«ΕΙ ΚΑΙΡΟΣ ΗΝ...ΟΛΥΜΠΙΩΝ...ΑΥΤΟ ΑΝ ΣΕ ΤΟ ΓΙΓΝΑΜΕΝΟΝ ΕΔΙΔΑΞΕΝ, ΩΣ ΟΥ ΜΑΤΗΝ ΕΣΠΟΥΔΑΚΑΜΕΝ ΕΠΙ ΤΟΥΤΟΙΣ. ΟΥ ΓΑΡ ΟΥΤΩ ΛΕΓΩΝ ΑΝ ΤΙΣ ΠΡΟΣΒΙΒΑΣΕΙΕ ΣΕ ΤΗι ΗΔΟΝΗι ΤΩΝ ΕΚΕΙ ΔΡΩΜΕΝΩΝ, ΩΣ ΕΙ

ΚΑΘΕΖΟΜΕΝΟΣ ΑΥΤΟΣ ΕΝ ΜΕΣΟΙΣ ΤΟΙΣ ΘΕΑΤΟΙΣ ΒΛΕΠΟΙΣ ΑΡΕΤΑΣ ΑΝΔΡΩΝ ΚΑΙ ΚΑΛΛΗ ΣΩΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΥΕΞΙΑΣ ΘΑΥΜΑΣΤΑΣ ΚΑΙ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ ΔΕΙΝΑΣ ΚΑΙ ΙΣΧΥΝ ΑΜΑΧΟΝ ΚΑΙ ΤΟΛΜΑΝ ΚΑΙ ΦΙΛΟΤΙΜΙΑΝ ΚΑΙ ΓΝΩΜΑΣ ΑΗΤΤΗΤΟΥΣ ΚΑΙ ΣΠΟΥΔΗΝ ΑΛΗΚΤΟΝ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΝΙΚΗΣ. ΕΥ ΓΑΡ ΔΗ ΟΙΔΑ ΩΣ ΟΥΚ ΑΝ ΕΠΑΥΣΩ

ΕΠΑΙΝΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΒΟΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΡΟΤΩΝ» (Λουκιανός, 12)

11. Τα εννέα Ιππικά άθλα στα Ολύμπια, Πύθια, Ίσθμια και Νέμεα

Οι ιπποδρομίες και αρματοδρομίες κυριαρχούσαν στις αρχαίες περιόδους (Ολύμπια, Πύθια, Ίσθμια, Νέμεα) και στα Παναθήναια. Πρωτάρχισαν το 680 και ως το 400 πΧE η Ολυμπία διέθετε το πλουσιότερο και θεαματικότερο πρόγραμμα. Δεν φαίνεται όμως να ήταν πλούσια και τα ιπποδρόμια, αφού απαιτούσαν μόνο ένα...βοσκολίβαδο στη βάση κάποιου λόφου και όχι ‘αρχιτεκτονήματα’. Αυτός είναι ο κύριος λόγος που δεν διασώθηκαν κατάλοιπα ιπποδρόμων σε κανένα αρχαιολογικό χώρο. Αντίθετα, ελληνικές και ρωμαϊκές πηγές περιέχουν έξοχες λίστες ανδρών, γυναικών, ίππων, πώλων, φοράδων και ημιόνων, που θριάμβευσαν στα ιππικά (δες Παράρτημα 6). Στον Πίνδαρο βρίσκουμε 10 ονόματα και στα Ηλειακά του Παυσανία 33 ονόματα στεφανιτών. Επιγραφή νικητών των Λυκείων του 4ου

αι. πΧΕ περιέχει άλλους 13 νικητές ιππικών (320 ως 304 πΧΕ). Τέλος οι τρείς λίστες νικητών στα Αμφιαράεια του Ωρωπού προσθέτουν 10 νικητές, ο δε ‘Πάπυρος του Μιλάνου’ με τα επιγράμματα του Ποσείδιππου Πελλαίου πρόσθεσε σχετικά πρόσφατα 19 άγνωστους άνδρες και γυναίκες νικητές ιππικών καθώς και ονόματα δυο αλόγων-νικητών της Πτολεμαϊκής εποχής (δες Παραρτ. 1, 3, 4, 5).

Στους Ρωμαίους οφείλουμε πάμπολλες λίστες ηρώων, δίποδων και τετράποδων που νίκησαν στα ιππικά, γιατί ήταν ξετρελλαμένοι μ’ αυτά (panem et circenses: άρτον και θεάματα). Δύο ρωμαϊκές επιγραφές περιέχουν ονόματα 200 ίππων αρματοδρομίας με τ’ όνομα, την καταγωγή, ακόμα και τον γεννήτορα, ως και τον αριθμό νικών του καθενός. Άλλη λίστα περιέχει τα ονόματα 72 ίππων και την χώρα καταγωγής τους! Φυσικά πολλοί προέρχονταν απ’ τις υπόδουλες ελληνικές επαρχίες, λ.χ. τη Θεσσαλία, την Αιτωλία, τη Λακωνία και άλλες (δες Παράρτημα 6).

Ας ακολουθήσουμε την πρόοδο των ιππικών της Ολυμπίας στις χρονιές που εισήχθησαν εκεί, χωρίς να εξαντλήσουμε τα ιππικά άλλων φεστιβάλ, λ.χ. των Παναθήναιων. Στην Αθήνα οι έφηβοι ασκούνταν στον έφιππο στοχαστικό ακοντισμό. Οι άνδρες μετείχαν στην ανθιππασία και ηνιοχούσαν άρματα με δεύτερο εταίρο, που έπρεπε να τρέχει δίπλα στο άρμα στον αγώνα αποβατών, ένα αρχαίο στρατιωτικό άθλημα που διεξάγονταν σε γειτονικές πόλεις (λ.χ. στη Θήβα), ή σε απόμακρες (λ.χ. στη Θεσσαλία). Φοβάμαι πως είναι αδύνατο να δοθούν εδώ όλες οι ‘γαργαλιστικές’ λεπτομέρειες για ‘μη Ολυμπικά’ φεστιβάλ και τοπικούς αγώνες άγνωστους στο σημερινό κοινό, όπως τα Ταυροθήρια, που ήταν παρόμοια με τα Ταυροκαθάψια. Τα Ταυροθήρια διεξάγονταν στη Λάρισα και έμοιαζαν κάπως με τα σημερινά ροντέο, αφού οι αγωνιζόμενοι ιππείς έπρεπε να πηδήσουν απ’ το άλογο τους για να συλλάβουν και να υποτάξουν καλπάζοντες ταύρους.

Η ανάπτυξη των ιππικών στην Ολυμπία είναι ξεκάθαρη. Ο πρώτος αγών που περιέλαβε δεν αποτελεί έκπληξη: ήταν ο αγών τεθρίππου τελείου το 680 πΧΕ ή νωρίτερα, ο δε τελευταίος ο αγών κέλητος πώλων το 256 πΧΕ. Δύο απο τα οκτώ ιππικά, οι αγώνες απήνης (αμαξοδρομία δυο ημιόνων) και κάλπης (ιπποδρομία ταχύτητος φοράδων) καταργήθηκαν κάπου δυο γενιές αργότερα με απόφαση των Ηλείων για λόγους που θα μπορούσαν να θεωρηθούν αδικαιολόγητοι (δες Κεφ. 11-12). Το γεγονός είναι πως οι έλληνες διεξήγαγαν οκτώ ιππικούς αγώνες πριν απο 28 αιώνες και δη σε όλες τις περιόδους (Ολύμπια, Πύθια, Ίσθμια, Νέμεα), χωρίς να προσθέσουμε τον 9ο, δηλ. τον αγώνα άρματος δεκάπωλου που εισήγαγε ο Νέρων στα Ολύμπια του 67 ΧΕ. Αντίθετα οι σύγχρονες ή ‘αναβιωμένες’ Ολυμπιάδες περιέχουν τρία μάλλον φτωχά ιππικά αθλήματα, απο τα οποία μόνον ένα, το ιππικό τρίαθλο, είναι αντάξιο της ιππικής ιστορίας της χώρας μας.

