3ي شناسي ايران، شمارهباستان

ر�� ���ل�� ���د ��ا�نذ��ا���� � �� ،

�� ) *() اول '�وش( ا#"�ن ! � 3نياو محمد ابراهيمي 2، حسين صديقيان1رضا نعمتيمحمد

چكيدهفصل اول 1388كه در تابستان استهاي مهم دوران مياني و متأخر اسالمي دشت فراهان آباد يكي از استقراري ذلفمحوطههاي مختلف و مي، كاشيلعاب اسال دار و بدونهاي لعابي آن انواع سفالدر نتيجهشد و شناسي آن انجام ي باستانهاكاوش

.در ارتباط با توليد سفال در اين محوطه، بدست آمد هايينيز يافتهل به قرمز، قرمز ي نخودي، نخودي مايشوند، خميرهها را شامل ميدرصد كل سفال 81هاي بدون لعاب كه حدود سفال

در ميان اماها بيشتر بدون نقش بوده اين سفال. بادي و ميكا، دارندي ماسه، ماسهي چسبانندهاي با مادهخانهآجري و سياه آشپز 19دار اين محوطه كه حدود هاي لعابسفال. ينات بسيار متنوع قالبي، استامپي، كنده، برجسته و افزوده وجود دارديها تزآن

. ي نخودي، نخودي مايل به قرمز، سفيد شبه چيني، چيني و پرسالن رنگي دارندشوند، خميرهها را شامل ميكل سفالدرصد فام، مينايي، آبي و اي مختلف، زرينهاي زير لعاب زمينه سفيد يا فيروزهرنگ، نقاشيدار شامل انواع مختلف تكهاي لعابسفال

. است... سفيد، سالدن و . دار نيز اشاره كردسوزهاي مختلف لعابرنگ و نيز پيهفام و تكهاي زرينها بايد به انواع مختلف كاشيسفال در كنار اينپايه و هاي ذكر شده شواهد زيادي در ارتباط با توليد سفال در اين محوطه به دست آمد كه شامل انواع توپي، سهعالوه بر نمونه

چيني و بدون لعاب دار خميره سفيد شبههاي لعابص شده بيشتر به توليد سفالگري است كه مشخسفال يهاي كورهوازده .پرداختندباز مينخودي دهانه

.ل اسالمي، فراهان، دوران اسالمي، استان مركزيآباد، سفاذلف: كليدي هايهواژ

.آبادذلف يشناسي سازمان ميراث فرهنگي استان تهران و سرپرست فصل اول كاوش محوطهارشناس ارشد باستانك .1

.Hossein.Sedighian@Gmail.comشناسي دانشگاه تهران، كارشناسي ارشد باستان يآموختهدانش .2

.Mohamadebrahiminia@yahoo.comشناسي دانشگاه تهران، ارشد باستانكارشناسي يآموختهدانش .3

) فصل اول كاوش(استان مركزي آباد فراهان،ي اسالمي ذلفهاي محوطهبررسي سفال

3ي شماره ،شناسي ايرانباستان

126

مقدمه ،آباد فراهان در جنوب استان مركزيي تاريخي ذلفمحوطه

شرق شهر فرمهين و در ي سه كيلومتري شمالاصلهبه فو در طول جغرافيايي 34°31'22"عرض جغرافيايي

ساليان راهان از في در ميان مردم منطقه. قرار دارد 43°49'15"به همراه زمينياين مكان شهري زيربسيار دور شايع است كه

.)1تصوير ( 1هاي گسترده داردتونلشواهد سطحي بسيار زياد و وجودبنا به اين دليل و نيز

1387، در سال آنوسعت زياد در سطح محوطه و با اهميت از طرف سازمان ميراث فرهنگي استان مركزي و به سرپرستي

زني و عرصه و حريم آن مشخص شد شراهي گمانه اسماعيلو نيز 2هكتاري محوطه 100با توجه به وسعت . )1387شراهي(

- هاي سلطاني آن مثل انواع سفالي سطحپراكنده هاييافته

يهاي گستردهلزوم كاوش... فام و هاي زرينآبادي و كاشياز اين رو در تابستان . شدشناسي در آن احساس ميباستاناز طرف سازمان ميراث فرهنگي استان مركزي، 1388سال

و شدشناسي اين محوطه انجام هاي باستانفصل اول كاوشمسكوني و عمومي بسيار مختلف هاي ريمعما آن يدر نتيجه

روف فرهنگي ديگري مثل سكه، ظ هاييافته با ارزش، در كنار .)2تصوير ( بدست آمد... سفالي و

شناسي اين محوطه و هاي باستاندر فصل اول كاوشدر ، فرهنگي حاصل از كاوش آن هايگيري يافتهطبق آمارفال، كاشي، فرهنگي از قبيل انواع سيافته 46541مجموع

بدست آمد ... شيشه، استخوان، قطعات فلز، ظروف سنگي و ، )درصد 6/68(قطعه سفال بدون لعاب 31955كه شامل

درصد ديگر 4/15و ) درصد 16(دار قطعه سفال لعاب 7451 .ويژه استخوان، است فرهنگي بههاي يافته

قبل از (آباد ذلف يي محوطهاوش شدههاي كبخشي از فضا .2تصوير

)مرمت

حاشيه

.1387شراهي و صديقيان . براي آگاهي بيشتر رك. 1

.1388صديقيان و ديگران . براي آگاهي بيشتر رك .2

ان تفرش و استان مركزيتآباد در شهرسذلف يموقعيت محوطه. 1تصوير

نيانعمتي، صديقيان، ابراهيمي

3ي شماره ،ايرانشناسي باستان

127

هاي بدون لعابسفالهاي دون لعاب فصل اول كاوشـهاي بالـوع سفـمجم

81قطعه است كه حدود 31955آباد شناسي ذلفباستانهاي سفال. )3تصوير ( شودها را شامل ميدرصد كل سفال

ي ساده، تزييني توان به سه دستهبدون لعاب اين محوطه را مي :بندي كرد، كه به اين شرح استاي دستهو آشپزخانه

فرهنگي هاييافتهبيشترين تعداد :هاي سادهسفال )الفكه هاي ساده و بدون نقش استبدست آمده مربوط به سفال

هاي فرهنگي شمارش شده را شامل د كل دادهـدرص 6/59هاي نخودي، اي از طيف رنگها خميرهاين سفال. شودمي

چنين قطعات هم .ي مايل به قرمز و قرمز آجري دارندنخودكه به دليل شناسايي شدرنگ، محدودي نيز به رنگ سبز كم

ن رنگ گري، به ايسفال يدر كوره پخت بيشتر از مقدار الزم . انددرآمده

بادي ها بيشتر ماسه و ماسهي اين سفالي چسبانندهماده رنگي شبيه به ها نيز داراي ذرات سفيدبوده و برخي سفال

