve Cumhuriyete yeni kavuşmuş olan bir ülkede nüfusun sosyo-politik nitelikleri

üzerinde durulmuştur. İlk nüfusu sayımlarında tablolamalarda ayrıntılara girilmemiştir. Mesela

meslekler genel geçer olarak verilmiştir. Bu aksaklıklar ileriki yıllarda giderilmiştir38.

Nüfus gruplarının bilinmesi ileriki yıllar için yapılacak olan devlet planlamalarının

yapılmasını kolaylaştıracaktır. Ayrıca nüfusun gelecekteki ihtiyaçlarının da önceden tespit

edilmesini sağlayacaktır.

Bitlis nüfusunun %88.87’si 61 yaş ve altını oluşturmaktadır. Buna göre Bitlis nüfusu genç

bir nüfus grubunu oluşturmaktadır. Nüfusun %39.92’si yani 18.782 kişi 20-45 yaş grubunu

oluşturmaktadır. Bu yaş grubu üreten yani ekonomiyi ayakta tutan, ekonomik gelişmeyi belirleyen

yaş grubudur. Bu grubun fazla olması Bitlis’te üreten nüfus potansiyelinin gayet yüksek olduğunu

göstermektedir. Ancak bu genç nüfusu nitelikli bir eğitim almadığından kalifiye bir nüfus değildir.

Sadece işlenirse potansiyeli olan bir nüfus niteliğindedir.

Bu dönemde tüm Bitlis’te 70+ yaş gurubu dışındaki tüm yaş gruplarında erkekler fazladır.

Bitlis merkezinde 20-46 yaş grubunda erkekler fazladır. Ahlat, Hizan ve Mutki’de ise kadınlar

fazladır. Bu ilçelerde 20-45 yaş grubunda erkeklerin az olması ilçelerin ekonomik şartlarının yeterli

olmaması ve dışarıya geçici işçi göçü vermesiyle açıklanabilir. Bitlis merkezi, Ahlat ve Hizan’da

20-45 yaş grubuna kadarki genç nüfusta erkekler kadınlardan fazladır. Hizan’da 20-45, 46-60, 61-

70 ve 70+ yaş gruplarında kadınlar erkeklerden fazladır. Bitlis’te 70+ grubunda kadınların

erkeklerden daha uzun yaşadığı görülmektedir. Bu da Türkiye geneli ile örtüşmektedir. Diğer yaş

gruplarında ise erkekler fazladır. Mutki’de 7-12, 13-19 ve 20-45 yaş gruplarında kadınlar fazladır.

Diğer tüm yaş gruplarında erkekler kadınlardan fazladır. Ahlat’ta 20-45 yaş grubunda kadınlar

erkeklerden fazladır. Diğer yaş gruplarında ise erkekler kadınlardan fazladır39.

Tablo 9.1927 Genel Nüfus Sayımına Göre Bitlis’te Yaş Grupları İlçeler

Cinsiyet Yaş Grupları

1

Yaşından

Küçük

1-2

Yaş

3-6

Yaş

7-12

Yaş

13-19

Yaş

20-45

Yaş

46-60

Yaş

61-70

Yaş

70+ Bili

nme

yen

Bitlis

Erkek 624 971 1.461 777 1.008 5.450 788 214 78 15

Kadın 442 769 1.337 636 687 3.539 633 211 105 10

Toplam 1.066 1.740 2.798 1.413 1.695 8.989 1.421 425 183 25

Ahlat

Erkek 315 542 717 404 392 1.248 423 186 55 8

Kadın 183 402 636 269 208 1567 269 93 39 3

Toplam 528 944 1.353 673 600 2.815 692 279 94 11

Hizan Erkek 77 574 909 533 304 1.365 320 87 16 1

37 Mutki Ayaklanması 26 Mayıs-25 Ağustos 1927 tarihleri arasında gerçekleşmiştir. Salhadin Gök,Tek Parti Döneminde

Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da İskân Politikaları (1923-1950), Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp

Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2005, s. 113. 38Koray Başol, Demografi(Genel ve Türkiye), İzmir 1984, s. 49. P.T.T, hâkimler, ordu, memur gibi meslek sınıflaması

yapılmıştır. Oysa bu meslek gruplarının hepsi memurdur ve memur kategorisinde yer alabilirler. 39 Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü, Umumi Nüfus Tahriri, Fasikül I, Hüsnütabiat Matbaası, Ankara 1929, s. 165.




Kadın 34 465 692 452 277 1.778 379 100 45

Toplam 111 1.039 1.601 985 581 3.143 699 187 61 1

Mutki

Erkek 161 558 1.154 733 369 1.777 430 122 53 4

Kadın 158 479 1.057 824 433 2.058 407 98 50

Toplam 272 1.037 2.211 1.557 802 3.835 837 220 103 4

Toplam

Erkek 1.177 2.645 4.241 2.447

2.073 9.840 1.961 609 202 28

Kadın

817 2.115 3.722 2.181 1.605 8.942 1.688 502 239 13

Toplam 1.994 4.760 7.963 4.628 3.678 18.78

2

3.649 1.111 441 41

Kaynak: BİUM, Umumi Nüfus Tahriri, Fasikül I, Hüsnütabiat Matbaası, Ankara 1929, s. 165.

0-3 yaş grubunda 6.957 çocuğun bulunması Bitlis’te doğurganlığın yüksek olduğunun

göstergesidir. Bitlis’te genç nüfusun fazla olması eğitim ve sağlık gibi çeşitli yatırımlara ihtiyaç

duyulmasına sebep olmuştur.

3. Sakatlıklar:

Türkiye’de sakatlıkların ve oranlarının bilinmesi hizmetlerin sakat nüfusa ulaştırılmasında

önem arz etmektedir. Ancak 1927 yılında ülke kaynakları çok kıt olduğundan bu insanlara dönem

itibarıyla devletin bir hizmeti olmamıştır. 1927 yılında Bitlis’te toplam 484 sakat bulunmaktadır.

Sakat nüfus toplam nüfusun %1.03’ünispetindedir. Bitlis’teki sakatlık oranı diğer illere nazaran

daha düşüktür40. En fazla sakatlıklar diğer grubunda bulunmaktadır(299). Bunu kör(97), topal(48),

sağır-dilsiz(24), çolak(12) ve kambur(6) takip etmektedir. Kambur dışındaki tüm kategorilerde

erkeklerde kadınlardan daha fazla sakatlık görülmektedir. Bunda Balkan, I. Dünya ve Kurtuluş

Savaşı’nda cepheye giden erkeklerin sakatlanması bir etkendir. Yine 1925 yılında bastırılan Şeyh

Sait İsyanı sırasında Bitlis civarında da çatışmalar yaşanmış, can kayıpları ve sakatlıklar olmuştur.

Ayrıca erkek egemen toplumda verilen hayat mücadelesi, çalışma şartları, bireysel ve aşiret

çatışmaları, doğuştan yakalanan hastalıklar ve sakatlıklar, bilinçsiz hamilelikler, çocukların

aşılanmaması bölgede sakatlıkların görülmesinde önemli faktörlerdir.