62

Α. Αρματοδρομίες

ΤΟΥ ΠΩΛΟΥ ΘΗΕΙΣΘΕ ΤΟ ΛΙΠΑΡΕΣ, ΩΣ ΠΝΟΟΝ ΕΛΚΕΙ / ΠΑΝΤΙ ΤΥΠΩι ΚΑΙ ΠΑΣ ΕΚ ΛΑΓΟΝΩΝ ΤΕΤΑΤΑΙ / ΩΣ ΝΕΜΕΟΔΡΟΜΕΩΝ. ΜΟΛΥΚΩι Δ’ ΗΝΕΓΚΕ ΣΕΛΙΝΑ/ΝΙΚΗΣΑΣ ΑΚΡΩι ΝΕΥΜΑΤΙ ΚΑΙ ΚΕΦΑΛΗι (Ποσείδιπ. Πελλαίος, 72)

Τέθριππον τέλειον (άρμα 4 ενήλικων ίππων)

Διεξάγονταν με δυο ζεύγη ίππων σε άρμα δύο τροχών (Εικ. 11.1, 11.2) και είναι ο αρχαιότερος ιππικός αγών που άρχισε στα 25α Ολύμπια του 680 πΧΕ, όπου νίκησε ο Θηβαίος Παγώνδας. Κατά τον Πίνδαρο είχαν γίνει αγώνες τεθρίππων πολύ νωρίτερα, το 740 πΧΕ, με νικητή τον Σάμο απο τη Μαντινεία. Το άρμα είχε ρίζες στην αρχαία πολεμική παράδοση των Μυκηναίων και διατήρησε την αριστοκρατική φύση του ως την κλασσική εποχή. Ο ιππόδρομος έγινε τόπος επίδειξης πλούτου και πολιτικής ισχύος. Διάσημοι έλληνες αγωνίσθηκαν στο θεαματικό αγώνα τεθρίππων της Ολυμπίας και άλλού. Το άρμα ήταν μικρό ξύλινο όχημα, αρκετά φαρδύ ώστε να χωρούν δύο όρθιοι άνδρες και ανοιχτό πίσω. Στηρίζονταν σε άξονα, που στ’ άκρα του έμπαιναν δυο τετράκτινοι ξύλινοι τροχοί. Οι ίπποι ζεύονταν σε μια γραμμή, με τους ζύγιους έσωτερικά και τους σειραφόρους εξωτερικά. Ο δυνατώτερος ή ταχύτερος ζεύονταν στο δεξιό άκρο (δεξιόσειρος), θέση που απαιτεί τα πιο ‘σοφά’ και γρήγορα ζώα όταν η κούρσα είναι αριστερόστροφη. Όλοι έφεραν σήματα με καυτό σίδερο στο κεφάλι, στον αυχένα ή στο μηρό με τ’ αρχαϊκά γράμματα: Q-κόππα (κοππατίες) ή Σ-σίγμα (σαμφόροι). Στα ομηρικά έπη οι ήρωες ηνιοχούσαν ιδιόκτητους δίφρους, όμως στην Ολυμπία και αλλού οι ιδιοκτήτες κατέφευγαν σε ηνίοχους, που ήταν επαγγελματίες. Η διαδρομή του αγώνα ήταν δωδεκάγναμπτος, δηλ. δώδεκα στροφών του ιπποδρόμου, λέει ο Πίνδαρος. Αφού κάθε γύρος του στίβου ήταν κάπου 1.150 μέτρα, η διαδρομή του αγώνα είχε μήκος κάπου 12 χλμ. Ο ιππόδρομος είχε πλάτος 212 μέτρα και η απόσταση άφεσης-τερματισμού ήταν 193 μέτρα. 10.000 ως 30.000 θεατές μπορούσαν να κάθονται ή να στέκονται όρθιοι στις κλιμακωτές πλαγιές του Κρόνιου λόφου κατά μήκος του στίβου. Δυστυχώς κάποιες κατασκευές (λ.χ. οι θέσεις κι ο μηχανισμός εκκίνησης)--σαν αυτές που έχουν βρεθεί σε άλλα αρχαία στάδια για αγώνες δρόμου--δεν έχουν βρεθεί στον ιππόδρομο της Ολυμπίας.

11.1 αριστ.: Αττικός μελανόμορφος κύλιξ απ’ την Τενέα Κορίνθου, π. 550 πΧE. Ζωγράφος Χαϊδελβέργης, Eθνικό Αρχαιολ. Μουσείο, Αθήναι (κύπελλο Σιάννα). Ο γενειοφόρος ηνίοχος σκύβει μπροστά κρατώντας σφιχτά τις ηνίες και το κέντρον. Οι αριστεροί σειραφόρος-ζύγιος καλπάζουν πιο γορργά, οι δεξιοί προσπαθούν να τους προλάβουν. Με τα πόδια στο έδαφος βρίσκονται μισό βήμα πίσω τους. Δεξιά: Αττικός μελανόμορφος αμφορεύς απο τη Ρόδο, π. 510 πΧΕ, Εθνικό Αρχαιολ. Μουσείο, Αθήναι. Επιβλητικός ηνίοχος με λευκό χιτώνα στέκει περήφανα όρθιος στο

τέθριππον με κέντρον στο δεξί, περιμένοντας τον κήρυκα να σαλπίσει. Τραβά τα τέσσερα ζεύγη ηνίων προς τα πίσω για να συγκρατήσει τους ίππους, που ανυπομονούν με τα κεφάλια ψηλά. Η κάθε όψη του αγγείου δείχνει τέθριππα. Στο ένα (εικόνα) ο ηνίοχος εχει γενειάδα και στο άλλο όχι. Ίσως αποτελούν ζευγάρι ηνιόχων που

περιμένει στην ιππάφεση την εκκίνηση της αρματοδρομίας

63

11.2 αριστ.: Αττικός μελανόμορφος αμφορεύς, π. 550 πΧΕ, Antikensamlungen, Μόναχο. Τέθριππον πιθανώς στην εκκίνηση επίσημου αγώνα, όπως δείχνει ο ντυμένος ηνίοχος που τα συγκρατεί. Οι ζύγιοι τρίβουν τις μουσούδες

τους κι οι σειραφόροι κοιτούν δεξιά κι αριστερά. Ο δεξιός σειραφόρος ήταν το πιο γενναίο και ταχύ άλογο. Κέντρο: Μωσαϊκό της Οικίας Αρπαγής της Ελένης στην Πέλλα, 325-300 πΧΕ. Αξιοθαύμαστη σκηνή με τον Θησέα να ηνιοχεί ταχύτατους ίππους. Ο ηνίοχος ονομάζεται ΦΟΡΒΑΣ. Δεξιά: Αμφορεύς-έπαθλο, π. 560 πΧΕ με ‘έλαιον μορίας’ για

τους νικητές του αγώνα συνωρίδος δύο ίππων, όπως δείχνει η σκηνή του αγγείου

1. Συνωρίς τελεία (άρμα 2 ενήλικων ίππων)

Προοριζόμενος για άρματα με ένα ζεύγος ίππων, ο αγών εισήλθε στα 93α Ολύμπια το 408 πΧΕ, όπου νίκησε ο Ηλείος Ευαγόρας, το δε μήκος διαδρομής ήταν κατά τρείς γύρους βραχύτερο, δηλ. 9 γύροι (9 χλμ). Απ’ τον 4ο ως τον 3ο αι. πΧΕ κι απο την Πέλλα ως την Αίγυπτο, η συνωρίς και το τέθριππον έγιναν οι πλέον ‘μοδάτοι’ αγώνες, κυρίως μετά τις νίκες του Φίλιππου Β’ (Εικ. 11.3). Ο Πλούταρχος περιγράφει στον Φωκίωνα αγώνα τύπου συνωρίδος, τους αποβάτες, που είχε διαδρομή δώδεκα γύρων. Ο αγών ήταν είδος πολεμικής αναπαράστασης, όπου ο ηνίοχος οδηγούσε το άρμα, ενώ ο ένοπλος (συν)επιβάτης όφειλε να κατεβαίνει και να τρέχει στον τελευταίο γύρο μέχρι το τέρμα.