عنوان و مواد آلي گياهي هستند كه به احتمال به 3آهكجز ه ها بتمامي سفال. اندها افزوده شدهناخالصي به سفال

ها داراي پخت ه و بيشتر آنساز بودها چرخبرخي درپوشبا توجه به فرم قطعات لبه و گردن و نوع بدنه . مناسبي هستند

ها مربوط به توان بيان كرد كه بيشتر اين سفالها ميسفالدر كنار اين . ويژه خمره و كوزه هستند ظروف دهانه بسته به

توان فراواني آماري برخوردار بوده، مي ها كه از بيشترينفرمهاي ديگري از قبيل بطري، گلدان، آبريز، تنگ، سبو، رمبه ف

اي هچنين قطعاتي از تنبوشههم. كاسه و درپوش اشاره كرد ينخودي با ماده يكه خميره سفالي نيز در كاوش بدست آمد

ي هاي كورها توجه به وازدهـب. ندماسه دار يدهـچسباننمثل ) شد طور مفصل شرح داده خواهد در ذيل به(گري سفال

هاي خام بدست شده و چسبيده بهم و حتي سفالسفال گدازهتوان بيان كرد كه برخي از ظروف مثل انواع كاسه و آمده، مي

.انددرپوش در خود محوطه توليد شدهاين محوطه كه منقوشهاي سفال :منقوشهاي سفال )ب

8/6به ميزان (هاي فرهنگي درصد اندكي را نسبت به كل دادهشامل انواع تزيينات قالبي، استامپي، ،شوندشامل مي) ددرص

:شوند، كه به شرح زير استبرجسته، افزوده، فشاري و كنده ميهاي هاي سفالبا توجه به فرم لبه و بدنه :تزيين قالبيهاي توان بيان كرد كه اين تزيين تنها روي سفالبـررسي شده مـي

.اجرا شده است ويژه فرم سبو يا بطري دهانه بسته به

ي نخودي مايل به قرمز با خميره هاسفالاين تمامي ها ي آنپوشش گلي رقيق نخودي داشته و ماده چسباننده

ي اين گروهي بررسي شدههاسفالتمامي . بادي استماسهرفتگي ها داراي آثار فروي داخلي آنبدنه اما ندسازچرخ

هاي آماده ه از قالباستفاداين امر دليل .انگشت فراوان استبوده در هاقالباين ي وسيله ايجاد نقش روي ظروف بهو

و وارد كوره نه داردهنوز حالت چرميسفال هنگامي كه جهت انجام اين كار قالب را روي . است گري نشدهسفالدهند و از داخل با انگشتان ي خارجي ظرف قرار ميبدنه

كنند تا نقوش آن ي ظرف فشار وارد ميدست به سطح بدنهبه خوبي روي سطح ظرف پياده شود؛ به اين خاطر اثر

.ماندانگشتان دست در داخل اين ظروف باقي ميها شامل طيف كار رفته روي سفال تزيينات قالبي به

دار، نقش پرنده، اي از تزيينات هندسي، گياهي، كتيبهگسترده. كيبي استزن مغولي و نقوش تر ياي، چهرهحيوانات اسطوره

ها برگرفته شده از نقوش بيشتر نقوش بكار رفته در اين سفالوضوح قابل به اسالمي است كه در برخي سفالـمغولي يا چينيزن مغولي يا چيني و يمثل سفال قالبي با چهره مشاهده هستند،

اين تزيينات . اي شبيه به شير و از اين قبيليا حيوانات اسطورهدر موارد امااليي شكم ظروف را در برگرفته، ي بابيشتر نيمه

هاي در كاوش. اندي تا نزديك كف ظرف نيز كشيده شدهمعدودباز ادي قالب سفالي بدست آمده كه فرم دهانهاين محوطه تعد

نقوش منفي هندسي با ها و سطح داخلي آن دارند) كاسه مانند(كه برخي از با توجه به اين موارد، احتمال دارد . تزيين شده است

.هاي قالبي اين محوطه، در خود محوطه توليد شده باشندسفالشناسي، هاي باستانهاي بدست آمده در كاوشبـا توجه به نمونه

تپه آباد، در مراكزي چون مشكيني تزيين عالوه بر ذلفاين شيوهفرد كامبخش(، نيشابور )61: 1389و صديقيان 1389وري شادمهاني ـن(

، جيرفت )Wilkinson1973: 284 – 287 و 350: 1346تزيين قالبي از اوايل . نيز توليد شده است... و )1383چوبك(

ي اوج ترقي آن به دوره اماي ايلخاني مرسوم بوده اسالم تا دوره .)11: 1364كريمي و كياني (سلجوقي متعلق است

اين تزيين به صورت بسيار محدود روي برخي :استامپيشود كه ها مشاهده ميبسته و درپوشي ظروف دهانههااز بدنه

ترين اين شيوه يكي از رايج. ا نقوش هندسي دارندـتمامرسد از اوايل نظر مي هاي سفال اسالمي است كه بهطرح

دوران اسالمي به بعد توليد و مورد استفاده قرار گرفته است )Grube1976: 105.(

حاشيهذرات آهك در گل سفال، باعث ترك خوردن الزم به ذكر است كه وجود .3

شود شدن و يا در هنگام پخت در كوره ميو خرد شدن سفال در زمان خشك .شودو جزو مواد نامناسب براي گل سفال محسوب مي

) فصل اول كاوش(استان مركزي آباد فراهان،ي اسالمي ذلفهاي محوطهبررسي سفال

3ي شماره ،شناسي ايرانباستان

128

نواري ياين تزيين بيشتر به صورت برجسته :برجستهكله قندي يستهدودي به صورت برجافقي و در موارد مح

يبسته بزرگ مثل انواع خمرهو بيشتر روي ظروف دهانه اجرا . شده است شناساييآذوقه خود به چند گروه مختلف تقسيم اين تزيين :زودهـاف

دار ي طنابي نواري افقي، موجافزودهتزيين شامل شود كه ميبيشتر روي ظروف بزرگ تزيين افزوده. و كله قندي است

تا حدود كمي نيز در اماهاي آذوقه اجرا شده همثل خمر .ظروفي مثل كوزه بكار رفته است

اي شامل تزيين فشاري انگشتي و ابزاري دايره :فشاريكوچك است كه بيشتر در ظروف دهانه بسته و تا حدودي

.هاي بزرگ اجرا شده استدرپوش

تري نسبت به فراوان اين تزيين از تنوع نقوش :كندهاي از تزيينات برخوردار است كه شامل طيف گسترده يبقيهاي افقي، مواج، ضربدري يا تركيبي از ي شانهن كندهـتزيياي يا هاي دايرهي افقي يك يا دو رديفه، كندهها، كندهاين