Tablo 10.1927 Nüfus Sayımı Sonuçlarına Göre Bitlis’te Sağlam-Sakat Nüfus

İlçeler

Cinsiyet

Sakat Nüfus

Sağlam Nüfus

Toplam

Sakat

Sayısı

Çola

k

Topal Kör Sağır-

Dilsiz

Kambur Diğer

Sakatlıkla

r

Bitlis

Erkek

5

16

30

12

-

110

11.213

174

Kadın

3

12

19

5

4

26

8.300

69

Toplam

8

28

49

17

4

136

19.513

243

Erkek - 2 18 5 1 80 4.184 103

40Bu dönemde Çorum’da 3.871, Dersim’de 610, Muş’ta 504 ve Kars’ta 1.660 sakat vardır. Kodal, A.g.m, s. 252; Savaş

Sertel, “Türkiye Cumhuriyeti’nin İlk Nüfus Sayımına Göre Dersim Bölgesinde Demografik Yapı”, Fırat Üniversitesi

Sosyal Bilimler Dergisi, C. XXIV, S. I, Elazığ 2014, s. 269-282; Yuca, Muş, s. 504; s. Nebahat Oran Arslan-İlyas Topçu,

“Cumhuriyet Döneminde Kars’ta Nüfus”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S.6/2012, s.104.

1024 Savaş SERTEL



Ahlat

Kadın - - 12 1 - 10 3.646 23

Toplam - 2 30 6 1 90 7.830 126

Hizan

Erkek 1 2 11 1 21 4.150 36

Kadın - 5 1 1 10 4.205 17

Toplam 1 7 12 1 1 31 8.355 53

Mutki

Erkek 3 4 4 - - 38 5.312 49

Kadın - 7 2 - - 4 5.551 13

Toplam 3 11 6 - - 42 10.863 62

Topla

m

Erkek

9

24

63

17

2

249

24.859 362

Kadın

3

24

34

7

4

50

21.702

122

Toplam

12

48

97

24

6

299

46.561

484

Kaynak: BİUM Umumi Nüfus Tahriri, Fasikül I, Hüsnütabiat Matbaası, Ankara 1929, s.209.

Sakatlıklar sırasıyla Bitlis merkez(243), Ahlat(126) , Mutki(63) ve Hizan(53)’da

görülmüştür. Ahlat’tanüfusun %1.58’i, Bitlis merkezde %1.23’ü, Hizan’da %0.63’ü, Mutki’de ise

%0.57’si, sakattır. Bitlis merkezde kambur erkek, Ahlat’ta çolak erkek ve kadın ile topal ve kambur

kadın, Hizan’da çolak ve kambur kadın ile sağır-dilsiz erkek, Mutki’de çolak kadın, sağır-dilsiz ve

kambur insan yoktur. En fazla sakatlığın görüldüğü grup olan diğer sakatlıklar ise savaşlar ve

isyanlar sırasında yaşanmış olmalıdır41. Bitlis’te en az görülen sakatlık ise kamburluktur(6).

Kamburluk kadınlarda erkeklerden fazla görülmüştür. Bölgede az sayıda sakatlık görülmesi iş gücü

potansiyelinin yüksek olmasını sağlamıştır.

4. Medeni Hal

1927 yılında yapılan sayımda Bitlis’te bekâr sayısı evli sayısından 4.144 kişi fazladır42. Bu

durum Bitlis’in bu dönemde çok genç bir nüfusa sahip olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte

daha sonraki yıllarda yapılacak olan nüfus sayımlarında medeni hal istatistiği tutulurken bu

istatistiğe yalnızca 15 yaş ve üzerindeki insanların katılması, 1927 sayımında ise çocuk yaşlı

demeden tüm nüfusun katılması da bekâr sayısını olduğundan yüksek çıkarmıştır. Bu uygulamadan

ileriki yıllarda vazgeçilmiştir. Bekâr nüfusta erkek sayısı kadın sayısından 3.826 kişi fazladır. Tüm

ilçelerde bekâr erkek sayısı bekâr kadın sayısından fazladır. Evli nüfusta da erkek sayısı

kadınlardan 1.250 kişi fazladır. Evli erkek sayısı evli kadın sayısına göre daha az çıkmaktadır.

Bitlis merkezde ve Ahlat’ta evli erkek sayısı evli kadın sayısından fazladır. Demek ki bu iki

bölgede çok kadınla evlilik yaygın değildir. Ayrıca buralardan il dışına iş gücü çıkışı

yaşanmamaktadır. Hizan ve Mutki ilçelerinde ise evli kadın sayısı evli erkek sayısından fazladır.

41 Birinci Dünya ve Kurtuluş Savaşları, Ermeni ve Şeyh Sait İsyanları bölgede büyük miktarda can ve mal kaybına sebep

olmuştur. Ayrıca yetişmiş iş gücünü de yok etmiştir. 1934 yılında Mutki civarında Buban isyanı çıkmıştır. İsyan, Bitlis’in

Mutki ilçesinin dağlık kesimlerindeki aşiretlerin vergi vermek istememesinden kaynaklanmıştır. Bkz. Özsoy, A.g.e, s. 48. 42 Bekâr sayısının fazla çıkmış olmasında herhangi bir yaş kriterinin tutulmaması da etkili olmuştur. Daha sonra

yapılacak olan nüfus sayımlarında medeni hal kısmında “15 ve daha yukarı yaşlarda” diye bir kriter konmuştur. Böylece

bekâr ve evli nüfus daha sağlıklı bir istatistiki bilgiye dayandırılmıştır. Bu sayımda 7 yaşındaki çocuk bile bekâr

kategorisinde yer almaktadır. Bu durum çok sağlıklı neticeler vermeyebilir.




Bu ilçelerde ise erkeklerin çok eşle evliliği daha yaygındır. Ayrıca evli erkeklerin bir kısmının

çeşitli sektörlerde çalışmak amacıyla il dışına çıkmış olması muhtemeldir.

Tablo 11. 1927 Nüfus Sayımı Sonuçlarına Göre Bitlis’te Medeni Hal Bölge Cinsiyet Medeni Hal

Bekâr Evli Dul Boşanmış Bilinmeyen

Bitlis Erkek 5.772 5.445 103 9 57

Kadın 3.650 3.859 834 21 5

Toplam 9.422 9.304 937 30 62

Ahlat Erkek 2.446 1.789 54 1 -

Kadın 1.785 1.650 229 5 -

Toplam 4.231 3.439 283 6 -

Hizan Erkek 2.562 1.565 53 2 4

Kadın 1.842 1.898 474 8 -

Toplam 4.404 3.463 527 10 4

Mutki Erkek 3.317 1.938 80 3 1

Kadın 2.994 2.080 511 - -

Toplam 6.311 4.018 591 3 1

Toplam Erkek 14.097 10.737 290 15 62

Kadın 10.271 9.487 2.048 34 5

Toplam 24.368 20.224 2.338 49 67

Kaynak: BİUM Umumi Nüfus Tahriri, Fasikül I, HüsnütabiatMatbaası, Ankara 1929, s.165.

Dul nüfusta kadın sayısı erkek sayısından 7 kat fazladır. Dul sayısı en fazla Bitlis’te

görülmektedir. İkinci sırada Mutki, üçüncü sırada Hizan ve son sırada Ahlat gelmektedir. Bu oran

normal bir sonuçtur. Genel olarak Türkiye’de kadınlar erkeklerden daha uzun yaşamaktadır.