11.3 αριστ.: Τοιχογραφία στον προθάλαμο του Τάφου του Πρίγκηπα, Αιγές. Αγών συνωρίδων απο κάποιο επίσημο αγώνα στο Δίον, στην Ολυμπία ή αλλού. Μετά τη νίκη του Αρχέλαου στο τέθριππον το 408 πΧΕ και τις τρείς νίκες

του Φιλίππου Β΄, οι αρματοδρομίες έγιναν δημοφιλείς στη Μακεδονία. Τρία άρματα σε δεξιόστροφο αγώνα με ντυμένους ηνίοχους που κρατούν σφιχτά τις ηνίες για να ελέγξουν τ’άλογα. Ο τάφος περιείχε οστά νεαρού

πρίγκηπα σε ασημένια τεφροδόχο, πολύτιμο οπλισμό, και άλλα ‘σύνεργα’ αθλητού. Ο Τάφος της Ευρυδίκης και ο Τάφος της Περσεφόνης περιέχουν κι αυτοί αρματοδρομικές σκηνές: στον πρώτο, αξιοθαύμαστη παράσταση

τεθρίππου στο μαρμάρινο θρόνο και στο δεύτερο μια θαυμάσια τοιχογραφία με την αρπαγή της Περσεφόνης απ’ τον Άδη, που ηνιοχεί επιδέξια το άρμα κρατώντας την κόρη της Δήμητρας με το αριστερό και τις τέσσερις ηνίες με το δεξί. Δεξιά: Αγών συνωρίδος σε μαρμάρινη μετώπη, Αρχ. Μουσείο Βέροιας, 4ος αι. πΧΕ. Οι ντυμένοι με μακρείς χιτώνες ηνίοχοι αγωνίζονται εδώ σε αριστερόστροφο στίβο, όπως δείχνει ο προπορευόμενος δεξιόσειρος ίππος

2. Τέθριππον Πώλων (άρμα 4 ανήλικων ίππων)

Ενώ το τέλειον τέθριππον σύρονταν απο τέσσερα ενήλικα άλογα, στο πωλικόν ζεύονταν αρσενικά ή θηλυκά πουλάρια κάτω των δύο ετών. Ο αγών εισήχθη στα 102α Ολύμπια του 372 πΧΕ και νικητής υπήρξε ο Ελλανοδίκης Τρωίλος (δες Κεφ. 18, 19). Όπως στις τέλειες συνωρίδες, η διαδρομή των τεθρίππων πώλων είχε μήκος 9 χλμ.

64

3. Συνωρίς Πώλων (άρμα 2 ανήλικων ίππων)

Στο άρμα ζεύονταν αρσενικοί ή θηλυκοί πώλοι κι ο αγώνας εισήχθη στα 128α Ολύμπια (268 πΧΕ) όπου νίκησε η Βελιστίχη θαλασσίας Μακεδόνος, μια απο τις 12 γυναίκες-στεφανίτες στα Ολύμπια. Αγνοούμε τον ηνίοχο και τα πουλάρια που τη δόξασαν με δυο νίκες. Η πρόκριση στα τέθριππα και συνωρίδες ίππων και πώλων γίνονταν πριν τον αγώνα, μετά από δοκιμασία υπο την επίβλεψη Ελλανοδικών, που έλυναν διενέξεις σχετικά με κατάταξη επιβητόρων, φοράδων και πώλων που έθεταν στη σωστή κατηγορία. Υπάρχει μαρτυρία του Παυσανία (6.2.2) για αποκλεισμό απ’ τους κριτές συνωρίδος πώλων, που δήλωσε ο Σπαρτιάτης Λυκίνος: Ένα απο τ’ άλογα του κρίθηκε ενήλικο και αποκλείσθηκε. Κατόπιν τούτου, ο πανέξυπνος Λυκίνος δήλωσε το άρμα στον αγώνα συνωρίδος τελείας και νίκησε στα 87α Ολύμπια του 432 πΧΕ. Σίγουρα έκανε πολύ περήφανους τους Λάκωνες συμπολίτες του, τη στιγμή μάλιστα που ήταν έτοιμοι να ξεκινήσουν τον 30ετή πόλεμο με τους Αθηναίους (Παυσανίας 6.7.9: ‘...Λυκίνος δέ αγαγών ες Ολυμπίαν πώλους καί ού δοκιμασθέντος ενός εξ αυτών καθήκεν ες τόν δρόμον τών ίππων τών τελείων τούς πώλους καί ενίκα δι’ αυτών, ανέθηκε δέ και ανδριάντας δύο ες Ολυμπίαν, Μύρωνος του Αθηναίου’).

Παρουσιάσαμε τις αρματοδρομίες, όπου το τέθριππον υπήρξε η κορωνίδα και η νίκη-πρεστίζ σ’ αυτό είχε πιο μεγάλη σπουδαιότητα απο κείνη των γυμνικών. Οι Αλκμαιονίδες είχαν τη μακρότερη παράδοση στην εκτροφή πρωταθλητών: μια νίκη στα Ολύμπια, πέντε στα Ίσθμια και δυο στα Πύθια.

4. Αγών δεκάπωλου άρματος (εισήχθη απ’ το Νέρωνα το 67 μ.Χ. Δες Κεφ. 8)

Β. Ιπποδρομιακοί Αγώνες5. Κέλης τέλειος

Το όνομα του αγώνα προέρχεται από ένα πολύ αρχαίο όρο που σημαίνει ‘ίππος δρομικός, μη ζευγνύμενος μετ’ άλλου’. Σήμερα δηλώνει ευνουχισμένο επιβήτορα. Η διαδρομή ήταν δωδεκάγναμπτη όπως εκείνη των τελείων τεθρίππων: δώδεκα γύρων, δηλ. 12 χλμ. Οι αρχαίες ιπποδρομίες ήταν πιο απαιτητικές απ’ τις τωρινές, όπου οι η μέγιστη διαδρομή 2.400 μ.. Η προπόνηση αγώνες κέλητος ήταν σκληρή και ως συνήθως υπήρχαν καλοί επαγγελματίες αναβάτες καθώς και μέτριοι, που δεν είχαν ελπίδα να κερδίσουν τον κότινο (Εικ. 11.4).

11.4 αριστ.: Παναθηναϊκός αμφορεύς, π. 520-500 πΧΕ. Ζωγράφος Swing, Βρετ. Μουσείο. Ο νικητής με κοντό χιτώνα και ηνίες στην προέκταση των χεριών ελέγχει τον επιβήτορα που πλαγιοβαδίζει πίσω από γενειοφόρο κήρυκα ή

κριτή. Γραμμένη κάθετα είναι η φράση ‘ΔΥΝΕΙΚΕΤΟΥ ΙΠΠΟΣ ΝΙΚΑΙ’. Πίσω περπατά έφηβος με ένα στεφάνι στο αριστερό, ενώ με το δεξί κρατεί τρίποδα-έπαθλο. Κέντρο: Μελανόμορφος αμφορεύς, π. 540 πΧΕ, συλλογή J. D.