اين تزيين . هاي نامنظم استاي، شياري افقي و طرحزنجيرهها اجرا شده و حتي ويژه بدنه ظروف بههاي در تمامي قسمتين كنده بيشتر در يتز. شودها را نيز شامل ميبرخي از درپوش

هاي بسته اجرا شده و در نمونهانواع مختلف ظروف دهانه .است شدهباز اين محوطه مشاهده ندهانه

ها درصد بسيار اين سفال :ايهاي آشپزخانهسفال )جدرصد، 2/2دست آمده را با گي بههاي فرهناندكي از كل داده

. شوندشامل مي

آبادهاي بدون لعاب ذلفبرخي از انواع سفال. 3تصوير

نيانعمتي، صديقيان، ابراهيمي

3ي شماره ،ايرانشناسي باستان

129

ي سفالي در سطح با توجه به پراكنش قطعاتي از اين گونهها در اصل ي اين سفالتوان بيان كرد كه خميرهمحوطه، مي

گيري مداوم در بر اثر قرار امااي بوده، نخودي متمايل به قهوهتر خميره حاصله، بيش يمعرض حرارت آتش درون اجاق و دوده

و مخصوصا سطح خارجي ظروف سياه و كامال دود زده شده ماسه آميخته با ذرات ها اين سفالي دهـي چسباننادهـم. استبيشتر اين ظروف . باشندميكا است كه احتماال اين ذرات اي نقرهي كامال چسبيده به بدنه يا دو دسته ه بسته از نوع سبو بوده ودهان

ي مداوم از اين ظروف و با توجه به استفاده. نداي شكل دارحلقهي ـهاي آهناري با بستـار وصالي بسيـاهميت آن براي مردم، آث

اي كه حتي تعدادي از اين گونه هـشود؛ بيـها ديده مروي آن. ه استدست آمدبهاي كامل فلزي نيز در كاوش قطعات با بست

سفال هاي كاملي كه روي قطعات مختلف براساس بررسيسالم آن، انجام پذيرفته، به نظر اي و حتي ظروف نيمهآشپزخانه

از امااند، ساز توليد شدهك دسترسد اين ظروف با تكنيمي؛ زيرا لحاظ ميزان استحكام و مقاومت ظروف كيفيت بااليي دارند

حرارت آتش (طور پيوسته در معرض گرما و سرما اين ظروف بهقرار گرفته كه اين امر ) شسته شدناجاق و سرماي آب در هنگام ظرف و در نتيجه شكسته شدن يباعث انبساط و انقباض پيوسته

ي از اين روي موادي با چشم غيرمسلح در خميره. شودآن، ميهاي سفالي گونه شود مثل ميكا، كه در ديگراين ظروف ديده مي

. به خميره اضافه شده باشند شود، كه شايد بدين منظورديده نميشناسي در باستانشناسي و قوممن ارتباط، مطالعات قوـدر ايكه دارندكنند و بيان ميهاي مختلف اشاره به اين امر ميمكان

د ـهاي شديروف در مقابل انبساط و انقباضـبراي مقاومت اين ظهايي در هنگام توليد سفال انجام گرفته، مثل افزايش و پيوسته، كاردار هاي چسباننده آلي كه زاويهمادهستفاده از يا اها تخلخل سفال

). Sinopoli1991: 84(نباشند

دارهاي لعابسفالرغم درصد پراكنش كمتر ، عليدار اين محوطههاي لعابسفال

از تنوع تزيينات و نقوش هاي بدون لعاب،نسبت به نمونهدر اين دار قطعه سفال لعاب 7451حدود . فراواني برخوردارند

ها را شامل درصد كل سفال 19ل كاوش بدست آمد كه فصا ـط بـمرتب هاي صورت گرفتهدر بررسي. )4تصوير ( شودميهاي در سطح محوطه هاي اسالميزان پراكنش سفالـمي

ي سطحي هاي پراكندهدرصد سفالينه 90مختلف، روشن شده اهميت اين موضوع . استوده ـها از انواع بدون لعاب ساده بآن

، تمايز نقاط شناسيهاي باستاناي است كه در بررسيگونه هبهاي دوران اسالمي، با تكيه بر همين شهري و روستايي استقرار

درصد 10ر از ـه كمتـايي كـهشاخصه اعمال شده و محوطههاي با استقراري روستايي و محوطه دار دارند راال لعابـسف

انند ـاند مردهـكري فرض ـراري شهـتر را استقدرصد باال Mason و 96: 1385 زادهحسين(هاي آدامز در خوزستان بررسي

ي دهـدهنهيچ روي نشان هـال بـزان سفـاين مي اما). 1 :2004هاي از داده دبايو يستركزيت شهري يا عدم مركزيت آن نـم

. شودديگر استفاده چنين در مناطقي كه از لحاظ فرهنگي ضعيف بوده اين هم

دار به دليل هاي لعابرد مصداق ندارد، زيرا درصد سفالموهاي تقراراكثر اسي خريد بيشتر بسيار پايين است مانند هزينهبا توجه به اين موارد، پـراكنش ). Mason2004: Ibid(اردن آباد نيز شايد ي ذلفدار در محوطهدرصـد سفال لعاب 19حدود

. ري در آن باشدي وجود استقراري شهدهندهصرفا نشانرا ابتدا از اين محوطه دست آمده ه دار بهاي لعابسفال

رنگ، منقوش زير لعاب و تكگروه اصلي توان به سهميعالوه بر اين سه گروه، . منقوش روي لعاب تقسيم كرد

شان كه نوع تزييننيز هاي بررسي شده تعدادي از سفالسه . اندشدهي قرار داده اگانهمشخص نيست، در گروه جدا

نيز به چند زير گروه مختلف ي اصلي درنظر گرفته شده هگرو : كه به شرح زير است شوندتقسيم مي

ها خود به چند زير اين سفال: رنگدار تكهاي لعابسفال .1 : استزير شوند كه شامل موارد گروه مختلف تقسيم مي

درصد بسيار اندكي از :د يا شيريـرنگ سفيكـتشود كه بيشتر مربوط به دار را شامل ميي لعابهاسفال

ي اين خميره. باز مثل انواع كاسه استظروف ظريف دهانهكاني يي چسبانندهمادهبا 4چيني يا فريتيها سفيد شبهسفال

رنگ دار تكهاي لعابسفال. كوارتز يا خاك شيشه استو خميره فريتي تاكنون در مراكز متعددي مانند ري، نيشابور

ي قرون شش و هفت هجري، توليد و جرجان، در فاصله ).Fehervari1973: 75(اند شناخته شده

حاشيهـام )18: 1368رحيمي و متين(هاي خميره سفيد فريتي، سنگينه سفال. 4 ـاي و بسياري از ن ه