Erkekler daha çabuk öldüklerinden dul kadın sayısı da fazla çıkmaktadır. Ayrıca Birinci Dünya

Savaşı, Kurtuluş Savaşı, Ermeni isyanları ve Şeyh Sait İsyanı yıllarında tüm yurtta olduğu gibi

Bitlis’te de erkekler cepheye gitmiştir. Bu insanları bir kısmı cepheden geri dönmemiştir. Bu da

ildeki dul sayısını etkilemiştir. 1927 yılı itibarıyla Bitlis’te evlilik kurumu çok sağlam bir

kurumdur. Bu dönemde boşanmalar çok azdır. Bunda bölgede hâkim olan örfi kurallar, aşiret ve

kültür yapısı da etkili olmuştur. Bitlis’te evli nüfusun %0.24’ü boşanmıştır. Boşanmış kadın sayısı

ile erkek sayısı arasında çok büyük bir fark yoktur. İlde 15 boşanmış erkek ve 34 boşanmış kadın

vardır. Diğer illere oranla boşanmalar çok düşüktür43.Boşanmış nüfusun en fazla olduğu ilçe

merkez ilçesidir(9 erkek/10 kadın). İkinci sırada Hizan(2 erkek/8 Kadın), üçüncü sırada Ahlat(1

erkek/5 kadın) ve son sırada Mutki(3 kadın) gelmektedir. Mutki’de boşanmış erkek yoktur.

5. Anadiller:

1927 sayım sonucuna göre Bitlis’te en fazla konuşulan dil Kürtçe olarak görülmektedir.

İkinci sırada Türkçe yer almaktadır. Kürtçe konuşan insanlar Türkçe konuşanlardan 19.375 kişi

daha fazladır. 32.781 kişi Kürtçe, 13.406 kişi Türkçe, 306 kişi Arapça, 211 kişi Çerkezce ve 175

kişi Ermenice konuşmaktadır. Nüfusun %69.67’si Kürtçe, %28.50’si Türkçe, %0.65’i Arapça,

%0.58’i Ermenice, %0.45’i Çerkezce konuşmaktadır. Konuşulan tüm dil gruplarında erkek sayısı

kadın sayısından fazladır. Ermenice konuşan kadın ve erkek sayısı ise eşittir. Ahlat ve Bitlis’te

Türkçe çok yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu bölgelerde Türkçe, Kürtçe kadar yaygındır. Hizan

ve Mutki’de ise Kürtçe çok yoğun olarak konuşulmaktadır. Türkçe kullanımı ise çok

43 1927 yılında Çorum’da 1.104, Dersim’de 163 ve Kars’ta 207 boşanma vakası görülmüştür. Kodal, A.g.m, s. 245, Savaş

Sertel, A.g.m, s. 275; Nebahat Oran Arslan-İlyas Topçu, A.g.m, s. 98.

1026 Savaş SERTEL



düşüktür44.Arapça en fazla Mutki ve Bitlis’te konuşulmaktadır. Mutki’de 250, Bitlis’te 55 kişi

Arapça konuşmaktadır. Çerkezce Bitlis’te 2 kişi ve Ahlat’ta 209 kişi tarafından konuşulmaktadır.

Bunların 117’si erkek, 94’ü kadındır. Buna dayanarak Ahlat’ta 1927 yılı itibarıyla Birinci Dünya

Savaşı ve sonrasında Kafkasya’dan göçüp Türkiye’ye sığınan Kafkas göçmenlerinin olduğunu

söyleyebiliriz. Mutki’de 142 erkek ve 130 kadın olmak üzere 272 kişi Ermenice konuşmaktadır45.

Bitlis merkezde ise 3 kişi Ermenice konuşmaktadır46. Rus Generali Mayewski’nin raporuna göre

bölgedeki Ermenilerin büyük bir kısmı Ermeniceyi unutup Kürtçe konuşmaktadır47. En fazla dil

çeşitliliği Bitlis merkezdedir. İkinci sırada Mutki yer almaktadır.

Tablo 12. 1927 Genel Nüfus Sayımı Sonuçlarına Göre Bitlis’te Konuşulan Çeşitli Anadiller

İlçeler Cinsiyet Türkçe Arapça Kürtçe Çerkezce Ermenice Bilinmeyen

veya Diğer

Diller

Bitlis Erkek 5.870 54 5.458 2 1 1

Kadın 3.480 1 4.886 - 2 -

Toplam 9.350 55 10.344 2 3 1

Ahlat Erkek 2.007 - 2.155 115 - 13

Kadın 1.642 - 1.933 94 - -

Toplam 3.646 - 4.088 209 - 13

Hizan

Erkek 125 1 4.060 - - -

Kadın 71 - 4.151 - - -

Toplam 196 1 8.211 - - -

Mutki

Erkek 161 118 4.886 - 142 54

Kadın 50 132 5.252 - 130 -

Toplam 211 250 10.138 - 272 54

Toplam

Erkek 8.163 173 16.559 117 143 68

Kadın 5.243 133 16.222 94 132

Toplam 13.406 306 32.781 211 275 68

Kaynak: BİUM Umumi Nüfus Tahriri, Fasikül I, Hüsnütabiat Matbaası, Ankara 1929, s. 231.

6. İnanç:

1927 Nüfus Sayımına göre Bitlis’te 46.770 Müslüman, 275 Ermeni, 1 Hıristiyan ve 1

Yahudi bulunmaktadır. İlde gayrimüslim sayısı çok azdır. Bu durum Tehcir Kanunuyla bölgeden

sürülen Ermeni nüfusuna bağlıdır denebilir.

44 Hizan’da nüfusun % 2.33’ü, Mutki’de ise %1.93’ü Türkçe konuşmaktadır. 45 BİUM, Umumi Nüfus Tahriri, Fasikül I, Hüsnütabiat Matbaası, Ankara 1929, s. 231. 46 Osmanlı Devleti zamanında Bitlis ve çevresi Ermenilerin çok yoğun olarak yaşadığı bir bölgedir. 93 Harbi öncesinde

hane sayısına göre Ermeni nüfusu toplam nüfusun %22.6’sı oranındadır. 1927 nüfus sayımı sonuçlarına göre Bitlis’te

Ermenicenin çok az konuşulması 1915 yılında çıkarılan Tehcir Kanunu ile Ermenilerin bölgeden sürgün edilmesi ile

açıklanabilir. Ayrıca Lozan antlaşmasına göre İstanbul hariç Anadolu’daki gayrimüslimler nüfus mübadelesine tabi

tutulduğundan Bitlis civarında çok az gayrimüslim kalmıştır. Demirtaş, A.g.m, s.138; Hüdavendigar Onur, Millet-i

Sadıka’danHayk’ın Çocuklarına Ermenileri, İstanbul 1999, s. 145-146; M. Sadi Koçaş, Tarihte Ermeniler ve Türk-

Ermeni İlişkileri, İstanbul 1990, s. 273 vd; Gültekin Ural, Ermeni Dosyası, İstanbul 1998, s. 289-306. 47 Davut Kılıç, “Rus Generali Mayewski’nin Raporuna Göre Van-Bitlis Vilayetlerinde Ermenilerin Sosyal-Dini Yapısı ve

Ermeni Meselesinin Gelişimi”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of

Turkish or Turkic Volume 9/1 Winter 2014, s. 269.