Cahn, Basel. Ιππέας με χιτωνίσκο ιππεύει με στυλ: σώμα ελαφρώς πίσω, πόδια στην ωμοπλάτη του ζώου και χέρια-ηνίες σε μια γραμμή. Δεξιά: Αμφορίσκος, π. 540 πΧΕ, J. D. Cahn, Basel. Νεαρός προπονεί ίππο μεταξύ δύο γυναικών

με στυλ μέτριο: το πάνω μέρος του σώματος γέρνει πίσω, τα πόδια είναι πολύ μπροστά και τα χέρια τραβούν σκληρά τις ηνίες αναγκάζοντας το ζώο να σηκώνει το κεφάλι με δυστροπία, πράγμα που δείχνει ο ασύμμετρος

αριστερός καλπασμός του

65

Ο κέλης εισήχθη στα 33α Ολύμπια του 628 πΧΕ, με νικητή τον Θεσσαλό Κραυξίδα ή Κραξίλα απο τον Κραννώνα, πόλη-κράτος της Θεσσαλίας. Αγνοούμε αν οι αναβάτες ίππευαν ‘γυμνά’ ή αν χρησιμοποιούσαν εφίππια (υποσάγματα). Ο Ξενοφών δίνει σαφείς οδηγίες στο Περί Ιππικής για το πώς πρέπει να ιππεύεται το άλογο είτε με εφίππιο είτε γυμνό. Κατά μιά θεωρία το εφίππιο ήταν μόνο για χρήση στον πόλεμο, ενώ οι ιππείς στα Ολύμπια ίππευαν χωρίς εφίππιο, σέλλα ή αναβολείς. Ο ίδιος κανών ίσχυε και στην ανθιππασία (Εικ. 11.5), διάσημη απ’ τη μετώπη του Παρθενώνα. Εκεί οι ιππείς κάθε Αθηναϊκής φυλής ίππευαν μαζί, σαν μια ομάδα. Αντίθετα δεν υπήρχαν ομαδικά αθλήματα στον ιππόδρομο της Ολυμπίας ή αλλού στην αρχαία Ελλάδα.

11.5. Αναθηματικό ανάγλυφο σε ανάμνηση νίκης. Αγορά, πρώιμος 4ος αι. πΧΕ. Μουσείο Αγοράς, Αθήνα. Πέντε ιππείς περνούν καλπάζοντας οδηγούμενοι απο τον φύλαρχο, τον γενειοφόρο πρεσβύτη αριστερά, που φέρει περικεφαλαία και ξίφος στο αριστερό. Παραδοσιακά έπρεπε να κρατά δόρυ και αυτός και οι ιππείς, που είναι

αγένειοι με χιτώνα ως το γόνατο. Κρατούσαν δόρατα, γιατί υπάρχουν οπές στη βάση, όπου έμπαιναν. Η ανθιππασία ήταν αγών των δέκα Αθηναϊκών φυλών και διεξάγονταν στην αγορά στα Μεγάλα Παναθήναια

6. Κέλης πώλων

Ο αγών κέλητος με πώλους ήταν ίδιος με τον ‘κανονικό’ κέλητα τέλειο, με τη διαφορά ότι εδώ ιπποδρομούσαν με πουλάρια. Εισήχθη κάπου τέσσερις αιώνες αργότερα, στα 131α Ολύμπια του 256 πΧΕ, όπου νίκησε ένας Θεσσαλός που λέγονταν Ιπποκράτης. Ιπποτρόφος όνομα και πράμα, ο Ιπποκράτης άξιζε ασφαλώς τον κότινο, αφού τ’ όνομα του σημαίνει τα γνωστά.

7. Κάλπη

Ήταν μια αξιοπερίεργη ιπποδρομία που γίνονταν πιθανώς με πλαγιοτροχασμό των ίππων αντί για καλπασμό (Εικ. 11.6). Γνωρίζουμε πως γίνονταν με φοράδες και σπάνια με ίππους. Εισήχθη στα 71α Ολύμπια του 496 πΧΕ με νικητή τον Πάταικο (ή Παταϊκό) απο τη Δύμη, ένα πόλισμα της Αχαϊας. Ξέρουμε ακόμα πως στον τελευταίο γύρο οι αναβάτες αφίππευαν και κρατώντας τις ηνίες έτρεχαν μαζί με τη φοράδα ως τον τερματισμό. Παρόμοιος με την κάλπη, ο αγών αποβατών είχε την ίδια αρχή, δηλ. την ανάβαση στο άρμα (αναβάται) και κατάβαση (αποβάται). Νομίζω δεν υπάρχει κανείς άλλος νικητής του αγώνα κάλπης στις λίστες των Ολυμπιονικών, ίσως γιατί δεν κράτησε πολύ: η κάλπη καταργήθηκε την ίδια χρονιά με την απήνη, δηλαδή πριν τα 84α Ολύμπια του 444 πΧΕ (δες Κεφ. 13). Πιστεύω πως κι αυτός ο αγώνας προήλθε απ’ πολεμικό ιππικό, πιθανώς μετά τα Τρωικά, γιατί η ταχύτητα και η δεξιοτεχνία, τα δυο απαραίτητα στοιχεία ίππευσης και αφίππευσης, είναι ουσιώδη σε όποια μάχη. Η κάλπη μπορεί να θεωρηθεί ιστορικά σαν γιαγιά του μοντέρνου αγωνίσματος ‘Ίππευσε και Τρέξε’ (Ride and Run), που απαιτεί απ’ τους ιππείς, συνήθως παιδιά, να καλπάσουν τη διαδρομή, να αφιππεύσουν και να τρέξουν δίπλα στο άλογο τους μέχρι τον τερματισμό.

66

11.6. Μελανόμορφος κρατήρ απ’ τη Λουκάνια της Ιταλίας, π. 400-375 πΧΕ. Βρετ. Μουσείο. Nικητής ίσως σε αγώνα κάλπης(;) εικονίζεται να πηδά απο τον ίππο του. Παραδόξως είναι γυμνός και κρατεί ασπίδα. Εδώ η δράση του αγώνα παραλείπεται, γιατί ο ιππεύς θα έπρεπε να έχει αφιππεύσει σε κάποια απόσταση απ’ τον τερματισμό,

δηλαδή τον κίονα που φαίνεται πίσω του. Μπροστά η φτερωτή Νίκη προσφέρει το στεφάνι στο νέο, που συγκρατεί τις ηνίες του ζωηρού αλόγου σταθερά με το δεξί του χέρι

Γ. Αμαξοδρομίες Ημιόνων

8. Απήνη

Ασφαλώς το πιο ‘περίεργο’ ιππικό άθλημα στην ανθρώπινη ιστορία, αφού απαιτούσε αγώνα αρματο-δρομίας όχι με ζεύγος ίππων αλλά ‘υβριδικών’ ημιόνων (δες Κεφ. 12). Η απήνη εισήχθη στα 70α Ολύμπια του 500 πΧΕ, αλλά δυστυχώς καταργήθηκε μετά απο δεκατέσσερις Ολυμπιάδες, το 444 πΧΕ, μαζί με την κάλπη. Αντίθετα όμως με την κάλπη όπου ένας μόνο νικητής είναι γνωστός, η 64χρονη ιστορία της απήνης είναι γεμάτη με διάσημους ημιονηγούς και ιδιοκτήτες, έλληνες και ‘ξένους’. Άλλοι απαθανατίστηκαν σε νομίσματα, άλλοι αφιέρωσαν αγάλματα στην Ολυμπία και άλλοι δοξάστκαν σαν ήρωες σε επίνικους του Πίνδαρου. Πιστεύω πως η δόξα και η φήμη της απήνης οφείλονταν στο μεγάλο πλούτο των νικητών, αφού πολλοί ήταν τύραννοι, καθώς και στην έξοχη ημιονοτροφία στα εδάφη των ελληνικών αποικιών, κυρίως της Κάτω Ιταλίας και της Σικελίας.