ـان )Mason & Tite 1994: 77.براي اطالعات بيشتر رك(ديگر ، يكي از توليدات مهـم جهـين ايـن . اندهاي چيني توليد شدهشوند كه به تقليد از سفالينهمحسوب مي اسالم كـه چنرود كـه منشـأ اي براي اولين بار در كجا ساخته شده، نامعلوم است، اما احتمال مـي بدنه

گران ايران تحت تأثير سفالگران مصري، كـه پـس از افـول احتماال سفال. آن مصر باشدطـور ي خمير سنگي كه بـه ان مهاجرت كرده بودند، بدنهي فاطمي به ايرقدرت سلسله

ـاره اين ظروف به يـك . )129: 1384گراب(اند سنتي به فريت مشهور شده، را توليد كرده بـ . ق. هه 6- 7رون ـي قهـدر فاصل ـناخته و توليـد شـده و بـه سـرعت روي ـدر اي ران ش

).Mason 2004: 123(اند كار گرفته شدههاي مختلف ظروف سفالي بهنمونه

) فصل اول كاوش(استان مركزي آباد فراهان،ي اسالمي ذلفهاي محوطهبررسي سفال

3ي شماره ،شناسي ايرانباستان

130

باز اين تزيين روي ظروف دهانه :رنگ زرد يا حناييتكهاي و بسته اجرا شده كه درصد بسيار پاييني در ميان سفال

دي يا نخودي مايل ها نخوي اين سفالخميره .دار داردلعاب .ماسه بادي است يچسباننده يمادهبه قرمز با ترين كاربرداين تزيين يكي از پر :ايرنگ فيروزهتك

دار اين محوطه بوده كه در ظروف مختلف هاي لعابسفالبا . ها اجرا شده استباز و بسته و حتي برخي درپوشدهانه

توان بيان كرد ها ميآن ها و نوع لعابي سفالتوجه به خميره 6-7ي زماني مختلف قرن ين در سه دورهيكه اين تز

13تا 11و ) ايلخاني( 7-8، )ارزمشاهيخو ـسلجوقي (هاي سفال. استفاده شده است) قاجار ـزنديه ( مريقجري ه

با لعاب قليايي دارند وچيني ي سفيد شبهي اول خميرهدوره . اندكار رفتهفقط در ظروف دهانه باز مثل كاسه به

ي ي با مادهي نخودخميرهي دوم هاي مرحلهسفالبا همان نوع لعاب و ادي دارندـب هـنده ماسه يا ماسچسبان

ي سوم كه به تعداد بسيار هاي مرحلهسفال اما ؛هاهمان فرميل به اي مالعاب فيروزهر اين فصل كاوش بدست آمد اندك د

خودي با ن هاخميره اين سفال. سياه با ناخالصي بسيار دارندته باز و بسظروف دهانه ست و درماسه ا يچسباننده يماده

هاي پراكنده در سطح ريزتوجه به دور. ضخيم كاربرد دارندهاي مرحله اول در خود توان بيان كرد كه سفالمحوطه مي

. اندمحوطه توليد شده

صورت محدود در برخي اين تزيين به :رنگ سبزتكها ي اين سفالخميره. بسته بكار رفته استظروف دهانه

شان ي چسبانندهنخودي و نخودي مايل به قرمز بوده و ماده .بادي استماسه

آباددار ذلفهاي لعاببرخي از انواع سفال. 4تصوير

نيانعمتي، صديقيان، ابراهيمي

3ي شماره ،ايرانشناسي باستان

131

اين تزيين در ظروف بسيار محدود : رنگ سبز تيرهتك. باز بكار رفته استبسته و تا حدود بسيار اندكي دهانهدهانه

ي ها نخودي مايل به قرمز بوده و مادهي اين سفالخميره .بادي استشان ماسهچسباننده

باز بهاين تزيين در ظروف دهانه :رنگ الجورديكتچيني فريتي داشته و ي سفيد شبهيژه كاسه بكار رفته، خميرهو

با توجه به قطعات سفال . شان كاني استچسباننده يمادهرسد پراكنده در سطح محوطه، به نظر مي يچسبيده يا وارفته

. اندبرخي از ظروف در خود محوطه توليد شدهباز و اين تزيين كه در ظروف دهانه :نگ بادمجانيرتك

يبسته بكار رفته، با توجه به قطعات سفال چسبيده يا وارفتهرسد برخي از ظروف در نظر ميپراكنده در سطح محوطه، به

ي ها داراي خميرهاين سفال. اندخود محوطه توليد شدهي ادهچيني بوده و منخودي، نخودي مايل به قرمز و سفيد شبه

.شان كاني استچسباننده

اين تزيين كه از درصد بااليي در ميان :رنگ سياهتك دار برخوردار است، بيشتر در ظروف دهانههاي لعابسفال

ي اين خميره. ويژه تنگ و خمره بكار رفته است بسته بهي ها نخودي و نخودي مايل به قرمز بوده و مادهسفال

.بادي استشان ماسه و ماسهچسبانندههاي تنها سه قطعه از اين نوع سفال در كاوش :سالدن

رنگ بوده با اين محوطه بدست آمد كه داراي لعاب سبز كمي زير ي پرسالن رنگي و در يك مورد تزيين كندهخميره

.شودلعاب ديده ميهاي اين گروه نيز سفال :هاي منقوش زير لعابسفال .2

قسيم شده كه به شرح زير به چند زير گروه مختلف ديگر ت :است

اين تزيين در اشكال :رنگنقش كنده زير لعاب تكرنگ سفيد، هاي مختلف تكمختلف هندسي زير لعاب

امااي، الجوردي، بادمجاني و سياه بكار رفته، فيروزهي اين خميره. اي استترين آن زير لعاب فيروزهپركاربرد

ي ي چسبانندهو ماده چيني بودهها نخودي يا سفيد شبهسفال .كاني است هاآن

رنگ ين لعاب چندينقش كنده روي گالبه سفيد با تزصورت بسيار محدود در ظروف ين بهياين تز ):اسگرافياتو(

ي اين خميره. ويژه كاسه و قدح بكار رفته است باز به دهانهشان ي چسبانندهها نخودي مايل به قرمز بوده و مادهسفالي سفالي هاي استفاده شده در اين گونهرنگ. ي استبادماسه

اي مايل به نارنجي است كه به صورت و قهوه شامل سبز تيره .پاشيده روي ظروف بكار رفته است

اين تزيين در :ايفيروزه ينقاشي زير لعاب در زمينهباز و بسته بكار رفته و از تنوع نقوش بسيار شامل ظروف دهانه

تمامي . دار برخوردار استهي و كتيبهنقوش هندسي، گيارنگ بوده كه زير ها سياه تكتزيينات بكار رفته روي اين سفال