Tablo 13. 1927 Genel Nüfus Sayımına Göre Bitlis’te Dinler ve Mezhepler

İlçeler Cinsiyet İslam Ermeni Yahudi Hıristiyan

Bitlis

Erkek 11.384 2 - -

Kadın 8.368 - 1 -

Toplam 19.752 2 1 -

Ahlat

Erkek 4.290 - - -

Kadın 3.669 - - --

Toplam 7.959 - - -

Hizan

Erkek 4.186 - - -

Kadın 4.222 - - -

Toplam 8.408 - - -

Mutki

Erkek 5.223 138 - -

Kadın 5.428 135 - 1

Toplam 10.651 - - 1

Toplam

Erkek 25.083 140 - -

Kadın 21.687 135 1 1

Toplam 46.770 275 1 1

Kaynak: BİUM Umumi Nüfus Tahriri, Fasikül I, Hüsnütabiat Matbaası, Ankara 1929, s. 209

Anadolu’daki gayrimüslimlerin Lozan’da azınlık statüsünde olması ve nüfus mübadelesine

tabi tutulması da Bitlis’te gayrimüslimlerin çok az çıkmasına sebep olmuştur48. Bitlis’in 1916’da

Rus işgaline uğraması Ermenileri cesaretlendirmiştir49. Bölgede yaşayan Ermenilerin I. Dünya

Savaşı devam ederken Rus ordularıyla birlikte hareket etmeleri bölgedeki Müslüman ahalinin

tepkisine sebep olmuştur. Bundan dolayı bölgede Müslüman-Ermeni çatışması yaşanmıştır. Mutki

gayrimüslim nüfusun en fazla olduğu ilçedir. Ahlat ve Hizan’da hiç gayrimüslim bulunmamaktadır.

Bitlis’te ise iki Ermeni ve bir Yahudi yaşamaktadır.

7. Okuryazarlık

Bir ülkenin, bölgenin veya beldenin kalkınabilmesi için o bölgede yetişmiş, iyi eğitim

almış, kaliteli bir öğrenim sürecinden geçmiş, bilinçli, girişimci ve kalifiye insanlara ihtiyaç

vardır50. Bu nitelikteki insanları hedefleyen ülkelerin ise çok iyi bir eğitim sistemine, yüksek

kalitede eğitim elemanı ve gereçlerine sahip olmalıdır. Nüfus sayımlarındaki okuryazarlık durumu

ülkelere eğitim alanda yapılması gereken yatırımlar hakkında ipucu vermektedir.

1927 Nüfus sayımında daha sonra yapılacak nüfus sayımlarından farklı bir uygulama

izlenmiştir. Buna göre daha sonraki sayımlarda 6 veya 7 yaş ve sonrası nüfusta okuryazarlık yerine

tüm nüfusta okuryazarlık incelenmiştir. Yani 0-6 yaş grupların da okuryazar olup olmadığı

irdelenmiştir. Bu bize göre yanlış bir uygulama olmuştur. Böylece ilde az olan okuryazar nüfusun

48 Tahir Kodal, A.g.m, s. 254; Hidayet Kara-Sami Yuca, “Cumhuriyetin İlk Nüfus Sayımına göre Iğdır’da Demografik

Yapı”, History Studies, C. 2/3, 2010, s. 194. 49 Yılmaz Karadeniz, “Bitlis’te Ermenilerin Müslüman Halka Yaptıkları Katliamlar ve Batılı Devletlerin Katliamlardaki

Rolü(1913-1919), Turkish Studies - International Periodical For The Languages, terature and History of Turkish or

Turkic Volume 6/1 Winter 2011, s. 1411. 50 Kara-Yuca, A.g.m, s. 196; Kodal, A.g.m, s. 245.

1028 Savaş SERTEL



toplam nüfusa oranı gerçeğinden daha düşük çıkmıştır. 1927 Nüfus Sayımına göre Türkiye

genelinde 1.111.496 kişi okuma yazma bilmektedir. 12.517.992 kişi ise okuma-yazma

bilmemektedir. Bu oran Türkiye nüfusunun % 8.16’sına denk düşmektedir51. Bitlis’te ise

okuryazar nüfus genel nüfusun ancak %1.94’ü oranındadır. Bu oran Türkiye ortalamasın çok

altındadır. Bitlis’te nüfusun % 98.06’sı okuryazar değildir. Bu durum doğudaki bazı kentlerde daha

düşüktür52.

Tablo 14. 1927 Genel Nüfus Sayımına Göre Bitlis’te Okuryazarlık İlçe Cinsiyet Okuryazar olan Okuryazar olmayan

Bitlis

Erkek 503 10.883

Kadın 6 8.363

Toplam 509 19.246

Ahlat

Erkek 280 4.010

Kadın 7 3.662

Toplam 287 7.672

Hizan

Erkek 67 4.119

Kadın 7 4.215

Toplam 74 8.334

Mutki

Erkek 46 5.315

Kadın - 5.564

Toplam 46 10.879

Toplam

Erkek 896 24.327

Kadın 20 21.804

Toplam 916 46.131


Bu dönemde bölgede okuryazar erkek sayısı okuryazar kadın sayısının 44.8katı fazladır.

Erkeklerde okuryazarlık genel nüfusun %1.90’ı oranındadır. Kadınlarda ise durum çok daha

vahimdir. Kadınlarda okuryazarlık ise Bitlis nüfusunun %0.04’ü oranındadır. Bu sonuç 1927 yılı

itibarıyla tüm Türkiye’de olduğu gibi Bitlis’te de de toplum yapısı ve dini nedenlerle kadınların

okutulmadığını göstermektedir. Özellikle Bitlis gibi doğu vilayetlerinde ise geleneksel toplum

yapısı ve aşiret baskıları kadınları toplumdan tamamen soyutlayarak eve hapsetmiştir53. 1927 nüfus

sayımına göre Bitlis’te en fazla okuryazar nüfus Bitlis merkezde(503 erkek/6 kadın)

bulunmaktadır. Bunu sırasıyla Ahlat(280 erkek/7 kadın), Hizan(67 erkek/7 kadın) ve Mutki(46

erkek) takip etmektedir. Kadınlar arasında okuryazarlığın nüfusa oranla sıralaması Ahlat, Hizan ve

Bitlis merkezde şeklindedir. Mutki son sıradadır. Ayrıca Mutki’de okuryazar kadın yoktur54. 1924

yılında Tevhid-i Tedrisât Kanunu çıkarılarak eğitim-öğretim yeniden yapılandırılmıştır55. Buna

rağmen özellikle doğu vilayetlerinde okuryazarlık oranı çok düşüktür.

8. Meslek Grupları:

Bir ilin, ilçenin, kentin ve beldenin kalkınabilmesi ve gelişi mesleklerle ve meslek

çeşitlilikleriyle doğru orantılıdır. Bir bölgede ekonominin ve kalkınmışlığın göstergesi gelirlerin

eşit bölünmesi ve orta tabakanın yaygınlığıyla belli olur. Maalesef incelediğimiz dönem itibarıyla

Türkiye’de özellikle doğu bölgelerinde olduğu gibi Bitlis’te de önemli bir ekonomik faaliyet kolu

yoktur. Bitlis civarında en büyük geçim kaynağı tarım ve hayvancılıktır.

51 Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü, 1935 Genel Nüfus Sayımı, Ankara 1937, s. 382. 52 1927 nüfus sayım sonucuna göre Iğdır kazasında okuryazarlık oranı % 1.4’tür. Okuryazar kadın sayısı ise 17 kişidir.

Bkz. Hidayet Kara-Yuca, A.g.m, s. 197. 53 Kodal, A.g.m, s. 274. 54 BİUM, Umumi Nüfus Tahriri, Fasikül I, Hüsnütabiat Matbaası, Ankara 1929, s. 165. 55 Kara-Yuca, A.g.m, s. 197; Yuca, Muş, s. 15. Kadının okuryazarlık oranı yani kız çocuklarının okutulmaması aynı

kültüre sahip olan Muş ve ilçelerinde de aynı orandadır. Muş ve çevresinde okuryazar kadın sayısı 19’dur. Bkz. Yuca,

Muş, s. 16.




