Aspekty i przejawy przedsiębiorczości regionalnej w Polsce

1

Politechnika Gdańska

Wydział Zarządzania i Ekonomii

Aspekty i przejawy

przedsiębiorczości

regionalnej w Polsce

Redakcja naukowa

Anita Richert-Kaźmierska

Monografia

Gdańsk 2012

2

Redakcja naukowa Dr inż. Anita Richert-Kaźmierska Recenzent Dr hab. Małgorzata Rozkwitalska, prof. nadzw. WSB

Zespół autorski

Anita Richert-Kaźmierska (rozdział 1, 7) Henryk Gawroński (rozdział 2) Leszek Kwieciński (rozdział 3) Teresa Piecuch (rozdział 4) Marian Woźniak (rozdział 5) Anetta Waśniewska (rozdział 6) Aleksandra Łukaszyk (rozdział 7)

Teksty zamieszczone w książce wydrukowano z materiałów dostarczonych przez Autorów

Projekt okładki Paweł Górski

Skład Roman Szkałuba

ISBN 978-83-62197-76-7

Wydawca Wydział Zarządzania i Ekonomii Politechnika Gdańska Narutowicza 11/12 80-233 Gdańsk Polska

Aspekty i przejawy przedsiębiorczości regionalnej w Polsce

3

Spis treści

Wstęp .......................................................................................................... 5

Rozdział 1 Teoretyczne koncepcje przedsiębiorczego regionu i przedsiębiorczości regionalnej Anita Richert-Kaźmierska ......................................................... 7

Rozdział 2 Instrumenty przedsiębiorczego zarządzania jednostkami terytorialnymi Henryk Gawroński .................................................................................... 31

Rozdział 3 Pobudzanie przedsiębiorczości akademickiej na poziomie regionalnym. Działania i efekty na przykładzie dolnośląskiego akademickiego inkubatora przedsiębiorczości Leszek Kwieciński ....................................... 52

Rozdział 4 Ludzie młodzi wobec przedsiębiorczości – przykład województwa podkarpackiego Teresa Piecuch ................................................................ 74

Rozdział 5 Przedsiębiorczość jako czynnik odnowy obszarów wiejskich Marian Woźniak ........................................................................................ 97

Rozdział 6 Inicjatywy ekonomii społecznej w podregionie elbląskim na podstawie przeprowadzonych badań Anetta Waśniewska ......................................... 119

Rozdział 7 Klastry w polityce regionalnej na przykładzie województwa pomorskiego Anita Richert-Kaźmierska, Aleksandra Łukaszyk ................ 140

Informacja o autorach .............................................................................. 159


5

Wstęp

Przedsiębiorczość jest pojęciem wieloznacznym, różnorodnie definiowa-

nym w literaturze przedmiotu. Najczęściej jednak, w ujęciu osobowościowym lub behawioralnym, przypisywana jest ona konkretnej jednostce, wiązana z osobą przedsiębiorcy. Rozwój organizacji o złożonych strukturach własnościowych i rozbudowanych systemach zarządzania spowodował, że w ostatnich dwóch deka-dach na znaczeniu nabiera przedsiębiorczość zbiorowa (organizacji).

Jednostki terytorialne, jako szczególny rodzaj organizacji również stają się podmiotami analizy i oceny ich przedsiębiorczości. Głównie w kontekście wpływu tej przedsiębiorczości na poziom i tempo rozwoju danego terytorium.

W opracowaniu podjęto tematykę przedsiębiorczości jednostek terytorial-nych (ze szczególnym wskazaniem na poziom regionalny), przedstawiając przy-kłady różnych jej przejawów w polskich jednostkach terytorialnych.

W rozdziale pierwszym, wprowadzającym do tematyki opracowania, za-prezentowano teoretyczne koncepcje przedsiębiorczego regionu i przedsiębiorczo-ści regionalnej. Rozdział drugi poświęcono przedstawieniu instrumentów wykorzy-stywanych przez władze samorządowe, umożliwiających kumulację zasobów w jednostkach terytorialnych dla poprawy jakości życia zamieszkujących je społecz-ności. Rozdział trzeci stanowi studium oceny przedsiębiorczości akademickiej w aspekcie regionalnym. Rozdział czwarty nawiązuje do przedsiębiorczości osób młodych, oraz wpływu postaw przedsiębiorczych wśród młodszej części społecz-ności na kondycję społeczną i gospodarczą regionu. W kolejnym, szóstym rozdzia-le, dokonano analizy i oceny możliwości i uwarunkowań działalności stowarzyszeń w podregionie elbląskim, prezentując w ten sposób znaczenie przedsiębiorczości społecznej w rozwoju regionalnym. W rozdziale siódmym zawarto analizę roli klastrów w polityce regionalnej. Ujęto w nim zarówno rozważania teoretyczne definiujące pojęcie klastra i jego roli w strukturze regionu, jak również przykłady funkcjonujących klastrów w województwie pomorskim.

Opracowanie przedstawia szerokie ujęcie zagadnienia przedsiębiorczości jednostek terytorialnych. Jego walorem jest prezentacja aspektów i przejawów tej przedsiębiorczości w wymiarze teoretycznym i praktycznym. Kierowane jest ono do wszystkich, którzy rozumieją potrzebę poznawania podstaw teoretycznych, zasad i prawidłowości przedsiębiorczości jednostek terytorialnych w Polsce.



7

Rozdział 1

TEORETYCZNE KONCEPCJE PRZEDSIĘBIORCZEGO REGIONU I PRZEDSIĘBIORCZOŚCI REGIONALNEJ

1. Wprowadzenie

Przedstawiciele wielu dyscyplin naukowych, m.in.: ekonomii, nauk o zarządzaniu, psychologii, socjologii, prawa, podejmują próby wyjaśnienia i opisania pojęć przedsię-biorca i przedsiębiorczość. Ze względu na interdyscyplinarność obu, jak dotąd nie udało się sformułować uniwersalnych i jednoznacznych definicji żadnego z nich.

W języku potocznym przedsiębiorca kojarzony jest z konkretną osobą prowadzą-cą własny biznes, przedsiębiorczość zaś – z posiadanymi przez nią umiejętnościami i zdolnościami, niezbędnymi do podejmowania działań przynoszących określoną korzyść (zysk). W literaturze ekonomicznej, pojęcia przedsiębiorca i przedsię-biorczość definiowane są znacznie szerzej. Odnosi się je m.in. do cech i postaw repre-zentowanych przez przedsiębiorców (ujęcie podmiotowe), sposobu ich działania i stylu zarządzania, a także funkcji pełnionych w gospodarce (ujęcie procesowe).

Coraz częściej znaczenie pojęć przedsiębiorca i przedsiębiorczość rozszerza się, nie ograniczając ich już wyłącznie do pojedynczej osoby. Według S. Sudoła „jeżeli cechę przedsiębiorczości ma kierownictwo przedsiębiorstwa i wszyscy, a przy-najmniej większość jego pracowników, to cechę tę uzyskuje przedsiębiorstwo jako całość i wówczas można mówić o przedsiębiorczości przedsiębiorstwa, czyli przedsiębiorczości zbiorowej”1. Jako kategorie przedsiębiorczości zbiorowej wy-różnia się m.in.: przedsiębiorczość korporacyjną, przedsiębiorczość społeczną i przedsiębiorczość administracyjną2.

Przedmiotem rozważań w niniejszym opracowaniu jest przedsiębiorczość zbiorowa – regionalna. Podjęto w nim próbę zdefiniowania pojęć: przedsiębiorczy region, 1S. Sudoł, Przedsiębiorczość – jej pojmowanie, typy i czynniki ją kształtujące, „Problemy zarządza-nia” Nr 2/2008 (20), Warszawa 2008, s. 13. 2 K. Matusiak, Rozwój systemów wsparcia przedsiębiorczości – przesłanki, polityka i instytucje, ITE PB, Radom – Łódź 2006, s. 97-98.


8

przedsiębiorczość regionalna oraz przedsiębiorcze zarządzanie rozwojem regionu. Opracowanie stanowi przede wszystkim przegląd i systematykę dostępnej literatu-ry fachowej w zakresie problematyki przedsiębiorczości regionalnej. To także pro-pozycja nowego, holistycznego spojrzenia na zagadnienia przedsiębiorczości re-gionalnej i uruchamiania stymulujących ją mechanizmów.

2. Przedsiębiorczy region

Termin region etymologicznie wywodzi się z łacińskiego słowa regio, regionis, i oznacza ruch w określonym kierunku lub określoną przestrzeń. Słownik Wyra-zów Obcych definiuje region jako „wydzielony, stosunkowo jednorodny obszar odróżniający się od terenów przyległych określonymi cechami naturalnymi lub nabytymi”3. Wśród kryteriów stanowiących podstawę wyróżniania regionów naj-częściej wskazuje się na wspólną przeszłość historyczną, jednorodność geograficz-no-ekologiczną, świadomość odrębności wśród społeczności regionalnej, odrębno-ści etniczne, kulturowe lub lingwistyczne, określony rodzaj dominującej działalno-ści gospodarczej, czy wreszcie charakter istniejących stosunków ekonomicznych, stopień rozwoju społeczno-gospodarczego, stopień urbanizacji i uprzemysłowienia.

Pojęcia takie jak rozwój regionu, gospodarka regionalna, polityka regionalna i zarządzanie rozwojem regionu, najczęściej odnosi się do tzw. regionów admini-stracyjnych, stanowiących „ściśle wyznaczone obszary kraju, (…) kompleksy go-spodarcze o określonym profilu lub specjalizacji, z wyodrębnionym centrum admi-nistracyjno-gospodarczym, pełniącym funkcje ośrodka decydującego o rozwoju i funkcjonowaniu danego regionu”4. Ze względu na model organizacji państwa (uni-tarne, regionalne, federalne), regiony administracyjne oraz ich władze dysponują różnym zakresem swobody działania na rzecz kreowania rozwoju społeczno-gospodarczego na swoim terenie. W Polsce regiony administracyjne (województwa) zostały wyposażone w podmiotowość prawną i cywilną, a ich samodzielność i autonomię gwarantują zapisy konstytucyjne5.

Kategoria regionu przedsiębiorczego jest stosunkowo nowa. Mimo tego, już wykształciły się dwa główne podejścia w sposobie jego definiowania: zasobowe oraz czynnościowe. W pierwszym ujęciu przedmiotem oceny jest potencjał regionu, w tym liczba i aktywność przedsiębiorstw prowadzących działalność na jego tere-nie, jakość infrastruktury otoczenia biznesu oraz różnorodność i dostępność 3 Słownik Wyrazów Obcych, PWN, Warszawa 1991, s. 731. 4 S. Korenik, Region depresji oraz wybrane zagadnienia jego restrukturyzacji, (w): Nowa generacja w badaniach gospodarki przestrzennej, KPZK PAN, Warszawa 1996, s. 25. 5 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 (Dz.U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.), Art. 165.

Teoretyczne koncepcje przedsiębiorczego regionu i przedsiębiorczości regionalnej

9

instrumentarium wsparcia przedsiębiorczości, czy wreszcie jakość kapitału spo-łecznego i kultura przedsiębiorczości. Pod uwagę bierze się tu „całokształt warun-ków i okoliczności ekonomicznych, społecznych, prawnych, politycznych, kultu-rowych oraz osobowościowych w danym miejscu, sprzyjających postawom przed-siębiorczym społeczeństwa”6. W drugim ujęciu – o tym czy region zostanie zdefi-niowany jako przedsiębiorczy, decyduje jego zdolność do wykorzystywania endo i egzogenicznych czynników w celu poprawy jakości życia mieszkańców oraz osiągania lepszej pozycji konkurencyjnej. Przedmiotem oceny są w tym przypadku m.in. aktywność i przedsiębiorczość władz regionalnych, metodyka zarządzania rozwojem regionu oraz priorytety polityki regionalnej. W literaturze przedmiotu, w odniesieniu do tego ujęcia stosuje także określenie zamienne: przedsiębiorczość administracyjna7. Tak rozumiana przedsiębiorczość regionalna zostanie omówiona w kolejnym podrozdziale.

M. Huczek nazywa regionem przedsiębiorczym „region zdolny do tworzenia i utrzymywania środowiska sprzyjającego rozwojowi przedsiębiorczości, w tym preferującego i stosującego w polityce rozwoju coraz to lepsze, skuteczniejsze ze-stawy narzędzi wspierania przedsiębiorczości”8. Z. Makieła9 mówiąc o przedsiębior-czych regionach i gminach, zwraca z kolei uwagę na kluczową rolę przedsiębiorstw sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) działających na ich terenie oraz instrumentów, przy pomocy których władze samorządowe winny je wspierać. Trzy komplementarne ujęcia przedsiębiorczego regionu proponuje A. Klasik. Według niego przedsiębiorczy jest region:10

w którym występują napędowe czynniki przedsiębiorczości, w tym m.in.: wysokie wydatki publiczne i prywatne na działalność badawczo-rozwojową, liczne przedsiębiorstwa nowoczesnych technologii, wysokie wykształcenie mieszkańców;

w którym notuje się ponadprzeciętny poziom aktywności przedsiębiorczej; w którym władze samorządowe wdrażają przedsiębiorczą strategię rozwoju

i wykorzystują szeroki wachlarz instrumentów wspierających przedsiębior-czość.

6 S. Sudoł, Przedsiębiorczość – jej pojmowanie, typy i czynniki ją kształtujące, „Problemy zarządza-nia” Nr 2/2008, s. 16. 7 Por. T. Kraśnicka, Koncepcja rozwoju przedsiębiorczości ekonomicznej i pozaekonomicznej, Wy-dawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2002. 8 M. Huczek, Przedsiębiorczość sektora publicznego, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humani-tas” Nr 1/2008, s. 19. 9 Z. Makieła, Przedsiębiorczość regionalna, Difin, Warszawa 2008, s. 17-34. 10 A. Klasik, Przedsiębiorczość i konkurencyjność a rozwój regionalny. Podstawy teoretyczne i metodolo-giczne, (w:) A. Klasik (red.), Przedsiębiorcze i konkurencyjne regiony w perspektywie spójności przestrzeni europejskiej, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2006, s. 22-24.


10

Rysunek 1. Przedsiębiorczy region – elementy modelu Źródło: opracowanie własne na podstawie A. Atherton, K. Frith, Creating an Entrepreneu-rial Region. Exploring the Entrepreneurial Capacity of the East Midlands, Paper prepared

for EMDA, Lincoln 2005, s. 2-10. A. Atherton i K. Frith11 przedsiębiorczy region także definiują w trzech wymia-

rach (por. rys. 1). W zaproponowanym przez nich podejściu, przedsiębiorczy 11 A. Atherton, K. Frith, Creating an Entrepreneurial Region. Exploring the Entrepreneurial Capaci-ty of the East Midlands, Paper prepared for EMDA, Lincoln 2005, s. 2-10.

Kultura


Rozwój

przedsiębiorstw

Budowanie świadomości i gotowości do zakładania przed-siębiorstw, edukacja przedsiębiorczości, promocja

wzorców przedsiębiorczych zachowań

Powstawanie silnych nowych przedsiębiorstw o stabilnych podstawach (zaplecze finansowe i merytoryczne),

różnorodność start-up’ów

Wysoki wskaźnik „przeżywalności” przedsiębiorstw

Rozwój przedsiębiorstw dzięki aktywności eksportowo-importowej oraz wysokiej elastyczności umożliwiającej

dostosowanie się do zmiennych warunków rynku

Promocja i zastosowanie intraprzedsiębiorczości w orga-nizacjach działających w regionie, promocja

przedsiębiorczych organizacji i instytucji niekomercyjnych

Tworzenie sieci współpracy biznesowej oraz inicjatyw klastrowych dających korzyści lokalizacji, skali i wymiany

Aktywność instytucji wspierających rozwój przedsiębior-czości oraz osób i organizacji działających w sposób

przedsiębiorczy

Efektywna infrastruktura otoczenia biznesu, w tym dostęp do ośrodków badawczo-rozwojowych, usług finansowych,

wysokokwalifikowanych kadr itp.

Warunki makro i mezoekonomiczne, w tym polityka regionalna i priorytety rozwoju przyjęte w strategii

rozwoju regionu

Wsparcie



11

region przede wszystkim charakteryzuje kultura przedsiębiorczości, tj. szacunku i wsparcia dla przedsiębiorców, przedsiębiorczych instytucji i organizacji nieko-mercyjnych oraz osób pracujących na własny rachunek. Po drugie, w regionach przedsiębiorczych następuje dynamiczny rozwój przedsiębiorstw, w tym w struktu-rach klastrowych. Po trzecie – regiony przedsiębiorcze cechują rozbudowane insty-tucjonalno-instrumentalne systemy wsparcia przedsiębiorczości.

J. Parysek powstawanie przedsiębiorczych struktur terytorialnych uzależnia od istnienia społecznego klimatu rozwoju12, którego kluczowy element stanowi kultu-ra przedsiębiorczości. W ocenie autora efektywne wykorzystanie zasobów rozwoju warunkują:13

struktury społeczne zainteresowane rozwojem i ten rozwój popierające; zaangażowanie i skuteczność zarządzania władz samorządowych; inicjatywność, aktywność i przedsiębiorczość mieszkańców; materialno-finansowe instrumenty wspierania inicjatyw rozwojowych.

I. Pietrzyk14 zwraca z kolei uwagę na „sieci relacji bliskości” i środowisko in-nowacyjne, jako istotne cechy przedsiębiorczych regionów. Według autorki, w regionach przedsiębiorczych przedsiębiorstwa oraz instytucje i organizacje nie-komercyjne nawiązują, utrzymują i rozwijają wzajemne sieci relacji o charakterze nie tylko rynkowym. Efektem szczególnie relacji typu nieformalnego, jest powsta-nie środowiska innowacyjnego. Autorka definiuje je jako „terytorialną całość, w której interakcje między podmiotami gospodarczymi rozwijane są poprzez ucze-nie się w trakcie wielostronnych transakcji, generujących efekty zewnętrzne specy-ficzne dla innowacji i poprzez zdążanie uczenia w kierunku coraz wydajniejszych form zbiorowego zarządzania zasobami”15.

Z rozważań A. Athertona, K. Fritha, J. Paryska i I. Pietrzyk wynika (choć każdy z tych autorów koncentruje się na nieco innych kwestiach), że jednym z kluczo-wych zasobów regionów przedsiębiorczych jest kapitał społeczny. W ujęciu struk-turalnym odnosi się on do relacji i powiązań pomiędzy ludźmi i organizacjami i oznacza „umiejętności współpracy międzyludzkiej w obrębie grup i organizacji w celu realizacji wspólnych interesów”16, w ujęciu kulturalnym ma wymiar jako-ściowo-etyczny i oznacza zespół norm i zasad, na których oparta jest współpraca 12 J.J. Parysek, Podstawy gospodarki lokalnej, Wyd. Naukowe Uniwersytetu A. Mickiewicza w Po-znaniu, Poznań 1997, s. 120-121. 13 Ibidem. 14 I. Pietrzyk, Paradygmat rozwoju terytorialnego. (w:) Gospodarka przestrzenna i regionalna w trakcie przemian, W. Kosiedowski (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu M. Kopernika w Toruniu, Toruń 1995, s. 17-21. 15 Ibidem, s. 21. 16 F. Fukuyama, Zaufanie: kapitał społeczny a droga do dobrobytu, PWN, Warszawa 1997, s. 20.


12

ludzi i organizacji, zwiększających sprawność społeczeństwa, ułatwiających sko-ordynowanie działań17. Jak pisze W. Dyduch18, dzięki kapitałowi społecznemu:

tworzą się i rozwijają przeplatające się sieci powiązań pomiędzy jednost-kami i organizacjami,

buduje się zaufanie sprzyjające otwartości informacyjnej, zwiększające po-czucie bezpieczeństwa oraz skłonność do podejmowania ryzyka przez jed-nostki i organizacje, wynikającego z przekonania, że inni zachowują się zgodnie z oczekiwaniami i będą się nawzajem wspierać,

zwiększa się proaktywność ze strony członków społeczności – chętnego i aktywnego zaangażowania się ludzi we wspólne uczestnictwo w działania w obrębie wspólnoty lokalnej i regionalnej.

Swoją koncepcję regionu przedsiębiorczego w ujęciu zasobowym, proponuje także P. Kotler19. Wśród charakterystyk przedsiębiorczego regionu, autor zwraca uwagę przede wszystkim na liberalizm gospodarczy, wysoką jakość zasobów pracy oraz dobrze rozwiniętą infrastrukturę wsparcia przedsiębiorstw.

Tabela 1. Cechy przedsiębiorczego regionu Gospodarka Otwarta, bez zbędnych regulacji, z niskimi barierami wejścia Struktura społeczna Dynamiczna, mobilna, atrakcyjna dla obserwatorów z zewnątrz

Biznes Dobrze rozwinięta konkurencja, brak dominującego podmiotu gospodarczego dającego zatrudnienie mieszkańcom regionu

Finanse Szeroki dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania firm (m.in. banki, venture capital)

Praca Kadry wykwalifikowane, profesjonalne, duch intraprzedsię-biorczości

Rząd/administracja Wsparcie sektora MSP, szczególne instrumenty wsparcia dla start-up’ów

Innowacje Aktywna obecność ośrodków naukowo-badawczych, w tym korporacyjnych centów innowacji

Media Promocja przedsiębiorczości, dobrych praktyk, wsparcie no-wych przedsięwzięć gospodarczych

Miejsca pracy Powstają nowe, wiedzochłonne Warunki życia Dobra jakość życia, rozwój kultury i rekreacji

Źródło: P. Kotler, D.H. Haider, L. Rein, Marketing Places, The Free Press, A Division of Macmillon Inc., New York, 1993, s. 350.

17 R.D. Putman, Demokracja w działaniu: tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, ZNAK, Kraków 1995, s. 258. 18 Na podst.: W. Dyduch, Kapitał społeczny organizacji pożywką dla przedsiębiorczości i innowacyj-ności, http://zti.com.pl/instytut/pp/referaty (31.03.2003). 19 P. Kotler, D.H. Haider, L. Rein, Marketing Places, The Free Press, A Division of Macmillon Inc., New York, 1993, s. 350.


13

3. Przedsiębiorczość regionalna

Postępująca w wielu państwach europejskich w ostatnich dwóch dekadach regio-nalizacja i decentralizacja władzy publicznej, oznacza przyznawanie jednostkom terytorialnym i ich władzom coraz większego zakresu praw i zadań. Obligatoryjną rolą polskich samorządów terytorialnych, jest prowadzenie polityki rozwoju: samo-rządy powiatowy i gminny w skali lokalnej, zaś samorząd wojewódzki w skali re-gionalnej20. Na płaszczyźnie gospodarczej21 prowadzenie polityki rozwoju oznacza przede wszystkim ilościowy i strukturalny rozwój podmiotów prowadzących działal-ność gospodarczą na danym terytorium. W znaczeniu szerszym, celem polityki roz-woju realizowanej w regionach są wielowymiarowe, pozytywne zmiany wpływające na poprawę jakości warunków życia mieszkańców, działalności przedsiębiorstw oraz innych podmiotów funkcjonujących na terytorium regionu.

Regiony coraz częściej utożsamia się z „terytorialnymi korporacjami gospodar-czymi”, które same prowadzą działalność gospodarczą, głównie o charakterze spo-łeczno-usługowym. Pełnią funkcję producentów i nabywców towarów i usług, eksporterów i importerów siły roboczej i kapitału22. Nie należy jednak regionów utożsamiać z jednorodną „superorganizacją”. Stanowią raczej środowisko, w któ-rym funkcjonują różnorodne podmioty prowadzące działalność społeczno-gospodarczą, zorientowane na realizację często odmiennych, wzajemnie wyklucza-jących się celów. W tej zróżnicowanej strukturze rolą władz regionalnych jest wy-znaczanie wspólnych (wspólnotowych) celów rozwojowych oraz angażowanie i integrowanie podmiotów działających na danym terytorium.

D. Waldziński przypisuje władzom regionalnym trzy rodzaje funkcji w zakresie prowadzenia polityki rozwoju: właścicielską, koordynującą i inspirującą23. Istotą funkcji właścicielskiej jest według autora możliwość swobodnego (w granicach do-puszczonych prawem) dysponowania mieniem i finansami pozostającymi w gestii władz regionalnych na rzecz realizacji przyjętych priorytetów polityki rozwoju. „Istota funkcji koordynacyjnej polega na mających formalny charakter powiąza-niach między samorządem a znajdującymi się w jego bliższym i dalszym otoczeniu organizacjami – podobnie jak sam samorząd – aktorami społeczno-politycznej 20 Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz.U. Nr 227, poz. 1658). 21 Pozostałe płaszczyzny to społeczno-kulturowa (zwana również osadniczą lub społeczną) oraz ekologiczna. Za A. Sztando, Lokalny interwencjonizm samorządowy, czyli kształtowanie gminnego rozwoju gospodarczego, „Studia Regionalne i Lokalne” Nr 1(1)/2000, s. 79-81. 22 B. Woś, Rozwój regionów i polityka regionalna w Unii Europejskiej oraz w Polsce, Oficyna Wy-dawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2005, s. 29-30. 23 D. Waldziński, Miejsce i rola samorządów lokalnych w polskiej polityce morskiej, Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 1999, s. 96-97.


14

i gospodarczej sceny lokalnej i regionalnej”24. Samorząd koordynuje, a tym samym nadaje określony kierunek działaniom podejmowanym wespół z innymi podmiotami. Funkcja inspirująca, w tym sensie różni się od funkcji koordynującej, że polega przede wszystkim na kształtowaniu powiązań nieformalnych. Ma ona swoje zasto-sowanie przede wszystkim w gospodarczym wymiarze kształtowania polityki rozwo-ju. Istotą tworzonych przez samorząd więzi nieformalnych jest bowiem kształtowa-nie przyjaznego przedsiębiorcom, innowacyjnego klimatu w granicach jednostki terytorialnej.

Poszerzająca się odpowiedzialność władz regionalnych za kształtowanie polity-ki rozwoju stała się jednym z czynników wyzwalających zmiany w tradycyjnym modelu funkcjonowania władz publicznych (samorządowych). Nieefektywne roz-wiązania typowe dla administracji biurokratycznej25 zastępują proponowane m.in. w koncepcjach: New Public Management (NPM)26, dobrego rządzenia (good governance)27, nowej służby publicznej28, zarządzania responsywnego (responsie governance)29, oraz koncepcji nowej kultury politycznej (NPC – New Public Cul-ture)30. W każdej z nich, mimo wyraźnych różnic merytorycznych i metodycznych, szczególną uwagę zwraca się na postawy przedsiębiorcze osób sprawujących wła-dzę oraz przedsiębiorczy sposób realizacji zadań publicznych.

Postawy przedsiębiorcze przedstawicieli władz lokalnych i regionalnych są szczególnie ważne w kontekście wzmacniania ich przywództwa i pozycji (poprzez bezpośrednie wybory organów wykonawczych) oraz rozszerzania zakresu autono-mii i samodzielności w wykonywaniu zadań publicznych, za które odpowiadają. T.N. Clark31 wprowadza pojęcie nowych burmistrzów (New Mayors). Według auto-ra, typowe cechy tej grupy to m.in.: liberalizm w polityce społecznej i równocze-sny konserwatyzm polityki finansowej, innowacyjność w zarządzaniu publicznym, 24 Ibidem, s. 97. 25 M. Weber, Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, PWN, Warszawa 2002, s. 687-726 oraz H. Fayol, Administracja przemysłowa i ogólna oraz nauka o administracji w zastoso-waniu do państwa, WINOiK, Księgarnia Wł. Wilak, Poznań 1947, s. 64. 26 Superat J., Administracja publiczna w świetle koncepcji New Public Management, http://www.supernat.pl/artykuly.html (15/12/2007) oraz Hood Ch., A Public Management for all seasons. “Public Administration” 1999, vol. 69 , s. 4-5. 27 Koncepcja good governance. Refleksje do dyskusji. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Depar-tament Koordynacji Polityki Strukturalnej, Warszawa 2008, http://www.mrr.gov.pl/aktualnosci/ fundusze_europejskie_2007_2013/Documents/koncepcja_good_governance.pdf (10/01/2011). 28 B. Kożuch, Zarządzanie publiczne w teorii i praktyce polskich organizacji. Placet, Warszawa 2004, s. 79-80. 29 J. Szomburg, Od sztywnych procedur do 3600 odpowiedzialności – czyli jak ewoluowała admini-stracja publiczna w ciągu ostatnich 150 lat, „Pomorski Przegląd Gospodarczy” Nr 2/2008 (37). 30 P. Swianiewicz, Nowe interpretacje teoretyczne polityki miejskiej, „Studia Regionalne i Lokalne” Nr 4(22)/2005, s. 13-15. 31 T.N. Clark, V. Hoffmann-Martinon (red.), The New Political Culture, Boulder 1998, Colorado.


15

oraz otwartość na partycypację społeczności lokalnych i regionalnych w realizacji polityki rozwoju, w tym częste wykorzystywanie formalnych form partycypacji: referendum i konsultacji społecznych.

T. Kraśnicka32 wyróżnia z kolei przedsiębiorców administracyjnych. Według autorki podstawowym motywem działania tej grupy przedsiębiorców jest dążenie do poszerzania władzy oraz potrzeba osiągnięć (niekoniecznie o charakterze finan-sowym). Cechy przedsiębiorcy administracyjnego to m.in. pewność siebie, opty-mizm, odwaga, wysoka tolerancja nieokreśloności i wykorzystywanie jej jako źró-dła swobody menadżerskiej, czy wreszcie spolegliwość wobec własnej partii poli-tycznej. Przedsiębiorców administracyjnych od przedsiębiorców w rozumieniu klasycznym odróżnia m.in.: stopień autonomii podejmowanych decyzji i dyspono-wania zasobami, dostęp do zasobów, horyzont czasowy planowania rozwoju i osiągania wyników, czy wreszcie stopień uzależnienia wyników od zaangażowa-nia innych podmiotów w realizację celów rozwojowych.

W kreowaniu przedsiębiorczych regionów kluczową rolę odgrywają przedsię-biorcze władze regionalne, realizujące zadania publiczne w sposób przedsiębior-czy. W ujęciu behawioralnym, władze publiczne m.in.:33

aktywnie gospodarują i administrują dobrami publicznymi; działają na rzecz takiego wykorzystywania zasobów, aby zwiększały one

efektywność i skuteczność funkcjonowania instytucji sektora publicznego; poszukują okazji innowacyjnych w działaniach i sposobach zorganizowa-

nia sektora publicznego; współpracują z sektorem prywatnym na rzecz maksymalizacji wartości do-

starczanej społecznościom lokalnym i regionalnym w postaci dóbr i usług publicznych.

Przedsiębiorczość regionalna rozumiana jako sposób zarządzania rozwojem re-gionu, może być rozpatrywana w trzech wymiarach: rozwoju praktyk konkuren-cyjnych, wzmacniania aktywnego partnerstwa oraz budowania silnego przywódz-twa społecznego34. Taki podział wydaje się uzasadniony m.in. w związku z rodza-jami funkcji, jakie władze samorządowe pełnią w zakresie prowadzenia polityki rozwoju. Rozwój praktyk konkurencyjnych oznacza przede wszystkim poprawę oferty regionalnej (jakość i dostęp do towarów i usług publicznych) oraz wchodzenie na nowe rynki. Aktywne partnerstwo wiąże się z otwartością władz regionalnych na współpracę z partnerami prywatnymi i społecznymi. Wpisuje się ono bezpośrednio 32 T. Kraśnicka, Koncepcja rozwoju przedsiębiorczości ekonomicznej i pozaekonomicznej, Wydaw-nictwa Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2002, s. 163-165. 33 Ibidem, s. 158-159. 34 A. Ochojski, Przedsiębiorczość sektora publicznego w strukturach samorządu terytorialnego, (w:) A. Klasik (red.), Przedsiębiorcze i konkurencyjne regiony w perspektywie spójności przestrzeni europejskiej, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2006, s. 299.


16

w wypełnianie przez władze ich funkcji koordynującej i inspirującej. Trzeci wy-miar – przywództwo społeczne – to zorientowanie wszelkich działań podejmowa-nych w regionie na osiąganie doskonałości w pełnieniu misji publicznej. Oznacza identyfikację wciąż niezaspokojonych potrzeb społecznych rezydentów regionu, tworzenie środowiska przyjaznego rozwojowi przedsiębiorczości, w tym kapitału społecznego niezbędnego do intensyfikacji powstawania i działania sieci współpra-cy wewnątrzregionalnej, czy wreszcie proces wzajemnego uczenia się i generowa-nie efektów synergii.

Rysunek 2. Wymiary przedsiębiorczości sektora publicznego

Źródło: A. Ochojski, Przedsiębiorczość sektora publicznego w strukturach samorządu terytorialnego, (w:) A. Klasik (red.), Przedsiębiorcze i konkurencyjne regiony w perspek-tywie spójności przestrzeni europejskiej, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej w Ka-

towicach, Katowice 2006, s. 299.

O przedsiębiorczości regionalnej, jako aktywności władz regionu pisze również P. Kotler35. Autor zwraca uwagę głównie na osobowość przedstawicieli władz i administracji w regionie (ich cechy, system wartości i sposób działania), a także politykę rozwoju, w tym przyjęte priorytety i sposób jej prowadzenia. 35 P. Kotler, D.H. Haider, L. Rein, Marketing Places, The Free Press, A Division of Macmillon Inc., New York, 1993, s. 330.

Przedsiębiorczość sektora publicznego

Praktyki konkurencyjne

Aktywne partnerstwo

Rozwijanie nowych dóbr i usług

Sprzedaż nowych dóbr i usług

Wchodzenie na nowe rynki

„Wymuszane” lub „dobrowolne”

Z sektorem społecznym, publicznym i prywatnym

O wysokim versus niskim stopniu formalizacji

Identyfikacja niezaspokojonych potrzeb

Czerpanie wiedzy

Tworzenie kapitału zaufania Przywództwo społeczne


17

Tabela 2. Wymiary przedsiębiorczości regionalnej wg P. Kotlera

Finanse Umiarkowane podatki, duża aktywność gospodar-cza, efektywność dysponowania majątkiem regionu

Przedstawiciele władzy i pracownicy administracji

Osoby myślące, wizjonerzy, dobrzy politycy, go-spodarze regionu

Usługi Wysoka jakość, innowacyjność, konkurencyjność

Kultura Partycypacja mieszkańców i oraz wszystkich inte-resariuszy regionu

Style zachowania Profesjonalizm, działania zorientowane na rezulta-ty

Biurokracja Przedsiębiorcza, poszukująca nowych sposób działania

Wydatki publiczne Zorientowane na inwestycje, skorelowane z przy-chodami

Mieszkańcy Klienci, konsumenci, akcjonariusze

Planowanie rozwoju Antycypacyjne, wieloletnie, strategiczne, kom-pleksowe

Odpowiedzialność Dobrzy słuchacze, negocjatorzy, kalkulacja kosz-tów i korzyści

Źródło: P. Kotler, D.H. Haider, L. Rein, Marketing Places, The Free Press, A Division of Macmillon Inc., New York, 1993, s. 330.