Η άμαξα ημιονοδρομιών ήταν αλλιώτικη απο το άρμα σε αρκετά σημεία. Οι τροχοί ήταν μεγαλύτεροι, είχε κάθισμα τοποθετημένο ψηλά στην άμαξα ο δε αμαξηλάτης ήταν καθιστός στη διάρκεια της κούρσας. Η απήνη μπορεί να θεωρηθεί σαν πρόγονος των σημερινών ιπποδρομιών με τροχαστές (trotteurs-Γαλλία, pacers-ΗΠΑ), όπου οι οδηγοί αγωνίζονται καθιστοί. Πρέπει να τονιστεί πως εδώ και δυόμισυ χιλιετίες οι έλληνες ήταν πιο προχωρημένοι στα ιππικά αθλήματα απο σήμερα, αφού εξασφάλισαν την σταδιακή εξέλιξη της ιππασίας εισάγοντας οκτώ ιππικά στην Ολυμπία μέσα σε έξι αιώνες. Αντίθετα, κανένα ιππικό άθλημα δεν έγινε στην πρώτη σύγχρονη Ολυμπιάδα των Αθηνών, ακόμα δε και σήμερα υπάρχουν μόνο τρία ιππικά αθλήματα διεθνούς επιπέδου (δεξιοτεχνία, εμπόδια και ιππικό τρίαθλο). Δεν χρειάζεται φυσικά να προστεθεί πως έχουν εγκαταληφθεί οι ιπποδρομίες ημιόνων, πλήν μερικών που διεξάγονται στις νότιες κυρίως πολιτείες των ΗΠΑ.

Τελικά όσον αφορά στα ιππικά, θα πρέπει να θυμόμαστε πάντοτε πως είναι μοναδικά. Σε σύγκριση με όποιο άλλο ατομικό αγώνισμα, αρχαίο ή σύγχρονο (λ.χ. στίβο, πάλη, πυγμαχία, σκι, ποδηλασία, κολύμπι, πατινάζ κ.α.), τα ιππικά είναι εξ ορισμού ομαδικοί αγώνες. Η νίκη απαιτεί ομαδική προσπάθεια και έρχεται μόνον όταν υπάρχει αρμονική συνεργασία μεταξύ ανθρώπου και ίππου. Ειδικά στην περίπτωση της απήνης, η συνεργασία πρέπει να ήταν ασυγκρίτως δυσκολότερη. Γι’ αυτό και μόνο το λόγο, κάθε σύγχρονος ιππέας πρέπει να τρέφει βαθύ σεβασμό, αν όχι θαυμασμό, για τους αρχαίους συναδέλφους του.

345

Παράρτημα 1: Άνδρες, Γυναίκες, Δήμοι, Στεφανίτες και Χρηματίτες Ιππικών

Το άγαλμα που ‘δανείστηκαν’ οι σταυροφόροι μετά τις νίκες τους: οι ορειχάλκινοι ίπποι τεθρίππου της

Αλεξανδρινής εποχής, που…ταξίδευσαν απο την Κων/πολη προς τη Βασιλική της Ρώμης το 1250 ΧΕ...

αρ. Ολύμπια πΧΕ Όνομα Στεφανίτη Αγών/-νες Πόλις Καταγωγής1 25α - 680 1 Παγώνδας ή Πάγων τέθριππον τέλειον Θήβαι2 27α - 672 2 Δήμος Δυσποντίων τέθριππον τέλειον Ήλις3 33α - 648 3 Μύρων

4 Κραυξίδας ή Κραξίλαςτέθριππον τέλειον

κέλης τέλειοςΣικυών Κραννών

4 47α - 592 5 Αλκμαίων τέθριππον τέλειον Αθήναι5 52α - 572 6 Κλεισθένης τύραννος τέθριππον τέλειον Σικυών 6 54α - 564 7 Καλλίας Α’ Φαινίππου κέλης τέλειος Αθήναι7 55α - 560 8 Μιλτιάδης Κυψέλου τέθριππον τέλειον Αθήναι8 58α - 548 9 Ευαγόρας τέθριππον τέλειον-1 Σπάρτη9 59α - 544 - Ευαγόρας τέθριππον τέλειον-2 Σπάρτη

10 60α - 540 - Ευαγόρας τέθριππον τέλειον-3 Σπάρτη11 61α - 536 10 Κίμων Στησαγόρα τέθριππον τέλειον-1 Αθήναι12 62α - 532 11 Πεισίστρατος τύραννος τέθριππον τέλειον-2 Αθήναι13 63α - 528 - Κίμων Στησαγόρα τέθριππον τέλειον-3 Αθήναι14 65α - 520 12 [...............] τέθριππον τέλειον Θήβαι15 66α - 516 13 Κλεοσθένης Πόντιδος τέθριππον τέλειον Επίδαμνος Ηπείρου16 67α - 512 14 Φειδώλας κέλης τέλειος (Αύρα) Κόρινθος17 68α - 508 15 Υιοί Φειδώλα

16 Παντάρης Μενεκράτουςκέλης τέλειος (Λύκος)

τέθριππον τέλειονΚόρινθοςΓέλα Σικελίας

18 69α - 504 17 Δαμάρατος τέθριππον τέλειον Σπάρτη19 70 α - 500 18 Καλλίας Β’ Ιππονίκου

19 Θερσίαςτέθριππον τέλειον-1

απήνηΑθήναιΘεσσαλία

20 71α - 496 - Καλλίας Β’ Ιππονίκου 20 Εμπεδοκλής Εξαινέτου21 Πάταικος

τέθριππον τέλειον-2κέλης τέλειος

κάλπη

ΑθήναιΑκράγας ΣικελίαςΔύμη Αχαϊας

21 72α – 492 -Καλλίας Β’ Ιππονίκου 22 Κρόκων

τέθριππον τέλειον-3κέλης τέλειος

ΑθήναιΕρέτρια

22 73α - 488 23 Γέλων Δεινομένους τέθριππον τέλειον Γέλα Σικελίας23 74α - 484 24 Πολυπείθης Καλλιτέλους τέθριππον τέλειον Σπάρτη24 75α - 480 25-26 Δαιτώντας+Αρχίλοχος

27 Δήμος Αργείων28 Αναξίλας Κρητίνου

τέθριππον τέλειον κέλης τέλειος-1

απήνη

ΘήβαιΆργοςΡήγιον Ιταλίας

25 76α - 476 29 Θήρων Αινησιδάμου30 Ιέρων Δεινομένους

τέθριππον τέλειονκέλης τέλειος-1

Ακράγας ΣικελίαςΣυρακούσαι Σικελίας

26 77α - 472 - Ιέρων Δεινομένους31 Δήμος Αργείων

κέλης τέλειος-2τέθριππον τέλειον-2

Συρακούσαι ΣικελίαςΆργος

27 78α - 468 - Ιέρων Δεινομένους32 Λεόφρων33 Αγησίας

τέθριππον τέλειον-3κέλης τέλειος;

απήνη

Συρακούσαι ΣικελίαςΑθήναι;Συρακούσαι Σικελίας

346

αρ. Ολύμπια πΧΕ Όνομα Στεφανίτη Αγών/-νες Πόλις Καταγωγής28 79α - 464 34 Κρατισθένης Μνασέα

35 Εχεκρατίδαςτέθριππον τέλειον

κέλης τέλειοςΚυρήνη ΛιβυκήςΘεσσαλία

29 80α - 460 36 Αρκεσίλαος Δ’ Βάττου Δ’ τέθριππον τέλειον Κυρήνη Λιβυκής30 81α - 456 37 Διακτορίδης

38 Αιγίας Να[........]39 Ψαύμις Άκρωνος

τέθριππον τέλειονκέλης τέλειος

απήνη-1

ΣπάρτηΝαύπακτος;Καμάρινα Σικελίας

31 82α - 452 - Ψαύμις Άκρωνος40 Πύθων Ι[...........]