1927 Nüfus Sayımına göre Bitlis’te yaşayan insanların % 70.90’ı yani 33.355 kişi işsiz,

öğrenci veya mesleği belli olmayan sınıfındadır. İlde geçim seviyesini çok düşük olduğunun bir

göstergesidir. Nüfusun ancak % 28.91’uyani 13.692 kişi iş sahibidir. Nüfusun 3/2’sinin işsiz olması

dönem itibarıyla Türkiye’deki diğer illerde de geçerlidir56. Bu kadar büyük bir nüfusun tüketici

konumunda olması Bitlis ekonomisini gelişmesini engelleyen en büyük faktördür. İş sahibi gibi

görünen bu nüfusun ise % 69.14’siyani 9.405 kişi tarım sektöründe çalışmaktadır. Nüfusun kırsalda

yaşaması tüm Türkiye’de olduğu gibi Bitlis’te de sanayileşme ve kentleşmenin gelişmediğini

göstermektedir. Tarım dışında çalışan nüfusun ise %30.67’ü yani 4.172 kişi bulunmaktadır. Tarım

sektöründe çalışan nüfusun çok büyük bir kısmı ailesine ait tarlada ekim biçim işleriyle

uğraşmaktadır. Yani doğrudan para kazanacağı bir işte çalışmamaktadır. İlde ikinci sırada yapılan

meslek grubu hizmetler sektörüdür. Bu sektörde çalışan nüfusun %19.03’ü yani 2.589 kişi

çalışmaktadır. Bu grubun en büyük iş kolu ordudur. Orduda çalışanlar çalışan nüfusun %16.77’si

yani 2.281 kişidir. Bu sayı Bitlis gibi küçük bir il için çok fazla kalmaktadır. Demek ki bu dönemde

Bitlis ve çevresinde güvenlik veya asayişsizlik sorunu bulunmaktadır57. İlde ticaretle uğraşanlar

meslek kategorisinde 570 kişiyle üçüncü sırada yer almaktadır. Bir diğer çalışma alanı ise ne iş

yaptığı açıkça belirtilmeyen muhtelif grubudur. Bu grupta 447 kişi vardır. Yine Bitlis’te 247

memur, 45 hâkim, 25 P.T.T memuru, 423 sanayi çalışanı ve 159 serbest meslek sahibi

bulunmaktadır. Çalışan nüfusun %4.19’u tüccar, %1.17’si Serbest meslek sahibi, % 3.11’i Sanayi

çalışan, %1.82’si memur, %0.33’ühâkim, %0.18’i P.T.T çalışanıdır. Bu oranlara bakılacak olursa

ilde ticaret, sanayi ve serbest mesleğin gelişmediği görülür. Burada belirtilen sanayi küçük ölçekli

tamirat faaliyetleridir.

Tablo 15.1927 Genel Nüfus Sayımına Göre Bitlis’te Meslekler

İlçeler Cinsiyet Tarım Sanayi Ticaret Serbest

Meslek Memur Hâkim Ordu P.T.T Muhtelif Mesleksiz

veya

Mesleği

Bilinmeyen

Bitlis

Erkek 3.051 350 546 89 163 35 2.010 19 296 4.827

Kadın 701 1 2 7 - - - - 2 7.656

Toplam 3.752 351 548 96 163 35 2.010 19 298 12.483

Ahlat

Erkek 1.387 51 67 36 43 1 130 5 136 2.434

Kadın 35 2 - - - - - - 4 3.628

Toplam 1.422 53 67 36 43 1 130 5 140 6.062

Hizan

Erkek 1.715 12 24 12 27 6 31 - 9 2.350

Kadın 46 2 1 - - - - - - 4.173

Toplam 1.761 14 25 12 27 6 31 - 9 6.523

Mutki

Erkek 1.956 5 20 15 14 3 110 1 - 3.237

Kadın 514 - - - - - - - - 5.050

Toplam 2.470 5 20 15 14 3 110 1 - 8.287

Topla

m

Erkek 8.109 418 567 152 247 45 2.281 25 441 12.848

Kadın 1.296 5 3 7 - - - - 6 20.507

Toplam 9.405 423 570 159 247 45 2.281 25 447 33.355


56 Mesela Çorum’da 1927 itibarıyla işsiz nüfus toplam nüfusun 3/2’si oranındadır. Ayrıntı için bkz. Kodal, A.g.m, s. 249.

Iğdır’da da nüfusun 3/2’si işsizdir. Bkz. Kara-Yuca, A.g.m, s. 199. Bu durum Kars için de geçerlidir. Bkz. Nebahat Oran

Arslan-İlyas Topçu, A.g.m, s.100.

1927 itibarıyla Türkiye’de işsizliğin çok fazla olması Osmanlı Devleti’nin yıkılırken tüm ekonomik kurumlarının da yok

olmasıyla açıklanabilir. Osmanlı Devleti’nin yerine kurulan Türkiye Cumhuriyeti adeta bir enkaz devralmıştır. Bu

nedenle halk aç, yoksul ve işsizdir. Bkz. Tevfik Çavdar Türk Demokrasi Tarihi(1830-1950), Ankara 2008. 57 Şeyh Sait İsyanı Bitlis’te de diğer doğu illerinde olduğu gibi taraftar bulmuştur. 1927 nüfus sayımı isyan bastırıldıktan

iki yıl sonra yapıldığından bölgedeki askeri birliklerin burada yoğun olması doğaldır.

1030 Savaş SERTEL



1927 nüfus sayımına göre Bitlis’te tarım sektöründe 1.296, sanayi ve endüstriyel alanlarda

5, ticarette 3, serbest meslek grubunda 7 ve muhtelif grubunda 6 kadın çalışmaktadır. Çalışan

nüfusun % 9.69’unu kadınlar, 90.31’ini ise erkekler oluşturmaktadır. Tarım dışı sektörlerde toplam

21 kadın çalışmaktadır. Bu da çalışan nüfusun % 0.15’ine denk düşmektedir. Bu oran da gösteriyor

ki aslında Bitlis’te çalışan kadın yoktur. Dönem itibarıyla tüm yurtta olduğu gibi Bitlis’te de erkek

egemen toplum yapısı hâkimdir. Buna göre kadının okuma ve çalışma hakkı yoktur58. Bitlis

genelinde hizmetler sektöründe hiçbir kadın çalışmamaktadır. Bu dönemde Bitlis’in temel geçim, iş

ve istihdam kolu tarım ve hayvancılıktır.

Bitlis’te ticaretin, sanayinin ve diğer meslek kollarının en yoğın olduğu yer Bitlis

merkezidir. Ardından Ahlat gelmektedir. Daha sonra Mutki ve Hizan yer almaktadır. Ahlat ve

Hizan’da tarım sektöründe çalışan kadın sayısı dahi çok azdır. Bitlis merkezde 701 kadın tarım

sektöründe, bir kadın sanayide, 2 kadın ticarette, 7 kadın serbest meslekte 2 kadın da çeşitli işlerde

çalışmaktadır. Hizmetler sektöründe tüm Bitlis dahilinde hiçbir kadın çalışmamaktadır. Bitlis

merkezinde 2.010 ordu mensubu görev yapmaktadır. Bu oran merkez ilçe nüfusunun %9.83’üne

denk düşmektedir. Ahlat’ta 35 kadın tarım, 2 kadın sanayi, 4 kadın çeşitli sektörlerde

çalışmaktadır. Hizan’da 46 kadın tarım, 2 kadın sanayi, 1 kadın ticaret sektöründe çalışmaktadır.

Mutki’de 514 kadın tarım sektöründe çalışmaktadır. Mutki’de tarım dışında hiçbir sektörde çalışan

kadın yoktur.