4. Instrumentarium przedsiębiorczości regionalnej

W przypadku przedsiębiorczości regionalnej trudno mówić o jednoznacznie zdefiniowanym zestawie metod i narzędzi służących jej stymulowaniu. Głównie ze względu na rosnące znaczenie podmiotowości jednostek terytorialnych dopiero w ostatnich kilku dekadach, katalog cech i zachowań przedsiębiorczych jest nadal uzupełniany i pozostaje otwarty. T. Kraśnicka36 instrumentarium przedsiębiorczo-ści regionalnej dzieli na: przedsięwzięcia innowacyjne, przedsięwzięcia odnowy organizacyjnej oraz przedsięwzięcia, w których powstają nowe organizacje.

36 T. Kraśnicka, Koncepcja rozwoju przedsiębiorczości ekonomicznej i pozaekonomicznej, Wydaw-nictwa Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2002, s. 170.


18

Tabela 3. Instrumentarium przedsiębiorczości regionalnej

Przedsięwzięcia innowacyjne

aplikacja nowoczesnych metod zarządzania urzędami administracji publicznej (głównie pracownikami, środ-kami finansowymi) i przedsiębiorstwami komunalnymi

systemy komunikowania się administracji publicznej z otoczeniem wykorzystujące nowoczesne techniki in-formacyjne, w tym umożliwiające diagnozowanie po-trzeb społeczności regionalnej

innowacyjne sposoby dostarczania towarów i usług publicznych mieszkańcom regionu

nowe produkty i usługi publiczne odpowiadające na potrzeby społeczności regionalnej

promocja partycypacji społecznej

Przedsięwzięcia odnowy organizacyjnej

aktualizacja strategii rozwoju oraz innych dokumentów programujących rozwój regionu

inwestycje w rozwój pracowników administracji pu-blicznej oraz pracowników przedsiębiorstw komunal-nych, umożliwiające w perspektywie wzrost efektyw-ności i skuteczności realizacji zadań publicznych

otwarcie się na zewnętrzne (głównie unijne) źródła finansowania rozwoju regionu, w tym przygotowanie kadr, właściwa organizacja pracy urzędu oraz zdolność do budowania partnerstw regionalnych

zmiany tradycyjnych modeli świadczenia usług pu-blicznych, głównie poprzez włączanie partnerów pry-watnych i społecznych

współpraca regionu z innymi jednostkami terytorialny-mi, w tym w skali makroregionów i międzynarodowej

rozwój działalności komercyjnej

Przedsięwzięcia, w których powstają nowe organizacje

powoływanie do życia nowych organizacji (w struktu-rach urzędów administracji publicznej lub jako jednost-ki niezależne) świadczących nowe produkty I usługi publiczne

wsparcie merytoryczno-organizacyjne i finansowe dla nowopowstających przedsiębiorstw oraz instytucji i or-ganizacji społecznych

promocja partycypacji społecznej sprzyjająca tworzeniu się społeczeństwa obywatelskiego, kapitału społeczne-go i przedsiębiorczości społecznej

inwestycje w infrastrukturę (transportową, informacyj-ną, edukacyjną itp.) zwiększające atrakcyjność lokali-zacyjną inwestycji komercyjnych

Źródło: opracowanie własne. Dla rozwoju przedsiębiorczości regionalnej szczególnie istotne znaczenie mają

dokumenty programujące politykę rozwoju, w tym strategia rozwoju regionu.


19

A.P. Wiatrak pisze, że stanowi ona podstawę pomocy w dziedzinie rozwoju i kreowania działań przedsiębiorczych37. Według B. Wawrzyniaka i I. Koładkie-wicz38 strategia stanowi punkt wyjścia do przygotowywania programów rozwoju regionalnej przedsiębiorczości. D.C. Wagner rolę strategii w kreowaniu przedsię-biorczości regionalnej przypisuje funkcjom wspomagającym władze m.in. w nastę-pujących działaniach:39

jasnym i precyzyjnym formułowaniu celów i kierunków rozwoju, skoordynowaniu i uporządkowaniu działań, optymalizacji wykorzystania zasobów, zarządzaniu budżetem, zwiększaniu możliwości pozyskiwania środków zewnętrznych.

T. Kraśnicka dodaje, że strategia rozwoju regionu oraz sformułowane w niej ce-le do osiągnięcia których, w określonej perspektywie czasu, dąży region:40 zwięk-sza efektywność zarządzania rozwojem takiego regionu, ułatwia współpracę z podmiotami funkcjonującymi w regionie oraz podnosi jego atrakcyjność dla ze-wnętrznych inwestorów.

Rozwój przedsiębiorczości regionalnej wymaga także nowoczesnych metod za-rządzania publicznego, zarówno w odniesieniu do kwestii zarządzania organiza-cjami publicznymi, jak również w znaczeniu szerszym – obejmującym „zawiady-wanie sprawami publicznymi, bez względu na to, czy organizacje publiczne zaspo-kajają potrzeby publiczne bezpośrednio czy też pośrednio”41. Wśród takich nowych rozwiązań najczęściej wykorzystywanych w ostatnich latach w zarządzaniu pu-blicznym są m.in.: marketing terytorialny, partnerstwo publiczno-prywatne oraz praktyki aktywnego wsparcia przedsiębiorstw (szczególnie sektora MSP).

Marketing terytorialny to rynkowa koncepcja zarządzania jednostką terytorial-ną, ukierunkowana na zaspokajanie potrzeb i pragnień mieszkańców oraz „gości” przez wcześniejsze ich rozpoznanie i przewidywanie zmian, a jednocześnie oparta na racjonalnym wykorzystywaniu całokształtu posiadanych zasobów42. Działania marketingowe umożliwiają wpływanie na opinie, postawy i sposoby zachowania 37 A.P. Wiatrak, Skala regionalna i lokalna – istota, rozwój i zarządzanie, „Problemy zarządzania” Nr 3/2006 (13), s. 21. 38 B. Wawrzyniak, I. Koładkiewicz, Kreowanie lokalnej przedsiębiorczości, Polska Fundacja Kadr Ośrodek Łódzki, Łódź 1998, s. 55-56. 39 D.C. Wagner (red.), Strategia rozwoju gospodarczego miast i gmin, Wyd. Municipium, Warszawa 1999, s. 12. 40 T. Kraśnicka, Koncepcja rozwoju przedsiębiorczości ekonomicznej i pozaekonomicznej, Wydaw-nictwa Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2002, s. 288. 41 B. Kożuch, Zarządzanie publiczne w teorii i praktyce polskich organizacji, Placet, Warszawa 2004, s. 75. 42 A. Szromik, Marketing terytorialny – koncepcja ogólna i doświadczenia praktyczne. (w:) T. Mar-kowski (red.), Marketing terytorialny, Studia KPZK tom CXII, Warszawa 2002, s. 41.


20

się klientów regionu (wewnętrznych i zewnętrznych). W kreowaniu przedsiębior-czości regionalnej marketing terytorialny odgrywa wiele funkcje, w tym m.in.:

wymusza aktywność i kreatywność władz i administracji publicznej; umożliwia dobór efektywnych metod i sposobów zaspokajania potrzeb

mieszkańców regionu oraz podmiotów funkcjonujących na jego terenie; wpływa na podwyższanie jakości usług publicznych; pozwala na tworzenie subproduktów i megaproduktu regionu, a także iden-

tyfikację zasobów i działań wpływających na ich jakość, innowacyjność i konkurencyjność rynkową;

zmienia rolę mieszkańców regionu w ich relacjach z administracją z bier-nej na aktywną – kliencką;

ułatwia kształtowanie kultury przedsiębiorczości poprzez właściwe wyko-rzystanie instrumentów komunikowania się oraz oddziaływania na zacho-wania i postawy interesariuszy regionu.

W przekonaniu A. Szromika43 rozwój marketingu terytorialnego sprzyja także powstawaniu sieci relacji wewnątrzregionalnych i w ten sposób decyduje o przed-siębiorczości, konkurencyjności i możliwościach rozwojowych regionu. Autor przekonuje, że nowym priorytetem jednostek osadniczych, a zarazem ich celem strategicznym powinno być partnerstwo w kontaktach wewnętrznych i zewnętrz-nych. Może ono przybierać różne formy44, w różnym stopniu i w różnym zakresie angażując podmioty działające na terytorium regionu. Formą współpracy najbar-dziej preferowaną w kreowaniu rozwoju społeczno-gospodarczego regionu, w tym przy realizacji przedsięwzięć współfinansowanych ze środków unijnych45, jest partnerstwo publiczno-prywatne.

Partnerstwo publiczno-prywatne (PPP) jest długoterminową współpracą partne-rów publicznego i prywatnego, której zakres merytoryczny i wzajemną odpowie-dzialność określają warunki umowy46.

Zastosowanie PPP w praktyce oznacza przede wszystkim zmianę roli sektora publicznego w procesie dostawy usług publicznych, wprowadzenie w sferę usług publicznych innowacyjności i przedsiębiorczości, charakterystycznych dla sektora

43 A. Szromik, Partnerstwo podmiotów rynku miast i regionów – koncepcja marketingowa, „Samo-rząd terytorialny” Nr 12/2004, s. 5. 44 Ibidem, s. 13. 45 B. Zagożdżon, Partnerstwo publiczno-prywatne jako zalecany przez UE system finansowania inwestycji, „Samorząd terytorialny” Nr 9/2004, s. 39. 46 J. Zysnarski, Partnerstwo publiczno-prywatne. Teoria i praktyka, Ośrodek Doradztwa i Doskona-lenia Kadr Sp. z o.o. Gdynia 2002, s. 14.


21

prywatnego oraz nową rolę kapitału prywatnego, który służy zaspokajaniu potrzeb publicznych poprzez umożliwianie dostarczania usług publicznych47.

Tabela 4. Przykładowe rozwiązania PPP

Komercjalizacja Prawne i ekonomiczne wyodrębnienie jednostek ze struktur publicznych i oddanie ich w zarząd podmiotu prywatnego

Korporatyzacja Przekształcenie przedsiębiorstwa komunalnego w spółkę prawa handlowego

Kontraktacja usług Zlecenie do wykonania wybranych usług podmiotom prywat-nym

Umowy dzierżawy Dzierżawa majątku komunalnego przez podmiot prywatny wraz z prawem wyłącznego pobierania wynagrodzeń za świad-czenie usług na bazie wydzierżawionego majątku

Koncesjonowanie Forma dzierżawy rozszerzona o zobowiązanie do ponoszenia określonych nakładów inwestycyjnych

Własność prywatna Tworzenie spółek o mieszanym, publiczno-prywatnym kapitale lub prywatyzacja podmiotów publicznych

Źródło: E. Frąckiewicz, Partnerstwo w regionie – koncepcja PPP a podejście marketingo-we. (w:) J. Karwowski (red.), Partnerstwo w regionie, Wyd. Uniwersytetu Szczecińskiego,

Szczecin 2004, s. 450. Wśród instrumentów najsilniej oddziałujących na rozwój przedsiębiorczości re-

gionalnej, literatura przedmiotu wymienia zaangażowanie władz publicznych we wspieranie przedsiębiorczości przedsiębiorstw działających w regionie, głównie sektora MSP oraz polityki technologicznej, stymulującej finansowanie badań nau-kowych oraz transferu i komercjalizacji technologii48. D. Grodzka49 podkreśla ustawowy obowiązek w tym zakresie polskich władz samorządowych wszystkich szczebli samorządu. Autorka odwołuje się w tym miejscu do zapisów art. 8 ust. 1 Ustawy o swobodzie działalności gospodarczej50 mówiącego o wspieraniu przez władze publiczne rozwoju przedsiębiorczości poprzez tworzenie korzystnych wa-runków do podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej, oraz zapisów

47 J. Szreder, Współdziałanie sektora publicznego i prywatnego w rozwoju lokalnym, Wyd. Wyższej Szkoły Zarządzania w Słupsku, Słupsk 2004, s. 181. 48 K. Matusiak, Rozwój systemów wsparcia przedsiębiorczości – przesłanki, polityka i instytucje. ITE PIB, Radom-Łódź 2006, s. 137. 49 D. Grodzka, Instrumenty wspierania działalności przedsiębiorstw przez jednostki samorządu tery-torialnego, „Studia Biura Analiz Sejmowych” Nr 16, Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, Warszawa 2008, s. 114. 50 Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 155, poz. 1095 z późn. zm.).


22

ustaw samorządowych51 odnoszących się do obowiązkowej działalności samorzą-dów lokalnego i regionalnego w obszarze działań promocyjnych.

Ze względu na formę i zakres przedmiotowy stosowanych przez polskie władze re-gionalne i lokalne instrumentów wspierających sektor MSP można wyróżnić m.in.:52

finansowe (dochodowe i wydatkowe), organizacyjne, promocyjne, szkoleniowo-doradcze.

Grupę instrumentów o charakterze finansowym determinuje polityka władz re-gionalnych w zakresie kształtowania budżetu, tj. ustalania poziomu i źródeł docho-dów (instrumenty finansowe dochodowe) oraz podejmowanych wydatków, w tym inwestycyjnych (instrumenty finansowe wydatkowe). W grupie instrumentów fi-nansowych dochodowych wyróżnia się wszelkiego rodzaju zwolnienia i ulgi podat-kowe, odroczenia, umorzenia, rozłożenie na raty lub zaniechanie poboru w zakresie podatków i opłat stanowiących dochody publiczne. Innymi instrumentami w tej gru-pie są także: przyjęte przez samorządy stawki za korzystanie przez przedsiębiorców z majątku komunalnego oraz ceny usług świadczonych przez jednostki organizacyjne samorządów terytorialnych. Do kluczowych instrumentów finansowych wydatko-wych należy z kolei zaliczyć: wydatki inwestycyjne, przyczyniające się do poprawy atrakcyjności inwestycyjnej regionu, oraz wsparcie finansowe udzielane przez samo-rządy różnym podmiotom z grupy tzw. instytucji otoczenia biznesu.

Pod pojęciem instrumentów organizacyjnych należy rozumieć wszelkie proce-dury i działania podejmowane przez władze jednostek terytorialnych i administra-cję z zakresu obsługi przedsiębiorców, m.in.:

przygotowanie i promocja oferty inwestycyjnej regionu; tworzenie w strukturach organizacyjnych urzędów administracji publicznej

i samorządowej komórek odpowiedzialnych za profesjonalną, komplekso-wą obsługę przedsiębiorców;

jasne, przejrzyste i sprawnie realizowane procedury obsługi przedsiębiorców; sprawny system komunikowania się przedsiębiorców z administracją pu-

bliczną, w tym elektroniczna wymiana dokumentów między przedsiębiorcą a urzędnikiem (e-government);

podejmowanie współpracy władz samorządowych z przedsiębiorcami w zakresie wybranych przedsięwzięć.

51 Ustawa o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990r. (Dz.U.2001, Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.) Art. 7 ust. 1 pkt. 18, Ustawa o samorządzie powiatowym z dnia 5 czerwca 1998r. (Dz.U. 2001, Nr 142, poz. 1592 z późn.zm.) Art. 4 ust.1 pkt. 21, Ustawa o samorządzie województwa z dnia 5 czerwca 1998r. (Dz.U. 2001, Nr. 142, poz. 1590 z późn.zm.) Art. 11 ust. 2 pkt. 8. 52 A. Richert-Kaźmierska, Samorządowe inicjatywy na rzecz rozwoju gospodarczego – doświadczenia gmin województwa pomorskiego, „Współczesne zarządzanie” Nr 1/2008, s. 58.


23

W związku z rozwojem koncepcji marketingu terytorialnego w ostatnich latach, wśród instrumentów wspierających regionalną przedsiębiorczość, nasiliło się wyko-rzystywanie instrumentów promocyjnych. Władze regionalne najczęściej sięgają po:

reklamę swoich jednostek terytorialnych – w czasopismach branżowych, telewizji, Internecie, w formie broszur i folderów itp.;

promocję sprzedaży – w tym przypadku udział w targach i wystawach branżowych (np. turystycznych), umowy sprzedaży wiązanej itp.;

public relations – rozumiane jako tworzenie formalnych i nieformalnych więzi na rzecz promocji przedsiębiorczości w jednostkach samorządu tery-torialnego, wspólne przedsięwzięcia społeczno-gospodarcze (np. targi pra-cy, pokazy i degustacje produktów regionalnych) podejmowane przez sa-morząd z partnerami prywatnymi itp.;

sprzedaż osobista – spotkania z przedsiębiorcami, prezentacje oferty jed-nostki terytorialnej zainteresowanym inwestorom itp.;

marketing bezpośredni – mailing, katalogi, system komunikowania się z przedsiębiorcami z wykorzystaniem Internetu itp.

W niektórych jednostkach terytorialnych szczebla lokalnego i regionalnego wy-korzystywane są także instrumenty z grupy szkoleniowo-doradczych, w tym:

organizowanie szkoleń, seminariów i konferencji adresowanych do przed-siębiorców oraz zatrudnionych przez nich pracowników;

tworzenie w strukturach organizacyjnych urzędów administracji samorzą-dowej komórek zatrudniających konsultantów (ekspertów) świadczących usługi doradcze na potrzeby lokalnych przedsiębiorców (głównie z grupy mikroprzedsiębiorców);

obsługa merytoryczna, w tym prawno-finansowa, bieżącej działalności przedsiębiorców za pośrednictwem utworzonych przez jednostkę samorzą-du terytorialnego jednostek organizacyjnych lub za pośrednictwem nie-podporządkowanych samorządowi podmiotów gospodarczych, z którymi samorząd zawiera odpowiednie umowy cywilno-prawne;

organizowanie konkursów biznesowych, np. na najlepszy biznesplan, wraz z mentoringiem jego wdrożenia.

5. Europejski wymiar koncepcji przedsiębiorczości regionalnej

Unia Europejska jest żywo zainteresowana rozwojem przedsiębiorczych regio-nów i przedsiębiorczości regionalnej. Katalog pożądanych w tym zakresie działań koniecznych do podejmowania na poziomie wspólnotowym, państw członkowskich


24

oraz regionów, sformułowano w 2004 roku w dokumencie Action plan: the Euro-pean agenda for entrepreneurship53, którego wydanie poprzedziło opracowanie i publikacja w 2003 roku Zielonej Księgi Entrepreneurship in Europe54. Komisja Europejska zaleca państwom członkowskim i ich regionom aktywność w pięciu obszarach:

kształtowania świadomości i kultury przedsiębiorczości, tworzenia zachęt do powstawania nowych przedsiębiorstw, budowania systemów wsparcia przedsiębiorstw, działających na rzecz ich

rozwoju i konkurencyjności, zwiększania dostępności źródeł finansowania nowych przedsiębiorstw, ograniczania niekorzystnych regulacji administracyjno-prawnych, utrud-

niających przedsiębiorcom zakładanie przedsiębiorstw i prowadzenie dzia-łalności gospodarczej.

Istotą podejścia Komisji Europejskiej do problematyki rozwoju przedsiębior-czości w Unii Europejskiej, w tym przedsiębiorczości regionalnej, jest jej wpisanie w szeroki kontekst rozwoju gospodarczego Wspólnoty. Wspieranie innowacyjno-ści, przedsiębiorczości oraz rozwoju gospodarki opartej na wiedzy zapisano jako jedną z głównych wytycznych dla państw członkowskich Unii Europejskiej w obecnym okresie programowania 2007-201355. W Strategicznych Wytycznych Wspólnoty zawarto także zalecenia, dotyczące priorytetów przyjmowanych w stra-tegiach regionalnych. Powinny one koncentrować się na inwestycjach w innowa-cje, kapitał ludzki oraz przedsiębiorczość. Powinny także określać konkretne zasa-dy dotyczące stymulowania rozwoju podmiotów lokalnych i regionalnych, szcze-gólnie MSP w procesie wprowadzania innowacji56. Sugerowane w dokumencie działania, jakie władze regionalne i lokalne powinny realizować na rzecz rozwoju przedsiębiorczości to m.in.:

tworzenie biegunów doskonałości i rozwój inicjatyw klastrowych, jako sposób na zwiększenie skuteczności i dostępności dla przedsiębiorstw (głównie MSP) oferty regionalnej w zakresie badań i rozwoju technolo-gicznego, innowacji i edukacji,

usługi wspierające przedsiębiorstwa, ułatwiające transfer technologiczny oraz ich umiędzynarodowienie,

53 Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, Action Plan: The European agenda for Entrepreneurship. COM (2004) 70 final, Brussels 11 February 2004. 54 Green Paper. Entrepreneurship in Europe. European Commission, Brussels 2003. 55 Decyzja Rady z dnia 6 października 2006r. w sprawie strategicznych wytycznych Wspólnoty dla spójności (2006/702/WE), Dziennik Urzędowy UE z dnia 21 października 2006r., L291/14. 56 Ibidem, L 291/19.


25

promocja przedsiębiorczości oraz ułatwienia w zakładaniu i rozwoju no-wych przedsiębiorstw,

rozwój systemów edukacyjnych i programów szkoleniowych w zakresie przedsiębiorczości.

Instrumenty finansowania polityki spójności: Europejski Fundusz Rozwoju Re-gionalnego (EFRR)57 oraz Europejski Fundusz Społeczny (EFS)58, w okresie 2007-2013 mają wspierać głównie takie przedsięwzięcia, które bezpośrednio lub pośred-nio wpływają na wzrost innowacyjności i przedsiębiorczości w regionach państw członkowskich.

Tabela 5. Wybrane obszary interwencji funduszy strukturalnych w okresie

2007-2013 kształtujących przedsiębiorczość regionalną

Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego

inwestycje produkcyjne sprzyjające tworzeniu trwa-łych miejsc pracy

inwestycje w infrastrukturę, ze szczególnym uwzględnieniem infrastruktury transportowej oraz in-frastruktury łączności elektronicznej

wsparcie i usługi dla przedsiębiorców, w tym tworze-nie i rozwój instrumentów finansowania przedsię-biorstw sektora MSP

badania i rozwój technologiczny, innowacyjność i przedsiębiorczość, transfer technologii

Europejski Fundusz Społeczny

zwiększanie zdolności adaptacyjnych pracowników i przedsiębiorców do wymogów nowoczesnej gospo-darki XXI wieku

przeciwdziałanie wykluczeniu zawodowemu poprzez zapobieganie i walkę z długotrwałym bezrobociem, szczególnie wśród osób młodych

działania na rzecz inkluzji społecznej i zawodowej osób tradycyjnie dyskryminowanych

wzmocnienie kapitału ludzkiego zwiększanie instytucjonalnej i skuteczności admini-

stracji publicznej na poziomie krajowym oraz po-szczególnych jednostek samorządowych

Źródło: opracowanie własne.

57 Rozporządzenie (WE) nr 1080/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006r. w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i uchylające rozporządzenie (WE) nr 1783/1999. 58 Rozporządzenie (WE) nr 1081/2006 Parlamentu Europejskiego I Rady z dnia 5 lipca 2006r. w sprawie Europejskiego Funduszu Społecznego i uchylające rozporządzenie (WE) nr 1784/1999.


26

Do kwestii rozwoju przedsiębiorczości odnosi się także strategia rozwoju spo-łeczno-gospodarczego Unii Europejskiej Europa 202059. Wśród projektów prze-wodnich zawartych w strategii, tematykę przedsiębiorczości regionalnej bezpo-średnio podejmują: Unia innowacji, Polityka przemysłowa w erze globalizacji oraz Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia. W związku z tym, iż Europa 2020 stanowi podstawę programowania polityki rozwoju Unii Europejskiej na kolejny okres programowania 2014-2020, należy oczekiwać, że polityka spójności tego okresu będzie koncentrowała się na inwestycjach w rozwój gospodarczy oraz wzroście zatrudnienia. Według zapowiedzi60, wśród głównych obszarów tematycz-nych polityki spójności w okresie 2014-2020 będą dominowały: prace badawczo-rozwojowe i wdrażanie innowacji, poprawa dostępu do technologii informacyjno-komunikacyjnych, wsparcie biznesowe dla małych i średnich przedsiębiorstw, usługi świadczone w ogólnym interesie gospodarczym, promowanie zatrudnienia i wspieranie mobilności siły roboczej oraz inwestowanie w edukację, poszerzanie umiejętności i kształcenie ustawiczne. Rozwojowi przedsiębiorczości regionalnej ma służyć także koncentracja wydatkowania środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Według wstępnych ustaleń, mniej rozwinięte regiony będą musiały przeznaczać z EFRR co najmniej 50% środków na zapewnienie efektyw-ności energetycznej oraz wdrażanie innowacji i wspieranie sektora MSP. Założeń Komisji w tym punkcie nie popiera Rząd RP61, zwracając uwagę na to, iż sztywne określanie pułapu finansowania inwestycji w którejkolwiek dziedzinie, ze względu na duże zróżnicowanie w specyfice oraz poziomie rozwoju europejskich regionów, może okazać się dyskryminujące dla niektórych z nich.

6. Podsumowanie

Przedsiębiorczość regionalna to pojęcie złożone i wielowymiarowe. Oznacza określone postawy i sposoby działania władz samorządowych w zakresie realizacji zadań publicznych, kojarzona jest z przedsiębiorczością systemową, tj. systemami wsparcia jakie władze regionalne tworzą dla działających w regionie przedsię-biorstw, czy wreszcie definiowana jest jako aktywność innowacyjna przedsiębior-ców (głównie sektora MSP) w danym regionie. Dla przedsiębiorczego regionu 59 Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włącze-niu społecznemu. COM(2010)2020 wersja ostateczna, Bruksela 3 marca 2010. 60 Polityka spójności 2014-2020. Inwestycje w rozwój gospodarczy i wzrost zatrudnienia, Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Polityki regionalnej, Luksemburg 2011. 61 Polityka spójności 2014-2020. Stanowiska Rządu Rzeczypospolitej Polskiej do pakietu propozycji legislacyjnych Komisji Europejskiej dla polityki spójności 2014-2020, Ministerstwo Rozwoju Regio-nalnego, styczeń 2012, s. 23.


27

literatura przedmiotu proponuje dwa główne znaczenia: zasobowe – region wypo-sażony w określony potencjał, czynnościowe – region efektywnie wykorzystujący swój potencjał, którego immanentną cechą jest przedsiębiorczość regionalna.

Bez wątpienia rolę kluczową w kształtowaniu przedsiębiorczych regionów i przedsiębiorczości regionalnej odgrywają władze regionu oraz administracja. Decydują o tym m.in. podejmowane przez nie działania (w wymiarze merytorycz-nym oraz metodycznym) i otwartość oraz gotowość do współpracy z podmiotami funkcjonującymi w regionie (interesariuszami regionu).

Przedsiębiorczość regionalna determinuje konkurencyjność regionu. Jej poziom określa siłę przyciągania lub odpychania przedsiębiorstw, mieszkańców i turystów (w koncepcji marketingu terytorialnego – klientów regionu), a równocześnie kształtuje warunki i korzyści, jakie uzyskują użytkownicy zasobów regionu.

Bibliografia

[1] Atherton A., Frith K., Creating an Entrepreneurial Region. Exploring the En-trepreneurial Capacity of the East Midlands. Paper prepared for EMDA, Lincoln 2005.

[2] Clark T.N., Hoffmann-Martinon V. (red.), The New Political Culture, Boul-der 1998, Colorado.

[3] Communication from the Commission to the Council, the European Parlia-ment, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, Action Plan: The European agenda for Entrepreneurship. COM (2004) 70 final, Brussels 11 February 2004.

[4] Decyzja Rady z dnia 6 października 2006 r. w sprawie strategicznych wy-tycznych Wspólnoty dla spójności (2006/702/WE), Dziennik Urzędowy UE z dnia 21 października 2006 r.

[5] Dyduch W., Kapitał społeczny organizacji pożywką dla przedsiębiorczości i innowacyjności. http://zti.com.pl/instytut/pp/referaty (31.03.2003).

[6] Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, COM(2010)2020 wersja ostateczna, Bruksela 3 marca 2010.

[7] Fayol H., Administracja przemysłowa i ogólna oraz nauka o administracji w zastosowaniu do państwa. WINOiK, Księgarnia Wł. Wilak, Poznań 1947.

[8] Fukuyama F., Zaufanie: kapitał społeczny a droga do dobrobytu. PWN, Warszawa 1997.

[9] Green Paper. Entrepreneurship in Europe. European Commission, Brussels 2003.


28

[10] Grodzka D., Instrumenty wspierania działalności przedsiębiorstw przez jed-nostki samorządu terytorialnego. „Studia Biura Analiz Sejmowych” Nr 16, Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, Warszawa 2008.

[11] Hood Ch., A Public Management for all seasons. “Public Administration” 1999, vol. 69.

[12] Huczek M., Przedsiębiorczość sektora publicznego. „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas” Nr 1/2008.

[13] Klasik A., Przedsiębiorczość i konkurencyjność a rozwój regionalny. Pod-stawy teoretyczne i metodologiczne. (w:) A. Klasik (red.), Przedsiębiorcze I konkurencyjne regiony w perspektywie spójności przestrzeni europejskiej. Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2006.

[14] Koncepcja good governance. Refleksje do dyskusji. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Departament Koordynacji Polityki Strukturalnej, Warszawa 2008, http://www.mrr.gov.pl/aktualnosci/fundusze_europejskie_2007_2013/ Documents/koncepcja_good_governance.pdf (10/01/2011).

[15] Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 (Dz.U. Nr 78, poz. 483 z późn.zm.).

[16] Korenik S., Region depresji oraz wybrane zagadnienia jego restrukturyzacji. (w): Nowa generacja w badaniach gospodarki przestrzennej. KPZK PAN, Warszawa 1996.

[17] Kotler P., Haider D.H., Rein L., Marketing Places. The Free Press, A Divi-sion of Macmillon Inc., New York, 1993.

[18] Kożuch B., Zarządzanie publiczne w teorii i praktyce polskich organizacji. Placet, Warszawa 2004.

[19] Kraśnicka T., Koncepcja rozwoju przedsiębiorczości ekonomicznej i pozae-konomicznej. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Kato-wice 2002.

[20] Makieła Z., Przedsiębiorczość regionalna, Difin, Warszawa 2008. [21] Matusiak K., Rozwój systemów wsparcia przedsiębiorczości – przesłanki,

polityka i instytucje. ITE PB, Radom – Łódź 2006. [22] Ochojski A., Przedsiębiorczość sektora publicznego w strukturach samorzą-

du terytorialnego, (w:) A. Klasik (red.), Przedsiębiorcze i konkurencyjne re-giony w perspektywie spójności przestrzeni europejskiej. Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2006.

[23] Parysek J.J., Podstawy gospodarki lokalnej, Wyd. Naukowe Uniwersytetu A. Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1997.

[24] Pietrzyk I., Paradygmat rozwoju terytorialnego. (w:) W. Kosiedowski (red.), Gospodarka przestrzenna i regionalna w trakcie przemian, Wydawnictwo Uniwersytetu M. Kopernika w Toryniu, Toruń 1995.


29

[25] Polityka spójności 2014-2020. Inwestycje w rozwój gospodarczy i wzrost zatrudnienia, Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Polityki region-alnej, Luksemburg 2011.

[26] Polityka spójności 2014-2020. Stanowiska Rządu Rzeczypospolitej Polskiej do pakietu propozycji legislacyjnych Komisji Europejskiej dla polityki spój-ności 2014-2020. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, styczeń 2012.

[27] Putman R.D., Demokracja w działaniu: tradycje obywatelskie we współcze-snych Włoszech. ZNAK, Kraków 1995.

[28] Richert-Kaźmierska A., Samorządowe inicjatywy na rzecz rozwoju gospo-darczego – doświadczenia gmin województwa pomorskiego. „Współczesne zarządzanie” Nr 1/2008.

[29] Rozporządzenie (WE) nr 1080/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego I uchylające rozporządzenie (WE) nr 1783/1999.

[30] Rozporządzenie (WE) nr 1081/2006 Parlamentu Europejskiego I Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Społecznego i uchylające rozporządzenie (WE) nr 1784/1999.

[31] Słownik Wyrazów Obcych. PWN, Warszawa 1991. [32] Sudoł S., Przedsiębiorczość – jej pojmowanie, typy i czynniki ją kształtu-

jące. „Problemy zarządzania” Nr 2/2008 (20), Warszawa 2008. [33] Superat J., Administracja publiczna w świetle koncepcji New Public Mana-

gement. http://www.supernat.pl/artykuly.html (15/12/2007). [34] Swianiewicz P., Nowe interpretacje teoretyczne polityki miejskiej. „Studia

Regionalne i Lokalne” Nr 4(22)/2005. [35] Szomburg J., Od sztywnych procedur do 3600 odpowiedzialności – czyli jak

ewoluowała administracja publiczna w ciągu ostatnich 150 lat. „Pomorski Przegląd Gospodarczy” Nr 2/2008 (37).

[36] Szreder J., Współdziałanie sektora publicznego i prywatnego w rozwoju lo-kalnym. Wyd. Wyższej Szkoły Zarządzania w Słupsku, Słupsk 2004.

[37] Szromik A., Marketing terytorialny – koncepcja ogólna i doświadczenia praktyczne. (w:) T. Markowski (red.), Marketing terytorialny. Studia KPZK tom CXII, Warszawa 2002.

[38] Szromik A., Partnerstwo podmiotów rynku miast i regionów – koncepcja marketingowa. „Samorząd terytorialny” Nr 12/2004.

[39] Sztando A., Lokalny interwencjonizm samorządowy, czyli kształtowanie gminnego rozwoju gospodarczego. „Studia Regionalne i Lokalne” Nr 1(1)/2000.

[40] Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. 2001, Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.).


30

[41] Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. 2001, Nr. 142, poz. 1590 z późn. zm.).

[42] Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz.U. 2001, Nr 142, poz. 1592 z późn. zm.).

[43] Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 155, poz. 1095 z późn. zm.).

[44] Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz.U. Nr 227, poz. 1658).

[45] Wagner D.C. (red.), Strategia rozwoju gospodarczego miast i gmin. Wyd. Municipium, Warszawa 1999.

[46] Waldziński D., Miejsce i rola samorządów lokalnych w polskiej polityce morskiej. Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 1999.