ها ي اين سفالخميره. لعاب شفاف قليايي اجرا شده استشان كاني ي چسبانندهچيني بوده و مادهنخودي و سفيد شبه

ي پراكنده هاي چسبيده و وارفتهبا توجه به قطعات سفال. استساخته شده يهار سطح محوطه مشخص است كه برخي سفالد

.انددر خود محوطه توليد شده ،چينيي سفيد شبهبا خميرهي محدود از اين آباد تنها چند قطعهدر ذلف :مشكيقلم

بسته ي سفالي بدست آمده كه مربوط به ظرف دهانهگونهها سفيد فريتي بوده و تزيين ي اين سفالخميره. هستند

. اي دارندنماي سياه و فيروزهدسي سايههن

اين ):قرون مياني(سفيد ينقاشي زير لعاب در زمينهدار محوطه را شامل هاي لعابتزيين كه بيشترين درصد سفال

ي اول دسته: توان به سه دسته تقسيم كردود، ميـشميچيني داشته و نقوشي به ي نخودي يا سفيد شبهرهـخمياي اي و الجوردي در زمينههاي خاكستري، سياه، فيروزهرنگ

متأسفانه تعداد بسيار محدودي . سفيد و زيرلعاب شفاف دارنددار بدست هاي اين نوع سفال با نقوش هندسي و كتيبهاز لبه

هاي ها، تماما مربوط به كاسههاي آنآمده و با توجه به فرم لبههايي به شكل چكشي هها لباين سفال. بزرگ و كوچك هستند

اي كه ها بسيار پايين است به گونهداشته و كيفيت لعاب آنها اين سفال. زدگي شده بودندها دچار صدفلعاب بيشتر آن

هاي مختلف ها و موزهاي در مجموعهبا توجه به موارد مقايسهآبادي اي منتشر شده، در گروه يك سلطانو اطالعات كتابخانه

.گيرندجاي ميچيني ظريف ي نخودي يا سفيد شبهي دوم خميرهستهدي كاني داشته كه بيشتر مربوط به ظروف ي چسبانندهبا مادهي محدود تنها چند قطعه. ويژه كاسه و قدح است باز بهدهانههمين اماها بدست آمد ز در كاوشـي سفالي نيونهـن گـاز اي

ه كه شامل چند قطعه داراي تنوع نقوش زياد و پركاري بود. دار استي، تركيبي و حتي كتيبهـدسي، گياهـوش هنـنق

ها شامل سياه، سبز تيره، هاي بكار رفته در اين سفالرنگ . اي و الجوردي استفيروزه

ي نخودي يا نخودي مايل به قرمز با ي سوم خميرهدستهباز ي چسباننده ماسه داشته كه بيشتر شامل ظروف دهانهماده

ين در يدر برخي موارد نيز اين تز. قدح است مثل كاسه وهاي بزرگ و كوچك بكار ويژه تنگ بسته، بهظروف دهانه

اي و هاي سياه، فيروزهتزيين اين ظروف به رنگ. رفته است

) فصل اول كاوش(استان مركزي آباد فراهان،ي اسالمي ذلفهاي محوطهبررسي سفال

3ي شماره ،شناسي ايرانباستان

132

در موارد محدودي الجوردي بوده و نقوش آن تماما هندسي اي سفيد و در اين نقوش روي زمينه. نواري بسيار ساده است

اي اي از لعاب شفاف بسيار رقيق بكار رفته، به گونهاليهزير اي سفيد كه در برخي موارد اليه لعاب و حتي زمينه گالبه

اين نوع . ها باقي مانده استيني آنيپاك شده و تنها نقوش تز 5.آباد استب سلطان 3ها معروف به گروه سفال

اين ):قرون متأخر(سفيد ينقاشي زير لعاب در زمينهدار هاي لعابتزيين كه درصد بسيار محدودي ميان سفال

داشته، در ظروف دهانه باز مثل كاسه و قدح بكار رفته و روف از ـن ظـاي. ي داردـدسي و گياهـوش مختلف هنـنق

هاي بكار بيشتري برخوردار بوده كه عالوه بر رنگ تنوع رنگهاي قرمز مايل به ه در ظروف قرون مياني، از رنگـرفت

ها ي اين سفالخميره. نارنجي و سبز نيز استفاده شده استشان كاني چسباننده يچيني بوده و مادهنخودي يا سفيد شبه

.است

تعداد : ايرنگ فيروزهنقش برجسته زير لعاب تك. بسته داراي اين نوع تزيين هستندهاي دهانهمحدودي از سفال

ا بخش كمي از ي هندسي بوده كه تنهها بسيار سادهنقوش آنها داراي اين سفال. باالي شكم ظروف را در برگرفته است

.شان ماسه استي چسبانندهي نخودي بوده و مادهخميره

هاي اين تزيين در سفال ):قرون مياني(آبي و سفيد ي كار رفته كه داراي نقوش سادهجري قمري به 7-6قرون

چيني بوده و ي سفيد شبههندسي نواري آبي كبالتي با خميرهبا توجه . بيشتر مربوط به ظروف دهانه باز كاسه و پياله هستند

ي سطحي، گري پراكندهي سفالي كورههاي وازدهبه نمونهها با درصدي بسيار اندك در خود محوطه احتماال اين سفال

. اندتوليد شدهي ها در فاصلهاين سفال): قرون متأخر(آبي و سفيد

توليد شده، داراي تنوع نقوش بسيار قمري جري ه 9-8قرون ها بيشتر برگرفته دسي بوده و نقوش آنـي و هنـفراوان گياه

ي چيني و ها خميرهن سفالـاي. هاي چيني استرحـاز طچيني داشته و بيشتر مربوط به ظروف دهانه باز شامل شبه

ها آثار وصالي در برخي نمونه. كاسه، بشقاب و ديس هستند 6.شود كه حاكي از ارزش باالي اين ظروف استديده مي

هاي اين گروه سفال :هاي منقوش روي لعابفالس .3كه از تكنيك ساخت و پرداخت باالتري نسبت به ديگر

هاي سفالي برخوردارند نيز به چند زير گروه مختلف گروه :شوند كه شامل موارد زير استتقسيم ميباز و ف دهانهاين تزيين در ظرو :رنگفام تكزرين

بسته بكار رفته كه داراي نقوش مختلف هندسي و گياهي

با توجه به اندك بودن قطعات بدست آمده نقوش اماهستند؛ ها سفيد ي اين سفالخميره. ديگري از اين تزيين بدست نيامد

تنها رنگ . شان كاني استي چسبانندهچيني بوده و مادهشبهرنگ طاليي است و ديگر زرين شناخته شده در اين سفال،