τέθριππον τέλειον-2κέλης τέλειος

Καμάρινα ΣικελίαςΙμέρα Σικελίας

32 83α - 448 41 Αρκεσίλαος τέθριππον τέλειον-1 Σπάρτη33 84α - 444 - Αρκεσίλαος τέθριππον τέλειον-2 Σπάρτη34 85α - 440 42 Πολυκλής ο ‘Πολύχαλκος’ τέθριππον τέλειον Σπάρτη35; άγνωστο 43 Μεγακλής Αλκμαίονος; τέθριππον τέλειον Αθήναι36 86α - 436 44 Μεγακλής Μεγακλέους τέθριππον τέλειον Αθήναι37 87α - 432 45 Λυκίνος τέθριππον τέλειον Σπάρτη38 88α - 428 46 Ανάξανδρος τέθριππον τέλειον Σπάρτη39 89α - 424 47 Λέων Αντικλείδου

48 Δαμάσιπποςτέθριππον τέλειον

άγνωστος ιππ. αγώνΣπάρτηάγνωστη

40 90α - 420 49 Λίχας Αρκεσιλάου50 Ξενόμβροτος

τέθριππον τέλειονκέλης τέλειος

ΣπάρτηΚως

41 91α - 416 51 Αλκιβιάδης Κλεινίου τέθριππον τέλειον Αθήναι (+ 2ος + 4ος)42 93α – 408

406;52 Αρχέλαος Περδίκκα- Αρχέλαος Περδίκκα53 Ευαγόρας

τέθριππον τέλειον-1τέθριππον τέλειον-2

συνωρίς τελεία

Μακεδονία (Ολύμπ.)Μακεδονία (Πύθια)Ήλις

43 95α - 400 54 Τίμων Αιγύπτου55 Αίσηπος Τίμωνος

τέθριππον τέλειονκέλης τέλειος

ΉλιςΉλις

44 96α - 396 56 Κυνίσκα Αρχιδάμου Β’ τέθριππον τέλειον-1 Σπάρτη45 97α - 392 - Κυνίσκα Αρχιδάμου Β’ τέθριππον τέλειον-2 Σπάρτη46 98α - 388 57 Ξενάρκης Φιλανδρίδου

58 Κλεογένης Σιληνούτέθριππον τέλειον

κέλης τέλειοςΣπάρτηΉλις

47 99α - 384 59 Ευρύβατος ή Συβαριάδης τέθριππον πώλων Σπάρτη48 102α - 372 60 Τρωίλος Αλκινόου Συνωρ.-1+ τέθριπ. πώλ.-2 Ήλις49 103α - 368 61 Ευρυλεωνίς συνωρίς τελεία Σπάρτη50 104α - 364 62 Ευβάτας τέθριππον τέλειον Σπάρτη51 105α - 360 63 Θεόχρηστος Α’ τέθριππον τέλειον Κυρήνη Λιβυκής52 106 α - 356 64 Φίλιππος Β’ Αμύντα Γ’ κέλης τέλειος-1 Μακεδονία53 107α - 352 - Φίλιππος Β’ Αμύντα Γ’

65 Τιμοκράτηςτέθριππον τέλειον-2

συνωρίς τελείαΜακεδονίαΑθήναι

54 108α - 348 - Φίλιππος Β’ Αμύντα Γ’ συνωρίς τελεία-3 Μακεδονία55 109α - 344 66 Αρύββας τέθριππον τέλειον Ήπειρος56 110α - 340 67 Καλλιάδης άγνωστος ιππικός αγών Αθήναι57 113α - 328 68 Δημάδης Δημαίου άγνωστος ιππικός αγών Αθήναι58 118α - 308 69 Νικαγόρας Νίκωνος συνωρίς τελ.-1+κέλης-2 Λίνδος Ρόδου 59 119α - 304 70 Λάμπος τέθριππον τέλειον Φίλιπποι 60 120α - 300 71 Θεόχρηστος Β’ τέθριππον τέλειον Κυρήνη Λιβυκής61 121α - 296 72 Αρχίδαμος

73 Πανδίων74 Τλασίμαχος

τέθριππον τέλειονκέλης τέλειος

συνωρ. τελ.1+τέθρ.πώλ.2

ΣπάρτηΘεσσαλίαΑμβρακία

Σημ. Συγγρ.: ο ‘Πάπυρος του Μιλάνου’ περιέχει επιγράμματα του Ποσείδιππου που επαινούν άγνωστους νικητές ιππικών στα Ολύμπια, Πύθια, Νέμεα και Πτολεμαία της εποχής. Ιππικά γίνονταν και στα Λύκαια, απ’ όπου επιγραφή με άγνωστους χρηματίτες 8 ελληνικών περιοχών Syll³.314. Πινακίδες (4ου αι. πΧΕ) απο τον Ωρωπό περιέχουν χρηματίτες ιππικών στα Αμφιαράεια. Επιγραφές που δημοσίευσε ο L. Moretti περιέχουν και γυναίκες νικήτριες (Κεφ. 5). Έτσι οι άγνωστοι ως τώρα νικητές-νικήτριες που αποκαλύφθηκαν σε πρόσφατες πηγές είναι 47 (38 άνδρες και 9 γυναίκες) με πάνω απο 60 νίκες.

347

Αγών πΧΕ Όνομα Χρηματίτη Αγών/-νες Πόλις ΚαταγωγήςΛύκαια 320

(επιγραφήSyll³.314)

75 Δαμέας76 Ευπόλεμος77 Χιωνίδας78 Φιλόνικος

συνωρίς τελείατέθριππον πώλων

συνωρίς τελείακέλης τέλειος

ΑρκαδίαΑρκαδίαΑρκαδίαΆργος

Λύκαια 316 79 Πασικλής80 Αμφίνητος

κέλης τέλειοςσυνωρίς τελεία

ΣπάρτηΑρκαδία

Λύκαια 308 81 Δάγος82 Δαμόλυτος83 Ονόμαντος84 Επίνητος

συνωρίς τελείατέθριππον πώλων

κέλης τέλειοςτέθριππον τέλειον

ΜακεδονίαΑρκαδίαΆργοςΜακεδονία

Λύκαια 304 85 Νικαγόρας86 Θεαρίδας87 Βούβαλος

συνωρίς τελείατέθριππον πώλων

κέλης τέλειος

Λίνδος ΡόδουΑρκαδίαΚασσάνδρεια Μακεδ.