[47] Wawrzyniak B., Koładkiewicz I., Kreowanie lokalnej przedsiębiorczości, Polska Fundacja Kadr Ośrodek Łódzki, Łódź 1998.

[48] Weber M., Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej. PWN, Warszawa 2002.Woś B., Rozwój regionów i polityka regionalna w Unii Europejskiej oraz w Polsce. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wro-cławskiej, Wrocław 2005.

[49] Wiatrak A.P., Skala regionalna i lokalna – istota, rozwój i zarządzanie. „Problemy zarządzania” Nr 3/2006 (13).

[50] Zagożdżon B., Partnerstwo publiczno-prywatne jako zalecany przez UE sys-tem finansowania inwestycji. „Samorząd terytorialny” Nr 9/2004.

[51] Zysnarski J., Partnerstwo publiczno-prywatne. Teoria i praktyka. Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o. Gdynia 2002.


31

Rozdział 2

INSTRUMENTY PRZEDSIĘBIORCZEGO ZARZĄDZANIA JEDNOSTKAMI TERYTORIALNYMI

1.Wprowadzenie

Stosowanie terminu „zarządzanie” w stosunku do jednostek terytorialnych62 oznacza przyjęcie założenia, iż jednostki te należy traktować jako podmioty zarzą-dzania, w których funkcje organów zarządzających sprawują organy władzy uchwałodawczej (sejmik, rada, zebranie wiejskie) oraz organy władzy wykonaw-czej (zarząd, wójt, burmistrz, prezydent miasta, ale również sołtys). Przedmiotem tego zarządzania są zaś wszystkie sprawy publiczne o lokalnym lub regionalnym znaczeniu, a dopuszczalny zakres władztwa publicznego określony jest granicami tego właśnie lokalnego lub regionalnego interesu publicznego, nie wchodząc w kompetencje innych podmiotów publicznych.

W tych warunkach, zarządzanie jednostką terytorialną wymaga identyfikacji problemów zarządzania na trzech poziomach instytucjonalnych:

władztwa administracyjnego z udziałem społeczeństwa obywatelskiego; organizacji świadczenia usług publicznych w oparciu o mechanizmy nie-

rynkowe; zapewnienie społeczeństwu dostępu do dóbr i usług w relacjach rynko-

wych. Specyfika zarządzania jednostkami terytorialnymi polega na tym, że wymaga ono

współistnienia sieci interesariuszy występujących w trzech sektorach: administracja – sektor biznesowy – społeczeństwo obywatelskie. Nakłada się na to poszukiwanie optymalnej jakości życia w trójkącie: środowisko – gospodarka – społeczeństwo.

62 Na użytek niniejszego opracowania jednostka terytorialna utożsamiana jest z jednostką samorządu terytorialnego (dalej JST), chociaż w praktyce istnieje wiele jednostek terytorialnych identyfikowa-nych według specyficznych kryteriów, np. obszary depresyjne, nadmorskie, przygraniczne, metropo-litalne itp.

Henryk Gawroński

32

Rolą jednostek terytorialnych i ich organów władzy jest likwidacja nierówności i konfliktów społecznych wynikających z naturalnych w tym układzie sprzeczności pomiędzy: środowiskiem, gospodarką i społeczeństwem, w tym jego różnych grup interesów, a zdolnością tychże jednostek terytorialnych i innych podmiotów pu-blicznych do spełnienia ich oczekiwań.

W ramach zarządzania jednostkami terytorialnymi podejmowane są działania koordynujące, przyczyniające się do wzrostu konkurencyjności terytorium, które zabiega o inwestorów i mieszkańców. Celem zarządzania jednostką terytorialną jest bowiem wzrost jakości życia mieszkańców, a wzrost ten może być realizowany jedynie poprzez wzrost wartości zasobów zgromadzonych w przestrzeni terytorial-nej tej jednostki. Wymaga to jednocześnie radzenia sobie z globalizacją i urbaniza-cją, a ściślej - z metropolizacją postępującą na zasadzie „kuli śnieżnej” i koncen-tracją współczesnych czynników rozwoju talentów, technologii i tolerancji (3xT)63.

Zarządzając jednostką terytorialną należy wskazać na działania o charakterze operacyjnym związane z regulacją i koordynacja spraw bieżących oraz działania strategiczne, o nieodwracalnych skutkach objawiających się w przyszłości. W szczególności działania te dotyczą zagospodarowania przestrzeni, np. zezwolenie na zabudowę przestrzeni polderowej powodować będzie potrzebę wzmocnienia ochrony przeciwpowodziowej, a przekształcenia terenów rolniczych na urbani-styczne spowoduje zapotrzebowanie na infrastrukturę techniczną. Uwzględniać przy tym trzeba potrzeby osób i innych podmiotów, ale przez pryzmat efektywno-ści sektora publicznego. W zarządzaniu tym coraz bardziej liczą się umiejętności współpracy pomiędzy podmiotami, negocjacji i komunikacji oraz kreowania kon-kurencyjności. Władze jednostek terytorialnych występują tu w roli kreatora, anga-żującego zasoby o różnej własności w kierunku różnicowania form obsługi miesz-kańców, przedsiębiorców, inwestorów, turystów, nazywanych ogólnie klientami, albo interesariuszami i ich satysfakcji.

W przedstawionym wyżej kontekście dostrzec należy dwa podstawowe problemy zarządzania jednostkami terytorialnymi, z którymi jednostki te i inne podmioty sek-tora publicznego będą musiały się zmierzyć w dającej się przewidzieć przyszłości.

Problem pierwszy, to przekazywanie w coraz większym stopniu świadczenia usług publicznych podmiotom z sektora biznesowego i organizacjom non-profit oraz ich subsydialność horyzontalna (pozioma) przy jednoczesnym odchudzaniu sfery publicznej, przezwyciężaniu syndromu „przedsiębiorczego sektora publicz- 63 Koncepcję wzajemnego przyciągania się czynników 3 x T opracował R. Florida, który udowadnia badaniami statystycznymi, że miasta kreatywne, czyli tolerancyjne, otwarte, o różnorodnej strukturze demograficznej i przyjazne wszystkim grupom ludzi są magnesem dla klasy kreatywnych, utalento-wanych osób i prężnie rozwijających się nowoczesnych technologii przemysłowych. Zob. więcej; R. Florida, Cities and the Creative Class, New York – London 2005.

Instrumenty przedsiębiorczego zarządzania jednostkami terytorialnymi

33

nego” i upowszechnianie standardu interwencji publicznej tylko tam, gdzie spo-łeczność lokalna i regionalna w ramach „samo-rządzenia” nie radzi sobie.

Problem drugi to wypracowanie pakietu instrumentów dyfuzji jakości życia (dobrobytu) w przestrzeni terytorialnej na obszary o charakterze peryferyjnym, tak aby jakość życia była porównywalna i aby dostęp do standardowych usług pu-blicznych nie zależał od adresu zamieszkania, a od potrzeby skorzystania z tych usług.

Celem opracowania jest analiza instrumentów sprzyjających kumulacji zasobów w przestrzeni terytorialnej oraz ich wykorzystania w celu poprawy jakości życia społeczności. Szczególną uwagę poświęcono strategii rozwoju jednostek teryto-rialnych oraz nowoczesnemu narzędziu realizacji strategii jakim jest partnerstwo publiczno-prywatne (PPP) wraz z koncepcją Project finanse. Opracowanie oparto na analizie źródeł prawa i literatury oraz analizie strategii rozwoju gmin i powia-tów województwa warmińsko-mazurskiego, którego strukturę stanowi: 21 powia-tów, w tym 2 powiaty grodzkie (Olsztyn, Elbląg) oraz 114 gmin. Badanie przepro-wadzo w latach 2009-2010. W zakresie PPP posłużono sie ponadto analizą projek-tów PPP podejmowanych w I półroczu 2011 roku przez JST w całym kraju.

2. Strategie rozwoju jednostek terytorialnych

Myślenie strategiczne to zdolność uświadamiania sobie, rozumowania i wnioskowania o charakterze diagnostyczno-prognostycznym. Polega ono na in-terdyscyplinarnym podejściu do zjawisk i procesów strategicznych zawierających dużą liczbę czynników nieznanych lub niepewnych, efektem którego jest „mapa zależności” stworzona w umyśle menedżera64.

Natomiast wg G. Gierszewskiej, myśleć strategicznie to dążyć do poznania, ba-dać szanse i zagrożenia w otoczeniu w perspektywie wieloletniej, nie przywiązy-wać się do opracowanych planów i mieć wolę ustawicznej zmiany, umiejętnie po-dejmować ryzyko i godzić się z niepewnością działania, wprowadzać zmiany i być świadomym skutków społeczno-kulturowych tych zmian, akceptować funkcjono-wanie w wielokulturowym otoczeniu65.

Każda JST funkcjonuje w specyficznych dla niej warunkach. Analiza mikrooto-czenia obejmuje analizę zasobów lokalnych, które mogą mieć wpływ na uzyskanie przewagi konkurencyjnej, a mianowicie: społeczeństwo, rynek pracy, gospodarkę, infrastrukturę techniczną i społeczną, rynek finansowy i instytucje otoczenie biznesu,

64 J. Penc, Sztuka skutecznego zarządzania, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2006, s. 138. 65 G. Gierszewska, Zarządzanie strategiczne, WSPiZ, Warszawa 2000, s. 23.

Henryk Gawroński

34

finanse lokalne, lokalne życie polityczne i społeczne, w tym media lokalne, zasoby naturalne, położenie geograficzne i geopolityczne66.

Analizę środowiska zewnętrznego JST realizuje się metodą PEST, zwaną ina-czej generalną segmentacją otoczenia, w której wydziela się otoczenie polityczne, ekonomiczne, społeczne i technologiczne, a czasem dodatkowo – środowiskowe i regulacyjne (prawne)67.

Tworzenie strategii JST ma charakter wielowymiarowy. Kolejne etapy budowa-nia strategii przedstawia tab. 1.

Tabela 1. Kolejność prac nad dokumentem strategii rozwoju

Lp. Etap Opis, cele i (lub) czynniki determinujące etap

1. Ramy czasowe

Wymóg zgodności z terminami, którymi objęte są działania strategiczne województwa, kraju i Unii Europejskiej (UE). Obecnie są to 7-letnie okresy programowania operacyjnego z projektami ich budżetów. Określenie terminów wskazujących moment gotowości do efektywnej absorpcji środków. Harmono-gramy mieszczące się w okresie obowiązywania operacyjnych programów unijnych.

2. Zakres przedmiotowy

Zakres zadań własnych określonych w przepisach kompetencyj-nych. Ze względów praktycznych wskazane jest wyodrębnienie grup zadań, które można dostosować do dziedzin Narodowej Strategii Spójności (NSS) i programów operacyjnych współfi-nansowanych z budżetu UE.

2. Analiza strategiczna

Ocenia miasto (gminę, powiat) na tle jego otoczenia. Obejmuje informacje o sytuacji, w jakiej znajduje się JST, jej historii i czynnikach ją kształtujących. Zawiera elementy analizy PEST i analizy stakeholders pod względem ich wpływu na możliwy kształt scenariusza rozwoju.

3. Diagnoza prospektywna

Diagnoza prospektywna opracowana jako materiał wyjściowy do prac nad strategią rozwoju składa się z części dotyczących sfer: przestrzenno-przyrodniczej, społecznej, gospodarczej, finansowej. Diagnoza ta oraz wyciągnięte z niej wnioski pozwa-lają na sporządzenie listy zjawisk, czynników i cech charaktery-stycznych dla JST, które po zakwalifikowaniu ich do określo-nych kategorii zaprezentuje się w formie analizy SWOT.

4.

Konsultacje społeczne, warsztaty, konferencje

Mają na celu uspołecznienie strategii, czyli umożliwienie mieszkańcom i ich organizacjom wpływu na kształt kierunków i programów rozwoju oraz możliwości aktywnego włączenia się w proces ich realizacji. Konsultacje powinny być prowadzone w kilku grupach nominalnych metodą warsztatową. Mają one charakter wieloetapowy i wieloaspektowy.

66 K. Krukowski, Zakres i metody analizy strategicznej gmin i powiatów, (w:) W. Kosiedowski (red.), Samorząd terytorialny w procesie rozwoju regionalnego i lokalnego, TNOiK, Toruń 2005, s. 85-86. 67 K. Obłój, Strategia organizacji, PWE, Warszawa 2007, s. 209.


35

5. Analiza SWOT

Jako technika badań jakościowych jest szczególnie przydatna wtedy, gdy warunki zewnętrzne cechuje duża zmienność i nie-pewność odnośnie do przewidywanej przyszłości. Wynikiem analizy jest sporządzenie zestawienia czynników: mocnych i słabych stron wewnętrznych oraz szans i zagrożeń pozostają-cych w otoczeniu JST. Wyniki analizy SWOT stanowią podsta-wę do zarysowania oczekiwanej strategicznej wizji JST

6.

Cele, działania, programy, lista priorytetów

Będą one realizowane poprzez osiąganie celów strategicznych dotyczących poszczególnych sfer życia, wewnątrz których wy-odrębniono problemy objęte celami szczegółowymi, do których dąży się, stosując przewidziane dla każdego z nich pakiety dzia-łań zapisanych w formie postulatów i sugerowanych rozwiązań programowych.

7.

Identyfikacja uwarunkowań realizacji strategii

Uwarunkowania obejmują: sprawność strategiczną zarządzania, sprawność operacyjną urzędu JST i jednostek organizacyjnych oraz ich zdolność do uczenia się, określenie priorytetów polityk sektorowych, umożliwienie współpracy władz z interesariusza-mi strategii, preliminarze finansowe, PPP, uznanie potrzeby stałego doskonalenia struktur decyzyjnych i wykonawczych do wyzwań pojawiających się w dynamicznie zmieniającym się otoczeniu.

8.

Opracowanie zestawu mierników działań

W stosunku do każdego celu, programu i działania należy wska-zać zestaw mierników informujących o tym, w jakim stopniu osiągnięto cele, a ponadto źródła danych wykorzystywanych od obliczenia wartości tych mierników, osoby prowadzące i ewi-dencjonujące pomiar, formę opracowania tych wyników oraz przewidywany wpływ tych działań na interesariuszy.

9. Wskazanie sojuszników i partnerów

Analiza stakeholders, która umożliwi opracowanie listy intere-sariuszy. Odniesienie zadań zapisanych w strategii do zadań wynikają-cych ze strategii województwa, powiatu i JST sąsiadujących pozwalające szukać wśród nich partnerów i sojuszników strate-gii.

10. Ostateczna redakcja dokumentu

Opracowanie redakcyjne dokumentu, poddanie go konsultacjom społecznym, uchwalenie przez organ stanowiący, zbadanie jego zgodności z prawem, ogłoszenie i upowszechnienie w środowi-sku wykonawczym.


W procesie zarządzania strategicznego opartego na strategiach rozwoju JST, można wyodrębnić jednorodne grupy następujących po sobie czynności, co przed-stawia tab. 2.

Henryk Gawroński

36

Tabela 2. Etapy procesu zarządzania strategicznego w JST

Etap Zakres działań Cel działań Efekt działań Wykorzystanie efektu

1. Diagnoza

Powołanie grupy roboczej

Nominalny dobór grupy

Kompetentna grupa nominalna

Zaangażowanie członków grupy

Analiza we-wnętrzna

Słabe i mocne strony(siły i wady)

Ocena wewnętrznej pozycji konkuren-cyjnej Wskazanie obsza-

rów przewagi konkurencyjnej Analiza otocze-

nia zewnętrznego

Szanse i zagroże-nia (okazje i trud-ności)

Ocena zewnętrznej pozycji konkuren-cyjnej

2. Prognoza

Określenie celów głównych i szczegółowych Opracowanie

dokumentu strate-gii w czasie warsz-tatów strategicz-nych i konferencji poszukiwawczych

Redakcja dokumen-tu strategii

Uchwalenie strate-gii przez radę gminy (powiatu) Określenie wa-

riantów strate-gicznych Studium uwa-runkowań i kier. zagospod. prze-strzennego

Upublicznienie strategii w wersji drukowanej i elektronicznej

3. Realiza-

cja

Opracowanie programów, planów i projek-tów operacyj-nych

Ukierunkowanie struktur organiza-cyjnych, proce-sów, zasobów i ludzi na realizację celów

Zagospodarowanie przestrzenni

Podejmowanie decyzji operacyj-nych

Wieloletni plan inwestycyjny Wieloletni plan finansowy

4. Kontrola

Okresowa ocena stopnia osiągnię-cia zakładanych celów

Określenie różnic efektów w stosun-ku do zakładanych i analiza przyczyn tych różnic

Wprowadzenie korekt w działania operacyjnych

Przystąpienie do procedury aktuali-zacji strategii


Analiza strategii rozwoju gmin i powiatów badanego województwa daje odpo-wiedź na następujące pytania:

Czy powiaty i gminy podjęły się opracowania strategii rozwoju? Czy dokument ten podlega okresowej ocenie i aktualizacji? Czy dokument ten jest upowszechniany w sieci Internetu? Jaką metodę przyjęto przy opracowaniu strategii?

Na podstawie przeprowadzonej analizy dokumentów strategii rozwoju powia-tów woj. warmińsko-mazurskiego, stwierdzić można że:

w praktyce wszystkie powiaty województwa podjęły trud opracowania za-łożeń strategicznego rozwoju powiatu, z tym tylko, że w powiecie kętrzyń-skim nie zidentyfikowano jednolitego dokumentu o takiej nazwie, a na stronie internetowej starostwa zamieszczone są dwa dokumenty dotyczące – jeden diagnozy prospektywnej, a drugi prognozy strategicznej;


37

brak jest jednolitego standardu opracowania strategii rozwoju powiatów, zarówno co do treści merytorycznej, metod opracowania strategii, jej aktu-alizacji, opracowania dokumentacyjnego jak i prezentacji formalnej w po-staci papierowej i elektronicznej;

w niektórych powiatach założenia rozwoju strategicznego opracowano w dokumentach pod nazwą: Plan Rozwoju Lokalnego lub Zintegrowany Program Zrównoważonego Rozwoju;

w dokumentach strategicznych najczęściej deklarowana jest metoda MAPS opracowania strategii, przy czym wymagana tu aktywność społeczna nie jest jednoznacznie rozumiana przez inicjatorów i koordynatorów opraco-wania strategii;

nie we wszystkich powiatach powoływano zespoły robocze czy konsulta-cyjne składające się z przedstawicieli gmin wchodzących w skład powiatu, a przynajmniej nie podkreślono tego faktu w strategiach powiatów: Węgo-rzewskiego, Oleckiego, Kętrzyńskiego;

wszystkie zidentyfikowane strategie podkreślają element uspołecznienia strategii, choć z opisu przebiegu prac wynika, że w niektórych przypad-kach o uspołecznieniu strategii świadczy jedynie fakt jej zamieszczenie na stronach Internetowych;

jedynie w dwóch zidentyfikowanych przypadkach można stwierdzić, że opracowanie strategii miało uspołeczniony charakter: w Powiecie Elblą-skim zorganizowano warsztaty strategiczne, a w Powiecie Gołdapskim za-stosowano metodę konferencji poszukiwawczej, przeprowadzone w gronie lokalnych środowisk, władz samorządowych i ekspertów;

dokumenty strategii 19 (na 21) powiatów są w całości dostępne w sieci In-ternetu;

tylko w 7 powiatach można uznać, że strategia jest zaktualizowana do ist-niejących warunków, to znaczy że była nowelizowana po 2004 roku, czyli po wstąpieniu do UE;

w 14 powiatach dokumenty strategii zostały opracowane do 2003 roku; mają zatem historyczny już charakter, co rodzi wątpliwość dotyczącą ich praktyczności;

w 13 przypadkach korzystano ze wsparcia ekspertów zewnętrznych, bądź z konsultacji z pracownikami nauki lub całkowicie zlecono opracowania strategii przez firmę konsultingową (Miasto Olsztyn, Powiat Ostródzki).

Po dokonaniu analizy dokumentów strategii rozwoju gmin, nasuwają się wnio-ski w dwóch obszarach: formalno-redakcyjnym i merytorycznym.

W zakresie formalno-redakcyjnym przedstawić można następujące spostrzeżenia:

Henryk Gawroński

38

trudna jest ścieżka dostępu do publikacji strategii rozwoju w wersji elek-tronicznej, np.: brak strategii w zakładce BIP: strategie, raporty, a ukryta w zakładkach dotyczących np. aktów prawnych, budżetu, zamierzeń organów władzy i innych;

zasadą jest, że im strona Internetowa bardziej kolorowa i zawierająca wię-cej tzw. „skaczących obrazków”, tym trudniej dotrzeć na tej stronie do do-kumentu strategii rozwoju;

na 114 badanych gmin (wszystkie w badanym województwie), w 13 gmi-nach (11,4%) nie udało się zidentyfikować droga elektroniczną, ani samej strategii, ani planu rozwoju lokalnego, ani też żadnej informacji o istnieniu tych dokumentów – co może wskazywać na ich całkowity brak;

w 10 gminach (8,8%) zidentyfikowano jedynie plany rozwoju lokalnego opracowane na ogół w 2004 roku, z perspektywą do 2013; z treści meryto-rycznej tych planów, obejmującej właściwie wszystkie elementy strategii rozwoju, należy wnioskować, że w gminach tych plany te traktowane są jako alternatywa dla dokumentu strategii rozwoju;

w niektórych przypadkach trudno określić horyzont czasowy strategii; trzeba się tego domyślać z kontekstu treści metodologii lub na podstawie harmono-gramu przewidywanych do realizacji zadań umieszczonych w końcowej części strategii – dotyczy to także strategii konsultowanych przez pracowni-ków ze stopniami naukowymi zatrudnionych w różnych instytutach, (np. strategie gmin: Lidzbark Warmiński, Dywity, Lubomino, Ruciane Nida i wiele innych);

brak określenia wielu podawanych danych liczbowych w części dotyczącej aktualnej sytuacji społeczno-ekonomicznej, np.: Janowiec Kościelny, Grunwald, Łukta, Lidzbark Warmiński (miasto i wieś);

wiele gmin posiada, oprócz strategii rozwoju, plany rozwoju lokalnego, opracowane na ogół w 2004 roku, z perspektywą do 2013, a także progra-my rewitalizacji miast, sporządzone zazwyczaj w 2007 lub 2008 roku;

można odnieść wrażenie, że opracowanie ww. planów gminy traktują jako dokumenty strategiczne i zapominają przez to o ważności aktualizacji stra-tegii, bo w wielu przypadkach horyzont czasowy tych planów jest aktual-niejszy od horyzontu czasowego strategii;

w dwóch gminach zidentyfikowano strategię rozwoju oraz plan rozwoju lokalnego na lata do 2006, co może wskazywać na brak dokumentów stra-tegicznych na okres bieżący;

z dostępnych materiałów o 10 gminach (8,8%) wynika, że gminy te posia-dają strategie rozwoju, ale nie są one dostępne w wersji elektronicznej, np.


39

w treści Planu Rozwoju Lokalnego Gminy Biskupiec powołano się na stra-tegię rozwoju jako dokument podstawowy dla opracowania tego planu, w BIP Gminy Stawiguda dostępne jest zarządzenie Burmistrza z 2007 roku dotyczące powołania zespołu do aktualizacji strategii rozwoju gminy, stra-tegia gminy Gołdap przywoływana jest w strategii Powiatu Gołdapskiego, tak samo jest ze strategią gminy Olecko, Rychliki, Kisielice, Lubawa, Bi-skupiec, Grunwald, Stawiguda, Ełk (gm. wiejska), Gołdap, Olecko, Pło-skinia, Godkowo czy Milejewo, w materiałach promocyjnych gminy Orzysz występują stwierdzenia, że gmina posiada opracowaną strategię rozwoju.

W zakresie oceny merytorycznej stwierdzić należy, że: za aktualne można uznać te dokumenty strategii, które opracowane zostały

z uwzględnienie aktualnej sytuacji społeczno-ekonomicznej, to jest po uzyskaniu przez Polskę członkostwa w Unii Europejskiej w 2004 roku;

szczególnie realistycznie można ocenić te dokumenty, które zostały opra-cowane na podstawie 2-3 letnich doświadczeń ww. członkostwa, czyli obejmują perspektywę czasową lat 2007-2015 z projekcją rozwoju nawet do 2020 r.; takie dokumenty posiadają gminy: Mikołajki, Mrągowo, Górowo Iławeckie, Bisztynek, Lidzbark, Miasto Braniewo, Frombork, Kozłowo, Miasto Ełk, Stare Juchy, Świętajno (w pow. oleckim);

za nieaktualne i nie spełniające swojej praktycznej funkcji należy uznać strategie opracowane w latach 1999-2000 i obejmujące perspektywę cza-sową do roku 2010; takimi strategiami rozwoju posługują się gminy: Piec-ki, Biskupiec, Lidzbark Warmiński (miasto i gmina wiejska), Barciany, Bartoszyce, Nowe Miasto Lubawskie (Miasto i gmina wiejska), Działdowo (gmina wiejska), Banie Mazurskie oraz Wieliczki;

bardzo ogólnikowo wskazane cele (niby szczegółowe), będące raczej ży-czeniami niż dążeniami; dotyczy to wszystkich gmin wymienionych w poprzednim punkcie; taka konstrukcja celów, ich uzasadnienie i przeło-żenie na zadania realizacyjne, można przyporządkować każdej gminie czy powiatowi.

Monitoring i kontrola realizacji strategii rozwoju stanowią podstawę do rozpa-trywania problemu odpowiedzialności organów i osób za efektywność rozwoju spo-łeczno-gospodarczego JST. Z analizy sposobów kontroli i monitoringu strategii roz-woju wybranych gmin województwa warmińsko-mazurskiego wynika, że ten etap procesu zarządzania strategicznego jest marginalizowany już na etapie projektowania strategii. Poniżej przedstawiono kilka wskazujących na powyższy problem przy-kładów celowo dobranej próby badawczej.

Henryk Gawroński

40

Gmina Miasto Olsztyn – w „Strategii rozwoju Olsztyna na lata 2006-2020” brak jest odniesienia się do problemu monitoringu, ewaluacji czy kontroli realizacji zakładanych w strategii celów oraz zadań i przedsięwzięć. Uwagę zwraca nato-miast, że na 77 stron dokumentu, aż 7 stron (71-77) zajmuje wykaz osób i zespo-łów problemowych zaangażowanych w jego opracowanie . W analizowanej strate-gii zdecydowanie przeważają deklaracje, których treść graniczy z ładnie brzmią-cymi sloganami, np.: doskonalenie metod zarządzania zasobami finansowymi, rzeczowymi i ludzkimi; budowa, rozbudowa i modernizacja infrastruktury; kreo-wanie atrakcyjnego wizerunku miasta itp.

Gmina Miasto Elbląg – w „Strategii rozwoju Elbląga na lata 2001-2015”, po-dobnie jak w strategii rozwoju Olsztyna, brak jest odniesienia się do problemu monitoringu, ewaluacji czy kontroli realizacji zakładanych w strategii celów oraz zadań i przedsięwzięć.

Gmina Miasto Ełk – w zaktualizowanej w 2008 roku „Strategii zrównoważone-go rozwoju Ełku do roku 2016” przewiduje się monitoring i ewaluację postępów w realizacji strategii. Prowadzony będzie monitoring wskaźnikowy. W strategii zostały określone szczegółowe wskaźniki dla poszczególnych celów operacyjnych. Wskazano też instytucje, które zobowiązane są przygotować zestaw danych wskaźników. O randze tej części strategii świadczy chociażby objętość w struktu-rze dokumentu. Przedmiotowy wykaz wskaźników obejmuje 21 stron (131-151) w całości opracowania strategii. Monitoring wskaźnikowy realizować ma Wydział Strategii i Rozwoju Urzędu Miasta, którego zadaniem jest ponadto koordynowanie prac związanych z realizacją przedsięwzięć wynikających ze strategii. Wydział ten będzie corocznie do 15 listopada przygotowywał sprawozdanie z realizacji strategii na podstawie pomiarów wskaźników i przedstawiał je Prezydentowi Miasta, który do 30 grudnia każdego roku ma zdawać Radzie Miasta sprawozdanie z postępów w realizacji strategii. Sprawozdanie to będzie przedkładane do publicznej wiadomo-ści mieszkańcom. Wydział Strategii i Rozwoju ma również nałożony w analizowa-nym dokumencie, obowiązek opracowania raz na dwa lata, projektu aktualizacji strategii. Argumentowane jest to długookresowym charakterem planowania, nastę-pującymi szybko zmianami prawa oraz potrzebą elastycznego dostosowania się do priorytetów. Należy także podkreślić, że strategia Gminy Miasto Ełk, w opisanym wykazie zadań w ramach celów strategicznych zawiera: termin realizacji, źródła finansowania, podmiot realizujący oraz praktyczne uwagi.

Gmina Miasto Braniewo – uchwalona przez Radę Miasta w dniu 27 lutego 2008 roku „Strategia rozwoju Miasta Braniewo do roku 2020”, na 47 stronach (na 61 s. dokumentu) zawiera opis stanu istniejącego, który raczej nie jest optymistyczny. Analizie SWOT, będącą oceną szans i zagrożeń oraz słabych i mocnych stron gminy, która w dokumencie strategicznym tego typu powinna stanowić podstawowe


41

narzędzie diagnostyczne, poświęcono niespełna dwie strony. Cele strategiczne realizowane mają być za pomocą bardzo ogólnie opisanych zadań sformułowanych np. jako opracowanie i wdrożenie kompleksowego programu rozwiązywania pro-blemów społecznych, czy wspieranie i programowanie inicjatyw społecznych itp., bez wskazania czasu, sił i środków realizacji, ani też podmiotu realizującego. Po-dobnie lakonicznie sformułowano uwarunkowania rozwoju Braniewa, odnosząc je raczej do oczekiwań wsparcia finansowego ze strony budżetów zewnętrznych.

W zakresie wdrożenia strategii, dokument ten odwołuje sie do bliżej nieokre-ślonych projektów i programów rozwojowych, wymieniając jedynie Program Rozwoju Lokalnego i Lokalny Program Rewitalizacji Miasta.

Gmina Miasto Działdowo – w „Strategii rozwoju Gminy Miasto Działdowo na lata 2001-2015” wyodrębniono harmonogram działań i zadań, w którym dla każ-dego z celów operacyjnych ustalono czas ich realizacji oraz określono partnerów strategicznych i źródła finansowania celów. Harmonogram ten w powiązaniu z opracowaną matrycą planowania i monitorowania strategii jest narzędziem w rę-kach jej realizatorów, które wyznacza pole możliwości działania w ramach wcze-śniej zidentyfikowanych szans i zagrożeń. W matrycy monitorowania określono oczekiwane skutki działań w ramach celów strategicznych, mierniki tych skutków oraz wskazano podmioty opracowujące te mierniki.

Gmina Miasto Kętrzyn – realizuje dokument „Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Miejskiej Kętrzyn”, który przedstawia w syntetycznej formie cele rozwoju spo-łeczno-gospodarczego oraz wynikające z nich działania, jakie są i będą realizowa-ne na terenie Miasta Kętrzyn w latach 2005-2006 i 2007-2013. Plan ten skierowany jest głównie na zwiększenie atrakcyjności inwestycyjnej, turystycznej i kulturalnej miasta. Wskazano w nim i opisano planowane do realizacji projekty, z uwzględ-nieniem realizatorów, źródeł finansowania, oczekiwanych rezultatów i sposobów pomiaru wskaźników.

Gmina Janowo w pow. nidzickim – w „Planie rozwoju Gminy Janowo na lata 2004-2013”, w końcowej części opisano system wdrożenia oraz sposoby monito-rowania, oceny i komunikacji społecznej w zakresie realizacji zadań i projektów szczegółowo opisanych w planie, poprzez określenie podmiotu odpowiedzialnego, źródeł finansowania, oczekiwanych rezultatów i sposobów ich pomiaru. Wskazuje się na Urząd Gminy, jako odpowiedzialny administracyjnie za ogólną koordynację działań i wdrażanie planu poprzez przygotowanie i wdrażanie projektów, zapew-nienie odpowiedniej promocji, koordynację zadań realizowanych przez partnerów oraz monitoring realizacji planu. Zakłada się, że plan ma charakter otwarty. Będzie systematycznie monitorowany i dostosowywany do pojawiających się proble-mów. Stały monitoring realizacji planu powierzono Referatowi Gospodarki Tere-nowej Urzędu Gminy, który zobowiązany został do przedstawiania, w okresach

Henryk Gawroński

42

półrocznych, raportów z monitoringu i ewaluacji projektów według wzorów okre-ślonych w tym planie.

Gmina Srokowo w pow. kętrzyńskim – realizowana „Strategia rozwoju Gminy Srokowo” obejmująca lata 2001-2016, zawiera wykaz celów oraz mierników ich osiągnięcia oraz plan zadań przedstawiony w formie matrycy, która obejmuje w sobie cel nadrzędny, cele programu oraz działania i zadania, dzięki którym osią-gnięcie celu jest możliwe, harmonogram realizacji działań, budżet, oraz opis jed-nostki lub jednostek odpowiedzialnych za realizację celu. Brakuje tu jednakże sys-temu ewaluacji osiąganych celów w okresach przejściowych.

Gmina Budry w pow. węgorzewskim – realizuje „Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Budry na lata 2004-2013”, który jest dokumentem planistycznym o charak-terze operacyjnym, opisującym planowane przedsięwzięcia samorządu gminnego współfinansowane ze środków funduszy UE. Realizacja zawartych celów i zadań w planie jest ściśle związana z określeniem szczegółowych procedur jego wdraża-nia. Powołano zespół ds. ewaluacji i monitoringu planu. Osoby odpowiedzialne za realizacje zadań zobowiązane są przygotować 2 razy w roku sprawozdania rzeczo-wo-finansowe z ich realizacji. Monitorowanie osiągania wskaźników oraz przygo-towanie sprawozdań przewiduje się powierzać ekspertom zewnętrznym.

Przedsiębiorcze zarządzanie strategiczne w JST zdeterminowane jest różnorod-nością zasobów i procesów, a jego celem jest wzrost wartości tychże zasobów i strategiczna wizja ich unikatowej konfiguracji, zmierzająca do poprawy warun-ków życia, jakości świadczonych usług i zwiększenia zadowolenia społeczności. Największym ograniczeniem wyznaczania celów strategicznych i sposobów ich realizacji jest fakt, że poprawa sytuacji danej części podmiotów odbywa się czę-ściowo kosztem innych podmiotów68.