9. Doğum Yeri İtibarıyla Nüfus

1927 nüfus sayımı sonuçlarına göre Bitlis’te 256 İran, 60 Rusya, 35 diğer ülkeler, 3 Irak, 1

Bulgaristan, 1 Fransa ve 1 Sırbistan doğumlu insan vardır. Bitlis merkezde 13 erkek, 4 kadın İran,

32 erkek, 2 kadın diğer ülkeler, 5 erkek Rusya, 1 erkek Bulgaristan, 1 kadın Fransa doğumludur.

Doğum yeri itibarıyla en fazla çeşitlilik Bitlis merkezde görülmektedir. Ahlat’ta 241 erkek İran, 40

erkek Rusya, 1 erkek Sırbistan, 1 erkek diğer ülkeler doğumludur. Hizan’da 2 erkek İran, 1 erkek

14 kadın Rusya doğumludur. Mutki’de yurtdışı doğumlu hiç kimse bulunmamaktadır. Doğum

yerleri bakımından çeşitli anlamlar ve izler verecek kadar önemli bir netice bulunmamaktadır.

Nüfusun ancak %0.76’sı yurtdışı doğumludur. Bitlis’te 256 kişi İran doğumludur. 60 kişi ise Rusya

doğumludur. Buna göre bir kısım insan bölgeye İran ve Kafkasya’dan göç etmiştir. Dil bölümünde

bölgede Çerkezcenin de kullanıldığını görmüştük. Bu da Kafkas göçü konusunda bizi biraz daha

aydınlatmaktadır. Bitlis ve çevresinde yaşayan 46.390 kişi Türkiye doğumludur. Bunlardan 24.877

kişi erkek, 21.503 kişi kadındır. Bitlis civarında doğum yeri bilinemeyen 33 erkek ve 2 kadın

vardır. Bunlardan 32 erkek ve 2 kadın Bitlis merkezde, 1 erkek ise Ahlat’ta yaşamaktadır.

Tablo 16.1927 Genel Nüfus Sayımı Verilerine Göre Bitlis’te Doğum Yerleri İtibarıyla Nüfus Bölgeler Cinsiyet Türkiye Irak İran Bulgaristan Fransa Rusya Sırbistan Diğer

Bitlis

Erkek 11.336 3 9 1 - 5 - 32

Kadın 8.362 - 4 - 1 - - 2

Toplam 19.689 3 13 1 1 5 - 34

Ahlat

Erkek 4.007 - 241 - - 40 1 1

Kadın 3.669 - - - - - - -

Toplam 7.676 - 241 - - 40 1 1

Hizan

Erkek 4.183 - 2 - - 1 - -

Kadın 4.208 - - - - 14 - -

Toplam 8.391 - 2 - - 15 - -

Mutki

Erkek 5.361 - - - - - - -

Kadın 5.564 - - - - - - -

Toplam 10.925 - - - - - - -

58 Bu durum ileriki yıllarda Atatürk’ün kadınlara verdiği haklar ve kadın-erkek eşitliği prensibi çerçevesinde kadınlar

lehine değişecektir.




Toplam

Erkek 24.887 3 252 1 - 46 1 33

Kadın 21.503 - 4 - 1 14 - 2

Toplam 46.390 3 256 1 1 60 1 35


Sonuç

1923 yılında kurulan Türkiye Cumhuriyeti yöneticileri Birinci Dünya Savaşı sonunda

yıkılan Osmanlı Devleti’nin yıkılmasında en büyük etkinin çağın gerisinde kalması olarak

görmüştür. Atatürk kalkınma hedefini “muasır medeniyet seviyesinin üzerine çıkmak” olarak

belirlemiştir. Daha sonra ülkenin gelişmesi için çeşitli ilke ve inkılâplar saptamıştır. Osmanlı’nın

eski kurumlarını kaldırarak yeni kurumlar oluşturmuştur. Ülkede çağdaşlaşma, batılılaşma, kadın

hakları, laiklik ve modern toplum yapısı oluşturmak için gayret sarf etmiştir. Osmanlı Devleti’nin

çokuluslu imparatorluk yapısı terk edilerek ulus devlet sürecine girilmiştir. Toplumsal, ekonomi ve

eğitim alanlarında inkılâplar yapılmıştır. Bu amaçların gerçekleşmesi için 1926 yılında nüfusun

nitelikleri tespit edilmek istenmiştir. Türkiye Cumhuriyetinin ilk genel nüfus sayımı 28 Ekim 1927

tarihinde yapılmıştır.

1927 Genel Nüfus Sayımına göre Türkiye’nin nüfusu 13.648.270 kişidir. Bu nüfusun

%23.20’si şehirlerde, %76.80’i ise kırsalda yaşamaktadır. Bitlis’te ise nüfusun %23.91’ü kentlerde

76.09’sı kırsalda yaşamaktadır.1927 yılı nüfus sayımı sonuçlarına göre Bitlis nüfusu 47.047 kişidir.

Nüfusun 25.223 kişisi erkek, 21.824 kişisi kadındır. Bitlis nüfusunda erkek sayısı kadın sayısından

3.399 kişi fazladır. 19.755 kişi Bitlis’te, 10.925 kişi Mutki’de, 8.408 kişi, 7.959 kişi Ahlat’ta

yaşamaktadır. Bitlis’in yüzölçümü 6.072 km2’dir. Km2’ye düşen kişi sayısı 7.75 kişidir. Bu sayı

17.9 olan Türkiye ortalamasının çok altındadır. Yüzölçümü en yüksek olan ilçe Ahlat’tır. Merkez

ilçe de Ahlat kadar büyüktür. Hizan ve Mutki ise yüzölçümü olarak Ahlat ve Bitlis’e göre çok

küçüktür. Bundan dolayı nüfus yoğunluğu Hizan ve Mutki’de fazla Bitlis’te daha az Ahlat’ta ise

çok azdır. Bitlis genelinde km2’ye düşen kişi sayısı Türkiye ortalamasının çok altındadır. Bitlis

nüfusu Türkiye nüfusunun %0.34’üne tekabül etmektedir.

Bitlis nüfusunun %88.87’si 61 yaş ve altını oluşturmaktadır. Buna göre Bitlis nüfusu genç

bir nüfus grubunu oluşturmaktadır. Nüfusun %39.92’si yani 18.782 kişi 20-45 yaş grubunu

oluşturmaktadır. Bu yaş grubu üreten yani ekonomiyi ayakta tutan, ekonomik gelişmeyi belirleyen

yaş grubudur. Bu grubun fazla olması Bitlis’te üreten nüfus potansiyelinin gayet yüksek olduğunu

göstermektedir. Ancak bu genç nüfusu nitelikli bir eğitim almadığından kalifiye bir nüfus değildir.

Sadece işlenirse potansiyeli olan bir nüfus niteliğindedir. Bu dönemde tüm Bitlis’te 70+ yaş gurubu

dışındaki tüm yaş gruplarında erkekler fazladır. Bitlis merkezinde 20-46 yaş grubunda erkekler

fazladır. Ahlat, Hizan ve Mutki’de ise kadınlar fazladır. Bu ilçelerde 20-45 yaş grubunda

erkeklerin az olması ilçelerin ekonomik şartlarının yeterli olmaması ve dışarıya geçici işçi göçü

vermesiyle açıklanabilir. 0-3 yaş grubunda 6.957 çocuğun bulunması Bitlis’te doğurganlığın

yüksek olduğunun göstergesidir.