.ها در اين محوطه شناخته نشده استرنگ

باز اين تزيين بيشتر در ظروف دهانه :رنگفام چندزريناي يا رنگ طاليي، فيروزهبكار رفته كه داراي تزيين چند

دليل اندك بودن قطعات بدست متأسفانه به. الجوردي استتوان به يم اماآمده تنوع نقوش اين تزيين مشخص نيست،

ي سفيد ها خميرهاين سفال. نقوش هندسي و گياهي اشاره كردبا توجه به . شان كاني استي چسبانندهچيني داشته و مادهشبه

هاي اين محوطه مانند نوع تزيينات بكار گرفته شده در سفالهاي سبك كاشان نقوش ويرگولي كه قابل مقايسه با سفال

اند ا هشت هجري توليد شدهي قرون شش تهستند و در فاصلهي ال اين گونهـ، به احتم)1382واتسون: براي آگاهي بيشتر رك(

الزم به .آباد صادر شده استتوليد و به ذلف سفالي در كاشانهاي ها در كاوشه اين سفالـه تقريبا مشابـر است كـذك

صورت ظروف سالم، نيز آوه به يشناسي محوطهباستان .)19: 1386 شهيدي خطيب( ستشناسايي گرديده ا

رنگ يا مينايي در تزيين نقاشي روي لعاب هفت :ميناييرون شش و هفت هجري، به احتمال در كاشان توليد، ـي قهـفاصل

.براي آگاهي بيشتر رك(در مراكز متعددي شناخته شده است اماMason 1997 .(وع ـي كوچك از اين نآباد تنها چند قطعهدر ذلف

وش ـدست آمده كه نقه بسته بهـروف دهانـوط به ظـبمر تزييني هـبه خط نسخ داشته و زمين ايي مغولي و كتيبهانساني با چهره

ها ي اين سفالرهـخمي. گ استـرنمـاي كروزهـا فيـد يـها سفيآن .شان كاني استي چسبانندهچيني بوده و مادهسفيد شبه

ايشان از سطح هها، لعاببرخي سفال :لعاب پريده .4ي ظروف جدا شده و تنها آثاري از وجود لعاب در سطح بدنه

يني يي تزشود؛ با اين وجود نوع لعاب و شيوهدنه ديده ميـبها را در گروه ها قابل تشخيص نبوده، از اين روي اين سفالآن

.ايماي آوردهجداگانههاي اين محوطه تعداد زيادي عالوه بر سفال در كاوش

سوز اي مختلف در اشكال و تزيينات متنوع و انواع پيههكاشي : دار بدست آمده، كه به اين شرح استلعاب

حاشيه

هاي هاي مختلف سفالي گونهبراي آگاهي بيشتر و اطالع در زمينه. 5

.1389نعمتي و ديگران .آباد ركذلف يآبادي محوطهسلطان

هاي قرون مياني و متأخر اين ي آبي و سفيدبراي آگاهي بيشتر در زمينه .6

.1389نعمتي و ديگران .محوطه رك

نيانعمتي، صديقيان، ابراهيمي

3ي شماره ،ايرانشناسي باستان

133

فام بدست آمده هاي زرينكاشي :فامكاشي زرين) الفاي و محرابي پر، حاشيه6پر و8اي در اشكال مختلف ستاره

با توجه به . بوده كه برخي داراي تزيين قالبي زير لعاب هستندنقوش ويرگولي، ها مثلنوع تزيينات بكار رفته در اين كاشي

ها معرف سبك كاشان بوده و توان بيان كرد كه بيشتر كاشيمي .انداحتمال از مكاني ديگر به اين محوطه وارد شده به

رنگ بوده رنگ و برخي چندها داراي تزيين تكبرخي كاشي

اي و الجوردي بوده و داراي نقوش كه شامل طاليي، فيروزه

7.ر و جانوري هستنددامختلف هندسي، گياهي، كتيبه

هاي اين محوطه تعداد ذكر است كه در كاوش الزم بهدي تيره ي الجورفام چليپايي با زمينهها زرينمحدودي كاشي

نظير وش طاليي نيز بدست آمد كه در نوع خود كمبا نقهاي الجوردي ي تزييني تاكنون تنها در سفالاين شيوه. هستند

مراكز توليدي نسبت داده قرن هشتم هجري شناخته شده و .براي آگاهي بيشتر رك(ي آن ساوه و كاشان است شده

Soustiel1985: 98.(

رنگ دار تكصورت لعاب اين كاشي به: كاشي الجوردي )ب .ساده، در اشكال مختلف چهارضلعي و چليپايي بدست آمده است

ها از تنوع شكل و اين كاشي :ايكاشي فيروزه )جها برخوردار بوده شتري نسبت به ساير كاشيدرصد فراواني بي

پر و اي هشتو داراي اشكال مختلف چهارضلعي، ستاره .پر بزرگ و كوچك و چليپايي هستندشش

هاي قطعات اندكي از كاشي :كاشي قالبي زير لعاب )داي داراي اين تزيين بوده كه داراي تزيينات رنگ فيروزهتك

.ي هندسي و اسليمي هستندساده

هـا قطعات محدودي از كاشـي :كاشي منقوش لعابي )) ههي ي هندسي به رنگ الجـوردي در زمينـه داراي تزيينات ساده

هـاي چهـار ضـلعي بكـار وده كه تنها در كاشـي ـاي بروزهـفي .)5تصوير ( اندرفته

ها تنها يك نمونه از اين نوع در كاوش :دارآجر لعابرا با لعاب ي يك نيمه آجرـه سطح خارجـدست آمد كـب

.انداي پوشاندهرنگ فيروزهتك

اي يا رنگ فيروزهداراي لعاب تك :دارسوز لعابپيه )وي بشقابي دو بخشي، ها را به سه دستهتوان آنوده و ميـز بـسب

شكل در سوز گالبيانواع پيه. شكل تقسيم كرداي و گالبيپيالهن ـاي كمتريهاي پيالهسوزاين محوطه بيشترين درصد و پيه

چيني ا سفيد شبهـها نخودي يي اينخميره. درصد را برخوردارندها رخي از آنـگري، بالـي سفهاي كورهبوده و با توجه به وازده

.انده توليد شدهـدر خود محوط

هاي توليديسفالشده، آثار و شواهد هاي كاوشدر سطح محوطه و نيز بخش

بدست آمد ل در اين محوطهبسياري در ارتباط با توليد سفاهاي گدازه شده، گري سفالپايه سفالكه شامل توپي، سه

و ) دفرمه شده(هاي چسبيده يا وارفته وره، سفالـكوشـج . چنين چند قطعه قالب سفالي استهم

با اين وجود درصد پراكندگي سطحي اين آثار، به نسبت ش، بسيار دست آمده از كاوه ي سطحي يا بهاي پراكندهسفال