Problemy te można jedynie rozwiązać poprzez negocjacje i mediacje, których przedmiotem jest rachunek korzyści stron uwzględniający słuszne odszkodowanie oraz optymalny strategiczny wzrost efektywności zasobów, który zachodzi, gdy alokacja zasobów w celu realizacji interesu społecznego sprawia, że interesariusze zyskują więcej niż inni tracą.

3. Partnerstwo publiczno-prywatne i koncepcja project finance

Realizacja inwestycji publicznych w partnerstwie publiczno-prywatnym (PPP) wciąż stanowi nowość w polskim systemie prawnym i praktyce zarządzania pu-blicznego. Doświadczenia projektów realizowanych metodą PPP w państwach Unii

68 H. Gawroński, Zarządzanie strategiczne w samorządach lokalnych, Wolters Kluwer, Warszawa 2010, s. 282.


43

Europejskiej są pozytywne. Metoda ta przynosi korzyści obu stronom: dla podmio-tów publicznych to możliwość realizowania swoich zadań przy wykorzystaniu wiedzy i doświadczenia sektora prywatnego, dla przedsiębiorców – szansa uzyska-nia wieloletnich kontraktów. Możliwość realizacji zadań publicznych w modelu PPP traktowana jest przez polski samorząd terytorialny z zainteresowaniem, a równocześnie z pewną ostrożnością. Zainteresowanie budzi możliwość pozyska-nia nowego źródła finansowania zadań publicznych, a także nowatorskie podejście do realizacji projektów. Ostrożność wiąże się przede wszystkim z wciąż relatywnie niewielką wiedzą na temat angażowania kapitału prywatnego w realizacje zadań publicznych. Idea PPP, w wielu środowiskach łączona jest mentalnie i całkowicie niesłusznie z transferem własności publicznej do sektora prywatnego. Tymczasem jest to sposób montażu pozwalający łączyć wysiłek finansowy i organizacyjny strony publicznej i prywatnej w celu dostarczenia albo podniesienia jakości infra-struktury i usług opartych o tę infrastrukturę wg koncepcji znanej w sektorze biz-nesowym jako project finance.

Project finance - jest metodą finansowania infrastruktury publicznej, projektów przemysłowych oraz projektów sektora usług publicznych, w której źródłem spłaty długu oraz zwrotów z zaangażowanego w projekt kapitału własnego są przepływy pieniężne generowane przez daną inwestycję (rys. 1)69. Specyficzną cechą project finance jest wysoki stopień finansowania projektu w formie zaciągniętych na ten cel kredytów (nawet do 90% wartości).

W procesie realizacji inwestycji metodą project finance udział biorą: sponsorzy, czyli pomysłodawcy projektu (mogą nimi być firmy prywatne,

bądź JST), których zadaniem jest zorganizowanie danego przedsięwzięcia i pozyskanie poparcia wśród władz i społeczności lokalnej czy innych, kluczowych organizacji; sponsorzy zapewniają integrację działań wszyst-kich podmiotów oraz należytą kontrolę realizacji projektu;

władze publiczne, czyli JST, która bierze na siebie odpowiedzialność za stworzenie właściwych warunków prawnych w celu należytej realizacji inwestycji;

pożyczkodawcy, w szczególności instytucje bankowe, które udzielają wsparcia finansowego bezpośrednio spółce celowej (Special Purpose Ve-hicle – SPV);

generalni wykonawcy, którzy samodzielnie bądź w kooperacji z podwyko-nawcami są odpowiedzialni za realizację inwestycji; mogą jednocześnie pełnić funkcję sponsorów;

69 M.K. Król, Wybrane elementy zarządzania ryzykiem w Project finance na przykładzie sektora energetyki wiatrowej, „Studia i Prace Kolegium Finansów i Zarządzania” nr 58, SGH, Warszawa 2005, s. 109-110.

Henryk Gawroński

44

spółka operatorska – jednostka, która po wykonaniu inwestycji przejmie zadania zarządzania przedsięwzięciem i zajmie się bieżącą eksploatacją obiektu; funkcję tę może pełnić sponsor projektu, określona spółka komu-nalna bądź generalny wykonawca.

Rysunek 1. Schemat project finance

Źródło: P. Galiński, Zastosowanie Project finance działalności inwestycyjnej spółek komu-nalnych, „Acta Elbongensia” tom X, seria: prawo, administracja, zarządzanie publiczne

(nr 4), EUH-E, Elbląg 2011, s. 98. W procesie realizacji inwestycji metodą project finance mogą brać również

udział inne podmioty, co jest uzależnione od specyfiki danej inwestycji. W tego typu przedsięwzięcie można bowiem zaangażować przykładowo dostawców czy odbiorców określonych produktów czy usług, którzy zawierają długoterminowe umowy w tym zakresie, a także firmy ubezpieczeniowe, jeżeli jest wymagane za-wieranie określonych polis ubezpieczeniowych w celu minimalizacji ryzyka nie-powodzenia inwestycji.

Od każdego z uczestników przedsięwzięcia jest wymagana specjalizacja w określonej dziedzinie, tj. finansowanie projektu, ocena ryzyka, realizacja inwe-stycji, zarządzanie infrastrukturą itp. Przyczynia się to do wzrostu trafności podej-mowanych decyzji w trakcie realizacji projektu. Każdy z zaangażowanych w pro-ject finance podmiotów podejmuje się akceptowanego przez siebie ryzyka niepo-wodzenia przedsięwzięcia przy jednoczesnym minimalizowaniu ryzyka inwestycji jako całości.


45

Swoboda konstrukcji umów o PPP wynika częściowo z faktu, że w Unii Euro-pejskiej brak jest jednolitej definicji dotyczącej PPP. Komisja Europejska odniosła się do tej kwestii jedynie w postaci wytycznych, wg których PPP oznacza współ-pracę między sektorami: publicznym i prywatnym, polegającą na realizacji zadań tradycyjnie wykonywanych przez sektor publiczny. Jest to model przynoszący korzyści obu stronom, rozdzielający zadania i ryzyko z uwzględnieniem specyfiki danego sektora70.

PPP można też definiować w oparciu o kilka uzupełniających się wzajemnie określeń:71

PPP to ogólna nazwa związków między sektorem prywatnym a organiza-cjami publicznymi, często mającymi na celu użycie środków lub doświad-czenia sektora prywatnego w celu wsparcia sektora publicznego w dostar-czaniu aktywów i usług;

celem PPP jest zwiększenie wydajności projektów infrastrukturalnych przez współpracę długoterminową sektora publicznego i sektora prywatnego;

PPP to współpraca partnerska między jednostkami sektora publicznego i prywatnego w celu zaprojektowania, planowania, wykonania i/lub eks-ploatacji projektów infrastrukturalnych.

Na tej opisowej konstrukcji zbudowana jest także definicja PPP wyrażona w ustawie z 19 grudnia 2008 roku o PPP (Dz. U. z 2009 r. nr 19, poz. 100), która stanowi, że „przedmiotem PPP jest wspólna realizacja przedsięwzięcia oparta na podziale zadań i ryzyk pomiędzy podmiotem publicznym i partnerem prywatnym”.

Podkreślić należy jednak, że realizacja projektów typu PPP była i jest możliwa nadal nie tylko w oparciu o specjalną ww. ustawę o PPP. Tym bardziej, że zarówno ta ustawa, jak i jej poprzednia wersja z 2005 roku, raczej przyczyniają się do ogra-niczania realizacji projektów tego typu poprzez próbę narzucenia zamkniętego modelu współpracy w ramach niesłusznej już tezy, że „co nie jest dozwolone – jest zabronione”. Tymczasem rozwój instrumentów rynku finansowego, swoboda za-wierania umów, powodują systematyczne zmiany i rozwój form współpracy w przedmiotowym obszarze.

Współpraca sektorów, zarówno w formie instytucjonalnej, czyli w postaci spół-ki celowej jak i w formie kontraktowej, czyli w oparciu o umowę, były i są możli-we w oparciu o:

70 B. Korbus, Wskazówki Komisji Europejskiej dotyczące partnerstwa publiczno prywatnego, Komitet Integracji Europejskiej i Instytut Partnerstwa Publiczno Prywatnego, Warszawa 2005, s. 3. 71 T. Korczyński, A. Kozłowska, K. Kozłowski, A. Mednis, A. Nowaczek, Koncesja na roboty bu-dowlane lub usługi a inne formy realizacji inwestycji publiczno – prywatnych, Wolters Kluwer busi-ness, Warszawa 2010, s. 12.

Henryk Gawroński

46

ustawę o gospodarce komunalnej (Dz. U. z 1997 r. nr 9, poz.43), stanowią-cej podstawę tworzenia form organizacyjno-prawnych organizacji świad-czenia usług komunalnych w JST;

ustawę z dnia 9 stycznia 2009 r. o koncesjach na roboty budowlane lub usługi, (Dz. U. nr 19, poz. 101), określającej koncesję jako formę umowy, w wyniku której koncesjonariusz zobowiązuje się do wykonania przedmio-tu koncesji za wynagrodzeniem, które stanowi wyłącznie prawo do korzy-stania z obiektu budowlanego (korzystania z usług), albo takie prawo wraz z płatnością koncesjodawcy;

ustawę z dnia z dnia 27 października 1994 r. o autostradach płatnych oraz o Krajowym Funduszu Drogowym (t.j. Dz. U. z 2004 r. nr 256, poz. 2571, z późn. zm.), która stanowi fundament prawny dla budowy autostrad w Polsce i zakłada, że autostrady będą budowane w oparciu o środki inwesto-rów prywatnych w systemie koncesyjnym;

ustawę z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie, (Dz. U. nr 96, poz. 873) – wskazującej organizacje pożyt-ku publicznego jako właściwe do zlecania im zadań publicznych w obsza-rze usług społecznych, również realizowanych przez JST;

ustawę z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, (Dz. U. nr 115, poz. 741), z której wynika prawo JST do wnoszenia nieruchomości do spółek lub oddania tych nieruchomości w użytkowanie podmiotowi prywatnemu na podstawie innej umowy;

ustawę z dnia 7 września 2007 w sprawie przygotowanie finałowego tur-nieju Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012 (t.j. Dz. U. z 2010 r. nr 26, poz. 133), która stanowi w szczególności, że przedsięwzięcia w zakresie projektowania, budowy, przebudowy lub remontu stadionów i innych obiektów budowlanych na terytorium RP niezbędne do przeprowa-dzenia turnieju, są celami publicznymi i inwestycjami celu publicznego w rozumieniu przepisów o gospodarce nieruchomościami oraz przepisów o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz że spółki celowe mo-gą być tworzone przez miasta gospodarzy EURO 2012: Gdańsk, Kraków, Poznań, m.st. Warszawa, Wrocław, a powierzenie spółce celowej zadań następuje w drodze umowy pomiędzy spółką a ministrem właściwym do spraw kultury fizycznej i sportu, albo JST lub innym organem administra-cji rządowej, stosownie do kompetencji.

Poza wymienionymi wyżej przepisami, w konstrukcjach umownych wykorzy-stuje się postanowienia ustaw: „kodeks spółek handlowych” z 15 września 2000 r. (Dz. U. nr 94, poz. 1037, z późn. zm.) – określającego formy spółek handlowych,


47

którymi są: spółka jawna, spółka partnerska, spółka komandytowa, spółka koman-dytowo-akcyjna, spółka z ograniczoną odpowiedzialnością i spółka akcyjna, a tak-że „kodeks cywilny” z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz. U. nr 16, poz. 93, z późn. zm.) – z którego wynika swoboda zawierania umów przez podmioty posiadające oso-bowość prawną, a takimi są JST. Nie bez znaczenia pozostaje tu również „prawo zamówień publicznych” z dnia 29 stycznia 2004 r. (Dz. U. z 2007 r. Nr 223, z późn. zm.) – które jest stosowane do wyboru partnera prywatnego w sytuacji, gdy nie stosuje się postanowień ustawy o koncesjach na roboty budowlane lub usługi; ustawę o koncesjach stosuje się natomiast, jeżeli wynagrodzeniem partnera pry-watnego jest prawo do pobierania pożytków z przedmiotu PPP, albo to prawo wraz z zapłatą sumy pieniężnej.

Postanowienia ustawy o PPP w zakresie realizacji inwestycji publicznych za-kładają, że projekty te powinny przynosić korzyści trzem stronom:

społeczeństwu, jako ostatecznemu odbiorcy i użytkownikowi infrastruktu-ry i usług;

podmiotowi publicznemu, realizującemu w tej formie swoje podstawowe obowiązki;

podmiotowi prywatnemu, który poprzez przedsięwzięcie PPP dokonuje pomnażania swojego majątku, realizując cel swojej działalności.

Złożoność ustaw: o PPP, o koncesjach, o zamówieniach publicznych, o auto-stradach płatnych, a także innych ww. regulacji, nie będą ułatwiały wdrażania pro-jektów typu PPP. Na trudności te wskazują chociażby następujące fakty:

różny jest tryb odwoławczy – sądy administracyjne dla sporów koncesyj-nych, a sądy powszechne i Krajowa Izba Odwoławcza przy Urzędu Za-mówień Publicznych (UZP) dla zamówień publicznych;

zakresy ww. ustaw zachodzą na siebie częściowo; brak jest instytucji rządowej, która miałaby wspierać realizację projektów

typu PPP, propagować dobre praktyki, czy tworzyć dobry klimat dla przedsięwzięć w tej dziedzinie, co czyni z Polski wyjątek w tej kwestii na skalę Europy.

Pomimo wymienionych wyżej trudności koncepcja PPP upowszechnia się, co obrazuje zestawienie jednostek samorządowych i projektów PPP oraz projektów koncesyjnych, w których ogłoszono postępowania w I połowie 2011 r. w Polsce:72

Miasto Katowice – Świadczenie usług polegających na zarządzaniu Mię-dzynarodowym Centrum Kongresowym oraz Halą Widowiskowo-Sportową Spodek w Katowicach;

72 Rynek PPP w Polsce w I połowie 2011 roku, Raport Investment Support, Warszawa 2011, s. 26-27.

Henryk Gawroński

48

Miasto Gliwice – Zarządzanie krytą pływalnią Neptun w Gliwicach przy ul. Dzionkarzy;

Zarząd Infrastruktury Komunalnej i Transportu w Krakowie – Obsługa i administrowanie Zbiorczym Punktem Gromadzenia Odpadów przy ul. Nowohuckiej w Krakowie;

Miasto Tychy – Zaprojektowanie, rozbudowa i adaptacja budynku Zasad-niczej Szkoły Metalowej w Tychach, przy ul. Nowokościelnej 11 na lokale mieszkalne;

Gmina Zabierzów – Postępowanie o zawarcie umowy koncesji na realiza-cję w kompletnym stanie wykończeniowym pod klucz budynku ośrodka (centrum) usług medycznych, wraz z zagospodarowaniem przyległego te-renu;

Miasto Poznań – System Gospodarki Odpadami dla Miasta Poznania; Miasto Bolesławiec – Wykonanie robót budowlanych w trybie koncesji

polegających na wybudowaniu w systemie (BOMT) budynków mieszkal-nych z przeznaczeniem na lokale komunalne i usługowe w Bolesławcu;

Miasto Wrocław – Budowa parkingu podziemnego dwukondygnacyjnego wraz z częścią naziemną w poziomie terenu, niezbędną infrastrukturą na terenie Zespołu Hali Stulecia we Wrocławiu;

Miasto Chełm – Centrum sportów wodnych – modernizacja miejsca wyko-rzystywanego do kąpieli Glinianki w Chełmie;

Gmina Skąpe – Zagospodarowanie, eksploatacja i zarządzanie kąpieli-skiem na terenie jeziora w miejscowości Niesulice;

Miasto Gostynin – Koncesja na zarządzanie miejskim centrum handlowo-usługowym w Gostyninie;

Gmina Żnin – Wybór koncesjonariusza (Partnera Prywatnego) do realizacji przedsięwzięcia pn: Budowa zakładu odzysku odpadów komunalnych wchodzącego w skład planowanego regionalnego zakładu unieszkodliwia-nia odpadów komunalnych w miejscowości Wawrzynki;

Miasto Katowice – Zaprojektowanie, budowa i eksploatacja dwóch parkin-gów podziemnych w ramach Placu Dworcowego i Placu Bolesława Chro-brego w Katowicach wraz z organizacją i obsługą strefy płatnego parko-wania wokół parkingów.

Wobec aktualnej sytuacji ekonomicznej i gospodarczej samorządów, niekiedy PPP będzie jedyną możliwością wyjścia z impasu inwestycyjnego. Praktyczna wiedza na temat przygotowań do zawarcia umowy o PPP, przeprowadzenia kolej-nych etapów postępowania na wybór partnera prywatnego oraz zobowiązań i kon-sekwencji wynikających z rozpoczętej współpracy PPP, jest cechą nielicznych, którzy realizują pierwsze partnerstwa.


49

4. Podsumowanie

Przedstawione rozważania wskazują na wielokontekstowość problemu diagno-zowania JST i prowadzą do wniosku, że nie istnieje jedna, uniwersalna metoda takiej diagnozy. Jakość dokonanej diagnozy mikro i makrootoczenia przekłada się na jakość prognozy strategicznej, a w konsekwencji na jakość zarządzania strate-gicznego w jednostkach terytorialnych.

W strategicznych kierunkach i celach rozwoju JST, nie chodzi o konkurencję sensu stricte pomiędzy gminami i powiatami, czy jednostkami organizacyjnymi tych samorządów, a raczej o współdziałanie, wzajemne uzupełnianie się w zidenty-fikowanych niszach rynkowych, w których dana gmina czy powiat ma najlepsze naturalne warunki działania.

Zakres i jakość realizowanych funkcji strategii rozwoju lokalnego zależy od ja-kości opracowanych dokumentów strategii rozwoju. Z przeprowadzonej analizy wynika, że najczęściej deklarowano i opisywano metodę partycypacyjno-ekspercką, jako stosowaną w czasie opracowania lub aktualizacji strategii rozwoju. Głębsza analiza tych dokumentów pozwala mieć wątpliwości, co do faktycznej partycypacji społeczeństwa w opracowaniu dokumentów strategicznych.

Dobrze opracowana strategia rozwoju powinna mieć dynamiczny charakter w ramach postulowanej wizji, czyli cech JST w przyszłości i dawać podstawę do kształtowania sieci relacji wewnętrznych opartych na paradygmacie organizacji opartej na wiedzy, czyli zdolnej do uczenia się, a taki postulat nadaje dokumentowi strategii „żywy” i elastyczny charakter.

Odpowiedzialność za wdrożenie i realizację strategii rozwoju gmin ma charakter polityczny i co najwyżej etyczny i dotyczy ona wszystkich interesariuszy. Władze gminy ponoszą tę odpowiedzialność jedynie za stwarzanie ram organizacyjnych przedsiębiorczości i konkurencyjności podmiotów gospodarczych, produkujących lub świadczących usługi o publicznym i nie tylko publicznym charakterze oraz za inicjowanie zaangażowania społecznego w diagnozowanie i prognozowanie strate-giczne oraz realizację projektów w ramach osiągania celów strategicznych.

W obszarze ewaluacji strategii następuje poprawa wynikająca z krzywej do-świadczeń, tzn. że w dokumentach opracowanych w latach 2007-2008, zauważa się problemu ewaluacji strategii i coraz lepsze próby jego formułowania, w stosunku do dokumentów opracowanych w latach poprzednich, gdzie niejednokrotnie ele-ment ten zupełnie pomijano. Określenie systemu ewaluacji i monitoringu realizacji zadań strategicznych integruje współautorów i wykonawców strategii, wokół wizji strategicznej, wyzwala w nich poczucie odpowiedzialności i mobilizuje ich do samokontroli w tym zakresie.

Określenie skutków działań w postaci mierników wskazujących na stopień rea-lizacji celów, powinno być integralną częścią strategicznego myślenia i działania.

Henryk Gawroński

50

Mierniki te powinny pozwalać na zbadanie poziomu osiągnięcia danego celu w określonych etapach jego realizacji. Mierniki te powinny też być obiektywnie sprawdzalne, czyli powinny określać ilościowo i jakościowo cele oraz czas i miej-sce realizacji każdego celu oraz opisywać ilościowo i jakościowo rezultaty działań w ramach celów strategicznych.

Reasumując, można też stwierdzić, że mimo rozlicznych słabości i niedocią-gnięć, które mogą występować w procesach opracowania i wdrożenia strategii rozwoju JST, jako szczególnie pozytywne cechy strategii należy przyjąć:

przewagę istnienia (nawet niedoskonałej) strategii, nad brakiem takiej stra-tegii w ogóle;

przewagę strategicznego postrzegania wizji JST (obrazu przyszłości) w perspektywie czasowej wykraczającej poza ramy jednej kadencji władz, nad logiczną poprawnością tej wizji, ale w krótszej perspektywie;

przewagę zintegrowanej analizy strategicznej identyfikującej problemy występujące w otoczeniu w dynamicznej perspektywie, nad analizą prefe-rującą problemy wewnętrzne;

przewagę gotowości do zmian i rozwoju strategii, nad jej niewzruszalno-ścią.

Ponadto, jako postulat trzeba przyjąć, że filozofia zarządzania strategicznego w gminach i powiatach powinna być oparta na rozwiązań procesowych, w których podstawową rolę odgrywają ludzie i ich zespoły. Realia życia społecznego zawsze są bowiem bogatsze od nawet pozornie najlepiej skonstruowanych, ale sztywnych struktur organizacyjnych i legalnych, ale bezosobowych zasad i reguł postępowania.

Jeśli zaś chodzi o względnie uniwersalne zasady realizacji projektów PPP w samorządach terytorialnych to należy stwierdzić, że złożoność projektów i nego-cjowanie warunków wymagają wsparcia każdego z partnerów przez profesjonalne doradztwo. PPP pomyślane jest dla przedsięwzięć sięgających nawet kilkudziesię-ciu lat, więc przy konstruowaniu tych umów wymagane jest myślenie zagrożenia-mi przyszłości, co nie jest „mocną stroną” administracji.

Ustawa o PPP nie przewiduje limitów wartościowych przedsięwzięć objętych tymi projektami, ale wymagają one stosunkowo dużych nakładów czasu i innych środków. PPP może być stosowane przy zastosowaniu pewnego poziomu racjonal-ności, który trzeba wykazać w analizie efektywności poprzez kryterium „przeważa-jących korzyści”. Szacunkowa ocena wskazuje, że taki poziom racjonalności da się wykazać przy projektach o wartości co najmniej kilku milionów PLN.

Wynagrodzenie partnera prywatnego powinno być uzasadnione, czyli nie za małe i niewygórowane, to znaczy takie jakiego partner ten nie uzyskałby w warun-kach rynkowych. Zbyt wysokie wynagrodzenie oznaczałoby, że podmiot publiczny


51

źle przeprowadził analizę efektywności, źle skalkulował to wynagrodzenie, co w konsekwencji mogłoby spowodować nieuzasadnioną, zbyt wysoką cenę świadczo-nych usług czy dostaw.

Bibliografia

[1] Florida R., Cities and the Creative Class, New York – London 2005. [2] Galiński P., Zastosowanie Project finance działalności inwestycyjnej spółek

komunalnych, „Acta Elbongensia” tom X, seria: prawo, administracja, za-rządzanie publiczne (nr 4), EUH-E, Elbląg 2011.

[3] Gawroński H., Zarządzanie strategiczne w samorządach lokalnych, Wolters Kluwer, Warszawa 2010.

[4] Gierszewska G., Zarządzanie strategiczne, WSPiZ, Warszawa 2000. [5] Korbus B., Wskazówki Komisji Europejskiej dotyczące partnerstwa pu-

bliczno prywatnego, Komitet Integracji Europejskiej i Instytut Partnerstwa Publiczno Prywatnego, Warszawa 2005.

[6] Korczyński T., Kozłowska A., Kozłowski K., Mednis A., Nowaczek A., Koncesja na roboty budowlane lub usługi a inne formy realizacji inwestycji publiczno – prywatnych, Wolters Kluwer business, Warszawa 2010.

[7] Król M.K., Wybrane elementy zarządzania ryzykiem w Project finance na przykładzie sektora energetyki wiatrowej, „Studia i Prace Kolegium Finan-sów i Zarządzania” nr 58, SGH, Warszawa 2005, s. 109-110.

[8] Krukowski K., Zakres i metody analizy strategicznej gmin i powiatów, [w:] W. Kosiedowski (red.), Samorząd terytorialny w procesie rozwoju regional-nego i lokalnego, TNOiK, Toruń 2005, s. 85-86.

[9] Obłój K., Strategia organizacji, PWE, Warszawa 2007, s. 209. [10] Penc J., Sztuka skutecznego zarządzania, Oficyna Ekonomiczna, Kraków

2006, s. 138. [11] Rynek PPP w Polsce w I połowie 2011 roku, Raport Investment Support,

Warszawa 2011.


52

Rozdział 3.

POBUDZANIE PRZEDSIĘBIORCZOŚCI AKADEMICKIEJ NA POZIOMIE REGIONALNYM.

DZIAŁANIA I EFEKTY NA PRZYKŁADZIE DOLNOŚLĄSKIEGO AKADEMICKIEGO INKUBATORA

PRZEDSIĘBIORCZOŚCI

1. Wprowadzenie

Przedstawione w niniejszym artykule kwestie można włączyć w nurt rozważań o zakresie, roli i efektywności działań podejmowanych w ramach tzw. przedsię-biorczości akademickiej. Owo zagadnienie ma szeroki wachlarz kontekstualny zarówno w ujęciu przedmiotowym, jak i podmiotowym. W ujęciu przedmiotowym bowiem w obszar zainteresowań przedsiębiorczości akademickiej wchodzą insty-tucje i organizacje takie jak: system edukacji, w tym głównie szkoły wyższe i inne jednostki naukowe, instytucje otoczenia biznesu, czyli inkubatory przedsiębiorczo-ści, w tym głównie te akademickie, centra/ośrodki transferu wiedzy i technologii, parki technologiczne, rynek pracy, mikro-, małe i średnie przedsiębiorstwa. Z kolei w sensie podmiotowym rozpatrywać można działania studentów, absolwentów, pracowników naukowych, młodych przedsiębiorców (start-up, spin-off czy spin-out), władze uczelni. Zależnie od przyjętego ujęcia można prowadzić analizy be-hawioralno-psychologiczne, czy strukturalno-funkcjonalne.

W opracowaniu przyjęto podejście strukturalistyczne stosowane w metodologii nauk społecznych, przy pomocy którego można analizować, jak dana organizacja, w omawianym przeze mnie przypadku akademicki inkubator przedsiębiorczości, będzie kształtowała funkcje preferencji podmiotów ją tworzących oraz w jaki spo-sób wpisuje się i wykorzystuje kontekst działania, a zatem swoje bliższe (lokalne i regionalne) oraz dalsze (krajowe, europejskie) otoczenie. Hipoteza badawcza w tak skonstruowanym ujęciu brzmi: Tendencje i procesy zewnętrzne i wewnętrzne wo-

Pobudzanie przedsiębiorczości akademickiej na poziomie regionalnym…

53

bec regionu sprzyjają wsparciu przedsiębiorczości akademickiej realizowanej w formie zaproponowanej w ramach Dolnośląskiego Akademickiego Inkubatora Przedsiębiorczości, lecz wymagają kolejnych celowanych działań w warstwie be-hawioralnej i organizacyjnej.

Do opracowania niniejszego artykułu wykorzystano zarówno techniki ilościo-we, czyli ankietę składającą się z 22 pytań zarówno zamkniętych, jak i otwartych skierowaną do wszystkich firm działających w ramach Dolnośląskiego Akademic-kiego Inkubatora Przedsiębiorczości (DAIP)73 oraz badania literaturowe typu desk research, a także badania jakościowe, czyli obserwację uczestniczącą74 i wywiady pogłębione nieustrukturyzowane przeprowadzone z pracownikami DAIP, przed-siębiorcami działającymi w jego strukturze czy przedstawicielami władz uczelni.

Artykuł został podzielony na trzy części. W pierwszej przedstawiono kontekst regionalny i lokalny funkcjonowania sektora szkolnictwa wyższego na Dolnym Śląsku w aspekcie odnoszącym się do przedsiębiorczości akademickiej, a zatem struktura rynku pracy w odniesieniu do absolwentów. To pozwoliło na wstępną diagnozę możliwości i zasadności podejmowania działań przez interesariuszy re-gionalnych na rzecz przedsiębiorczości akademickiej. Druga część zawiera ogólny opis uwarunkowań odnośnie funkcjonowania tego sektora uwzględniające procesy i działania aktorów supranarodowych (unijnych) oraz krajowych, a także regional-nych i lokalnych. Z tym zastrzeżeniem, że ten ostatni poziom rozpatrzono tylko z punktu możliwości, jakie dają szkolnictwu wyższemu krajowe (centralne) uwarun-kowania prawne, gdyż to one w zasadniczej części decydują o możliwościach dzia-łań w obrębie tego podsystemu funkcjonalnego. Wskazane jednak także zostały projektowane działania w ramach nowelizowanej Dolnośląskiej Strategii Innowa-cji, która w zdecydowanie większym stopniu niż wcześniejsza, akcentuje ten aspekt działania szkół wyższych. W ostatniej, trzeciej części skupiono się na pro-cesie tworzenia DAIP, regulacjach prawnych oraz charakterystyce działalności podmiotów zorganizowanych w jego ramach. W podsumowaniu sformułowano wnioski odnoszące się do dalszych działań wymaganych dla usprawnienia całego procesu przedsiębiorczości akademickiej w ujęciu regionalnym.

73 Zakres analizy dotyczył następujących kwestii: charakterystyki przedsiębiorstw (stopień innowa-cyjności, źródła zysku i przewagi), analizy powiązań firm (w tym zakresu internacjonalizacji), okre-ślenia potrzeb przedsiębiorstwa. Jest to pierwsze badanie firm z tego inkubatora, który funkcjonuje od 5 lat i jest wspólnym przedsięwzięciem środowisk naukowo-biznesowych Wrocławia. 74 W pierwszych dwóch latach działania DAIP 2006-2008autor pełnił funkcję przewodniczącego Rady DAIP oraz dyrektora AIP Uniwersytetu Wrocławskiego, a od 2008 roku jestem przewodniczą-cym Rady Nadzorującej AIP U. Wr.

Leszek Kwieciński

54

2. Szkolnictwo wyższe a regionalny rynek pracy – aktywność ekonomiczna absolwentów na Dolnym Śląsku

Jednym z głównych zadań sektora szkolnictwa wyższego w zakresie przedsię-biorczości akademickiej jest związanie kształcenia z potrzebami rynku pracy. Sek-tor ten, w myśl nowych postulatów unijnych i trendów światowych, dodatkowo powinien być odpowiedzialny za generowanie bazy pracowników dla tworzenia wysoko wykwalifikowanych miejsc pracy, a więc tych, które mają decydujące znaczenie dla kreowania regionalnej przedsiębiorczości i innowacyjności75. Ich wartość jest zawsze wyższa od miejsca pracy tworzonego w tzw. zawodach ruty-nowych, o czym stanowi iloraz kwalifikacji oraz wynagrodzenia, który to z kolei wpływa na poziom popytu inwestycyjnego, a także konsumpcyjnego w regionie. Wysoko wartościowe miejsca pracy tworzą także wartość dodaną (tzw. efekt addy-cyjny) dla produkcji przemysłowej i lokacji firm z sektorów high-tech i low-tech. Z drugiej jednak strony, zauważalna jest swoista ‘deprecjacja’ dyplomu wyższej uczelni. O ile jeszcze na początku lat 90. XX wieku wyższe wykształcenie było środkiem do uzyskania lepszej pozycji zawodowej i wynagrodzenia, to już po 2000 r. status absolwenta wyższej uczelni nie gwarantował otrzymania pracy. Głównym powodem był fakt, że jakość wykształcenia i kierunki kształcenia odbiegały od zapotrzebowania rynku. Wyrazem tej negatywnej tendencji, było choćby wprowa-dzenie znamiennego zapisu do ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z 2004 r., traktujący osoby bezrobotne w wieku do 25 lat (a więc tuż po stu-diach), jako te „będące w szczególnej sytuacji na rynku pracy”. W stosunku do tych osób urzędy pracy zostały zobligowane do podejmowania dodatkowych dzia-łań aktywizujących76.

Jak zatem wygląda aktualna sytuacja absolwentów w województwie dolnoślą-skim? Biorąc pod uwagę pierwszą zmienną, którą jest liczba absolwentów szkół wyższych podejmujących pierwszą pracę, można zauważyć, iż od 2000 roku, gdy ta liczba wyniosła 3612 osób do 2007 roku, gdzie zanotowano 9598 osób populacja ta stale się zwiększała. Jednak na koniec 2008 roku liczba absolwentów, którzy podjęli pierwszą pracę zmniejszyła się znacząco, do poziomu 7941. Sytuację tę trzeba jednak tłumaczyć zmniejszoną liczbą absolwentów w ogóle. Pozytywną tendencją na pewno jest fakt, iż zdecydowana większość absolwentów podejmuje pracę w sektorze prywatnym (5403) niż publicznym (2538)77. 75 Patrz szerzej: J. Ritzen, Eine chance für europäische Universitäten, Königshausen & Neumann, Würzburg, 2011. 76 Por.: M. Danecka, Bezrobocie i instytucje rynku pracy, ISP PAN, Warszawa, 2005. 77 D. Komarowska, (red.), Rocznik statystyczny województwa dolnośląskiego, Urząd Statystyczny, Wrocław 2009 (dostęp on-line: www.stat.gov.pl w dniu 27.09.2010), s. 146.


55

W tabeli 1 dokonano zestawienia rodzajów branż zawodowych, w których naj-częściej i najrzadziej absolwenci szkół wyższych Dolnego Śląska podejmowali pierwszą pracę w 2008 roku.

Tabela 1. Absolwenci podejmujący pierwszą pracę w 2008 r.

Rodzaj zawodu / branża Liczba osób Obsługa nieruchomości i firm 1827 Poradnictwo finansowe 1386 Przemysł 1119 Produkcja przemysłowa 994 Ochrona zdrowia i pomoc społeczna 827 Administracja publiczna i obrona narodowa 795 Edukacja 681 Handel i naprawy 646 Budownictwo 208 Działalność indywidualna, usługowa, społeczna 192 Transport, gospodarka magazynowa i łączność 120 Hotele i restauracje 107 Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, wodę i gaz 83 Górnictwo 42 Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybołówstwo 33

Źródło: opracowanie własne na podstawie: D. Komarowska, (red.), Rocznik statystyczny województwa dolnośląskiego, Urząd Statystyczny, Wrocław 2009 (dostęp on-line:

www.stat.gov.pl w dniu 27.09.2010), s. 146. Z powyższej tabeli można wyciągnąć pewne uogólnione wnioski: 1. Zdecydowanie przeważają usługi nad zawodami związanym z przemysłem

oraz rolnictwem. 2. Wśród wiodących, tworzonych miejsc pracy przeważają te branże, które de-

terminowane są obecną strukturą kształcenia, a więc związane z naukami ekonomicznymi, społecznymi i prawnymi.