1927 yılında Bitlis’te toplam 484 sakat bulunmaktadır. Sakat nüfus toplam nüfusun

%1.03’ü nispetindedir. En fazla sakatlıklar diğer grubunda bulunmaktadır(299). Bunu kör(97),

topal(48), sağır-dilsiz(24), çolak(12) ve kambur(6) takip etmektedir. Kambur dışındaki tüm

kategorilerde erkeklerde kadınlardan daha fazla sakatlık görülmektedir. Sakatlıklar sırasıyla Bitlis

merkez(243), Ahlat(126) , Mutki(63) ve Hizan(53)’da görülmüştür. Ahlat’ta nüfusun %1.58’i,

Bitlis merkezde %1.23’ü, Hizan’da %0.63’ü, Mutki’de ise %0.57’si, sakattır.

1927 yılında yapılan sayımda Bitlis’te bekâr sayısı evli sayısından 4.144 kişi fazladır.

Bekâr nüfusta erkek sayısı kadın sayısından 3.826 kişi fazladır. Tüm ilçelerde bekâr erkek sayısı

bekâr kadın sayısından fazladır. Evli nüfusta da erkek sayısı kadınlardan 1.250 kişi fazladır. Evli

erkek sayısı evli kadın sayısına göre daha az çıkmaktadır. Bitlis’te evli nüfusun %0.24’ü

1032 Savaş SERTEL



boşanmıştır. Boşanmış kadın sayısı ile erkek sayısı arasında çok büyük bir fark yoktur. İlde 15

boşanmış erkek ve 34 boşanmış kadın vardır. Diğer illere oranla boşanmalar çok düşüktür.

Boşanmış nüfusun en fazla olduğu ilçe merkez ilçesidir(9 erkek/10 kadın). İkinci sırada Hizan(2

erkek/8 Kadın), üçüncü sırada Ahlat(1 erkek/5 kadın) ve son sırada Mutki(3 kadın) gelmektedir.

Mutki’de boşanmış erkek yoktur.

Bitlis’te en fazla konuşulan dil Kürtçe olarak görülmektedir İkinci sırada Türkçe yer

almaktadır. Kürtçe konuşan insanlar Türkçe konuşanlardan 19.375 kişi daha fazladır. 32.781 kişi

Kürtçe, 13.406 kişi Türkçe, 306 kişi Arapça, 211 kişi Çerkezce ve 175 kişi Ermenice

konuşmaktadır. Nüfusun %69.67’si Kürtçe, %28.50’si Türkçe, %0.65’i Arapça, %0.45’i Çerkezce,

%0.37’si Ermenice konuşmaktadır. Konuşulan tüm dil gruplarında erkek sayısı kadın sayısından

fazladır. Ermenice konuşan kadın ve erkek sayısı ise eşittir.

1927 Nüfus Sayımına göre Bitlis’te 46.770 Müslüman, 275 Ermeni, 1 Hıristiyan ve 1

Yahudi bulunmaktadır. İlde gayrimüslim sayısı çok azdır. Bu durum Tehcir Kanunuyla bölgeden

sürülen Ermeni nüfusuna bağlıdır denebilir. Ayrıca Anadolu’daki gayrimüslimlerin Lozan’da

azınlık statüsünde olması ve nüfus mübadelesine tabi tutulması da Bitlis’te gayrimüslimlerin çok az

çıkmasına sebep olmuştur. Mutki gayrimüslim nüfusun en fazla olduğu ilçedir. Ahlat ve Hizan’da

hiç gayrimüslim bulunmamaktadır. Bitlis’te ise iki Ermeni ve bir Yahudi yaşamaktadır.

Türkiye nüfusunun % 8.16’sı okuryazardır. Bu oran Bitlis’te çok daha düşüktür. Okuryazar

nüfus genel nüfusun ancak %1.94’ü oranındadır. Bu dönemde bölgede okuryazar erkek sayısı

okuryazar kadın sayısının 44.8katı fazladır. Erkeklerde okuryazarlık genel nüfusun %1.90’ı

oranındadır. Kadınlarda ise nüfusun %0.04’ü oranındadır. Bitlis gibi doğu vilayetlerinde geleneksel

toplum yapısı ve aşiret baskıları kadınları toplumdan tamamen soyutlayarak eve hapsetmiştir. 1927

nüfus sayımına göre Bitlis’te en fazla okuryazar nüfus Bitlis merkezde(503 erkek/6 kadın)

bulunmaktadır. Bunu sırasıyla Ahlat(280 erkek/7 kadın), Hizan(67 erkek/7 kadın) ve Mutki(46

erkek) takip etmektedir.

1927 yılında Bitlis’te yaşayan insanların % 70.90’ı yani 33.355 kişi işsiz, öğrenci veya

mesleği belli olmayan sınıfındadır. Nüfusun ancak % 28.91’uyani 13.692 kişi iş sahibidir. Nüfusun

3/2’sinin işsiz olması dönem itibarıyla Türkiye’deki diğer illerde de geçerlidir. Bu kadar büyük bir

nüfusun tüketici konumunda olması Bitlis ekonomisini gelişmesini engelleyen en büyük faktördür.

İş sahibi gibi görünen bu nüfusun ise % 69.14’siyani 9.405 kişi tarım sektöründe çalışmaktadır.

Nüfusun kırsalda yaşaması tüm Türkiye’de olduğu gibi Bitlis’te de sanayileşme ve kentleşmenin

gelişmediğini göstermektedir. Tarım dışında çalışan nüfusun ise %30.67’ü yani 4.172 kişi

bulunmaktadır. Tarım sektöründe çalışan nüfusun çok büyük bir kısmı ailesine ait tarlada ekim

biçim işleriyle uğraşmaktadır. Yani doğrudan para kazanacağı bir işte çalışmamaktadır.İ lde ikinci

sırada yapılan meslek grubu hizmetler sektörüdür. Bu sektörde çalışan nüfusun %19.03’ü yani

2.589 kişi çalışmaktadır. Bu grubun en büyük iş kolu ordudur. Orduda çalışanlar çalışan nüfusun

%16.77’si yani 2.281 kişidir. Bu sayı Bitlis gibi küçük bir il için çok fazla kalmaktadır. Demek ki

bu dönemde Bitlis ve çevresinde güvenlik veya asayişsizlik sorunu bulunmaktadır. İlde ticaretle

uğraşanlar meslek kategorisinde 570 kişiyle üçüncü sırada yer almaktadır. Bir diğer çalışma alanı

ise ne iş yaptığı açıkça belirtilmeyen muhtelif grubudur. Bu grupta 447 kişi vardır. Yine Bitlis’te

247 memur, 45 hâkim, 25 P.T.T memuru, 423 sanayi çalışanı ve 159 serbest meslek sahibi

bulunmaktadır. Çalışan nüfusun %4.19’u tüccar, %1.17’si Serbest meslek sahibi, % 3.11’i Sanayi

çalışan, %1.82’si memur, %0.33’ü hâkim, %0.18’i P.T.T çalışanıdır. Bu oranlara bakılacak olursa

ilde ticaret, sanayi ve serbest mesleğin gelişmediği görülür. Burada belirtilen sanayi küçük ölçekli

tamirat faaliyetleridir. Bitlis’te tarım sektöründe 1.296, sanayi ve endüstriyel alanlarda 5, ticarette

3, serbest meslek grubunda 7 ve muhtelif grubunda 6 kadın çalışmaktadır. Çalışan nüfusun %

9.69’unu kadınlar, 90.31’ini ise erkekler oluşturmaktadır. Tarım dışı sektörlerde toplam 21 kadın




çalışmaktadır. Bu da çalışan nüfusun % 0.15’ine denk düşmektedir. Bu oran da gösteriyor ki

aslında Bitlis’te çalışan kadın yoktur.