ي اين باشد كه توليد سفال در دهندهاندك بوده كه شايد نشانو شايد در يك يا چند كارگاه اين محوطه بسيار محدود بوده

ي هاي وازدهبا توجه به نمونه. توليد شده باشندگري سفالي سفيد شبه چيني يا فريتي دار با خميرهكوره كه بيشتر لعاب

ه توليد سفال در اين محوطه تنها در توان بيان كرد كبوده، ميشده و بعد از آن انجام مي 8هجري قمري 7-6ي قرون فاصله

. شودروند توليد متوقف ميهاي سفالي بدست آمده ها و نيز قالببا توجه به اين وازده

آباد توان بيان كرد كه در ذلفوطه، ميـهاي محاوشـدر ك: چيني يا فريتي شاملبهي سفيد شدار با خميرههاي لعابسفالاي، الجوردي و بادمجاني، نقاشي زير لعاب رنگ فيروزهتك

هاي و نيز سفال 9اي، آبي و سفيد نواريروزهـفي يسياه در زمينهي چسباننده ي نخودي و مادهباز با خميرهبدون لعاب دهانه

هاي بررسي شده مربوط بادي، توليد شده كه تمامي نمونهماسههاي سوزو تعدادي نيز مربوط به پيه باز بودهدهانهبه ظروف

اين احتمال وجود دارد كه .ره فريتي هستندـدار خميلعابهاي هاي سفالي نيز براي تزيين قالبي زير لعاب سفـالقالب

هاي خميره سفيد فريتي استفاده شده و يا اينكه در توليد سفال .باشندبدون لعاب با تزيين قالبي بكار گرفته شده

حاشيه

مهجور .فام اين محوطه ركهاي زريني كاشيبراي آگاهي بيشتر در زمينه. 7 .1389و ديگران

: هاي خميره فريتي با توجه به دو دليل استگذاري اين گونه سفالتاريخ .8اي مختلف مثل هاي مقايسهاي و نمونهاول اطالعات كتابخانه

Mason2004و دوم با توجه به اطالعات 1384و گراب 1384، مورگاني شده كه مربوط به دورههاي كاوشهاي محوطه، زيرا در بخشكاوش

ها گونه سفالايلخاني و تا حدودي تيموري است، آثار بسيار معدودي از ايندست آمده كه به صورت بسيار پراكنده و آشفته بودند و بعيد است در به

. وده باشندي استقراري محوطه بارتباط با اين دورهآباد توليد شده، در مراكز ي ذلفي تزيين عالوه بر آنكه در خود محوطهاين شيوه. 9

دي آن مانند نيز آثار و نشانه... تپه، نيشابور و ديگري چون ري، مشكين هاي تولـيـال براي آگاهي بيشتر رك چوبك (دست آمده است هاي دفرمـه شده يا چسبيده، بهسف

).Wilkinson 1973: pp 288و 1389ري شادمهاني ، نو54صص : 1376

) فصل اول كاوش(استان مركزي آباد فراهان،ي اسالمي ذلفهاي محوطهبررسي سفال

3ي شماره ،شناسي ايرانباستان

134

گيريبحث و نتيجههاي بزرگ و پراهميت دوران اسالمي دشت يكي از محوطه

هكتار 100آباد است كه حدود راهان در استان مركزي، ذلفـفن ـشناسي ايهاي باستانل اول كاوشـي فصـط. وسعت دارد

ن ـلف سفاليهاي مختمحوطه، قطعات بسيار زيادي از گونهه از ـك شدشناسايي ... دار و بدون لعاب، انواع كاشي و لعاب .)1نمودار ( ادي برخوردارندـي زيـت مطالعاتـاهمي

شناسـي هـاي باسـتان هاي سفالي فصل اول كاوشهفتايتعداد .1نمودار

آبادذلف

81هاي بدون لعاب اين محوطه كه حدود قطعات سفال

شوند، هاي سفالين اين فصل را شامل ميتهدرصد كل يافها قطعات در ميان آن اماي بدون نقش بوده بيشتر ساده

فراواني نيز با تزيينات مختلفي چون قالبي، استامپي، افزوده، .)2نمودار ( شودمشاهده مي.... فشاري و

هاي قالبي الزم به توضيح است كه در ارتباط با سفالينهيي چند قطعه قالب سفالين در محوطه، با توجه به شناسا

ها توليدي خود محوطه بوده و حتي احتمال اينكه بيشتر آنهاي پيراموني فرستاده شده باشند بسيار زياد به استقرار

.استدرصد كل 19دار محوطه كه حدود قطعات سفالين لعاب

رغم درصد شوند، عليهاي سفالين اين فصل را شامل مييافتههاي بدون لعاب، از تنوع نقوش و تزيين به گونه كمتر نسبت

.)3نمودار ( بسيار بيشتري برخوردارندبندي كلي به چهار گروه اصلي ها در يك تقسيماين سفال

.و تعداد زيادي زير گروه ديگر تقسيم شدند

با توجه به شناسايي تعداد زيادي از آثار و شواهد مرتبط ه و حين كاوش، همچون با توليد سفال در سطح محوط

هاي هاي دفرمه يا چسبيده بهم، احتماال برخي از گونهسفالهاي خميره سفيد فريتي يا د سفالـدار ماننابـن لعـسفالياي، در خود رنگ الجوردي و فيروزهدار تكچيني لعابشبه

.محوطه توليد شده باشنداي صورت هاي نسبي و مقايسهبا توجه به گاهنگاري

آباد توان بيان كرد كه ذلفهاي سفالين، ميه براساس يافتهگرفتداراي هجري قمري 12ي قرون پنج تا احتماال در فاصله

هاي سفالين با توجه به حجم بسيار زياد يافته امااستقرار بوده، نسبت به ديگر هجري قمري 12و 11قرون هفت تا نه نيز

اي نقره ايلخاني ههاي چون سكهچنين يافتهها و هميافتهها و اشارات هاي فصل اول، دادهشناسايي شده حين كاوش

، احتماال دوران اصلي استقراري ....ها ومتون تاريخي اين دورههاي ايلخاني تا تيموري و سپس زنديه تا آباد شامل دورهذلف

طور كلي خالي از سكنه اوايل قاجاريه بوده و پس از آن به .شده است

هاي با ارتباط اين محوطه با ديگر استقرار در ارتباطي استان مركزي و تا حدودي همزمان آن در محدوده

هايي فالت مركزي ايران، بايد بيان كرد تا زماني كه از دادههاي هدفمند و چون مطالعات آزمايشگاهي و پژوهش

توان با يقين و اطمينان منسجم بيشتر استفاده نشود، نميويژه آنكه در متون تاريخي نيز هبسيار سخن گفت، ب

. اشاراتي هر چند مختصر، در اين ارتباط بيان نشده استهاي توان بيان كرد كه بسياري از استقراربا اين وجود مي