3. Stosunkowo wysoką pozycję zajmują branże techniczne i przemysłowe, co należy wiązać z rosnąca liczbą absolwentów z tych kategorii nauk. Woje-wództwo dolnośląskie bowiem odznacza się wśród pozostałych regionów znacznym udziałem studentów kierunków przyrodniczych, matematycznych i technicznych78 w ogólnej liczbie studentów – plasowało się na 2. miejscu

78 Zgodnie z wytycznymi Komisji Europejskiej (Education and training in Europe: diverse systems shared goals for 2010, 2002, Biuro Urzędowych Publikacji Wspólnot Europejskich, Luksemburg, (http://europa.eu.int/), a w ślad za nimi z dokumentami MNiSW w zakres tego typu kierunków stu-diów należy zaliczyć nauki: przyrodnicze, tematyczno-statystyczne, informatyczne oraz techniczne, przemysł i budownictwo.

Leszek Kwieciński

56

(po woj. małopolskim) z 47,3 tys. studentów wymienionych grup kierunków, stanowiących 27,8% ogółu studentów w 2008 r. (w kraju – 22,3%)79. Waru-nek ilościowy pod tym względem został zatem osiągnięty i można z dużą pewnością założyć, że zwiększanie liczby studentów na kierunkach ścisłych nie jest na chwilę obecną absolutnie niezbędne, a w o wiele większym stop-niu będą konieczne zmiany w sposobie nauczania i przystawalności wie-dzy/umiejętności do wymagań rynku pracy,

4. Wciąż niepokojąco mała liczba absolwentów podejmuje działalność indywi-dualną, jest to 2,4% z ogółu absolwentów podejmujących pierwszą pracę. Jest to potwierdzenie negatywnych tendencji odnośnie przedsiębiorczości i samozatrudnienia na rynku pracy z lat ubiegłych, gdyż w pierwszym kwar-tale 2007 r. w strukturze pracujących w województwie dolnośląskim liczba osób podejmujących pracę najemną wynosiła 972 000, a liczba osób pracu-jących na zasadzie samozatrudnienia tylko 179 000, przy czym dynamika wzrostu zatrudnienia w tak analizowanej strukturze rynku pracy była rów-nież niepokojąca. W pierwszym kwartale 2006 r. pracownicy najemni sta-nowili 877 000, a samozatrudnieni 175 00080. Zatem dynamika w skali roku wyniosła odpowiednio 11% oraz 2,2%. Oznacza to, że osoby pracujące na Dolnym Śląsku zdecydowanie częściej podejmują pracę najemną niż pracę na własny rachunek,

5. Stosunkowo dużym pracodawcą jest administracja publiczna i obrona naro-dowa, zapewniająca pierwszą pracę ponad 10% absolwentów szkół wyższych.

Drugą zmienną, charakteryzującą aktywność zawodową absolwentów jest licz-ba zarejestrowanych bezrobotnych wśród tej grupy. Według stanu na koniec marca 2010 r. liczba zarejestrowanych bezrobotnych absolwentów wynosiła 8386 osób, co stanowiło 62% z ogółu zarejestrowanych osób z wykształceniem wyższym. Jest to więc bardzo niepokojący wskaźnik, który świadczy, iż osoby wchodzące na rynek pracy, czyli znajdujące się w przedziale wiekowym 25-29 lat, nie znajdują dla siebie odpowiedniej oferty i zasilają od razu szeregi bezrobotnych. Zatem moż-na postawić tu tezę, iż zwiększa się odsetek tych, którzy mimo podjęcia wysiłku intelektualnego nie są w stanie osiągnąć pożądanych wyników odnośnie ich miej-sca na rynku pracy, co według M.E. Seligmana81 nazwać można jako odbywanie „treningu bezradności” podczas okresu edukacji. Badania zapoczątkowane przez Seligmana dowiodły, że powodem powstawania bezradności jest brak wpływu na 79 Zasoby ludzkie dla nauki i techniki w województwie dolnośląskim, Urząd Statystyczny, Wrocław, 2009, s. 193. 80 Aktywność ekonomiczna ludności w województwie dolnośląskim w pierwszym kwartale 2007 roku, Informacja sygnalna nr 7/2007, Urząd Statystyczne we Wrocławiu, 2007, s. 4, 7. 81 M.E. Seligmann, E. Walker, D. Rosenhan, Psychopatologia, Wyd. Zysk i spółka, Poznań, 2003, s. 149-156.


57

występowanie określonej grupy bodźców. Zjawisko to prowadzi w kolejnych la-tach życia do deficytów motywacyjnych, poznawczych i emocjonalnych, a więc zespołu cech, które decydują w znaczącym stopniu o kreatywności, przedsiębior-czości czy innowacyjności jednostki82. Z kolei U. Beck opisuje tę sytuację, jako oddzielenie się organizacji kształcenia (trybu studiów, ocen, dyplomów) od zna-czenia samego wykształcenia, czyli sensu, jaki jednostka łączy ze swoim wykształ-ceniem. Beck twierdzi, iż oba te obszary niebezpiecznie się usamodzielniły83. Przyczyną kreowania tego typu postaw jest sytuacja, w której system edukacji jest nadal pod wieloma względami skoncentrowany na instytucjonalnym funkcjonowa-niu placówek edukacyjnych. W systemie tym większą uwagę zwraca się na nau-czanie niż uczenie się, bardziej koncentruje się na programach nauczania niż na uczniach (studentach) i nadal wyżej ceni się abstrakcyjną wiedzę niż dostosowanie programów kształcenia do potrzeb odbiorców.

Kolejne wnioski można wyciągnąć po analizie czterech wskaźników aktywno-ści zawodowej osób z wykształceniem wyższym (patrz tabela 2), które dotyczą okresu 2005-2008. Otóż w przeciągu tych lat zwiększa się drastycznie wskaźnik osób biernych zawodowo z 57% do 87%, zarazem zmniejszają się wskaźniki ak-tywności zawodowej z 83,4% do 73,7% oraz wskaźnik zatrudnienia z 75% do 70%84. W pewien sposób łudząco dobrze przedstawia się w tym zakresie stopa bezrobocia, bo choć nominalnie ulega ona zmniejszeniu z wielkości 10,1% (2005) do 4,5% (2008), to właśnie od 2007 roku realnie przybywa osób z wykształceniem wyższym, którzy pozostają bez pracy, gdyż w 2007 r. stanowili oni grupę 7762 osób, podczas gdy w 2008 r. już 8456, a w marcu 2010 r., jak wspomniano powy-żej, było to już 13 543 osób (!)85. Oznaczać to może, że z roku na rok przyrasta bardzo dynamicznie liczba osób z wykształceniem wyższym, która jest nieobecna na rynku pracy.

Dopełnieniem powyższych statystyk powinna być także możliwość przeanali-zowania przedsiębiorczości wśród pracowników naukowo-dydaktycznych uczelni wyższych. Niestety statystyka publiczna za pośrednictwem Banku Danych Lokal-nych nie prowadzi zestawień odnośnie ilości zakładanych firm przez pracowników naukowo-dydaktycznych czy innych form ich aktywności na rynku pracy (staże w przedsiębiorstwach, oddelegowania, itp.).

82 B. Ciżkowicz, Bezradność intelektualna a styl wyjaśniania zdarzeń, (w:) M. Libiszowska-Żółtkowska (red.), Czego obawiają się ludzie? Współczesne zagrożenia społeczne – diagnoza i prze-ciwdziałanie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 2007, s. 180-187. 83 U. Beck, Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Scholar, Warszawa, 2002, s. 266. 84 Zasoby ludzkie dla..., op. cit., s. 220-221. 85 Biuletyn statystyczny województwa dolnośląskiego – I Kwartał 2010 roku, 2010, Urząd Staty-styczny, Wrocław, 2010, s. 32.

Leszek Kwieciński

58

Tabela 2. Wskaźniki aktywności ekonomicznej osób z wykształceniem wyższym w województwie dolnośląskim w latach 2005-2008

Rok Bierni

zawodowo [%]

Współczynnik aktywności

zawodowej [%]

Wskaźnik zatrudnienia

[%]

Stopa bezrobocia

[%] 2005 57 83,4 75 10.1

2006 72 79,6 74,1 6.9

2007 80 76,7 73.2 4,9

2008 87 73,7 70 4,5

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Zasoby ludzkie dla nauki i techniki 2008-2009 w województwie dolnośląskim, Główny Urząd Statystyczny Oddział Wrocław, Wrocław

2009, s. 220-221. Powyżej przedstawiona sytuacja województwa dolnośląskiego wskazuje, że

aspekt przedsiębiorczości akademickiej, a zatem ściślejszego związania edukacji, kształcenia i wspierania organizacyjno-instytucjonalnego studentów i absolwentów staje się jednym z centralnych wyzwań dla szkół wyższych w najbliższym czasie. Oprócz bowiem czynników wewnętrznych, przedstawianych w formie wskaźników rynku pracy, profilu studentów i absolwentów, kolejną kluczową determinantą indukowania zmian w obszarze przedsiębiorczości akademickiej są europejskie i krajowe uwarunkowania strategiczno-prawne. Te zewnętrzne czynniki stanowić będą formalną, ale także wyjściową podstawę pod dalsze działania tego sektora w Polsce, także w ujęciu regionalnym.

3. Wpływ otoczenia regulacyjnego na kreowanie przedsiębiorczości akademickiej w wymiarze regionalnym – uwarunkowania europejskie i krajowe

Procesy i decyzje strategiczne zachodzące na poziomie europejskim są pragma-tycznymi elementami zjawiska europeizacji, a zatem harmonizowania działań pod-miotów zaangażowanych w proces integracji europejskiej. Europeizacja to więcej niż transfer instytucji, środków, to proces cywilizacyjny, który generuje reguły, areny, mechanizmy i przestrzenie aksjo-normatywne. To zjawisko, które niesie czy powin-no nieść za sobą elementy modernizacji funkcjonowania wszelkiego typu podmiotów publicznych i prywatnych. Taki zestaw działań modernizacyjnych jest szczególnie istotny w przypadku podmiotów, które są na niższym niż pozostałe, poziomie roz-woju społeczno-gospodarczego i wtedy kiedy dotyczy obszarów funkcjonalnych, które same z siebie są mało skłonne do owych działań modernizacyjnych. Oba


59

zastrzeżenia dotyczą polskiego systemu szkolnictwa wyższego. Mamy więc tutaj do czynienia z opisywanym w literaturze przedmiotu zjawiskiem izomorfizmu przymusu86. Polega on na konieczności dostosowań podmiotów do zmieniającego się kontekstu zewnętrznego, w tym przypadku europejskiego. Izomorfizm przymu-su wskazuje, że są to działania, które są wymuszane na aktorach biorących udział w danym procesie i są przeciwieństwem izomorfizmu mimetycznego rozumianego jako reakcje na niepewność i jej zapobieganie oraz izomorfizmu normatywnego polegającego na profesjonalizacji działań, a więc kognitywnego wymiaru uprawia-nia polityki.

Warunki dla tego typu zmiany izomorficznej kształtowały się zdecydowanie wcześniej, zanim Polska była członkiem Wspólnoty, co jest pierwszym argumen-tem na rzecz przyjęcia tego typu optyki zmiany izomorficznej, ale po wtóre, sama z siebie stosunkowo późno (nowelizacja ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym z 2005 r. oraz obecna z 2011 r.) i stosunkowo ‘nieśmiało’ dokonywała zmian mo-dernizacyjnych w interesującym nas obszarze szkolnictwa wyższego.

Wymiar strategiczno-organizacyjny, który toczy się na arenie subnarodowej ma już długą historię. Odnosząc się tylko do działań podejmowanych wobec sektora nauki i szkolnictwa wyższego można wymienić: Starą i Nową Strategię Lizbońską, proces boloński, proces lublański, budowanie Europejskiej Przestrzeni Badań i Innowacji, instytucjonalizację Europejskiego Instytutu Technologii i Innowacji oraz obecnie dyskutowaną Europejską Strategię Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Europa 2020. Dokumenty i procesy te, których szczegółowy opis znacząco wykracza poza ramy tego opracowania, dały możliwość zbudowania i dyskutowania nowego modelu zarządzania, w których szkoły wyższe stać się miały aktywnym elementem przekształceń społeczno-gospodarczych, czyli modelu potrójnej helisy autorstwa H. Etzkowitza i L. Leydesdorffa87. W modelu tym, szkoły wyższe obok administracji publicznej i sektora przedsiębiorstw (biznesu) kreowały rozwój miasta, regionu czy kraju. Stąd wyniknęła zmiana optyki działania szkół wyższych i przekształcenia je w uniwersytety trzeciej generacji według koncepcji J. Wissemy88, a zatem transformacji strukturalnej, na bazie idei otwartej innowacji H. Chesbrough89, w podmioty, które w zasadniczy sposób same odpowiadają za swój rozwój, poprzez włączanie się w rozpoznawanie i modelowanie procesów rozwojo-

86 P.J. Di Maggio, W. Powell, The iron cage revisited – institutional isomorphism and collective rationality in organizational fields, American Sociological Review 48, University of Chicago Press, 1983, s. 147-160. 87 H. Etzkowitz, L. Leydesdorff, The Triple Helix – University – Industry – Government Relations: A Laboratory for Knowledge Based Economic Development, “EASST Review” 14, 1995. 88 J.G. Wissema, Uniwersytet Trzeciej Generacji. Uczelnia XXI wieku, ZANTE, Zębice, 2009. 89 H. Chesbrough, Open innovation, The New imperative for creating and profiting from technology, Harvard University Press, 2003.

Leszek Kwieciński

60

wych. Z drugiej strony stają się one odpowiedzialne także za efektywne i celowe kształcenie, przystające do warunków zmieniającej się rzeczywistości i tu właśnie spotykamy się z dzisiejszą ideą przedsiębiorczości akademickiej, która staje się jed-nym z kluczowych elementów przekształceń szkolnictwa wyższego.

Ostatnim, jednak najbardziej aktualnym procesem, który został zainicjowany na poziomie europejskim i poprzez który wdrażane mają być do praktyki, powyższe teoretyczne i naukowe modele jest The Oslo Agenda for Entrepreneurship Educa-tion In Europe: Fostering Entrepreneurial Mindsets through Education and Lear-ning90. Jest to dokument przyjęty przez Komisję Europejską w październiku 2006 roku, do którego przystąpiły 33 kraje, czyli także państwa spoza Unii Europejskiej (UE) i który będzie wymuszał na państwach członkowskich przekształcenia praw-no-organizacyjne uczelni właśnie w stronę zagadnień przedsiębiorczości akade-mickiej. Na bazie tego dokumentu Komisja Europejska planuje także utworzenie w 2011 roku Europejskiego Centrum Edukowania o Przedsiębiorczości (European Centre of Entrepreneurship Education), które będzie monitorowało działania szkół wyższych w państwach członkowskich91. Stąd widać wyraźnie, iż ten aspekt funk-cjonowania szkół wyższych staje się priorytetowy.

Bazując na tych wytycznych UE, Polska przystąpiła do modernizacji swojego sytemu szkolnictwa wyższego. Pierwsze zmiany wprowadziła ustawa Prawo o szkolnictwie wyższych z 2005, która uwzględniała aspekt powiązań komercyj-nych szkół wyższych z otoczeniem społeczno-gospodarczym (ar. 4), a także dała, co kuriozalne nie bez problemów prawnych, możliwość tworzenia przez szkoły wyższe centrów transferu technologii i akademickich inkubatorów przedsiębior-czości (art. 86)92.

Jeszcze dalej i bardziej szczegółowo kwestie „otwartego uniwersytetu” wpisane są w nowe ustawy: Prawo o szkolnictwie wyższym oraz ustawę o stopniach nau-kowych i tytule w zakresie sztuki. W zapisach ustawy Prawo o szkolnictwie wyż-szym ta nowa rola uczelni przejawia się w następujących regulacjach93:

1. Możliwość tworzenia regionalnych konsorcjów naukowo-przemysłowych, w skład których wchodziłyby jednostka naukowa uczelni oraz przedsiębiorca.

90 The Oslo Agenda for Entrepreneurship Education in Europe: Fostering Entrepreneurial Mindsets through Education and Learning, European Commission, Brussels, 26-27.08.2006. 91 Informacje pochodzą z materiałów 1 Europejskiej Letniej Szkoły Wykładowców Przedsiębiorczo-ści, która odbyła się w dniach 21-27.08.2010 w Turku (Finlandia) i w której uczestniczył piszący te słowa: http://user.3ep.eu/Themes/theme32/ThemeDocuments/Entrepreneurship%20Education%203 EP%20Turku%20Christian%20Weinburger.ppt 92 Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym z dnia 27 lipca 2005 r., Dziennik Ustaw z 2005 r. Nr 164, poz. 1365 z późniejszymi zmianami. 93 Więcej informacji patrz: www.mnisw.gov.pl/szkolnictwo-wyzsze/reforma-szkolnictwa-wyzszego/ odczyt z 14.04.2010.


61

Zawiązanie tego typu konsorcjum ma wpływ na ocenę parametryczną uczel-ni i wysokość dotacji stacjonarnej przyznawanej przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego dla danej uczelni.

2. Możliwość przyznawania nieopodatkowanych stypendiów przez samorząd terytorialny i/lub przedsiębiorców na komercjalizację wiedzy i technologii.

3. Wydziały mogą samodzielnie uruchamiać kierunki studiów, które nie muszą być zgodne z minimami kształcenia nadzorowanymi przez MNiSW, a po-winny być natomiast odzwierciedleniem na zapotrzebowanie na wysoko wykwalifikowaną siłę roboczą na rynku lokalnym i regionalnym.

4. Konieczność zbudowania narzędzia do monitorowania losów zawodowych absolwentów.

5. Kształcenie z pracodawcą lub na rzecz pracodawcy, ale zgodnie z tworzo-nymi ośmioma poziomami Krajowych Ram Kwalifikacji.

6. Ocena dydaktyki pod kątem realizacji potrzeb otoczenia społeczno-gospodarczego dokonywana przez nową, poszerzoną o pracodawców, Pań-stwową Komisję Akredytacyjną (PKA) oraz Komitet Ewaluacji Jednostek Naukowych (KEJN), poszerzony o zagranicznych ekspertów.

7. Konieczność przyjęcia przez senaty wszystkich uczelni regulaminów praw własności intelektualnej i zasad ich komercjalizacji oraz regulaminu tworze-nia spółek spin-off.

8. Powołanie spółki celowej (inkubatora lub CTT) do zarządzania własnością przemysłową uczelni (patentami, wzorami przemysłowymi, itd.) w zakresie jej komercjalizacji. Uczelnia może udzielić licencji tylko za pośrednictwem jednej utworzonej w tym celu spółki. Zakres uprawnień spółki to: wycena, ocena racjonalności utrzymywania ochrony, koszty ochrony, itp.

Wszystkie te działania będą miały wpływ na wysokość dotacji stacjonarnej przekazywanej przez MNiSW poszczególnym uczelniom i możliwość uzyskania statusu Krajowego Naukowego Ośrodka Wiodącego (KNOW).

Dodatkowo w noweli ustawy o stopniach naukowych i tytule w zakresie sztuki kryteriami oceny dorobku habilitanta dla nauk ścisłych, inżynieryjnych oraz nauk o życiu i Ziemi (nie wiadomo dlaczego wyłączono inne specjalności z tego zakre-su ?!) jest dorobek technologiczny i innowacyjny, czyli projekty prowadzone we współpracy z przemysłem; uzyskane patenty i wzory użytkowe międzynarodowe i polskie; wdrożenia technologii; opracowane oprogramowanie komputerowe; sta-że w przemyśle lub innym ośrodku akademickim w kraju oraz prowadzenie lub współuczestniczenie w spółce technologicznej lub spin off94.

Jak widać z przedstawionych jedynie fragmentów nowych rozwiązań prawnych, są to dla większości polskich uczelni zmiany nieomal rewolucyjne, wymagające 94 Ibidem.

Leszek Kwieciński

62

zaangażowania specjalistów z różnych dziedzin oraz zmuszające do restrukturyza-cji funkcjonowania administracji uczelnianej i przebudowy mentalnej pracowni-ków naukowo-dydaktycznych.

W ślad za tymi zmianami i zgodnie z zasadą subsydiarności w województwie dolnośląskim trwają prace nad nowelizacją Dolnośląskiej Strategii Innowacji, w ramach której przewidziano celowane działania Zarządu Województwa w zakresie wsparcia przedsiębiorczości akademickiej. Do najważniejszych należy zaliczyć95:

1. Wspieranie programów promocji przedsiębiorczości na uczelniach (działanie 1.1.2).

2. Wprowadzanie do programów studiów doktoranckich kursów z tematyki komercjalizacji wyników badań naukowych (działanie 1.1.3).

3. Uwzględnienie potrzeb innowacyjnych pracodawców w planach i programach studiów I, II, III stopnia prowadzonych przez szkoły wyższe (działanie 1.2.1).

4. Uwzględnianie potrzeb innowacyjnych pracodawców w planach i progra-mach studiów podyplomowych oraz kursów specjalistycznych prowadzo-nych przez szkoły wyższe (1.2.2).

5. Rozwój sieci inkubatorów i parków technologicznych w województwie (2.1.3). 6. Wzmocnienie jednostek komercjalizacji wiedzy powstałej w jednostkach

naukowych dla polepszenia jakości i kompleksowości świadczonych usług (działanie 3.2.1).

7. Rozwój kompetencji i umiejętności pracowników naukowych w zakresie komercjalizacji wiedzy i współpracy z podmiotami gospodarczymi (działa-nie 3.2.2).

8. Programy stypendialne dla doktorantów, wspierające prace badawcze o wy-sokim potencjale aplikacyjnym (działanie 3.2.3).

Otoczenie zewnętrzne szkół wyższych, które ma stać się dla niego jednym z partnerów w kreowaniu rozwoju społecznego-gospodarczego kreuje lub wykreo-wało zatem warunki formalno-organizacyjne dla takiej współpracy. Należy się zatem przyjrzeć, jak szkoły wyższe korzystają z tych warunków.

4. Dolnośląski Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości – przykład wdrażania idei przedsiębiorczości akademickiej w ujęciu regionalnym

Jak wspomniałem powyżej, przyjęta ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym z 2005 r. otworzyła możliwość działań szkołom wyższym w zakresie pragmatycz-nego wdrażania przedsiębiorczości akademickiej. Ustawodawca w art. 86 dał 95 Regionalna Strategia Innowacji dla Województwa Dolnośląskiego na lata 2011-2020. Wersja ekspercka – druga RSI-W2, materiał niepublikowany, Wrocław 2011, s. 96-109.


63

możliwość tworzenia akademickich inkubatorów przedsiębiorczości. Czy szkoły wyższe z tego korzystały i w jakim zakresie? Uwzględniając czynniki ilościowe można postawić tezę, że przedsiębiorczość akademicka rozumiana jako ilość ini-cjatyw organizacyjnych w odniesieniu do potencjału środowiska jest jak na razie zjawiskiem mało znaczącym. Świadczą o tym liczby, gdyż na 454 działających szkół wyższych w Polsce, w których na koniec 2009 r. pracowało 101 561 osób i studiowało 1 880 239 studentów96 zidentyfikowano w 2010 r. 62 akademickie inkubatory przedsiębiorczości, z tego aż 7 we Wrocławiu (najwięcej w Polsce obok Warszawy), które dają możliwość realizacji około 2830 pomysłom biznesowym97. Oznacza to, że jeden inkubator indukuje utworzenie średnio 45 firm. Pewnym symbolem braku relewancji przedsiębiorczości akademickiej może być też fakt, iż w Raporcie Nauka i Technika w Polsce, opublikowanym w 2009 r. nie ma mowy o tym aspekcie działania jednostek naukowych, nie jest on brany pod uwagę jako element nauki czy techniki, a szerzej narodowego czy regionalnego systemu inno-wacyjnego98. Ten nienajlepszy obraz przedsiębiorczości akademickiej potwierdzają też badania przeprowadzone w ramach ogólnopolskiego projektu „Przedsiębior-czość akademicka (rozwój firm spin-off, spin-out) – zapotrzebowanie na szkolenia służące jej rozwojowi”. Badanie zostało przeprowadzone na próbie 454 osób w uczelniach wylosowanych z obszaru całej Polski. W wyniku badań stwierdzono, że stopień rozwoju przedsiębiorczości akademickiej rozumianej jako prowadzenie własnych firm typu spin-off, spin-out jest znikomy. Tylko 6% badanych prowadzi własną firmę (9% kadry naukowej i 2% studentów), a zaledwie 8% badanych zain-teresowanych podjęciem działalności gospodarczej zamierza uczynić taki krok w ciągu najbliższego roku99.

Uwzględniając w pełni świadomie te zewnętrzne i wewnętrzne czynniki (niestety nie zawsze stymulujące) oraz dodatkowo wykorzystując zapisy ustawowe100, rozpo-cząłem w 2006 roku przygotowania do utworzenia na Uniwersytecie Wrocławskim takiej jednostki. Jak się później okazało, kluczowym czynnikiem powodzenia rea-lizacji przedsięwzięcia była współpraca sieciowa z innymi szkołami wyższym i parkiem technologicznym. Dolnośląski Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości to instytucja, która została powołana przez trzy uczelnie: Uniwersytet Wrocławski, Akademię Rolniczą we Wrocławiu (obecnie Uniwersytet Przyrodniczy) oraz

96 Bank Danych Lokalnych GUS: www.stat.gov.pl/bdl/app/dane_podgrup.display?p_ id=300945&p_token z 22.04.2011. 97 K.B. Matusiak (red.), Ośrodki Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2010, PARP, War-szawa, 2010, s. 63. 98 Por.: W. Tkaczyk (red.), Raport Nauka i technika w Polsce w 2007 roku, Główny Urząd Staty-styczny, Warszawa, 2009, s. 31, 33, 205. 99 K.B. Matusiak (red.), Przedsiębiorczość akademicka. Raport z badania, PARP, Warszawa, 2009, s. 9-10. 100 Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 164, poz. 1365 z późn. zm.).

Leszek Kwieciński

64

Politechnikę Wrocławską, a także Wrocławski Park Technologiczny S.A. Jest to swe-go rodzaju przedsięwzięcie noszące znamiona partnerstwa publiczno-prywatnego, wpisującego się w nowe formy zarządzania sferą publiczną. DAIP rozpoczął działal-ność w maju 2006 roku i funkcjonuje do dziś. Obecnie na powierzchni 442 m2 zlokali-zowanych jest 13 pokoi o powierzchni od 15 m2 do 25 m2 oraz 17 biurek w tzw. prze-strzeni open space (patrz więcej: www.technologpark.pl/sub.php?p=65&lng=pl).

W tym miejscu należy podkreślić, iż DAIP jest jednym z niewielu przedsię-wzięć partnerskich, które funkcjonują bez większych problemów na styku biznesu i nauki we Wrocławiu czy województwie dolnośląskim. Przykłady problemu bu-dowy i działania partnerstw w realizacji podobnych inicjatyw można bowiem wy-mieniać, należą do nich choćby inicjatywy dotyczące funkcjonowania Dolnoślą-skiej Rady Przedsiębiorczości i Nauki, Wojewódzkiej Komisji Dialogu Społeczne-go czy ostatnio przedsięwzięcia nazwanego Europejski Instytut Technologiczny Plus. Są to partnerstwa, które wpisują się w ogólną logikę martwiejących part-nerstw, opisywanych w literaturze przez A. Zybałę, I. Drylla czy J. Srokę101. Wskaźniki podane w Diagnozie Społecznej za 2007 r., gdzie uogólniony wskaźnik zaufania społecznego wynosi 11,3%, a poziom stowarzyszania się w naszym kraju to ledwie 15%, świadczą, iż nie ma obecnie pozytywnego klimatu do działań zbio-rowych. Dodając do tego dystans społeczny, czyli wrogość grup społecznych do siebie nawzajem, trzeba to uznać za barierę rozwojową także w zakresie formuło-wania i realizacji nowych przedsięwzięć instytucjonalnych, do jakich zaliczam opisywaną tu przedsiębiorczość akademicką. Stąd też partnerstwo zbudowane w ramach DAIP jest pozytywnym przykładem w krajobrazie dość pesymistycznych doświadczeń regionalnych i krajowych w ogóle. Jednak sam fakt, iż partnerstwo to trwa, mimo niesprzyjającej aury, nie jest jedynym powodem, aby je doceniać. Dru-gim, o wiele bardziej istotnym jest to, iż DAIP generuje pozytywne efekty i bodźce rynkowe, pozostając jak na razie, przedsięwzięciem deficytowym w sensie bilansu finansowego dla jego 4 twórców instytucjonalnych.

Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 3 roczne dofinansowanie inku-bacji to koszt w wysokości ponad 260 000 PLN, co powoduje, przy zmieniającej się i trudnej do przewidzenia liczbie firm-lokatorów, iż miesięczne dofinansowanie firmy w inkubacji wynosiło w 2010 r. 934,20 PLN. Oznacza to, że tyle właśnie „kosztuje” rzetelnie realizowana misja przedsiębiorczości akademickiej w DAIP, 101 Patrz szerzej: A. Zybała, Rzeczpospolita partnerska: czy w Polsce można zarządzać programami i politykami publicznymi w sposób partnerski?, Centrum Partnerstwa Społecznego Dialog, Warszawa, 2008; I. Dryll, Polaków portret zbiorowy. Diagnoza 2007, „Dialog” nr 4/2007, Warszawa, s. 50; J. Sroka, Czterostronny dialog, bliżej niedopasowania czy deliberacji, (w:) Sroka J. (red.), Wybrane instytucje demokracji partycypacyjnej w polskim systemie politycznym, IPISS, Warszawa, 2008, s. 112-139; M. Błaszczyk, J. Sroka, Sieci czy struktury? Dialog społeczny na poziomie regionalnym, ISP, Warszawa, 2006.


65

dająca obecnie zatrudnienie niespełna 150 osobom. Trzeba bowiem zaznaczyć, iż przez prawie 5 lat istnienia, w ramach DAIP powstało 60 firm z których tylko 7 za-kończyło swą działalność, oznacza to, że współczynnik trwałości i przeżywalności firm jest niespotykany, nawet jak na skalę światową. Ponadto niekwestionowanym, choć ciężko mierzalnym elementem działania DAIP, jest stopniowy wzrost świado-mości studentów, absolwentów i pracowników na rynku pracy w kontekście samoza-trudnienia czy przedsiębiorczości w ogóle. Rzecz jasna, jest to proces będący na absolutnym początku swego rozwoju, ale został on już rozpoczęty i powinien być kontynuowany i wspierany działaniami, które zostaną opisane w rekomendacjach.

Tabela 3. Bilans DAIP za lata 2007-2010

2007 2008 2009 2010 A. Przychody netto z wynajmu inkubacji 75256,52 89666,00 99587,00 124027,40

B. Przychody netto z wynajmu komercji 302016,00 302016,00 346332,00 355640,40

C. Przychód utracony (B-A) 226759,48 212350,00 246745,00 231613,00

D. Koszty stałe 23400,00 28800,00 33600,00 43881,07 E. Koszty zmienne 10251,82 3558,00 2000,00 4765,03 F. Koszty działalności opera-cyjnej inkubatora(D+E) 33651,82 32358,00 35600,00 48646,10

G. Dofinansowanie inkubacji roczne (C+F) 260411,30 244708,00 282345,00 280259,10

H. Dofinansowanie inkubacji mieszięczne (G/12) 21700,94 20392,33 23528,75 23354,93

I. Średnia liczba firm w inkuba-cji 12 23 21 25

J. Dofinansowanie roczne 1 firmy w inkubacji (G/I) 21700,94 10639,48 13445,00 11210,36

K. Dofinansowanie miesięczne 1 firmy w inkubacji (J/12) 1808,41 886,62 1120,42 934,20

Źródło: opracowanie własne na podstawie bilansów DAIP (materiał niepublikowany).

5. Charakterystyka przedsiębiorstw akademickich ulokowanych w DAIP – wyniki badań

Od maja 2006 roku do chwili obecnej (29.04.2011) w ramach DAIP działało łącznie 60 firm, z czego 29 wyszło z inkubatora i funkcjonuje już na warunkach ryn-kowych, 7 przedsięwzięć zakończyło się niepowodzeniem, a obecnie inkubowanych

Leszek Kwieciński

66

jest 24 przedsiębiorstw akademickich. Wszystkie te firmy zostały poddane bada-niom ankietowym w dwóch okresach: a/ wrzesień-październik 2009 oraz b/ paź-dziernik-listopad 2010 na podstawie kwestionariusza składającego się z kafeterii 22 pytań zarówno zamkniętych, jak i otwartych. Każdemu z respondentów przed-stawiono list informujący o tematyce badania oraz zapewniający o jego poufności. Zagadnienia przedstawione w kwestionariuszu dotyczyły 4 obszarów tematycz-nych: charakterystyki firm, ich aktywności zewnętrznej (internacjonalizacji), stop-nia ich innowacyjności i planów na przyszłość. Badanie przeprowadzone w tych dwóch okresach pozwoliło na pokazanie pewnej dynamiki zmian, tendencji, ewo-lucji, która dokonuje się na poziomie poszczególnych firm akademickich. Na pod-kreślenie zasługuje fakt, że w każdym z okresów badano różne firmy, jednak w każdym okresie było to 13 przedsiębiorstw, więc w sumie przebadano 26 pod-miotów gospodarczych. Z tego powodu w wynikach badań zostały oddzielnie przedstawione wnioski z badania firm z 2009 i 2010 roku. Dodać należy, że były to pierwsze badania firm zlokalizowanych w DAIP.102 5.1. Charakterystyka firm

Wszystkie przebadane w latach 2009-2010 przedsiębiorstwa należy zaliczyć do firm młodych, gdyż powstały w latach 2007-2010 jako zupełnie nowe inicjatywy. Należy je zaliczyć do firm mikro w rozumieniu ustawy103, jedynie jedna z nich zatrudnia 32 osoby i można ją zakwalifikować jako firmę małą. Ogólnie zatrudnia-ły one 121 osób, z czego 75 w 2009 r. i 46 w 2010 r., co dało średnią odpowiednio 5,76 oraz 3,53 osoby na firmę. Można zatem postawić wniosek, że w badanych okresach zarówno całkowite, jak i średnie zatrudnienie spadło, co może być natu-ralnym efektem spowolnienia gospodarczego lat 2008-2010. Praktycznie 99% za-trudnionych we wszystkich firmach legitymuje się wykształceniem wyższym. Wła-ściciele firm deklarują, że posługują się co najmniej jednym językiem obcym (głów-nie jest to j. angielski), a ponad połowa firm wskazuje na umiejętność posługiwania się dwoma i więcej językami obcymi, co ma istotne znaczne dla internacjonalizacji działania tych podmiotów. Wyposażenie techniczne firm nie przekracza 2 lat. Spo-śród 26 firm czternaście założyli absolwenci lub/i pracownicy Politechniki

102 W tym miejscu chciałbym także serdecznie podziękować za wsparcie organizacyjne p. Małgorza-cie Dynowskiej pełniącej funkcję Kierownika Działu Rozwoju Firm we Wrocławskim Parku Techno-logicznym S.A. i jednocześnie Kierownika DAIP, bez której pomocy te badania zapewne nie byłyby możliwe do przeprowadzenia 103 Definicje: mikroprzedsiębiorstw, małych i średnich przedsiębiorstw określone w rozporządzeniu KE Nr 70/2001 zmienionym przez rozporządzenie Komisji (WE) Nr 364/2004 z dnia 25 lutego 2004 r. obowiązują w Polsce od 1 stycznia 2005 r. Odbiciem (niezupełnym) tych definicji są definicje zawarte w przepisach art. 103 do art. 110 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 173, poz. 1807).