Bu dönemde Bitlis’te 256 İran, 60 Rusya, 35 diğer ülkeler, 3 Irak, 1 Bulgaristan, 1 Fransa

ve 1 Sırbistan doğumlu insan vardır. Bitlis merkezde 13 erkek, 4 kadın İran, 32 erkek, 2 kadın diğer

ülkeler, 5 erkek Rusya, 1 erkek Bulgaristan, 1 kadın Fransa doğumludur. Doğum yeri itibarıyla en

fazla çeşitlilik Bitlis merkezde görülmektedir. Ahlat’ta 241 erkek İran, 40 erkek Rusya, 1 erkek

Sırbistan, 1 erkek diğer ülkeler doğumludur. Hizan’da 2 erkek İran, 1 erkek 14 kadın Rusya

doğumludur. Mutki’de yurtdışı doğumlu hiç kimse bulunmamaktadır. Doğum yerleri bakımından

çeşitli anlamlar ve izler verecek kadar önemli bir netice bulunmamaktadır. Nüfusun ancak %0.76’sı

yurtdışı doğumludur. Bitlis’te 256 kişi İran doğumludur. 60 kişi ise Rusya doğumludur.

KAYNAKÇA

ARSLAN, Nebahat Oran -İlyas TOPÇU; “Cumhuriyet Döneminde Kars’ta Nüfus”, Karadeniz

İncelemeleri Dergisi, S.6/2012, s.87-124.

ARVAS, Mehmet Sıddık; 208 Numaralı Şer’iye Sicili Defterlerine Göre Bitlis’in Ekonomik, Sosyal

ve Dini Durumu, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek

Lisans Tezi, İstanbul, 2007.

ATASOY, Ahmet-M. Dursun Çitçi; “Elazığ Şehri’nin Nüfus Özellikleri ve Çevrenin Toplum

Sağlığı Üzerindeki Etkisi”, Turkish Studies International Periodical For the Languages,

Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 4/3 Spring 2009, s. 197-226.

Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü; Umumi Nüfus Tahriri, Fasikül I, Hüsnütabiat Matbaası,

Ankara, 1929.

Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü; 1935 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1937.

BAŞOL, Koray; Demografi(Genel ve Türkiye), İzmir, 1984.

Başvekâlet Merkezi İstatistik Müdüriyeti Umumiyesi, Umumi Nüfus Tahriri, Türk Ocakları

Merkez Heyeti Matbaası, Ankara, 1928.

BAYRAKTAR, Hilmi; Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Urfa Sancağı, Elazığ 2007.

“Bitlis”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. VI, s. 225-228.

“Bitlis” Yurt Ansiklopedisi, C.II, 1982.

ÇAVDAR, Tevfik; Türk Demokrasi Tarihi(1830-1950), Ankara, 2008.

DEMİRTAŞ, Mehmet; “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Bitlis Vilayeti’nde Nüfus”, Dicle

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. IX, S. I, Diyarbakır, 2007, s. 131-149.

DENY, J. ; “Sancak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. X.

D.İ.E; 1965 Genel Nüfus Sayımı, İdari Bölünüş, 24 Ekim 1965, Ankara, 1968.

ERTÜRK, Yaşar; Milli Mücadele Döneminde Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Yabancı

Devletlerin Faaliyetleri(1918-1922), Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,

Yayınlanmamış Doktora Tezi, Elazığ, 2007.

GÖK, Salhadin; Tek Parti Döneminde Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da İskân Politikaları (1923-

1950), Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü,

Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir, 2005.

IŞIK, Sedat; Birinci Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde Bitlis Milletvekilleri, Atatürk

Üniversitesi, Soysal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum,

2011.

1034 Savaş SERTEL



KARA, Hidayet-Sami YUCA; “Cumhuriyetin İlk Nüfus Sayımına göre Iğdır’da Demografik

Yapı”, History Studies, C. 2/3, 2010, s. 189-200.

KARADENİZ, Yılmaz; “Bitlis’te Ermenilerin Müslüman Halka Yaptıkları Katliamlar ve Batılı

Devletlerin Katliamlardaki Rolü(1913-1919), Turkish Studies - International Periodical

For The Languages, terature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011, s.

1405-1420.

KARAL, Enver Ziya; Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı 1831, Ankara, 1997.

KARPAT, Kemal; Osmanlı Nüfusu(1830-1914), çev. Bahar Tırnakçı, Timaş yayınları, İstanbul,

2010.

KHALAF, Salem; Doğu Anadolu Bölgesi Nüfus Özellikleri, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler

Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2006.

KILIÇ, Davut; “Rus Generali Mayewski’nin Raporuna Göre Van-Bitlis Vilayetlerinde Ermenilerin

Sosyal-Dini Yapısı ve Ermeni Meselesinin Gelişimi”, Turkish Studies - International

Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/1

Winter 2014, s. 259-269.

KODAL, Tahir; “Türkiye Cumhuriyeti’nin İlk Genel Nüfus Sayımında Çorum Vilayeti’nin Nüfus

Özellikleri”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. XIX, S. I, Elazığ, 2009, s. 233-

258.

KOÇAŞ, M. Sadi; Tarihte Ermeniler ve Türk-Ermeni İlişkileri, İstanbul, 1990.

ONUR, Hüdavendigar; Millet-i Sadıka’danHayk’ın Çocuklarına Ermeniler, İstanbul, 1999.

ÖĞEL, Bahaeddin ve Diğerleri; Türk Milli Bütünlüğü İçerisinde Doğu Anadolu, Türk Kültürü

Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1985.

ÖZSOY, Mehmet Halit; 1919-1938 Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Çıkan İsyanların Siyasi,

Sosyal ve İktisadi Sebepleri, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış

Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2007.

SERTEL, Savaş; “Türkiye Cumhuriyeti’nin İlk Nüfus Sayımına Göre Dersim Bölgesinde

Demografik Yapı”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. XXIV, S. I, Elazığ 2014,

s. 269-282.

TAMER, Aytül -Alanur ÇAVLİN BOZBEYOĞLU, “ 1927 Nüfus Sayımının Türkiye’de Ulus

Devlet İnşasındaki Yeri: Basında Yansımalar.”, Nüfusbilim Dergisi\Turkish Journal of

Population Studies, 2004, S. 26, s. 73-88.

URAL, Gültekin; Ermeni Dosyası, İstanbul, 1998.

ÜNAL, Kenan; Doğu Anadolu Bölgesinde Ermeni Mezalimi ve Halk Üzerindeki Etkileri, Süleyman

Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,

Isparta 2000.

ÜNER, Sunday; Nüfus Bilim Sözlüğü, Ankara, 1972.

YAŞA, Recep; Bitlis’te Türk İskânı(XII. ve XIII.Yüzyıl), Ahlat Kültür Vakfı Yayınları, No: II,

Ankara, 1992.

YUCA, Sami; “Cumhuriyet Döneminin İlk Nüfus Sayımına Göre Muş İlinin Nüfus Özellikleri.”,

Akademik Bakış Dergisi, S. 24(Nisan, Mayıs, Haziran) 2011, Celalabat-Kırgızistan, 2011,

s. 1-31.

Documents

1927 GENERAL POPULATION CENSUS RESULTS BY BITLIS/ 1927 GENEL NÜFUS SAYIMI SONUÇLARINA GÖRE BİTLİS'İN NÜFUS FONKSİYONLARI