Ολύμπ. 3ος αι. 88 Πτολεμαίος Α’ ο Λάγου τέθριππον τέλειον ΜακεδονίαΟλύμπ. 3ος αι. 89 Πτολεμαίος Β’ Φιλάδελφος τέθριππον τέλειον ΜακεδονίαΟλύμπ. 3ος αι. 90 Αμύντας κέλης τέλειος ΘεσσαλίαΟλύμπ. 3ος αι. 91 Αρσινόη Β’ αρματοδρομίες x3 ΜακεδονίαΟλύμπ. 3ος αι. 92 Βερενίκη Α’ τέθριππον τέλειον ΜακεδονίαΟλύμπ. 248 πΧΕ; 93 Βερενίκη Β’ τέθριππον τέλειον ΜακεδονίαΟλύμπ. 3ος αι. 94 Δίος Λυσιμάχου τέθριππον τέλειον ΣπάρτηΝέμεα 3ος αι. 95 Δωρικός τέθριππον τέλειον x2 Μακεδονία;Ολ+Πύ 3ος αι. 96 Ετέαρχος (Ολύμπια+Πύθια) κέλης τέλειος x6 άγνωστηΝέ+Πύ 3ος αι. 97 Ευβώτας (Νέμεα+Πύθια) κέλης τέλειος x6 ΜεσσηνίαΠύθια 3ος αι. 98 Ευ[θύμαχος] (+Πύθια) κέλης τέλειος x6 άγνωστηΠύθια 3ος αι. 99 Ιππόστρατος (Πύθια) κέλης τέλειος x2 ΘεσσαλίαΠύθια 3ος αι. 100 Καλλικράτης (Πύθια) τέθριππον τέλειoν ΣάμοςΝέμεα 3ος αι. 101 Μόλυκος (Νέμεα) κέλης πώλων ΜακεδονίαΟλύμπ. 3ος αι. 102 Πλαγγώ (νίκησε Φιλαινίδα) κέλης πώλων Αλεξάνδρεια Ολύμπ. 3ος αι. 103 Τρυγαίος κέλης τέλειος ΜακεδονίαΟλύμπ. 3ος αι. 104 Φιλαινίς (ηττ. απο Πλαγγώ) κέλης πώλων ΑλεξάνδρειαΟλύμπ. 3ος αι. 105 Φρίξος κέλης τέλειος x3 ΘεσσαλίαΟλύμπ. 3ος αι. 106 Φυλοπίδας κέλης τέλειος ΘεσσαλίαΝέμεα 3ος αι. 107 [................] τέθριππον τέλειoν άγνωστη

Αλεξάν. 180 πΧΕ; 108 [......]άδου άγνωστος ιππικός αγών ΑλεξάνδρειαΕλευθ. 2ος αι. 109 Αριστόκλεια Μεγαλοκλέους συνωρίς πώλων ΛάρισαΊσθμια 2ος-3ος αι. 110 Ηδέα Πολυκράτους αγών πολεμ. άρματος ΤράλλειςΑμφια-ράεια

2ος αιών(Κεφ. 5)

και 1ος αι.(επιγραφ.IG 7.417, IG 7.420)

111 Νικοκλής112 Πραξίας113 Διστάμενος114 Πλουτάδης115 Απολλώνιος116 Αβρίς Καϊκου117 Αμύντας118 Λυσίς Ερμώνακτος119 Μνασιμάχα Φοξίνου120 Δαμοδίκα

τέθριππον τέλειοντέθριππον πώλωνσυνωρίς πώλων

κέλης πώλωνσυνωρίς τελείασυνωρίς τελεία

‘ζεύγος διαύλου’κέλης πώλων

συνωρίς πώλωναρματοδρομικός αγών

ΣπάρτηάγνωστηάγνωστηάγνωστηάγνωστηΚύμηΑιολίςΜάγνις ΜαιάνδρουΚραννών Κύμη

Θεοφά. 2ος αι. 121 Εύκλεια συνωρίς πώλων Χίος62 122α - 292 122 Τηλέμαχος Τηλεμάχου τέθριππον τέλειoν Ήλις63 126α - 276 123 Άτταλος Γ’ Φιλεταίρου τέθριππον πώλων Πέργαμος64 127α - 272 124 Γλαύκων Ετεοκλέους τέθριππον τέλειoν Αθήναι65 128α - 268 125 Καρτερός

126 Μ[...........]127 [..............]128 Βελιστίχη Φίλωνος

τέθριππον τέλειoνκέλης τέλειος

συνωρίς τελείατέθριππον πώλων

ΘεσσαλίαΚραννών ΘεσσαλίαΜακεδονία

66 129α - 264 - Βελιστίχη Φίλωνος συνωρίς πώλων Μακεδονία 67 131α - 256 129 Ιπποκράτης κέλης πώλων Θεσσαλία

68 137α - 232 130 Άρατος Κλεινίου τέθριππο τέλειo Σικυών 69 138α - 228 131 Παντάρκης κέλης τέλειος Ήλις70 141α - 216 132 Θρασωνίδης Παιανοδώρου κέλης πώλων Ήλις71 142α - 212 133 Ακεστορίδης Ερμοκρέοντα τέθριππ. ή συνωρ. πώλων Τρως72 170α - 100 134 [...............]ς Αριστοτέλους συνωρίς πώλων Μακεδονία;73 172α - 96 135 Αντιγένης Ιάσωνος συνωρίς πώλων Ήλις74 174α - 84 136 [Πραξ]αγόρας Λέοντος

137 [Τ]ηλέμαχος Λέοντος138 Φίλιστος Αντιφάνους139 Θεοδότα Αντιφάνους140 Στρωγιανός Φιλίστου141 Τιμαρέτα Φιλίστου

τέθριππον τέλειoνκέλης τέλειος

συνωρίς τελείατέθριππον πώλων

κέλης πώλων;συνωρίς πώλων

ΉλιςΉλιςΉλιςΉλιςΉλιςΉλις

75 176α - 76 142 [.............] [Φιλί]στου143 Λασθένης

τέθριππον τέλειoνκέλης τέλειος

ΉλιςΉλις

76 177α - 72 144 Αριστόλοχος145 Ηγεμών146 Ελλάνικος147 Κλητίας148 Κάλιππος

τέθριππον τέλειoνκέλης τέλειος

συνωρ. τελ-1+τέθρ. πώλ.-2συνωρίς πώλων

κέλης πώλων

ΉλιςΉλιςΉλιςΉλιςΉλις

77 180α - 60 149 Μενέδημος Πρώτου συνωρίς τελεία ή πώλων Ήλις78 181α - 56 150 Χάρωψ Τηλεμάχου κέλης πώλων Ήλις79 182α - 52 151 Αγίλοχος Νικέα κέλης πώλων Ήλις80 183α - 48 152 [.......]χος Νικοδρόμου τέθριππ. ή συνωρ. πώλων Ήλις81 186α - 36 153 Λυκομήδης Αριστοδήμου κέλης τέλειος Ήλις82 194 - 4 154 Tiberius Claudius τέθριππον τέλειoν Ρώμη83 195α-1 ΧΕ 155 Αρχιάδας Τιμολάου κέλης πώλων Ήλις84 196α - 5 156 Gnaeus Marcius [……] άγνωστος ιππικός αγών Ρώμη85 197α - 9 - Gnaeus Marcius [……] άγνωστος ιππικός αγών Ρώμη86 199α - 17 157 Germanicus Caesar τέθριππον τέλειoν Ρώμη87 208α - 53 158 T. Claudius Aphrodisius

159 Κάλιππος Πεισανόςτέθριππον τέλειoν

κέλης πώλωνΉλιςΉλις

88 211α - 67 (αντί 65)

160 Neron imperator τέθριπ. τέλ.-1+πώλων-2+ άρμα δεκάπωλον-3

Ρώμη (+3: κηρύκων, τραγωδών, κιθαρωδ.)