67

Wrocławskiej, siedem Uniwersytetu Wrocławskiego, a 3 są pomysłami osób spoza regionu (Warszawa, Kielce, Poznań), natomiast właścicielami dwóch firm są ab-solwenci Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Jak można wnioskować z badań, w przypadku wszystkich firm kierunek ukończenia studiów determinował rodzaj wykonywanej działalności gospodarczej. Najczęściej reprezentowanymi kierunkami studiów są: informatyka (prawie połowa firm), elektronika, chemia, automatyka, zarządzanie oraz nauki społeczne. W odniesieniu do rodzaju działal-ności dominują usługi (20), ale są też obecne 2 firmy badawczo-wdrożeniowe, dwie produkcyjne oraz dwie handlowe. Jeżeli analizujemy formę prawną to w obu okresach badań dominuje jednoosobowa działalność gospodarcza (w sumie 15 firm), ale od 2010 r. coraz więcej pojawia się spółek z ograniczoną odpowie-dzialnością, tj. w 2009 były to 3 firmy, podczas gdy w 2010 już 6, pozostałe dwie to spółki cywilne. Można zatem postawić tezę, że w przeciągu dwóch lat tworzone firmy są coraz zasobniejsze kapitałowo na etapie tworzenia, gdyż dla rejestracji spółki z o.o. wymagany jest minimalny wkład założycielski w wysokości 5 tys. PLN. Ponadto obecność w populacji firm akademickich przedsiębiorstw o tej for-mie prawnej jest potwierdzeniem tendencji europejskich i światowych, gdzie do-minuje ta właśnie forma prawna działalności gospodarczej104. Spośród badanych 26 firm tylko 5 nie posiadało strategii rozwoju, co może świadczyć o docenieniu roli planowania i kształtowania przyszłości przedsięwzięcia.

W odniesieniu do finansowego aspektu działalności firm, to w 2009 r. dla 77% źródłem ich finansowania jest reinwestowany zysk, w 54% fundusze rodzinne, w 46% programy rządowe i pomocowe ze środków UE. Widoczny, a nawet ude-rzający, był brak strumieni pożyczek bankowych czy środków pochodzących od aniołów biznesu lub funduszy Private Equity w działalności firm. Świadczyło to o niedostępności tych form finansowania dla nowych, innowacyjnych inicjatyw. Jeżeli trzymać się sztywno warunków tworzenia innowacyjnej firmy, które zapro-ponował J.A. Schumpeter105, a które to determinują innowacyjność i rozwój przed-sięwzięcia w ścisłym powiązaniu z kredytem komercyjnym, to można stwierdzić, że przedsiębiorstwa z DAIP nie wykazywały szans na taką trajektorię rozwoju. Sytuacja uległa jednak poprawie w 2010 r., gdyż oprócz reinwestowanego zysku (77% firm), jako źródło finansowania 8 firm podało także: inwestycje dokonywane przez kapitał Private Eqiuty, pożyczki bankowe, sprzedaż udziałów oraz dotacje krajowe i unijne. Poprawiła się zatem w stosunku rocznym dostępność do kapitału zewnętrznego dla młodych firm akademickich.

Analizując efektywność finansową przedsięwzięć w 2009 r. to zaledwie siedem firm wykazało swoje obroty za 2008 r. (reszta albo nie istniała albo rozpoczynała 104 J. Cieślik, Przedsiębiorczość dla ambitnych. Jak uruchomić własny biznes, Wydawnictwa akade-mickie i Profesjonalne, Warszawa, 2008, s. 147-165. 105 Por.: J.A. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa, 1960.

Leszek Kwieciński

68

swoją działalność z końcem 2008 r.) i dla nich średnia wartość obrotów to kwota ok. 38 tys. euro, co stanowi ok. 164 tys. PLN, z czego jedna z firm wykazała, że po trzech kwartałach 2009 r. osiągnęła obrót przekraczający 480 tys. euro(!). W przy-padku badania przeprowadzonego w 2010 r. wysokość obrotu za 2009 r. przedsta-wiło jedynie 5 firm. Średnia dla tych firm to 232 tys. euro, z czego należy odnoto-wać, że najwyższy obrót to 1 000 000 euro, a najniższy 2 000 euro. Fakt ten oraz niewielka liczba uzyskanych danych uniemożliwiają postawienie stosownych wniosków odnośnie efektywności finansowych analizowanych firm. To co można obiektywnie stwierdzić to fakt, iż młode firmy bardzo nieufnie podchodzą do upu-bliczniania swych danych finansowych, nawet przy zastrzeżeniu ich poufności. Ponadto widoczne są duże różnice w dochodach między firmami, co wynika z okresu czasu, w jakim firmy objęte są inkubacją. Starsze firmy wykazują, co jest naturalne i pożądane, zdecydowanie wyższe dochody niż „pierwszoroczniacy”.

5.2. Aktywność zewnętrzna (internacjonalizacja działalności) firm

W odniesieniu do zakresu internacjonalizacji przebadano ile firm eksportuje swe wyroby i ile współpracuje z podmiotami zagranicznymi. Porównując dane z 2009 i 2010 r. wyraźnie widać, iż kryzys światowy wpłynął na zakres tej aktyw-ności. Otóż w 2009 r. ponad 50% badanych firm eksportowało swoje wyroby lub usługi, głównymi kierunkami eksportu były kraje UE: Niemcy, Szwecja, Republika Czeska, Wielka Brytania, ale pojawiały się też rynki rosyjski i amerykański, co biorąc pod uwagę wiek i zaangażowanie kapitałowe było na pewno pozytywnym zaskoczeniem. Podobna liczba firm badanych w 2009 r. współpracowała także z partnerami zagranicznymi i prawie wszystkie przedsiębiorstwa poszukiwały part-nerów, klientów lub dostawców z zagranicy. Natomiast w 2010 r. ponad połowa firm nie eksportowała swych wyrobów, a ponadto także większość (7) w ogóle nie współpracowało z partnerami zagranicznymi. Zdecydowanie na atrakcyjności za-częli zyskiwać kooperanci i rynki krajowy, regionalny i lokalny, z akcentem na regionalny.

Do głównych przyczyn dotychczasowego braku lub niewystarczającego stopnia zadowolenia ze współpracy w obydwu badanych okresach należały według często-tliwości wskazań:

brak środków finansowych, wielkość firmy (firma zbyt mała), brak czasu, brak przedstawicieli, agentów, pośredników na rynkach zagranicznych.

Oznacza to, iż instytucje regionalne lub centralne winny zaproponować pro-gramy finansowo i organizacyjnie wspierające kooperację międzynarodową (targi, wystawy, giełdy) dla tego typu przedsięwzięć ulokowanych w inkubatorach, a nade


69

wszystko uczynić je bardziej realnymi do wykorzystania dla młodych przedsię-biorców.

Analizując formy konkurowania firm z DAIP należy je klasyfikować jako firmy innowacyjne, gdyż kładą one nacisk na jakość i innowacyjność usług i produktów. Większość firm w obu okresach (prawie 80% wskazań) deklarowała, że źródłem przewagi konkurencyjnej na rynkach zewnętrznych jest jakość i technologia wyro-bów, a według ok. 50% wskazań firm jest nią marka firmy, natomiast żadna z firm nie wskazała kosztów pracy jako źródła tej przewagi zarówno w chwili obecnej, jak i w przyszłości.

W odniesieniu do współpracy na płaszczyźnie regionalnej i lokalnej, jak wspo-mniano powyżej, firmy badane w 2009 r. nie wykazywały związków kooperacyj-nych. Sytuacja zmieniła się w 2010 r., gdzie atrakcyjność partnerów regionalnych i lokalnych zdecydowanie wyprzedzała możliwości współpracy z zagranicą. Do-datkowo, firmy badane w 2010 r. w 11 na 13 przypadków zdeklarowały, że nie poszukują i w ciągu najbliższego kwartału nie zamierzają poszukiwać partnerów z zagranicy.

5.3. Innowacyjność przedsięwzięć

Również w odniesieniu do innowacyjności sytuacja na przestrzeni dwóch lat nieco się zmieniła. O ile bowiem w 2009 r. wszystkie badane firmy uważały się za innowacyjne, a głównymi formami realizowania owej innowacyjności był sposób wykonywanej usługi, forma sprzedaży, nowa technologia i produkt – czynniki te stanowiły ponad 90% wszystkich wskazań. Ponadto 60% firm prowadziła własne prace badawczo-rozwojowe (B+R), co jest bardzo wysokim wskaźnikiem, jak na realia polskich firm akademickich, a prawie 30% firm prowadziła wspólne prace B+R ze szkołami wyższymi, jednostkami PAN i jednostkami zagranicznymi, co także należy uznać za czynnik rokujący pozytywnie na ich rozwój. Potwierdzenie faktu innowacyjności firm w 2009 r. znaleźć można było także w czynnikach wzrostu firm, gdyż dla ponad 70% z nich formą wzrostu było wprowadzanie no-wych technologii, dla 54% wdrożenie nowego produktu, a połowa badanych firm chciała zwiększyć zatrudnienie w perspektywie najbliższych dwóch lat.

W przypadku badania z 2010 r. dwie firmy zdeklarowały się jako nieinnowa-cyjne. Już tylko połowa firm prowadziła własne prace B+R, a w przypadku jedynie 1 firmy odznaczono wariant wspólnych prac B+R. Jako główne czynniki wzrostu firm w 2010 r. wymieniano dalej wprowadzenie nowych technologii czy wdrożenie nowego produktu 70%, ale pojawiły się też inne źródła wzrostu, jak: zwiększenie obrotów, wspólne przedsięwzięcia z innymi podmiotami czy powiększenie udziału w rynku.

Leszek Kwieciński

70

5.4. Plany na przyszłość

Jak już wspomniano wyżej, zdecydowana większość firm planuje się rozwijać w oparciu o czynniki jakościowe. W obu badanych okresach większość firm za-mierzało ubiegać się o dotację z funduszy strukturalnych UE lub krajowych środ-ków pomocowych. Jednak zdecydowana większość firm (ponad 80%) nie oczekuje pomocy od instytucji otoczenia biznesu, co może świadczyć m.in. o tym, iż do-tychczasowe formy wsparcia wewnętrznego i zewnętrznego w postaci pomocy prawnej, podatkowej, szkoleń, reklamy, doradztwa eksperckiego są świadczone w sposób satysfakcjonujący przez inne, małe przedsiębiorstwa.

Reasumując należy zauważyć, iż firmy ulokowane w DAIP w zdecydowanej większości należą do firm innowacyjnych o średnim potencjale wzrostu, o czym świadczyć mogą takie elementy jak: formy konkurowania, czynniki przewagi kon-kurencyjnej, prowadzenie prac B+R, współpraca w zakresie prac B+R, internacjo-nalizacja działalności. Cechą pozytywną jest także dywersyfikacja zewnętrznych źródeł wsparcia kapitałowego. Z drugiej jednak strony w przeciągu dwóch lat ne-gatywnymi tendencjami są spadający poziom i zmniejszające się źródła innowa-cyjności oraz kurczący się zakres internacjonalizacji. Bez wątpienia firmy te po-trzebują dalej zewnętrznego wsparcia kapitałowego i organizacyjnego. Są to po-trzeby wymagające sieciowego zaangażowania podmiotów regionalnych, w tym głównie władz samorządowych, agencji czy podmiotów komercyjnych, choć tych ostatnich, ze względu na koszty przedsięwzięcia, zdecydowanie mniej.

6. Podsumowanie

Budowanie konkurencyjności regionalnej w oparciu o przedsiębiorczość aka-demicką, aby było skuteczne i przyniosło efekty w postaci podniesienia poziomu przedsiębiorczości (zakładania firm), stopnia ich innowacyjności, budowania kul-tury współpracy, itp. musi być procesem wielopłaszczyznowym, angażującym cały szereg interesariuszy oraz długotrwałym ze względu na koszty, ryzyko czy wresz-cie możliwości organizacyjno-prawne. Sprzyjają temu zarówno działania już reali-zowane, jak i planowane na poziomie europejskim (Strategia Europa 2020, Agenda Oslo), krajowym (pakiet ustaw nowelizujących sektor nauki i szkolnictwa wyższe-go) oraz regionalnym (nowelizacja Dolnośląskiej Strategii Innowacji). Wydaje się jednak, że istnieje zestaw działań, które mimo zapisania w różnych dokumentach ustawowych czy strategicznych, winny być szczególnie wspierane i animowane. Do zestawu tych wytycznych autor zalicza:

1. Działania w sferze świadomości i współpracy (aspekt behawioralny), tzn.: wzmacnianie rozumienia wagi idei partnerstwa i współpracy; budowanie


71

kapitału zaufania (kapitał relacyjny i społeczny); tworzenia płaszczyzn i na-rzędzi dla dialogu, spotkań, kooperacji w miejsce rywalizacji, która nie ma waloru konkurencji; zasady gromadzenia, dyseminacji i ochrony własności intelektualnej. Kluczowy jest ponadto skuteczny ostracyzm działań i zacho-wań nieformalnych, mających cechy monopolu (np. informacji, zasobów, dostępu) i ekskluzji szerokiego grona podmiotów, dodatkowo bardzo często skutkujący przyjęciem zniekształcających nieformalnych reguł gry. Tego ty-pu zachowania, nazwałbym je destrukcyjnymi z punktu widzenia kreowania konkurencyjności regionalnej, są zazwyczaj oparte na pewnym elemencie autorytetu formalnego (władza, wykształcenie-pozycja zawodowa, wiek) lub przez niego wspierany.

2. Działania w sferze edukacji: interdyscyplinarność w zakresie prowadzenia dydaktyki z przedsiębiorczości akademickiej (fakultatywny przedmiot mię-dzywydziałowy lub międzyuczelniany); wsparcie zasobów ludzkich (pra-cowników naukowych) w zakresie prowadzenia takich przedmiotów, czyli system szkoleń dla kadry naukowo-dydaktycznej; zaangażowanie w proces dydaktyczno-szkoleniowy osób ze środowiska biznesowego, także tych przedsiębiorców akademickich, którym się powiodło; system zachęt finan-sowych i/lub organizacyjnych; powołanie na uczelni swojego rodzaju one-stop-point, czyli punktu, w którym student, pracownik mógłby uzyskać po-moc i wiedzę na tematy dotyczące prowadzenia działalności gospodarczej, w tym celu można byłoby zintegrować działalność niektórych komórek, któ-re dziś działają obok siebie; urealnienie systemu praktyk studenckich oraz śledzenia losów zawodowych absolwentów.

3. Działania w sferze dedykowanego wsparcia dla przedsiębiorstw akademic-kich, tj.: wsparcie eksperckie (szkolenia) w zakresie prawnego prowadzenia i rozliczania działalności; efektywna (celowana) i niedroga reklama oraz uczestnictwo w imprezach typu giełdy, targi, wystawy kooperacyjne; szansa na wsparcie kapitałowe, choćby w wymiarze kilkuset złotych, najlepszych pomysłów biznesowych, jako swego rodzaju zachęty do działania, przykładu dla innych, motywacji. Tego typu działanie można byłoby realizować np. w partnerstwie (choć to trudne i często nie polityczne) z samorządem woje-wódzkim lub gminnym.

Zaproponowany zestaw działań nie wyczerpuje rzecz jasna zestawu dostępnych narzędzi. Zachowuje jednak pewną logikę od działań jednostkowych - wolicjonal-nych (behawioralnych) poprzez edukacyjne aż do organizacyjno-finansowe (zbio-rowe, zintegrowane). Szkoły wyższe zostały włączone, aby nie napisać, wciągnię-te, w wir działań regionalnych, które mają przyczynić się do pełnego wykorzysta-nia potencjałów endogennych społeczności lokalnych i regionalnych. Wiadomym

Leszek Kwieciński

72

jest jednak fakt, iż przyjęte działania są tylko formalnymi możliwościami, które zawsze muszą spotkać się z legitymizacją i akceptacją wśród podmiotów, do któ-rych są skierowane. Obiektywne problemy wynikające z sytuacji studentów i ab-solwentów na rynkach pracy, jak te przedstawione na przykładzie województwa dolnośląskiego, powinny być jednak argumentem na rzecz podjęcia wysiłku, który, jak pokazują efekty działania DAIP, muszą mieć długi horyzont czasowy i być wyposażone w zdywersyfikowane zasoby.

Bibliografia

[1] Aktywność ekonomiczna ludności w województwie dolnośląskim w pierw-szym kwartale 2007 roku, Informacja sygnalna nr 7/2007, Urząd Statystycz-ne we Wrocławiu, 2007.

[2] Bank Danych Lokalnych GUS: www.stat.gov.pl/bdl/app/dane_podgrup .display?p_id=300945&p_token z 22.04.2011.

[3] Beck U., Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Scholar, Warszawa, 2002.

[4] Biuletyn statystyczny województwa dolnośląskiego – I Kwartał 2010 roku, 2010, Urząd Statystyczny, Wrocław, 2010.

[5] Błaszczyk M., Sroka., Sieci czy struktury? Dialog społeczny na poziomie regionalnym, ISP, Warszawa, 2006.

[6] Chesbrough H., Open innovation, The New imperative for creating and prof-iting from technology, Harvard University Press, 2003.

[7] Cieślik J., Przedsiębiorczość dla ambitnych. Jak uruchomić własny biznes, Wydawnictwa akademickie i Profesjonalne, Warszawa, 2008.

[8] Ciżkowicz B., Bezradność intelektualna a styl wyjaśniania zdarzeń, [w:] M. Libiszowska-Żółtkowska (red.), Czego obawiają się ludzie? Współczesne zagrożenia społeczne – diagnoza i przeciwdziałanie, Wydawnictwo Uniwer-sytetu Warszawskiego, Warszawa, 2007.

[9] Danecka M., Bezrobocie i instytucje rynku pracy, ISP PAN, Warszawa, 2005. [10] Di Maggio P.J., Powell W., The iron cage revisited – institutional isomor-

phism and collective rationality in organizational fields, American Sociolog-ical Review 48, University of Chicago Press, 1983.

[11] Dryll, I., Polaków portret zbiorowy. Diagnoza 2007, „Dialog” nr 4/2007, Warszawa.

[12] Etzkowitz H., Leydesdorff L., The Triple Helix – University – Industry – Government Relations: A Laboratory for Knowledge Based Economic De-velopment, EASST Review 14, 1995.


73

[13] Komarowska D., (red.), Rocznik statystyczny województwa dolnośląskiego, Urząd Statystyczny, Wrocław 2009 (dostęp on-line: www.stat.gov.pl w dniu 27.09.2010).

[14] Matusiak K.B. (red.), Ośrodki Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2010, PARP, Warszawa, 2010.

[15] Matusiak K.B. (red.), Przedsiębiorczość akademicka. Raport z badania, PARP, Warszawa, 2009.

[16] Regionalna Strategia Innowacji dla Województwa Dolnośląskiego na lata 2011-2020. Wersja ekspercka - druga RSI-W2, materiał niepublikowany, Wrocław 2011

[17] Ritzen J., Eine chance für europäische Universitäten, Königshausen & Neumann, Würzburg, 2011.

[18] Schumpeter J.A., Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa, 1960. [19] Seligmann M.E., Walker E., Rosenhan D., Psychopatologia, Wyd. Zysk

i spółka, Poznań, 2003. [20] Sroka J., Czterostronny dialog, bliżej niedopasowania czy deliberacji, [w:]

Sroka J. (red.), Wybrane instytucje demokracji partycypacyjnej w polskim systemie politycznym, IPISS, Warszawa, 2008.

[21] Strony Internetowe Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego:

www.mnisw.gov.pl/szkolnictwo-wyzsze/reforma-szkolnictwa-wyzszego/ [22] 2The Oslo Agenda for Entrepreneurship Education In Europe: Fostering En-

trepreneurial Mindsets through Education and Learning, European Commis-sion, Brussels, 26-27.08.2006.

[23] Tkaczyk W. (red.), Raport Nauka i technika w Polsce w 2007 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, 2009.

[24] Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym z dnia 27 lipca 2005 r., Dziennik Ustaw z 2005 r. Nr 164, poz. 1365 z późniejszymi zmianami.

[25] Wissema J.G., Uniwersytet Trzeciej Generacji. Uczelnia XXI wieku, ZAN-TE, Zębice, 2009.

[26] Zasoby ludzkie dla nauki i techniki w województwie dolnośląskim, Urząd Statystyczny, Wrocław, 2009.

[27] Zybała A., Rzeczpospolita partnerska: czy w Polsce można zarządzać pro-gramami i politykami publicznymi w sposób partnerski?, Centrum Partner-stwa Społecznego Dialog, Warszawa, 2008.


74

Rozdział 4.

LUDZIE MŁODZI WOBEC PRZEDSIĘBIORCZOŚCI – PRZYKŁAD WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO

1. Wprowadzenie

„Przedsiębiorczość to niekończąca się podróż po spiralnej drodze do godności życia ludzkiego. Podróż, która przebiega według logiki podobnej do natury procesu narastania wiedzy”106. To bardzo pożądane zjawisko w różnych dziedzinach życia i działalności człowieka. Z tego względu w literaturze przedmiotu dużo miejsca poświęca się problematyce pobudzania przedsiębiorczych postaw, zachęca się do podejmowania własnej działalności gospodarczej, którą uznaje się za najbardziej oczywisty przejaw procesu przedsiębiorczości.

W literaturze przedmiotu podkreśla się, że wśród istotnych czynników demo-graficznych kształtujących przedsiębiorczość znajduje się między innymi wiek. Uznaje się (w oparciu o przeprowadzone na ten temat liczne badania), że „…przedsiębiorczość jest fenomenem silnie związanym z kategorią wieku…”107, że osoby młode mają większą skłonność do ponoszenia ryzyka i niepewności związanej z podejmowaniem działalności gospodarczej108. Z drugiej strony ci mło-dzi ludzie, którzy nawet mogliby (bo chcą, bardzo tego pragną) założyć własną firmę – najczęściej nie są do tego przygotowani – nie mają doświadczenia, brak im wiedzy, nie dysponują odpowiednim, koniecznym do tego kapitałem własnym.

Niniejsze opracowanie poświęcono właśnie problematyce przedsiębiorczości ludzi młodych, którzy rozpoczynając „życie zawodowe”, wchodząc na ścieżkę

106 J. Merski, Wstęp, (w:) Przedsiębiorczość młodzieży. Szanse. Bariery. Perspektywy, pod red. J. Merskiego, K. Piotrkowskiego, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Warszawie, Warszawa 2003, s. 5. 107 Kapitalizm po polsku. Przedsiębiorca. Kultura. Organizacja, pod red. A. S. Marcinkowskiego, Wyd. Profesjonalnej Szkoły Biznesu w Krakowie, Kraków 1996, s. 97. 108 Porównaj: J. Korpysa, Demograficzne determinanty rozwoju przedsiębiorczości młodzieży wiej-skiej – wyniki badań, „Przegląd Organizacji” 2010, nr 11, s. 24.

Ludzie młodzi wobec przedsiębiorczości – przykład województwa podkarpackiego

75

własnej kariery niejednokrotnie stają przed wieloma dylematami. Jednym z nich jest kwestia podejmowania (bądź nie) własnej działalności gospodarczej. Dokonu-jąc analizy tego zagadnienia oparto się na dostępnej literaturze przedmiotu z tego zakresu oraz na badaniach własnych autorki opracowania przeprowadzonych wśród 415 studentów województwa podkarpackiego.

2. Istota i znaczenie przedsiębiorczości

W języku potocznym „przedsiębiorczość” to: „zdolność do tego, aby być przed-siębiorczym, posiadanie ducha inicjatywy: obrotność, rzutkość, zaradność?”109 Jest przeciwieństwem bierności, stagnacji, rezygnacji z pojawiających się możliwości i okazji. Tak rozumiana przedsiębiorczość istnieje zatem od kiedy istnieje czło-wiek. To dzięki ludziom o przedsiębiorczych cechach, nie bojących się ryzyka, możliwy był postęp i rozwój w wielu dziedzinach życia i działalności człowieka. Jednak w literaturze ekonomicznej problematyka przedsiębiorczości po raz pierw-szy pojawiła się prawdopodobnie dopiero w 1775 roku za sprawą francuskiego eko-nomisty R. Cantillona, który sam aktywnie zajmował się biznesem i finansami. Jako pierwszy definiował on przedsiębiorczość i przedsiębiorcę, którego utożsamiał z kupcem – osobą pośredniczącą w operacjach handlowych, biorącego na siebie ryzyko niepewnych transakcji oraz osiągającego dzięki takiemu zachowaniu zysk.

Od czasów R. Cantillona, na przestrzeni kilkuset lat rozwoju i ewolucji teorii przedsiębiorczości, pojęcie to było różnorodnie definiowane. Na przykład we współczesnej polskiej tradycji językowej i kulturowej pojęcie to funkcjonuje w co najmniej trzech znaczeniach:

jako cecha grupy ludzi, jako określony rodzaj działalności, zachowania, aktywności jednostki lub

grupy ludzi, jako zjawisko społeczno-gospodarcze.

Przedsiębiorczość może być także rozumiana jako110: 1. Postawa – w tym znaczeniu jest cechą ludzi wyrażającą się w twórczym i ak-

tywnym zachowaniu wobec otaczającego ich świata; w dążeniu do ulepszania istniejących stanów rzeczy, w gotowości do „… podejmowania nowych działań lub rozszerzania dotychczasowych i dążenia do osiągania złożonych – zwykle zwiększonych – korzyści materialnych, które prowadzą do odczuwalnego

109 Słownik języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1964, s. 968. 110 Zobacz szerzej w: T. Piecuch, Przedsiębiorczość. Podstawy teoretyczne, Wyd. C.H. Beck, War-szawa 2010, s. 38 i dalsze.

Teresa Piecuch

76

wzrostu uzyskiwanych zysków (...) oraz poprawy warunków życia i pracy”111. Przedsiębiorcza postawa może być także określana w katego-riach indywidualnych cech poszczególnych jednostek decydujących się na prowadzenie działalności gospodarczej, takich jak: zdolności intelektualne, wysoka motywacja osiągnięć, umiejętności abstrakcyjnego myślenia, po-trzeba dominacji, umiejętności koncentracji, itp.112. Odpowiednie postawy można uznać za specyficzne, pierwotne źródło przedsiębiorczości, funda-ment, na którym ona powstaje i rozwija się;

2. Zachowanie – przedsiębiorczość jest specyficznym rodzajem aktywności człowieka, określonym zachowaniem, skłonnością do podejmowania ryzyka, umiejętnością wykorzystania pomysłów, nadarzających się okazji niedo-strzeganych lub bagatelizowanych przez innych. Przedsiębiorcze zachowa-nia bardzo ściśle związane są z postawami przedsiębiorców, które wpływają na nie, warunkują je (postawy powinny być pierwotne w stosunku do za-chowań, choć także zachowania kreują postawy; zależność miedzy nimi nie jest zatem prosta, jednoznaczna, jednokierunkowa);

3. Proces – procesowe ujęcie przedsiębiorczości jest bardzo popularne w litera-turze przedmiotu; bardzo wiele definicji traktuje ją w dynamicznym, wyni-kowym ujęciu. Przedsiębiorczość nie jest bowiem pojedynczym działaniem – jest ciągłą aktywnością, najpełniej objawia się w działaniu. To proces na-stępujących po sobie ściśle określonych faz, ukierunkowanych w danych warunkach otoczenia oraz uwzględniając określone predyspozycje przedsię-biorcy, na realizację ściśle określonego celu. To „… bardzo złożony proces, w wyniku którego uruchomione zostaje nowe przedsięwzięcie gospodarcze przybierające różne formy organizacyjno – prawne”113. To „… poszukiwanie informacji i rozpoznawanie szans, nabywanie zasobów oraz kształtowanie i realizacja strategii firmy”114.

Wymienione wyżej ujęcia, tzn. przedsiębiorczość jako postawa, zachowanie i jako proces są ze sobą ściśle powiązane, przenikają się wzajemnie, uzupełniają się – przedsiębiorcze postawy powinny kreować przedsiębiorcze zachowania (choć oczywiście są możliwe zachowania bez postaw), które znajdują swoje urzeczy-wistnienie w przedsiębiorczym procesie. 111 A. P. Wiatrak, Przedsiębiorczość, jej cele i rodzaje, (w:) „Uwarunkowania rozwoju przedsiębior-czości – szanse i zagrożenia”, pod red. K. Jaremczuka, Wyd. PWSZ w Tarnobrzegu, Tarnobrzeg 2003, s. 26. 112 Ibidem, s. 36. 113 T. Kraśnicka, Koncepcja rozwoju przedsiębiorczości ekonomicznej i pozaekonomicznej, Wyd. AE w Katowicach, Katowice 2002, s. 95. 114 J. Lichtarski, M. Karaś, Pojmowanie przedsiębiorczości i warunkujące ją czynniki, (w:) „Uwarun-kowania rozwoju przedsiębiorczości – szanse i zagrożenia”, op. cit., s. 19.


77

W literaturze przedmiotu można odnaleźć szereg różnych sposobów rozumienia przedsiębiorczości, jednak w odniesieniu do przedmiotu rozważań niniejszego opracowania istotne wydają się te definicje, które wskazują na proces podejmowa-nia i prowadzenia działalności gospodarczej, „…obejmujący rozpoznanie szans i wykorzystywanie możliwości poprzez zaangażowanie niezbędnych zasobów w utworzone i prowadzone przedsiębiorstwa”115.

Założenie (zorganizowanie) własnego przedsiębiorstwa, podejmowanie działal-ności gospodarczej uznaje się za najbardziej widoczny, materialny przejaw przed-siębiorczości (to „co” w tym procesie). Jest to także warunek konieczny uznania kogoś za przedsiębiorcę (to „kto” w przedsiębiorczości)116. Potwierdza to na przy-kład T. Domański117, który dowodził, że utworzenie nowego przedsiębiorstwa, rozpoczęcie nowej działalności gospodarczej, niezależnie od jej przedmiotu, może być traktowane jako działanie przedsiębiorcze. Podobnie twierdzi R.W. Griffin118, dla którego przedsiębiorczość jest procesem tworzenia i budowania czegoś nowe-go, najczęściej nowego przedsiębiorstwa. Nawet J. Schumpeter119, który za przed-siębiorcę uważał tylko tego, kto faktycznie realizował nowe kombinacje, który wyraźnie podkreślał znaczenie w działalności przedsiębiorczej elementu nowości (innowacji) twierdził, że założenie nowego przedsiębiorstwa jest najczystszym, najbardziej oczywistym przejawem przedsiębiorczości. W decyzji tej najbardziej wyraźnie widoczna jest bowiem – jego zdaniem – istota tego procesu, podstawowa funkcja przedsiębiorcy – tworzenie nowych kombinacji.

Należy jednak wyraźnie podkreślić, że samo założenie przedsiębiorstwa nie wy-starcza do tego, by osobę decydującą się na ten krok można było nazwać przedsię-biorcą. Tak naprawdę założyć firmę może każdy (czy prawie każdy), nie wymaga to specjalnych predyspozycji, umiejętności (przez formalności procesu założyciel-skiego może bowiem pomóc „przebrnąć” ktoś inny, jeżeli przyszły przedsiębiorca sobie z tym nie radzi). Są one natomiast niezbędne (wręcz konieczne) w trakcie prowadzenia przedsiębiorstwa, realizacji jego bieżących funkcji. Zwraca na to uwagę wielu badaczy przedsiębiorczości podkreślając, że samego założenia firmy nie powinno się utożsamiać z przedsiębiorczością. Stanowisko takie prezentuje na

115 Przedsiębiorczość i zarządzanie firmą. Teoria i praktyka, pod red. J. Targalskiego, A. Francik, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2009, s. 22. 116 Zobacz model przedsiębiorczości R. Hornaday’a – źródło: R. Hornaday, Thinking about entrepre-neurship: a fuzzy set approach, “Journal of Small Business Management” 1992, nr 4, s. 12 i dalsze. 117 T. Domański, Uwarunkowania tworzenia małych przedsiębiorstw, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1992, s. 11. 118 R. W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 730. 119 J. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1960, s. 221.

Teresa Piecuch

78

przykład J. Machaczka120, według którego dopiero zarządzanie posiada wyraźne cechy procesu regulacyjnego i jest domeną przedsiębiorców. Podobnie twierdzi B. Lloyd121, dla którego przedsiębiorczość to tworzenie, a szczególnie kierowanie nowymi przedsięwzięciami.

3. Charakterystyka prowadzonych badań

Przedmiotem rozważań opracowania jest przedsiębiorczość ludzi młodych. Oparto się w nim na dostępnej literaturze przedmiotu z oraz na badaniach własnych Autorki przeprowadzonych w okresie od października 2010 do marca 2011 roku. Badani respondenci to ludzie młodzi (jako dolną granicę wieku przyjęto 18 lat, dlatego że w myśl ustawy o swobodzie działalności gospodarczej przedsiębiorcą w Polsce może zostać osoba pełnoletnia; górna granica wieku respondentów to 30 lat). Byli to głównie studenci, zarówno studiów stacjonarnych, jak i niestacjo-narnych, licencjackich, magisterskich uzupełniających oraz stacjonarnych jednoli-tych magisterskich, studiujący na Wydziale Zarządzania Politechniki Rzeszow-skiej, na kierunku zarządzanie, zarządzanie i marketing oraz europeistyka. Zakres przestrzenny badania to obszar województwa podkarpackiego. Próba badawcza liczyła 415 osób. Dokładną charakterystykę badanej populacji zawarto w tabeli 1.