حصار روستاي آباد همچون تپه گلپيراموني محوطه ذلفاي داوودآباد مشهد ميقان، كامال ـهو يا تپهـدآباد نـمجباد بوده و احتماال از توليدات صنعتي آن آدوره با ذلفهم

.كردندمانند سفال استفاده مي

سپاسگزاري

دانيم از تمامي كساني كه ما را در در پايان بر خود الزم ميانجام اين پژوهش ياري رساندند، مخصوصا جناب آقاي

.كنيمداني اسماعيل شراهي، صميمانه تشكر و قدر

نيانعمتي، صديقيان، ابراهيمي

3ي شماره ،ايرانشناسي باستان

135

بدون لعاب گوناگونهاي تعداد سفال .2نمودار

آباددار ذلفبهاي لعابرخي از انواع كاشي. 5تصوير

) فصل اول كاوش(استان مركزي آباد فراهان،ي اسالمي ذلفهاي محوطهبررسي سفال

3ي شماره ،شناسي ايرانباستان

136

كتابنامه

چوبك، حميده-هاي باستانگزارش، "هاي اسالمي قلعه پوئينيكگزينه سفالينه" 1376

، )پژوهشگاه(، تهران، سازمان ميراث فرهنگي كشور )1(شناسي .51-66صص

چوبك، حميده

شهر قديمي جيرفت در دوره ـتسلسل فرهنگي جازموريان 1383شناسي دوران اسالمي، ع دكتري باستاننامه مقط، پاياناسالمي

).منتشر نشده(دانشگاه تربيت مدرس

زاده، ميثمحسينسليمان بر اساس دوره سوم هاي ايلخاني مجمـوعه تختسفالينه 1385

نامه كارشناسي، پايان)1380-1384(شناسي هاي باستانكاوش ).منتشر نشده(شناسي دانشگاه تهران ارشد باستان

هيدي، حميدخطيب ش

نامه ويژه(، 6شناسي هاي باستانگزارش، "محوطه باستاني آوه" 1386سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري، : ، تهران)دوران اسالمي

.9 - 20شناسي، صص پژوهشكده باستان

متينمهران رحيمي، افسون و

شركت سهامي : ، جلد اول، تهرانهاي ظريفتكنولوژي سراميك 1368 .ايرانخاك چيني

شراهي، اسماعيل

زني به منظور تعيين عرصه و حريم پيشنهادي گزارش گمانه 1387، آرشيو سازمان ميراث فرهنگي استان آباد فراهاني ذلفمحوطه ).منتشر نشده(مركزي

حسين صديقيان شراهي، اسماعيل و

، ش 11، سال پژوهباستان، "آباد فراهاني تاريخي ذلفمحوطه" 1387 .97 - 100 صص، 17

صديقيان، حسين، تپه پرندكهاي اسالمي محوطه مشكينشناسي سفالبررسي باستان 1389

).منتشر نشده(شناسي دانشگاه تهران نامه كارشناسي ارشد باستانپايان

اسماعيل شراهي و ستار خالديان ،صديقيان، حسين

-هاي گمانهفراهان بر اساس دادهباد آذلف يمحوطه يمطالعه" 1388

، شناسي مدرسهاي باستانپژوهش، "زني و بررسي سطحي آن .130- 142، صص 2سال اول، ش

اهللافرد، سيفكامبخش

، هاي تاريخيبررسي، "ور در عهد سلجوقيـگري نيشابسفال" 1346 .339-360سال دوم، صص

كريمي، فاطمه و كياني، محمديوسف

.شناسي ايرانمركز باستان: رانـ، تهيـي دوره اسالمهنر سفالگر 1364

گراب، ارنست جي

مجموعه سفال ، "سفال ايراني خمير سنگي دوران سلجوقي" 1384، گردآوري ناصر خليلي و استفان ورونيت، تهران، نشر اسالمي

.129 - 136 كارنگ، صص

مورگان، پيتر

، وعه سفال اسالميمجم، "سفال خميرسنگي ايراني دوران سلجوقي" 1384نشر كارنگ، صص : گردآوري ناصر خليلي و استفان ورونيت، تهران

143 -137.

مهجور، فيروز، حسين صدقيان، اسماعيل شراهي و ستار خالديان

آباد فراهان، استان فام محوطه ذلفهاي زرينكاشي بررسيتحليل و " 1389 4دوم، ش، سال شناسي دانشگاه تهرانمطالعات باستان، "مركزي

).منتشر نشده(

رضا، حسين صديقيان و اسماعيل شراهينعمتي، محمدهاي آباد براساس كاوشهاي سفالين سلطانبررسي گونه" 1389

).منتشر نشده( "آباد فراهانشناسي محوطه تاريخي ذلفباستان

دارلعابگوناگون هاي تعداد سفال .3نمودار

نيانعمتي، صديقيان، ابراهيمي

3ي شماره ،ايرانشناسي باستان

137

رضا و حسين صديقيان نعمتي، محمدها در محوطه عرفي اين نمونههاي آبي و سفيد، با مررسي سفالينهـب" 1389

).منتشر نشده( "آباد فراهانذلف

نوري شادمهاني، رضادر فرايند توليد سفال ايران ) تپهمشكين(تبيين جايگاه مشكويه 1389

شناسي دوران نامه مقطع دكتري باستانپايان ،قبل از مغول ).منتشر نشده(اسالمي، دانشگاه تهران

، آليورواتسون

انتشارات : ي شكوه ذاكري، تهران، ترجمهفام ايرانيفال زرينس 1382 .سروش

Fehervari, Geza 1973 Islamic Pottery: A Comprehensive Study Based

on the Barlow Collection, London: Faber and

Faber Limited.

Grube‚ Ernest J.

1976 Islamic Pottery of the Eight to the Fifteenth Century in the Keir Collection‚ London: Faber

and Faber.

Mason, Robert, B.J. 2004 Shine Like the Sun: Luster Painted and

Associated Pottery from the Medieval Middle

East, Ontario: Mazda Publishers.

Mason, Robert, B.

1997 "Mediaeval Iranian Luster Painted and Associated Wares: Typology in a Multidisciplinary Study",

Iran, Vol. 35, pp. 103-135.

Mason, Robert & Tite, M.S.

1994 "The Beginnings of Islamic Stone Paste

Technology", Archaeometry, Vol. 36, pp. 77-91.

Sinopoli, Carla, M.

1991 Approaches to Archaeological Ceramics, New York & London: Plenum Press.

Soustiel‚ Jean 1985 La Ceramique Islamique, Office du Liver.

Wilkinson, Charles, K. 1973 Nishapur: Pottery of the Early Islamic Period,

New York: The Metropolitan Museum of Art.