89 227α - 129 161 L. Minicius Natalis τέθριππον τέλειoν Ρώμη90 233α - 153 162 Κασία Μ[νασιθέα] Λαέτου τέθριππον πώλων Ήλις91 243α - 193 163 Θεόπρωπος κέλης τέλειος Ρόδος92 255α - 241 164 Titus Domitius Prometheus τέθριππον τέλειoν Αθήναι93 8ος αι.πΧΕ 165 Σάμος (Πίνδ., Ολύμπ.10.7) τέθριππον τέλειoν Μαντινεία94 7ος αι.πΧΕ 166 Περίανδρος Κυψέλου τέθριππον τέλειoν Κόρινθος95 5ος αι.πΧΕ 167 Μεγακλής τέθριππον τέλειoν Αθήναι96 5ος αι.πΧΕ 168 Σκόπας Κρέοντος τέθριππον τέλειoν Λάρισα97 98α - 388 169 Αννίκερις τέθριππον τέλειoν Κυρήνη Λιβυκής98 3ος αι.πΧΕ 170 Μνασιάδας άγνωστος ιππικός αγών Άργος99 2ος αι.πΧΕ 171 [...........] άγνωστος ιππικός αγών Λάρισα

100 1ος αι.πΧΕ 172 Τελευτίας Ναυσικλείδου συνωρίς τελεία ή πώλων Κάμειρος Ρόδου

Σημ. Συγγρ. : άγνωστο αν τυχόν έλαβαν χώρα Ιππικά μετά το 241 πΧΕ. Λέγεται πως ο Ιουλιανός ο Παραβάτης διοργάνωσε τα ‘τελευταία’ 293α Ολύμπια, στα οποία κέρδισε κότινο στην πυγμή ανδρών ο Αρμένιος Βαρασδάτης ή Αρτάβασδος. Αμφισβητούμενοι και άγνωστοι νικητές ιππικών απο τον 8ο ως τον 3ο αι. πΧΕ, ίσως και ως τον 7ο αι. ΧΕ (λ.χ. στα ‘Ολύμπια’ της Αντιόχειας), σε άλλες περιόδους και σε άλλα ιππικά αγωνίσματα είναι κατά τον Ποσείδιππο Πελλαίο, τον L. Moretti και επιγραφές οι εξής:

349

Πυθιονίκες

101102

6ος αι. πΧΕ 173 Κλεισθένης τύραννος174 Υιοί Φειδώλα

τέθριππον τέλειoνκέλης τέλειος (Λύκος)

Σικυών Κόρινθος

103 542 πΧΕ 175 Αγησίλαος κέλης τέλειος Λουσοί Αρκαδίας104105106107108109110

5ος αι. πΧΕ 176 Αρκεσίλαος (Πίνδ.,Πύθιον 4) 177 Μεγακλής (Πίνδ.,Πύθιον 3)178 Σκόπας Κρέοντος179 Ξενοκράτης (Πίνδ. Πύθ. 6)180 Ιέρων (Πίνδ. Πύθιον 1,2,3)181 Πολύζαλος182 Πολυκλής ο Πολύχαλκος

τέθριππον τέλειoντέθριππον τέλειoντέθριππον τέλειoντέθριππον τέλειoντέθριππον τέλειoν

τέθριππον τέλειoν x2;τέθριππον τέλειoν

Κυρήνη ΛιβυκήςΑθήναιΛάρισαΑκράγας ΣικελίαςΑίτνα-ΣυρακούσαιΓέλων-ΣυρακούσαιΣπάρτη

111112113114

4ος αι. πΧΕ 183 Αννίκερις184 Εξηκεστίδης185 Ξενάρκης Φιλανδρίδου186 Νικαγόρας Νίκωνος

τέθριππον τέλειoνσυνωρίς τελεία

άγνωστος ιππικός αγώντέθριππον τέλειoν

Κυρήνη ΛιβυκήςΦωκίςΛάρισαΛίνδος Ρόδου

115116117

3ος αι. πΧΕ 187 Τηλέμαχος Τηλεμάχου188 Καλλικράτης189 Μνασιάδας

κέλης τέλειοςτέθριππον πώλων

άγνωστος ιππικός αγών

ΉλιςΣάμοςΆργος

118 άγνωστον 190 Καλλιά[δης] άγνωστος ιππικός αγών άγνωστηΝεμεονίκες

119120121

5ος αι. πΧΕ 191 Χρόμιος (Πίνδ., Νέμεον 1, 9)192 Πολυκλής ο Πολύχαλκος193 Αριστοκλείδης (Πίνδ., Νέμ.3)

τέθριππον τέλειoντέθριππον τέλειoν

άγνωστος ιππικός αγών

Αίτνα ΣικελίαςΣπάρτηΑίγινα

122 4ος αι. πΧΕ 194 Νικαγόρας Νίκωνος τέθριπ.1+συνωρ.2+κέλης-3 Λίνδος Ρόδου123124125

3ος αι. πΧΕ 195 Διότιμος196 Ακεστορίδης Ερμοκρέοντος197 Βερενίκη Β’ Ευεργέτις

τέθριππον τέλειoντέθριπ. ή συνωρίς πώλωντέθριππον-1 + συνωρίς-2

Σιδών ΦοινίκηςΤρωςΑλεξάνδρεια

Ισθμιονίκες

126 5ος αι. πΧΕ 198 Ηρόδοτος (Πίνδ. Ίσθμιον 1)199 Ξενοκράτης (Πίνδ. Ίσθμ. 2)200 Μεγακλής201 Μέλισσος (Πίνδ. Ίσθμιον 3)202 Πολυκλής ο Πολύχαλκος

τέθριππον τέλειoντέθριππον τέλειoν

τέθριππον τέλειoν x5;τέθριππον τέλειoντέθριππον τέλειoν

ΘήβαιΑκράγας ΣικελίαςΑθήναιΘήβαιΣπάρτη

127 4ος αι. πΧΕ 203 Νικαγόρας Νίκωνος τέθρ.-1+συνωρ.-2+κέλης-3 Λίνδος Ρόδου128129

3ος αι. πΧΕ 204 Δήμος Αντινοϊτιδος205 Βερενίκη Β’ Ευεργέτις

συνωρίς πώλωντέθριππον τέλειoν

Αντινοϊτις ΑιγύπτουΑλεξάνδρεια

130 άγνωστο 206 Καλλιά[δης] άγνωστος ιππικός αγών άγνωστηΝικητές Ανθιππασίας*

- 4ος αι. πΧΕ 207 Δημαίνετος Δημέου ανθιππασία-Παναθήναια Παιανία- 4ος αι. πΧΕ 208 Δημέας Δημαινέτου ανθιππασία-Παναθήναια Παιανία- 4ος αι. πΧΕ 209 Δημοσθένης Δημαινέτου ανθιππασία-Παναθήναια Παιανία

*μαρμάρινη πλάκα απο το Θησείον που εικονίζει ιππέα καλπάζοντα προς ένα τρίποδα (το κλασσικό έπαθλο στην ανθιππασία) φέρει την επιγραφή Syll.³ 1074 απ’ την οποία έγιναν γνωστοί τρείς νικητές:

ΦΥΛΑΡΧΟΥΝΤΕΣ ΕΝΙΚΩΝ ΑΝΘΙΠΠΑΣΙΑι/

ΔΗΜΑΙΝΕΤΟΣ ΔΗΜΕΟΥ ΠΑΙΑΝΙΕΥΣ/

ΔΗΜΕΑΣ ΔΗΜΑΙΝΕΤΟΥ ΠΑΙΑΝΙΕΥΣ/

ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΔΗΜΑΙΝΕΤΟΥ ΠΑΙΑΝΙΕΥΣ./ ΒΡΥΑΞΙΣ ΕΠΟΗΣΕΝ