W badaniach stanowiących przedmiot rozważań niniejszego opracowania wy-korzystano metodę badań ankietowych. Zastosowano kwestionariusz zawierający zarówno pytania zamknięte, jak i otwarte, składający się z w sumie z 14 pytań (w tym 4 pytania metryczki) dotyczących stosunku ludzi młodych wobec podejmowa-nia przez nich własnej działalności gospodarczej po zakończeniu studiów. Respon-dentów dobierano na zasadzie ich dostępności, tzn. byli to studenci różnych kie-runków Wydziału Zarządzania Politechniki Rzeszowskiej, którego pracownikiem jest Autorka opracowania.

Należy wyraźnie podkreślić, że grupa badanych studentów nie jest reprezenta-tywna w znaczeniu statystycznym – nie można zatem uzyskanych wyników uogól-niać na całą populację studentów. Była jednak na tyle liczna i różnorodna, że uzy-skane wyniki można uznać za wiarygodne i oddające w pewnym stopniu stosunek ludzi młodych województwa podkarpackiego do przedsiębiorczości.

120 J. Machaczka, Przedsiębiorczość, zarządzanie, zmiana – tryptyk rozwoju organizacji, „Przegląd Organizacji”, 1996, nr 5. 121 Enterpreneurship: creating and managing new ventures, edited by B. Lloyd, Pergamon Press, Oxford, UK 1989, s. 1 i dalsze.


79

Tabela 1. Charakterystyka badanej populacji

Kategorie Charakterystyka Liczba wskazań

Procent odpowiedzi

(n=415)

Wiek

20 lat 21 lat 23 lata 22 lata 19 lat 24 lata 25 lat 18 lat 28 lat brak odpowiedzi

164 97 59 36 20 19

9 1 1 9

39,52 23,37 14,22

8,67 4,82 4,58 2,17 0,24 0,24 2,17

Płeć kobieta mężczyzna

261 154

62,20 36,84

Wykształcenie

zawodowe średnie studiuję brak odpowiedzi

3 65

364 1

0,73 15,66 83,37

0,24

Rodzaj studiów

II rok, Wydział Zarządzania, kierunek zarządzanie, studia stacjonarne licen-cjackie

I rok, Wydział Zarządzania, kierunek zarządzanie, studia stacjonarne licen-cjackie

V rok, Wydział Zarządzania i Marke-tingu, kierunek zarządzanie i marke-ting, studia stacjonarne jednolite ma-gisterskie

I rok, Wydział Zarządzania, kierunek zarządzanie, studia niestacjonarne li-cencjackie

III rok, Wydział Zarządzania, kieru-nek europeistyka, studia stacjonarne licencjackie

studiuję dwa kierunki brak odpowiedzi

150

55

55

47

27

11 19

41,21

15,11

15,11

12,91

7,42

3,02 5,22

Miejsce zamieszkania

wieś miasto małe miasteczko brak odpowiedzi

215 142 57

1

51,81 34,22 13,73

0,24

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań empirycznych.

Teresa Piecuch

80

4. Studenci województwa podkarpackiego wobec przedsiębiorczości

Badania stanowiące przedmiot rozważań niniejszego opracowania miały na celu poznanie stosunku młodych ludzi województwa podkarpackiego do przedsiębior-czości. Dzięki nim starano się uzyskać informacje o stopniu zainteresowania stu-dentów karierą przedsiębiorcy, o atrakcyjności tego typu aktywności wśród ludzi młodych wchodzących na rynek pracy.

Badanych studentów zapytano zatem o ich wyobrażenia o przyszłej karierze zawodowej po zakończeniu studiów. Analiza uzyskanych wyników wskazuje, że ambicją większości – 58,80% – było posiadanie własnej firmy122. Pragnieniem części – 26,75% – była praca na etacie (dająca względne bezpieczeństwo, spokój, mniejszy stres) nawet w dużej korporacji, a 13,01% wskazało na pracę na etacie, ale nie w dużej korporacji (rysunek 1). W sumie 39,76% badanych wybrało zatem dla siebie w przyszłości pracę na etacie. Być może i w tej grupie znajdują się po-tencjalni przedsiębiorcy, dlatego że dla wielu staż w innej firmie jest konieczny. Traktują go jako okres zdobywania niezbędnego doświadczenia, jako etap przej-ściowy, przez który należy przejść i jak najlepiej wykorzystać. Jest konieczny do tego, by dużo się nauczyć, „przyjrzeć się”, zarobić, a dopiero potem jak najlepiej zastosować w „pracy na swoim”.

Rysunek 1. Jak wyobrażasz sobie własną karierę zawodową w przyszłości?

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań empirycznych.

122 Badania dotyczące przedsiębiorczości studentów prowadzone przez Katedrę Mikroekonomii Uni-wersytetu Szczecińskiego w 2006 r. wykazały, że 26,90% badanych zdecydowanie chciała otworzyć własną firmę po zakończeniu studiów. Najczęściej deklarowali oni jednak chęć pracy w prywatnej firmie (na etacie) – 48,90% - źródło: T. Bernat, J. Kordysa, M. Kunysz, Przedsiębiorczość studentów w Polsce i wybranych krajach Europy środkowo – wschodniej, Wyd. Print Group, Szczecin 2008, s. 33.

1,45%

26,75%

58,80%

13,01%

0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00% 70,00%

Brak odpowiedzi

Praca na etacie, wkorporacji

Praca na etacie, ale niew korporacji

Własna firma


81

Badanym studentom zadano także pytanie czy kiedykolwiek zastanawiali się nad tym, czy po zakończeniu studiów założą własne przedsiębiorstwo (rysunek 2).

Rysunek 2. Czy kiedykolwiek marzyłeś o założeniu własnej firmy?

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań empirycznych. Analizując odpowiedzi respondentów (rysunek 2) można stwierdzić, że stosun-

kowo duża grupa planując ścieżkę kariery zawodowej brała pod uwagę założenie własnej firmy, choć od niedawna - 50,84% wskazań. Pod wpływem analizy sytua-cji w otoczeniu, tendencji na rynku pracy zaczynali zastanawiać się nad taką wła-śnie ewentualnością. 12,05% badanych marzyło od dziecka o karierze przedsię-biorcy, 3,13% odpowiedziało, że nigdy o tym nie myślało i nie zamierza tego robić w bliższej lub dalszej przyszłości.

Jak wynika z rysunku 2 pewna grupa badanych studentów (w sumie 17 osób na 415-osobową populację) mimo nie zakończonych jeszcze studiów aktywnie uczestniczyła już w prowadzeniu różnego rodzaju firm. Część z nich – 1,69% - posiadała już własne przedsiębiorstwa, część – 2,41% - pomagała w ich prowadze-niu rodzicom. Siedmioosobowa grupa prowadząca już działalność gospodarczą to w większości mężczyźni (jedna kobieta), posiadający w najbliższej rodzinie wzory przedsiębiorczości (tylko w jednym przypadku nikt z rodziny nie prowadził nigdy działalności gospodarczej), którzy zajmowali się:

12,15%

50,44%

30,12%

3,16%

1,70%

2,43%

Tak, od dzieckaTak, ale od niedawnaNie, ale nie wykluczamNie, i nie zamierzamJuż prowadzę firmęPomagam prowadzić firmę

Teresa Piecuch

82

prowadzeniem sklepu – 3 osoby, prowadzeniem warsztatu samochodowego – 1 osoba, serwisem komputerowym – 1 osoba, opieką nad dziećmi – 1 osoba, usługami transportowymi – 1 osoba.

Prowadzenie własnej firmy to przede wszystkim niezależność, większa swobo-da decyzji, możliwość realizowania własnych zamierzeń (niejednokrotnie marzeń, pasji, zainteresowań). To również możliwość uzyskiwania często dużo większych (niż w pracy najemnej) dochodów, także prestiż, szacunek, poważanie. Praca na własny rachunek to jednak nie tylko korzyści. To przede wszystkim bardzo ciężka praca, stres, duże ryzyko, liczne problemy (nie tylko formalne), z którymi przed-siębiorca musi sobie radzić sam. Badani studenci zapytani o to dlaczego w przy-szłości nie planują podejmować działalności gospodarczej, najczęściej wskazywali na brak odpowiedniej do tego ilości kapitału (32,53%). Odpowiedź ta uzyskała zdecydowaną przewagę nad innymi. Badani używali ponadto następujących argu-mentów przeciw opcji własnej firmyi123:

nie mam dobrego pomysłu na biznes – 9,88%, brak mi doświadczenia w tego typu działalności, jestem za młody, pomyślę

o tym później – 7,95%, obawiam się bankructwa, utraty majątku – 7,50%, nie nadaję się do tego, brak mi pewności siebie, nie wierzę we własne

możliwości, boje się, że sobie nie poradzę – 6,75%, nie mam na to czasu, studiuję – 6,51%, to za duża odpowiedzialność za siebie i innych – 6,51%, brak mi odpowiedniej wiedzy, wykształcenia – 6,27%, wiąże się z tym zbyt dużo formalności, koniecznych procedur (biurokracja)

– 5,78%, na rynku panuje bardzo silna konkurencja – 5,54%, wiąże się z tym zbyt duże ryzyko – 5,30%, wiążą się z tym wysokie opłaty, trzeba płacić wysokie podatki – 1,69%, brak mi odporności na stres – 1,45%, jestem zbyt leniwy, własna firma to bardzo ciężka praca – 1,45%, brak mi motywacji do działania – 0,96%.

W odpowiedziach respondentów pojawiały się także następujące argumenty (wskazywane przez pojedyncze osoby, stanowiące w sumie 1,93% populacji): brak

123 Było to pytanie otwarte, na które respondenci mogli udzielać dowolną ilość odpowiedzi, stąd procent wskazań nie sumuje się do 100.


83

odpowiedniego lokalu, konieczność poświęcenia życia prywatnego, brak dotacji szczególnie dla młodych przedsiębiorców, zła atmosfera wokół przedsiębiorczości, złe warunki polityczne oraz kryzys, który nie sprzyja tego typu aktywności (który szczególnie dotyka początkujących przedsiębiorców nie mających jeszcze do-świadczenia – warto go zatem „przeczekać”, nie podejmować w tym czasie dzia-łalności gospodarczej).

Dla badanych młodych ludzi najważniejszą, identyfikowaną przez nich barierą podejmowania działalności gospodarczej był brak kapitału. Wielu dostrzegało jed-nak także luki we własnej wiedzy koniecznej do tego, by skutecznie (z sukcesem) prowadzić firmę, brak doświadczenia, dobrego pomysłu na biznes, dużą odpowie-dzialność, zbyt młody wiek, który zdaniem niektórych badanych stanowi bardzo ważną przeszkodę. Postawy takie należy ocenić pozytywnie. Respondenci zauwa-żali bowiem własne „braki”, niedoskonałości, nie wykazywali postaw roszczenio-wych, nie obwiniali za trudną sytuację młodych ludzi na rynku pracy na przykład państwa, uwarunkowań systemowych. Z ich odpowiedzi wynika, że zdają sobie sprawę ze znaczenia (obok kapitału, którego ranga jest oczywista) niematerialnych aspektów działalności gospodarczej, co należy ocenić bardzo pozytywnie, co do-brze rokuje na ich przyszłą aktywność (być może jako przedsiębiorców, jeżeli wskazywane przez nich bariery zostaną zlikwidowane lub ograniczone, ale także jako pracowników najemnych).

5. Motywy podejmowania działalności gospodarczej przez młodych ludzi województwa podkarpackiego

Decyzja o podjęciu działalności gospodarczej nie jest rzeczą łatwą. Znacząco i na trwałe zmienia przyszłe życie przedsiębiorcy. Pozostawia ślad w jego psychi-ce, w dalszym życiu zawodowym i prywatnym. Powinna wynikać z sumy posiada-nych doświadczeń, przemyśleń, znajdujących się w otoczeniu zewnętrznym moż-liwości124.

Osoby podejmujące działalność gospodarczą kierują się wieloma różnorodnymi motywami (wynikającymi z odmiennych potrzeb). Ich analiza może okazać się bardzo pomocna w prawidłowym zrozumieniu intencji przyszłych przedsiębior-ców, powodów, które kierują ich aktywnością125.

Badani studenci województwa podkarpackiego, którzy zadeklarowali chęć zało-żenia własnej firmy w przyszłości najczęściej wymieniali zysk – 31,81% wskazań

124 T. Piecuch, Motywacje podejmowania działalności gospodarczej na przykładzie badanych przed-siębiorców województwa podkarpackiego, „Przegląd Organizacji” 2005, nr 7-8, s. 43. 125 T. Piecuch, Przedsiębiorczość. Podstawy teoretyczne, op. cit., s. 65.

Teresa Piecuch

84

(rysunek 3) - motyw bardzo często wskazywany przez przedsiębiorców niezależnie od kategorii wieku. W przypadku ludzi młodych jest to szczególnie ważne. To osoby, które decydują się na trud prowadzenia firmy nie dlatego, by zaspokajać własne ambicje (tak, jak na przykład w przypadku osób dojrzałych, które już wiele osiągnęły, zgromadziły odpowiedni majątek, są zabezpieczeni materialnie, a chcą jeszcze poprzez własną firmę zaspokoić własne ambicje, osiągnąć inne niż mate-rialne cele), ale po to, by zapewnić sobie (ewentualnie swojej rodzinie) środki do życia. W literaturze przedmiotu motyw ten często jest bardzo krytykowany - zwłaszcza dążenie przedsiębiorców do osiągania maksymalnych korzyści ekono-micznych. Uważa się, że zysk nie powinien być jedynym celem funkcjonowania przedsiębiorcy na rynku. Nie powinno się traktować go jako celu samego w sobie – raczej środka do realizacji innych (często niematerialnych) celów. Dążenia przed-siębiorców do zysku w ogóle, nie powinno się potępiać – należy jednak potępiać dążenie do niego za wszelką cenę, które zawsze (lub prawie zawsze) odbywa się kosztem pracowników, idzie w parze z traktowaniem ich instrumentalnie, przed-miotowo, jako narzędzia do osiągania partykularnych celów przedsiębiorcy. Przed-siębiorstwa powinny osiągać zyski. Są one wyznacznikiem efektywności ich dzia-łania. Nie powinno się jednak dążyć do zysku za wszelką cenę. Ważne powinny być także inne, niematerialne cele, które mogą stać się istotną siłą napędzającą aktywność przedsiębiorców.

Rysunek 3. Jeżeli planujesz w przyszłości założyć firmę, to co cię do tego skłania? Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań empirycznych.

31,81%30,36%

26,51%24,02%

21,45%

15,42% 14,70%

5,70%3,86% 3,60%

0,00%

5,00%

10,00%

15,00%

20,00%

25,00%

30,00%

35,00%

Chęć zy

sku

Chcę ud

owod

nić, ż

e mi s

ię uda

Mam pr

edys

pozy

cje

Koniec

znoś

ć życ

iowa

Mam po

mysł

Przykła

d kole

gów

Przykła

d rod

ziny

Odzied

ziczę

firmę

Mam ka

pitał

Inne


85

O następnym (w kolejności wskazań) motywie wymienianym przez responden-tów można powiedzieć, że zależy od kategorii wieku. Jest nim „chęć udowodnienia innym, że sobie poradzę”, pokazania sobie, a szczególnie rodzinie, znajomym, że mimo młodego wieku, braku (lub niewielkiego) doświadczenia można z powodze-niem prowadzić firmę, że sukces w biznesie nie osiągają wyłącznie osoby dojrzałe – 30,36% wskazań.

Stosunkowo wielu badanych (21,45%) wskazywało także na posiadanie dobre-go pomysłu na biznes, który młodzi ludzie pragnęliby wykorzystać prowadząc własną działalność gospodarczą126. To bardzo ważny aspekt nowej firmy. Powinien być jak najbardziej innowacyjny, oryginalny. Daje wówczas większą szansę na sukces. W literaturze przedmiotu (szczególnie amerykańskiej127) wiele miejsca poświęca się znaczeniu tego właśnie aspektu działalności gospodarczej – pomysł uznaje się za jeden z czynników (obok osoby przedsiębiorcy, warunków w otocze-niu, koniecznych zasobów128) decydujących o powodzeniu przedsięwzięcia w przyszłości. Optymistyczne jest to, że młodzi ludzi zdają sobie z tego sprawę i doceniają rangę tego właśnie elementu w procesie przedsiębiorczości.

Wiele opracowań z zakresu przedsiębiorczości wskazuje, że głównym moty-wem skłaniającym przedsiębiorców do podjęcia trudu i ryzyka założenia własnego przedsiębiorstwa jest chęć uzyskania niezależności, większej samodzielności, „by-cia sobie szefem”. Bardzo ważna jest także potrzeba samorealizacji, szczególnie eksponowana przez przedsiębiorców legitymujących się wyższym wykształceniem. Zastanawiające jest jak niewielkie znaczenie miały te właśnie motywy dla bada-nych respondentów. Na potrzebę niezależności wskazało zaledwie 6 osób (1,45% wskazań). Tylko dla jednej osoby ważne były odpowiednio: samorealizacja, zado-wolenie, satysfakcja z wykonywanej pracy, prestiż, szacunek, poważanie. Jedna osoba jako motyw podjęcia działalności gospodarczej w przyszłości podała ponad-to chęć wyjścia z „szarej strefy”129. Żaden badany student nie wskazał natomiast na

126 Z kolei dla 41-osobowej grupy badanych (9,88% populacji) brak pomysłu stanowił barierę unie-możliwiającą podjęcie działalności gospodarczej. Oznacza to, że respondenci doceniają znaczenie dobrego, oryginalnego pomysłu oraz jego wpływ na przyszły sukces firmy. 127 Wykład pt.: „Wprowadzenie do biznesu”, prowadzony na Uniwersytecie Kalifornijskim rozpoczy-na się od sformułowania zalecenia dla przyszłych przedsiębiorców: „znajdź potrzebę, która nie jest zaspokojona. Jeśli potrafisz zaspokoić ją swoim produktem lub usługą, to osiągniesz sukces. Jeśli jednak nie dostrzeżesz takiej potrzeby (co w rozwiniętej gospodarce rynkowej jest bardzo trudne), to spróbuj wykreować taką potrzebę oferując nowy produkt lub nową usługę. Jeżeli natomiast nie masz w swojej ofercie nowego produktu ani nowej usługi, musisz zwrócić się do istniejących potrzeb, zaspokajanych już przez innych przedsiębiorców i zrobić to lepiej – źródło: Przedsiębiorczość i za-rządzanie firmą. Teoria i praktyka, op. cit., s. 54. 128 Zarządzanie małym i średnim przedsiębiorstwem, pod red. K. Safina, Wyd. AE we Wrocławiu, Wrocław 2006, s. 67. 129 Odpowiedzi te znajdują się na wykresie 3 w pozycji „inne”. Każda z nich uzyskała odpowiednio po 0,24% wskazań.

Teresa Piecuch

86

potrzebę władzy, dominacji, które w literaturze przedmiotu również uznaje się za istotne w działalności przedsiębiorczej.

6. Rodzina i edukacja jako środowiska kreujące przedsiębiorczość

Przedsiębiorczości sprzyjają na pewno wzorce zachowań wyniesione z rodziny oraz systemy wychowania stymulujące rozwój potrzeb poznawczych dziecka kształtujące i wzmacniające takie jego cechy jak: odpowiedzialność, pracowitość, uczciwość, poszanowanie godności innych ludzi, adekwatna samoocena. Chodzi także o postawy rodzicielskie, o atmosferę wychowawczą domu rodzinnego. To rodzina jest bowiem najważniejszym miejscem socjalizacji człowieka, płaszczyzną „transmisji” norm kulturowych, społecznych, moralnych130, które decydować będą o sposobie zachowania się przeszłego przedsiębiorcy, jego podejścia do zatrudnio-nych pracowników, o atmosferze panującej w jego firmie.

Bardzo duży wpływ na przyszłe postawy przedsiębiorcze młodych ludzi (bądź ich brak) ma sposób wychowania dzieci przez rodziców. Uważa się, że od naj-młodszych lat należy utrwalać w nich poczucie własnej wartości, zachęcać do za-angażowania, inicjatywy, stawiać cele do realizacji, „…obarczać (…) od najmłod-szych lat obowiązkami i zagrzewać do walki, a nie usuwać spod nóg wszystkie przeszkody (…). Tylko w taki sposób rodzi się już w młodości cecha zdrowej przedsiębiorczości osobistej tak później potrzebnej w życiu dorosłym”131. I od-wrotnie – dzieci rozpieszczane przez rodziców, nie posiadające w domu żadnych obowiązków, wyręczane, nie mające możliwości wykazania się, łatwo się zniechę-cają, prezentują postawy bierne, roszczeniowe, nie angażują się w to, co robią, nie mają motywacji do działania – nie są przedsiębiorcze132.

Sytuacja w środowisku rodzinnym może przyczynić się do kreowania zachowań przedsiębiorczych często po prostu je wymuszając. Konieczność utrzymania rodziny, 130 J. Moczydłowska, I. Pacewicz, Przedsiębiorczość, Wyd. Oświatowe FOSZE, Rzeszów 2007, s. 29. 131 H. Bieniok, Kształtowanie postaw przedsiębiorczych młodzieży w rodzinie, szkole i na uczelni – źródło: http:///www.fundacja.edu.pl/przedsiebiorczosc/_referaty/sesja_IIIa/23.pdf, z dnia 30.04.2011r. 132 W niektórych regionach Japonii bardzo popularna jest metoda wychowawcza, stosowana od naj-wcześniejszych lat życia dziecka, nazywana metodą „10 S”. Jej zadaniem jest wpajanie dzieciom i młodzieży takich cnót i cech charakteru jak: inicjatywa, aktywność, pracowitość, innowacyjność, itp., będących w jakimś sensie synonimami przedsiębiorczości. Zwrot”10 S” oznacza 10 słów japoń-skich, które odpowiadają takim polskim pojęciom jak: 1) samodzielność, spryt, zaradność; 2) su-mienność; 3) staranność, skrupulatność; 4)samodyscyplina, samozaparcie; 5) schludność, czystość; 6) sprawność działania; 7) samodoskonalenie w nauce i pracy; 8) szlachetność, serdeczność, uczynność; 9) solidarność, społeczność, zespołowość; 10)skromność, słowność, posłuszeństwo. Zasady te wpaja-ne są dzieciom od najmłodszych lat, najpierw w zabawie, później w trakcie wykonywania drobnych obowiązków domowych i szkolnych, aby „weszły w krew” i stały się codziennym nawykiem. Później mają być przydatne w życiu oraz w pracy zawodowej i społecznej – źródło: H. Bieniok, Kształtowa-nie postaw przedsiębiorczych młodzieży w rodzinie, szkole i na uczelni, op. cit.


87

przykład pracujących we własnej firmie rodziców lub innych krewnych, wywierają poważny wpływ na decyzję o założeniu przedsiębiorstwa, zaspokajając na przykład potrzebę bezpieczeństwa czy kontynuowania tradycji rodzinnych133. Rodzina w promowaniu przedsiębiorczości odgrywa ważną rolę także z tego względu, że zapewne łatwiej jest podejmować i prowadzić działalność gospodarczą tym, którzy wśród najbliższych posiadają wzorce przedsiębiorczości. Dzieci rodziców – przed-siębiorców przenikają atmosferą przedsiębiorczości od dziecka. Są zatem do tego lepiej przygotowani, można przypuszczać, że łatwiej będą radzić sobie z pojawiają-cymi się problemami. A.S. Marcinkowski134 opierając się na kryterium rodzinnej tradycji przedsiębiorczości, wyróżnił dwa hipotetyczne typy przedsiębiorców:

zakorzenionego – w rodzinie którego istniała (istnieje) tradycja prowadze-nia działalności firmy,

pioniera – w jego rodzinie nie było (nie ma) tradycji prowadzenia działal-ności gospodarczej.

Odnosząc powyższą klasyfikację do badanych ludzi młodych województwa podkarpackiego można stwierdzić, że większość z nich – 50,84% – zakwalifikować można do kategorii: przedsiębiorca zakorzeniony, pionierzy, którzy „przecierali szlaki” – to 47,71% populacji135 (rysunek 4).

Warto jednak podkreślić, że nie zawsze posiadanie w rodzinie tradycji przed-siębiorczości jest okolicznością sprzyjającą przejmowaniu firmy przez ludzi mło-dych, przez kolejne pokolenia przedsiębiorców - nie zawsze to pomaga. Potencjal-ny sukcesor może mieć bowiem własne (inne) plany życiowe, odmienną wizję własnej ścieżki kariery zawodowej, którą powinno się uszanować. Ł. Sułkowski i A. Marjański wskazują na następujące, negatywne skutki często występujące w firmach rodzinnych, związane z przejmowaniem już istniejącej firmy przez ludzi młodych136:

syndrom „srebrnej łyżeczki” – to nadmierna opieka rodziców, często pro-wadząca do ubezwłasnowolnienia następcy,

syndrom „szklanego klosza” – dającego następcy bezpieczeństwo (choć nadmierne), pomoc oraz odziedziczoną władzę i majątek,

syndrom „zepsutego dziecka” – polegający na tym, że rodzic prowadzący biznes (zazwyczaj ojciec) często poświęca cały swój czas firmie, nie mając

133 C. Kent, D. Sexton, K. Vesper, Encyclopedia of Entrepreneurship, Wyd. Prentice Hall, New York 1982, s. 72. 134 Kapitalizm po polsku. Przedsiębiorca. Kultura. Organizacja, op. cit., s. 95. 135 Sytuacja w tym względzie w województwie podkarpackim uległa poprawie. Przeprowadzone przez Autorkę opracowania podobne badania w 2002 roku, na populacji 492 małych i średnich przedsiębior-ców województwa podkarpackiego wskazywały, że jedynie 26,9% respondentów wywodziło się z ro-dzin o tradycjach przedsiębiorczości. Aż 73,1% populacji stanowili wówczas przedsiębiorcy – pionierzy. 136 Ł. Sułkowski, A. Marjański, Firmy rodzinne. Jak osiągnąć sukces w sztafecie pokoleń, Wyd. Poltext, Warszawa 2010, s. 44, 49.

Teresa Piecuch

88

go dla rodziny i dzieci; stara się kompensować to stroną materialną, „prze-kupując” dzieci, tłumiąc własne poczucie winy przez dawanie bardzo kosz-townych prezentów. „Zepsute dzieci” jako dorosłe osoby prezentują rosz-czeniowe postawy wobec życia, oczekują w biznesie majątku, władzy, pre-stiżu. Nie znają wartości pracy i nie mają chęci do podejmowania wysiłku dla własnego rozwoju zawodowego.

Młodzi ludzie dziedziczący firmy obciążeni są zatem wieloma problemami natury społecznej i psychicznej. Pojawiają się kłopoty związane z takimi czynnikami jak137:

brakiem motywacji do pracy, unikaniem poszukiwania własnych ścieżek rozwoju, brakiem samodzielności i autonomii, niską samooceną, osamotnieniem, problemami związanymi np. z uzależnieniem od alkoholu i narkotyków,

rozwodami, chorobami psychicznymi (przede wszystkim depresją), a nawet samobójstwami, które w tej grupie zawodowej są zaskakująco wysokie.

Rysunek 4. Czy w Twojej rodzinie są osoby, które prowadzą (prowadziły)

działalność gospodarczą? Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań empirycznych.

137 Ibidem, s. 49 [za:] C. E. Aronoff, J. H. Astrachan, J. L. Ward (red.) Family Business Sourcebook, Family Entreprise Publishers, Georgia 2002, s. 540.

50,84%47,71%

1,45%

0,00%

10,00%

20,00%

30,00%

40,00%

50,00%

60,00%

Tak Nie Brak odpowiedzi


89

Osoby posiadające w rodzinie tradycje przedsiębiorczości najczęściej wskazy-wały na ojca (12,05%) oraz na wujka (11,08%) jako na wzory przedsiębiorców – patrz rysunek 5.

Rysunek 5. Kto w Twojej rodzinie prowadził (prowadzi) działalność gospodarczą?

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań empirycznych. Obok domu rodzinnego także istniejący system edukacji (szkoły, szkolenia, do-

skonalenia zawodowe, przekwalifikowania, doradztwo) jest jednym z podstawo-wych czynników rozwoju zachowań przedsiębiorczych. To szkoła jest tym środo-wiskiem, w którym może (i powinno) odbywać się kształcenie przedsiębiorczych postaw, promowanie przedsiębiorczych zachowań. Instytucje oświatowe na wszystkich poziomach edukacji to miejsca, w których zdobywa się konkretną wie-dzę i umiejętności, w tym także ważne w kontekście przyszłych działań przedsię-biorczych. Zwykle w środowisku szkolnym człowiek buduje swój obraz społeczny, odbiera informacje o tym, jak jest postrzegany przez grupę rówieśniczą. Z konfron-tacji z innymi buduje zręby swojej tożsamości społecznej i indywidualnej. Do-świadcza stresu, uczy się radzić sobie z jego konsekwencjami. Staje w obliczu konfliktów, musi negocjować, mediować, stawiać czoło agresji. Te i inne doświad-czenia życiowe (społeczne) stanowią dla młodych ludzi swoistą szkołę życia, w której rozpoznają oni własne predyspozycje, ćwiczą siłę charakteru, nawiązują przyjaźnie. Poszerzają też bazę własnej samoświadomości, wraz z wiekiem lepiej

0,24%

0,24%

0,48%

1,20%

1,69%

2,65%

3,13%

3,86%

3,86%

8,92%

11,08%

12,05%

0,00% 2,00% 4,00% 6,00% 8,00% 10,00% 12,00% 14,00%

Teść

Babcia

Mąż/żona

Siostra

Szwagier

Mama

Ciocia

Brat

Kuzyn/kuzynka

Rodzice

Wujek

Ojciec

Teresa Piecuch

90

rozumieją siebie, swoje mocne i słabe strony, motywy swoich zachowań, własne aspiracje życiowe138.

Edukację przedsiębiorczą należy rozpocząć bardzo wcześnie, stopniowo zdo-bywając konieczny zasób wiedzy, jednak rola szkolnictwa wyższego w procesie kształcenia dla przedsiębiorczości jest szczególnie ważna. To uczelnie wyższe najczęściej kojarzone są z miejscami, które mają uczyć „… obok wiedzy zawodo-wej niezależności i niepokornego myślenia prowadzącego do identyfikacji i roz-wiązywania nowych problemów – ciągle przy tym wątpiąc w to, co już powiedzia-ne – podważając ustalone prawdy i sądy (…). To uczelnie wyższe mają nadawać impuls nowatorskim ideom, produktom i procesom…”139.

Myślenie o przyszłości, planowanie własnej kariery należy zacząć jak najwcze-śniej. Tylko wówczas możliwy jest świadomy wybór zarówno kierunku studiów, jak i różnego rodzaju kursów, szkoleń, które w przyszłości mogą się przydać, które można wykorzystać prowadząc własną firmę. W badanej populacji ludzi młodych znalazło się zaledwie 11 osób, które studiowały (lub które już ukończyły) na dwóch kierunkach studiów. Nie odnotowano zainteresowania dodatkowymi meto-dami zdobywania wiedzy w badanej populacji (np. kursy, dokształcanie, itp.), co prawdopodobnie można tłumaczyć brakiem czasu na tego typu aktywność, ale i brakiem zainteresowania.

7. Instytucjonalne formy wsparcia przedsiębiorczości

W Polsce wciąż niewiele ludzi młodych decyduje się na trud podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej. Obawiają się tego kroku – nie mają od-powiedniej wiedzy, doświadczenia, nie dysponują wystarczającymi do tego środ-kami. Konieczne jest zatem instytucjonalne wsparcie tego typu działań. Bardzo waż-ną rolę w tym względzie powinny odgrywać instytucje państwowe różnych szczebli. Polityka państwa w tym zakresie „…sprzyjać powinna zwiększeniu szans ludzi mło-dych na rynku pracy oraz poszerzaniu pola działania dla przedsiębiorczości”140.

W Polsce system wsparcia przedsiębiorczości pozostawia wiele do życzenia. Zdaniem A.P. Wiatraka141 brak instytucji wspierających jest ważniejszy nawet niż 138 J. Moczydłowska, I. Pacewicz, Przedsiębiorczość, op. cit., s. 30. 139 J. Pikulski, Zamierzenia zawodowe studentów jako wyraz przedsiębiorczych postaw. Na przykła-dzie studentów Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Stalowej Woli, (w:) „Przedsiębiorczość młodzieży…”, op. cit., s. 238. 140 I. Michałków, Przedsiębiorczość młodzieży a szanse sukcesu na europejskim rynku pracy, (w:) „Przedsiębiorczość młodzieży…”, op. cit., s. 164. 141 A. P. Wiatrak, Instytucjonalne wsparcie rozwoju przedsiębiorczości, (w:) „Uwarunkowania roz-woju przedsiębiorczości – różnorodność i jedność”, t. 2., pod red. K. Jaremczuka, Wyd. PWSZ w Tarnobrzegu, Tarnobrzeg 2010, s. 303.


91

brak pieniędzy, gdyż istniejący kapitał (np. z funduszy europejskich) nie jest od-powiednio wykorzystany. Różne instytucjonalne formy wsparcia rozwoju przed-siębiorczości wraz z ich celami zawarto w tabeli 2.

Tabela 2. Cele i formy instytucjonalnego wsparcia przedsiębiorczości

Formy wsparcia Cele

System edukacji w tym szkolenia i doradztwo rozwijanie istniejących firm zakładanie nowych firm popieranie innowacyjności

Ośrodek jednaj wizyty rozwijanie istniejących firm zakładanie nowych firm przyciąganie inwestorów z zewnątrz

Centra pomocy przedsiębiorcom rozwijanie istniejących firm zakładanie nowych firm popieranie innowacyjności

Inkubatory rozwoju zakładanie nowych firm popieranie innowacyjności

Biura promocji i ofert

rozwijanie istniejących firm zakładanie nowych firm przyciąganie inwestorów z zewnątrz popieranie innowacyjności

Systemy marketingu zbiorowego rozwijanie istniejących firm zakładanie nowych firm popieranie innowacyjności

Badania naukowe popieranie innowacyjności

Parki technologiczne i gospodarcze rozwijanie istniejących firm zakładanie nowych firm przyciąganie inwestorów z zewnątrz

Strefy gospodarcze rozwijanie istniejących firm zakładanie nowych firm przyciąganie inwestorów z zewnątrz

Finansowanie uruchamiania nowych firm rozwijanie istniejących firm zakładanie nowych firm przyciąganie inwestorów z zewnątrz

Rozwijanie przedsiębiorczości zakładanie nowych firm popieranie innowacyjności

Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. P. Wiatrak, Instytucjonalne wsparcie rozwoju przedsiębiorczości, op. cit., s. 308.

Wymienione wyżej instytucje idziałania wspierające rozwój przedsiębiorczości

pełnią szereg różnorodnych funkcji, wśród których najważniejsze to142:

142 Ibidem, s. 306.

Teresa Piecuch

92

funkcja aktywizująca (mobilizująca) – sprowadzająca się do zachęcania do podejmowania działalności gospodarczej, szukania nowych rozwiązań i zmian w jej prowadzeniu,

funkcja efektywnościowa – oddziałująca na poprawę efektywności gospo-darowania i przezwyciężanie występujących barier rozwoju, ryzyka i niepewności oraz na zwiększenie konkurencyjności na rynku wytworzo-nych produktów,

funkcja dystrybucyjna – to oddziaływanie na przezwyciężenie niedoboru określonych zasobów poprzez redystrybucję dochodów i bogactwa (np. poprzez preferencyjny kredyt),

funkcja edukacyjna – ukazująca potrzebę aktualizowania wiedzy, aby do-stosować się do istniejących warunków działania oraz ich zmian.

Funkcjonowanie instytucji wspierających przedsiębiorczość tworzy odpowiedni klimat wokół tego procesu, ukierunkowuje przedsięwzięcia gospodarcze, ułatwia „start”, słowem – zachęca, wspierając wszystkich tych, którzy są już gotowi na trudny krok bycia przedsiębiorcą - także ludzi młodych. W Polsce system instytu-cjonalnego wsparcia przedsiębiorczości pozostawia wiele do życzenia, choć i po-stawy ludzi młodych w tym względzie również budzą wiele wątpliwości. Na 415 przebadanych studentów województwa podkarpackiego zaledwie 44 osoby (10,61%) były w stanie podać nazwy instytucji pomagającym przedsiębiorcom. Najczęściej wskazywali oni na:

inkubator przedsiębiorczości – 4,34%143, Rzeszowską Agencję Rozwoju Regionalnego – 2,89%, Urząd Pracy – 2,41%, Urząd Miasta – 0,96%144, Anioły Biznesu – 0,24%.

Sytuacja ludzi młodych na rynku pracy jest bardzo trudna. Bezrobocie w tej grupie uznaje się za „…jedną z największych klęsk społecznych, za odczuwane zło społeczne jeżeli młodzi ludzie po zakończeniu edukacji nie mogą z przyczyn od 143 Inkubator przedsiębiorczości jest instytucją oferującą wsparcie dla nowopowstałych firm. Na terenie Politechniki Rzeszowskiej funkcjonuje Preinkubator Akademicki, który oferuje wsparcie dla studentów oraz kadry naukowej wyższych uczelni z regionu Podkarpacia, przygotowując ich do funkcjonowania w warunkach wolnorynkowych. Zaledwie 18 badanych studentów wskazało na inkubator przedsiębiorczości jako na instytucję udzielającą pomocy przedsiębiorcom. Wynik ten dla Autorki badania jest zaskakująco niski choćby z tego powodu, że główny budynek Wydziału Zarzą-dzania (którego studenci podlegali badaniu) sąsiaduje z Preinkubatorem Akademickim. Okazuje się, że respondenci praktycznie nie zwracali na niego uwagi, byli wręcz zdziwieni, że tego typu instytucja sąsiaduje z budynkiem Politechniki Rzeszowskiej, kiedy już po zakończeniu badania Ankieter zwró-cił im na to uwagę. Nie zauważali szyldów, reklam, które umieszczone są w sąsiedztwie budynku Wydziału Zarządzania i które – zdaniem Autorki opracowania – są bardzo dobrze widoczne. 144 Urząd Miasta nie można uznać za instytucję pomagającą przedsiębiorcom. Pojawił się w odpowie-dziach badanych prawdopodobnie jako skojarzenie miejsca, w którym przedsiębiorca rejestruje firmę.


93

nich niezależnych zrealizować własnych planów zawodowych i życiowych”145. Z reguły bezrobocie wśród młodzieży jest bardzo wysokie146, stanowi ogromny problem nie tylko ekonomiczny, ale głównie społeczny. Oznacza „…nie tylko wy-łączenie setek tysięcy ludzi zdolnych do pracy z procesów pracy i tworzenia bogac-twa narodowego (…), powoduje ponadto wielką marginalizację społeczną, frustra-cję, może rodzić różnego rodzaju patologie (…) o nieobliczalnych skutkach spo-łecznych dzisiaj i w przyszłości”147. Z tego względu warto popularyzować różnego rodzaju inicjatywy, które mogłyby skutecznie zachęcić młodych, aktywnych, am-bitnych młodych ludzi do zmiany niekorzystnych tendencji na rynku pracy dzięki samozatrudnieniu148. W Polsce daje się wyraźnie odczuć brak specjalnych progra-mów149 skierowanych wyłącznie do młodzieży, które mogłyby zachęcać ich do 145 J. Pikulski, Zamierzenia zawodowe studentów jako wyraz przedsiębiorczych postaw…, op. cit., s. 240. 146 Analizując dane dotyczące stopy bezrobocia można stwierdzić, że zawsze jej poziom wśród mło-dzieży (chodzi o osoby w wieku 15-30 lat, w niektórych statystykach do 27 lat) jest przynajmniej o kilka (a nawet o kilkanaście) stopni procentowych wyższy od bezrobocia ogółem (tendencja taka dotyczy nie tylko Polski, ale i innych krajów Unii Europejskiej). W dodatku bardzo dużą część w tej grupie stanowią bezrobotni z wykształceniem wyższym, których sytuacja na rynku pracy (jak się wydaje) powinna być nieco lepsza, a statystyki tego nie potwierdzają. Wykształcenie nie pozwala niestety na uniknięcie bezrobocia. Na przykład w pierwszym kwartale 2010 r. stopa bezrobocia ogó-łem w Polsce wynosiła 13,03%, wśród młodzieży aż 27%, a w UE 21% – źródło: http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1487_PKL_HTML.htm?action=show_archive, z dnia 28.04.2011r. 147 M. Kabaj, Rynek pracy młodzieży – diagnoza i elementy programu. Jak zmniejszyć bezrobocie młodzieży? (w:) „Przedsiębiorczość młodzieży…”, op. cit., s. 7. 148 „Samozatrudnienie” to odpowiednik angielskiego określenia – „self–employment”. Termin ten bywa różnie interpretowany nie tylko w polskiej literaturze przedmiotu. Może być rozumiany: 1) szeroko i obejmować przedsiębiorców, którzy tworzą stanowisko pracy dla siebie oraz dla innych; 2) wąsko jako podejmowanie działalności gospodarczej na własny rachunek wyłącznie przez przed-siębiorców, bez formalnego zatrudniania osób trzecich. Z tym, że z punktu widzenia prawnego (eko-nomicznego czy prawno–gospodarczego) przedsiębiorstwa samozatrudniające należą do kategorii mikro przedsiębiorstw – źródła: B. Piasecki, Przedsiębiorczość i mała firma. Teoria i praktyka, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1997, s. 21 i oraz T. Kraśnicka, Koncepcja przedsiębiorczości ekono-micznej i pozaekonomicznej, op. cit., s. 142. 149 Przykładem może być Projekt „SPINAKER WIEDZY – Regionalny program wsparcia przedsię-biorczości akademickiej” realizowany między innymi przez pracowników Wydziału Zarządzania Politechniki Rzeszowskiej równolegle z prowadzonymi przez Autorkę opracowania badaniami. Nie-stety żadna badana osoba nie uczestniczyła w tym projekcie, nie posiadała choćby podstawowych informacji na ten temat. Uczestnikami wyżej wymienionego projektu mogli być zamieszkali na tere-nie Podkarpacia pracownicy naukowo-dydaktyczni uczelni wyższych, pracownicy naukowi jednostek naukowych, doktoranci, absolwenci uczelni, studenci IV i V roku jednolitych studiów magisterskich, studenci I i II roku studiów drugiego stopnia, studenci ostatniego roku studiów pierwszego stopnia – licencjackich lub inżynierskich zainteresowani zdobyciem wiedzy w zakresie tworzenia firm odpry-skowych. Działalność taka na ścisły związek z pojęciem przedsiębiorczości akademickiej, będącej znakomitą okazją do założenia własnej działalności gospodarczej szczególnie wtedy, gdy młodemu przedsiębiorcy brakuje na to funduszy. Projekt „SPINAKER WIEDZY” pozwolił na przygotowanie 120 młodych osób do podjęcia działalności w formie firm odpryskowych. Oczywiście zapewne tylko część z nich wykorzysta tą szansę. Są to jednak osoby, które zdobyły dzięki projektowi wiedzę nie-zbędną do prowadzenia własnej firmy – zobacz szerzej w: Przedsiębiorczość akademicka. Transfer wiedzy pomiędzy nauką a MŚP na Podkarpaciu, pod red. S. Dziedzic, Oficyna Wydawnicza Politech-niki Rzeszowskiej, Rzeszów 2010, s. 7 i dalsze.

Teresa Piecuch

94

zakładania własnych firm, choćby z powodu niezaprzeczalnych pozytywnych aspektów takich decyzji. Podejmowanie przez ludzi młodych działalności gospo-darczej pełni bowiem bardzo ważną funkcję społeczną. Osoby takie nie tylko nie zasilają rzeszy bezrobotnych, ale także tworzą miejsca pracy dla innych (być może dla innych młodych ludzi) zmieniając niekorzystne tendencje na rynku pracy.

8. Podsumowanie

Praktyka gospodarowania dowodzi, że niewiele jest osób (i to nie tylko mło-dych), które decydują się na założenie własnej firmy, na tworzenie nowych, trwa-łych miejsc pracy dla siebie i innych. Mało jest tych, którzy nie baliby się podjąć związanego z tym ryzyka.

Atrybutem ludzi młodych decydujących się na podejmowanie i prowadzenie działalności gospodarczej jest na pewno duże zaangażowanie, entuzjazm, większa motywacja do działania, zapał nieskażony przeszłymi, negatywnymi doświadcze-niami, który z wiekiem, z biegiem lat niestety może osłabnąć. Entuzjazm to jednak często za mało - praktyka gospodarowania dowodzi, że często nie są oni przygoto-wani do bycia przedsiębiorcą, do wzięcia na siebie odpowiedzialności za siebie i za innych. Brak im przede wszystkim wiedzy, umiejętności niezbędnych do prowa-dzenia firmy, doświadczenia, zasobów finansowych, sieci kontaktów, a przede wszystkim (wynikającej z wieku) życiowej mądrości, która pozwala radzić sobie z wieloma problemami np. w kontaktach interpersonalnych. Brak im rozwagi ludzi dojrzałych, umiejętności radzenia sobie ze stresem, emocjonalnej równowagi i niezbędnego dystansu wobec problemów. Nie oznacza to jednak, że prowadzenie działalności gospodarczej powinno być aktywnością zarezerwowaną dla wąskiego grona „wybrańców”. Znajduje się w zasięgu ręki każdego, kto jest gotowy podjąć ten trud, kto chce i posiada ku temu odpowiednie predyspozycje. Także ludzie młodzi powinni decydować się na ten krok. Samozatrudnienie, czyli stwarzanie sobie miejsca pracy jest doskonałą alternatywą, zwłaszcza w warunkach wysokiego poziomu bezrobocia, w bardzo trudnej sytuacji ludzi młodych na rynku pracy. Na-leży zatem zerwać ze stereotypowym myśleniem, że „…przedsiębiorca to kapitali-sta od urodzenia wyposażony w majątek”150, że to ktoś z co najmniej kilkunastolet-nim stażem zawodowym. Należy uświadamiać szczególnie ludziom młodym, że karierę zawodową, własną działalność gospodarczą z powodzeniem można rozpo-cząć i w młodości.

150 W. Piotrkowski, Kształtowanie postaw przedsiębiorczych wśród młodych pracowników”, (w:) „Przedsiębiorczość młodzieży…”, op. cit., s. 96.


95

Bibliografia

[1] Bernat T., Kordysa J., Kunysz M., Przedsiębiorczość studentów w Polsce i wybranych krajach Europy środkowo-wschodniej, Wyd. Print Group, Szczecin 2008.

[2] Domański T., Uwarunkowania tworzenia małych przedsiębiorstw, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1992.

[3] Enterpreneurship: creating and managing new ventures, edited by B. Lloyd, Pergamon Press, Oxford, UK 1989.

[4] Griffin R. W., Podstawy zarządzania organizacjami, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1999.

[5] Hornaday R., Thinking about entrepreneurship: a fuzzy set approach, “Jour-nal of Small Business Management” 1992, nr 4.

[6] http:///www.fundacja.edu.pl/przedsiebiorczosc/_referaty/sesja_IIIa/23.pdf. [7] http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1487_PKL_HTML.htm?action=show_arch

ive. [8] Kapitalizm po polsku. Przedsiębiorca. Kultura. Organizacja, pod red.

A.S. Marcinkowskiego, Wyd. Profesjonalnej Szkoły Biznesu w Krakowie, Kraków 1996.

[9] Kent C., Sexton D., Vesper K., Encyclopedia of Entrepreneurship, Wyd. Prentice – Hall, New York 1982.

[10] Kordysa J., Demograficzne determinanty rozwoju przedsiębiorczości mło-dzieży wiejskiej – wyniki badań, „Przegląd Organizacji” 2010, nr 11.

[11] Kraśnicka T., Koncepcja rozwoju przedsiębiorczości ekonomicznej i pozaekonomicznej, Wyd. AE w Katowicach, Katowice 2002.

[12] Machaczka J., Przedsiębiorczość, zarządzanie, zmiana – tryptyk rozwoju or-ganizacji, „Przegląd Organizacji” 1996, nr 5.

[13] Moczydłowska J., Pacewicz I., Przedsiębiorczość, Wyd. Oświatowe FOSZE, Rzeszów 2007.

[14] Nowoczesne podejście do zarządzania organizacjami, pod red. A. Wasiluk, Wyd. Difin, Warszawa 2009.

[15] Piasecki B., Przedsiębiorczość i mała firma. Teoria i praktyka, Wyd. Uni-wersytetu Łódzkiego, Łódź 1997.

[16] Piecuch T., Motywacje podejmowania działalności gospodarczej na przykła-dzie badanych przedsiębiorców województwa podkarpackiego, „Przegląd Organizacji” 2005, nr 7-8.

[17] Piecuch T., Przedsiębiorczość. Podstawy teoretyczne, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2010.

Teresa Piecuch

96

[18] Przedsiębiorczość akademicka. Transfer wiedzy pomiędzy nauką a MŚP na Podkarpaciu, pod red. S. Dziedzic, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów 2010.

[19] Przedsiębiorczość i zarządzanie firmą. Teoria i praktyka, pod red. J. Targalskiego, A. Francik, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2009.

[20] Przedsiębiorczość młodzieży. Szanse. Bariery. Perspektywy, pod red. J. Merskiego, K. Piotrkowskiego, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Warszawie, Warszawa 2003.

[21] Schumpeter J., Teoria rozwoju gospodarczego, Wyd. Naukowe PWN, War-szawa 1960.

[22] Słownik języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1964.

[23] Sułkowski Ł., Marjański A., Firmy rodzinne. Jak osiągnąć sukces w sztafecie pokoleń, Wyd. Poltext, Warszawa 2010.

[24] Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości – różnorodność i jedność, t. 2., pod red. K. Jaremczuka, Wyd. PWSZ w Tarnobrzegu, Tarnobrzeg 2010.

[25] Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości – szanse i zagrożenia, pod red. K. Jaremczuka, Wyd. PWSZ w Tarnobrzegu, Tarnobrzeg 2003.

[26] Zarządzanie małym i średnim przedsiębiorstwem, pod red. K. Safina, Wyd. AE we Wrocławiu, Wrocław 2006.


97

Rozdział 5

PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ JAKO CZYNNIK ODNOWY OBSZARÓW WIEJSKICH

1. Wprowadzenie

Termin „wieś” posiada swoją genezę w słownictwie angielskim, a jego pierw-sze interpretacje sięgają XVIII wieku. W Anglii mamy do czynienia z jednolitą interpretacją wsi, która ukazuje, że wieś to „estetyczne i historyczne walory w peł-ni oswojonego krajobrazu rolniczego”. Termin ten obejmuje nie tylko tereny pod zabudową, ale także „łono przyrody”, co oznacza także „wiejskie okolice”. Obec-nie coraz częściej wraca się do akcentowania elementów wiejskości, jakimi są drzewa, pola, drogi, kapliczki i krzyże, oraz układ przestrzenny wsi. Anglicy uwa-żają, że „prawdziwe serce narodu tkwi w wiosce, która nabrała niemal mitologicz-nego statusu”. Wieś ma autorytet w społeczeństwie, uchodzi za miejsca, które ce-chuje tradycja, stabilność i trwałość, a media angielskie twierdzą, że wieś angielska jest jednym z najbardziej obiecujących sposobów sprzedania Wielkiej Brytanii za granicą151. Wiąże się to między innymi z przedstawieniem oferty rekreacyjnej wsi, co akcentuje się przez ukazanie:

gospodarczej roli wypoczynku na wsi, jest to bezpośrednio związane z pomocą w odbudowanie lokalnej wiejskiej gospodarki, zachowaniem war-tości kulturowych wsi;

wsi jako oazy ciszy, spokoju i naturalnego piękna, wymagającej ochrony; wsi jako miejsca wolności i ucieczki od zgiełku miasta, od zanieczyszczeń; wsi jako miejsca wypoczynku.

Pojęć obszary wiejskie i wieśnie można zawężać wyłącznie do rolnictwa, gdyż obejmują one wszystkie obszary leżące poza miastami, a więc: tereny zabudowane,

151P. Macnaghten., J. Urry, Alternatywne przyrody. Nasze myślenie o przyrodzie i społeczeństwie. Wyd. Nauk. SCHOLAR. Warszawa 2005, s. 230-231.

Marian Woźniak

98

tereny rolne, lasy, wody oraz nieużytki152. Funkcjonalny podział obszarów wiej-skich pozwala, według A.P. Wiatraka wyodrębnić:153

osadnictwo związane z obszarami wiejskimi, tereny rolne związane z uprawą ziemi rolniczej, tereny wiejskie zajęte przez działalność pozarolniczą, obszary przyrodniczo-cenne objęte prawną ochroną oraz obszary uzdrowi-

skowe, tereny rekreacyjne, pozostałe tereny wiejskie, zajęte np. pod infrastrukturę drogową oraz nieu-

żytki. Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich jest bezpośrednio powiązana z ak-

tywnością mieszkańców wsi. To oni muszą zdać sobie sprawę z faktu, że nikt nie poprowadzi ich „za rękę”, oraz nie wskaże gwarantujących sukces form dzielności rolniczej oraz pozarolniczej. Owszem, są organizacje, które służą pomocą doradczą czy finansową, ale główna inicjatywa i decyzja należy do samych mieszkańców. Inicjatywa ta w dużej mierze jest także zależna od ich wykształcenia czy wieku oraz atmosfery panującej w rodzinie i otoczeniu. Analizując pozytywne aspekty podjęcia i prowadzenia własnej działalności gospodarczej, należy wymienić przede wszystkim:

wzrost dochodów; poprawę standardu życia, a jednocześnie zdrowia psychicznego; powstanie nowych miejsc pracy, związanych także z zatrudnieniem poza-

rolniczym; przekwalifikowanie mieszkańców wsi, związane z wykorzystaniem no-

wych funkcji obszarów wiejskich; ograniczenie migracji młodych osób ze wsi do miast oraz innych krajów,

którzy dostrzegą możliwości wykorzystania zdobytej wiedzy w praktycz-nym realizowaniu swoich ambicji życiowych;

zwiększenie poczucia wewnętrznego bezpieczeństwa i niezależności, a głównie odnalezienia swojego miejsca na ziemi.

2. Obszary wiejskie w podziale terytorialnym

Ostatnie lata to okres, w którym w wielu krajach europejskich zaczęto poszuki-wać jednobrzmiących definicji obszarów wiejskich, obowiązujących na terenie

152A.P.Wiatrak, Regionalny wymiar rozwoju obszarów wiejskich (w:) Kwestia agrarna w Polsce i na świecie. Prace Naukowe Nr 36, SGGW, Warszawa 2005, s. 611-612. 153 Ibidem.

Przedsiębiorczość jako czynnik odnowy obszarów wiejskich

99

Europy. Podejmowane liczne próby identyfikowania wsi opierają się przede wszystkim na przekonaniu, że wieś stanowi przeciwieństwo miasta. Wieś różni się od miasta dominującym typem aktywności gospodarczej, formą skupienia ludno-ści, stylem i sposobem życia, dostępem do elementów infrastruktury, a także cha-rakterem związku z przyrodniczymi podstawami życia społeczno-ekonomicznego. Najprostsze i powszechnie przyjęte definicje obszarów wiejskich, nazywane staty-styczno-administracyjnymi, zwracają najczęściej uwagę na kryterium demogra-ficzne i są oparte na liczebności populacji zamieszkującej dany teren, a także na kryterium gęstości zaludnienia lub na prostym podziale administracyjnym wieś – miasto. Takie kryteria znalazły zastosowanie m.in. w programach wsparcia rozwo-ju obszarów wiejskich finansowanych z budżetu Unii Europejskiej. Mimo prac w zakresie doboru kryteriów klasyfikacji obszarów wiejskich, tak w skali między-narodowej jak również poszczególnych krajów, ustalenie wspólnej międzynarodo-wej definicji obszarów wiejskich wymaga zaangażowania i współpracy wielu po-nadnarodowych instytucji, w tym głównie OECD i Eurostatu. Od 1994 r. omawia-na OECD ustaliła kryteria identyfikowania i podziału obszarów i regionów, zgod-nie ze stopniem ich zurbanizowania. Przyjęte wówczas kryteria uwzględniały dwa poziomy analizy terytorialnej: lokalny i regionalny. Poziom lokalny obejmował podstawową jednostkę administracyjną, sklasyfikowaną jako miejska lub wiejska według następujących kryteriów154:

obszar wiejski to obszar, gdzie gęstość zaludnienia nie przekracza 150 osób/km2,

obszar miejski to obszar, gdzie gęstość zaludnienia wynosi 150 lub więcej osób/km2.

Wyróżniono 3 typy regionów: region w przeważającym stopniu wiejski, gdy więcej niż 50% jego miesz-

kańców zamieszkuje obszary lokalne sklasyfikowane, jako wiejskie, we-dług kryteriów poziomu lokalnego;

region w znacznym stopniu wiejski, gdy udział procentowy mieszkańców za-mieszkujących obszary lokalne sklasyfikowane, jako wiejskie wynosi 15-50%;

region w przeważającym stopniu miejski, gdy mniej niż 15% jego miesz-kańców zamieszkuje obszary lokalne sklasyfikowane, jako wiejskie.

Eurostat natomiast przedstawił definicję koncepcji urbanizacji, która ma na celu określenie charakteru obszaru, na którym mieszka respondent. Dany obszar zostaje ostatecznie przypisany do jednej z trzech kategorii155:

154 Charakterystyka obszarów wiejskich w 2005 r., GUS, Olsztyn 2006, s. 26-28. 155 Ibidem, s. 30-32.

Marian Woźniak

100

obszary gęsto zaludnione, które odpowiadają skupisku przylegających do siebie ziem lokalnych (gmin), z których każdy charakteryzuje się gęstością zaludnienia większą niż 500 mieszkańców na km2, a całkowita liczba mieszkańców go zamieszkujących wynosi, co najmniej 50 tys.;

obszary średnio zaludnione, obejmują każde skupisko przylegających do siebie ziem lokalnych (gmin) niezaliczających się do obszarów gęsto za-ludnionych, z których każdy ma gęstość zaludnienia większą niż 100 mieszkańców na km2, pod warunkiem, że takie skupisko ziem lokalnych spełnia jeden z warunków dodatkowych – całkowita liczba mieszkańców go zamieszkujących wynosi nie mniej niż 50 tys. lub skupisko to przylega do obszaru gęsto zaludnionego;

obszary słabo zaludnione, skupisko przylegających do siebie ziem lokal-nych (gmin), które nie jest zaliczane ani do obszarów gęsto zaludnionych, ani do obszarów średnio zaludnionych. Skupisko ziem lokalnych (gmin) o powierzchni mniejszej niż 100 km2, które nie posiada wymaganej gęstości zaludnienia i jest całkowicie zamknięte w obrębie obszaru gęsto zaludnio-nego lub średnio zaludnionego.

Obszar wiejski można określać na dwa sposoby. Po pierwsze może być rozu-miany, jako pewna przestrzeń, której przypisuje się określone charakterystyki np. polityki wobec obszarów wiejskich. Po drugie obszar ten traktowany może być, jako swoiste miejsce zarezerwowane dla mających szczególny sens osobiście, spo-łecznie lub historycznie znaczących lokalizacji, których ludzie doświadczają jako rezultat ich własnych działań156.

W Polsce obszary wiejskie wyróżniania się na podstawie podziału terytorialnego według rejestru TERYT, w którym za obszary wiejskie uznaje się gminy wiejskie i część wiejską gmin miejsko-wiejskich. Cechą charakterystyczną obszarów wiejskich w skali kraju są różnice w ich rozwoju społecznym, ekonomicznym i demograficz-nym. Determinowane są one przez wiele czynników, począwszy od tradycji silnie zakorzenionej w świadomości ludności wiejskiej, a skończywszy na indywidualnych planach inwestycyjnych właścicieli gruntów – często niezgodnych z interesem społecznym. Obecna struktura przestrzenna użytkowania ziemi jest wynikiem wpływu warunków przyrodniczych, społeczno-gospodarczych, demograficznych i historycznych. To już nie tylko kombinacja różnych cech przestrzennych i geograficznych, ale wyraźna ingerencja człowieka – zarówno ta przemyślana i współdziałająca z warunkami naturalnymi, jak i ta negatywnie przekształcająca istniejące środowisko157. 156K. Gorlach, Socjologia obszarów wiejskich. Problemy i perspektywy, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004, s. 155. 157Charakterystyka obszarów wiejskich w 2005 r., GUS, Olsztyn 2006, s. 33-40.


101

3. Specyfika krajobrazu społeczno-ekonomicznego polskiej wsi

Wieś kojarzona jest przede wszystkim z przestrzenią, oraz w dużym stopniu z krajobrazem rolniczym i leśnym. Tymczasem omawiając ich specyfikę należy uwzględnić wielowymiarowość wsi i jej przestrzennego zagospodarowania i użyt-kowania, a także różne funkcje jakie pełni w gospodarce. Bardzo ważnym elemen-tem krajobrazu wiejskiego jest czynnik społeczny, który stanowią mieszkańcy tych środowisk.

W XXI wieku ogromnie ważna jest sfera aktywności demograficzno-kulturowej obszarów wiejskich, gdyż wieś podtrzymuje i zachowuje „żywioł ludzki”. Zwrot ku wsi i przyrodzie, co podkreśla F.Kuźma158, wynika z faktu poszukiwania przez mieszkańców miast środowiska mniej stresogennego i sentymentów związanych z tradycją i przeszłością. Wieś obecnie nie jest wyłącznie środowiskiem związa-nym z wytwarzaniem żywności, a sfery ekologiczna i ekonomiczna zazębiają się ze sferą demograficzno-kulturową, z zachowaniem wiejskiego krajobrazu przyrodni-czego i kulturowego, odrębności narodowej, języka, strojów, roku obrzędowego.

Ważnym motorem postępu ekonomicznego obszarów wiejskich jest właśnie ja-kość kapitału ludzkiego, interpretowanego jako system, jego zasób wiedzy, men-talności i pozytywnego myślenia ukierunkowanego w stronę przedsiębiorczości, rozsądnego zarządzania środowiskiem wiejskim i jego zasobami159.

To w dużym stopniu dzięki społeczeństwu wiejskiemu mieszkańcy całej Polski pamiętają o legendach, tradycjach, regionalnych potrawach, podziwiają i kontem-plują wiejskie krajobrazy, odpoczywają i regenerują swoje siły w czystym środo-wisku, w świecie otaczającej ich tam przyrody. Rodzina wiejska jest bardzo istot-nym elementem społecznego krajobrazu wsi. Rodzina będąc podstawową komórką społeczną ma ważny wpływ na kształtowanie osobowości nie tylko dotyczącej wy-chowania dzieci i młodzieży w poszanowaniu tradycji, religii, wrażliwości na kulturę i otaczającą przyrodę, ale dotyczy także wpływu na obserwatorów spędzających czas w środowisku wiejskim. Obserwujemy tutaj wyraźną różnicę w społecznym krajo-brazie miasta i wsi, która charakteryzuje się większym przywiązaniem do tradycji i religii. Jest to niezmiernie istotne, gdyż warunkiem pozytywnych przemian, a tym samym rozwoju obszarów wiejskich jest ukazanie aktywności społeczności wiejskiej. Rozwój wsi będzie miał pozytywne wymiary tylko wtedy, gdy będzie silnie powiązany z korzeniami wsi i jej duchem, ale nie jest on wyłącznie sprawą mieszkańców wsi,

158F. Kuźma, Agricultural Policy of the Slovak Republic in the process of admission to the EUROPEN Union. Zeszyty Naukowe AR Kraków 2000, nr 377, s. 61-68. 159G. Spychalski, Mezoekonomiczne aspekty kształtowania rozwoju obszarów wiejskich. IRWiR PAN, Warszawa 2005, s. 194.

Marian Woźniak

102

podobnie jak i wykorzystanie terenów rolniczych nie może być tylko sprawą rolni-ków. Ta reguła jest obecnie akcentowana jako jedna z fundamentalnych, tworzą-cych wizerunek obszarów wiejskich i relacje między rolnikami i mieszkańcami wsi, a mieszkańcami miast, kraju i Europy160.

Sylwetka mieszkańca wsi – „człowieka ziemi”, jak stwierdza E. Fottorino161, wtopiona w wiejski krajobraz nadaje mu wiarygodność, ale jednocześnie wskazuje ileż w nim ułudy, gdyż ocalałe jeszcze piękno krajobrazu jawi się jako efekt zaco-fania, oznaka opieszałości postępu, wymagająca bezzwłocznych zmian. Jak akcen-tuje autor zewsząd daje się słyszeć głosy, że owe „nierentowne piękno” wymaga pośpiesznej modernizacji kosztem likwidowania polnych dróg i dawnej sielan-kowości.

Wieś przechodząc zmiany związane z postępem cywilizacyjnym musi odejść od stereotypów i schematów identyfikujących ją wyłącznie z produkcją rolniczą, a ukierunkować się w stronę rolnictwa, które oprócz wytwarzania żywności jest także „producentem” krajobrazu, dostrzegalnego w kręgach miejskich. Środowisko wiejskie ma więc także znaczenie ekonomiczne, jako pożytki z produkcji ekolo-gicznej żywności, jako środowisko ochrony zdrowia i wypoczynku162. To szcze-gólnie ważne funkcje w odniesieniu do kształtowania wizerunku polskiej wsi jako „ogrodu” Europy. Obszary wiejskie w Polsce zajmują obecnie 219 277 km2, tj. 93,2% terytorium państwa.

Podstawowe liczby charakteryzujące wieś w Polsce przedstawia tabela 1. W Polsce obszary wiejskie zamieszkuje około 40% ogółu ludności. W 2009 r.

w wieku przedprodukcyjnym wieś zamieszkiwało ponad 3216 tys. osób, zaś w wieku produkcyjnym ponad 9358 tys. osób. W roku tym współczynnik aktywno-ści zawodowej wynosił 55,2%, zaś wskaźnik zatrudnienia 50,8%. Przeciętna stopa bezrobocia wynosiła 8,0% i jest znacznie niższa od roku 2005.

Szczegółowe dane dotyczące zjawiska bezrobocia na wsi w 2009 r. przedsta-wiają tabele 2 i 3.

160Podstawy strategii zintegrowanego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce, pod red. J. Wilkina. Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2003, s. 336. 161E. Fottorino, Człowiek ziemi, LSW, Warszawa 1999, s. 20-21. 162E. Otoliński, W. Wielicki, Europejski model rolnictwa i wsi XXI wieku, (w:) Regionalne zróżnico-wanie agrobiznesu, AR w Poznaniu, Poznań 2002, s. 13, 15.


103

Tabela 1. Główne dane charakteryzujące wieś w Polsce w latach 2005-2009

Wyszczególnienie Lata 2005 2008 2009

Ludność w tys. Ludność w % ogółu ludności w Polsce

14733,4 38,6

14847,7 38,9

14889,1 39,0

Ludność w wieku przedprodukcyjnym w tys. w tym: mężczyźni kobiety

3509,7

1798,5 1711,2

3284,1

1684,7 1599,4

3216,8

1650,2 1566,6

Ludność w wieku produkcyjnym w tys. w tym: mężczyźni kobiety

8955,0

4765,9 4189.1

9263,1

4946,4 4316,7

9358,6

5009,4 4349,2

Migracje wewnętrzne ludności na pobyt stały w tys.: Napływ w tym: mężczyźni kobiety Odpływ w tym: mężczyźni kobiety

192,5

91,7 100,8 159,8

72,2 87,6

192,6

89,2 103,4 153,7

67,2 86,5

194,1

89,3 104,8 153,1

66,2 86,9

Współczynnik aktywności zawodowej w % mężczyźni kobiety

56,0 64,6 47,7

54,5 63,4 46,0

55,2 64,4 46,4

Wskaźnik zatrudnienia w % mężczyźni kobiety

47,0 55,1 39,1

50,7 59,5 42,2

50,8 59,8 42,2

Bezrobotni w tys. (przeciętne w roku) Stopa bezrobocia w % (przeciętne w roku)

1056 16,1

453 7,0

526 8,0

Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2010. GUS, Warszawa 2010.

Tabela 2. Bezrobotni na wsi według wieku (w IV kwartale)

Wyszczególnienie Ogółem W wieku

15-19 20-24 25-29 30-34 35-44 45-54 55 lat i więcej

Bezrobotni w tysiącach: - 2008 r. - 2009 r.

421 545

19 28

121 161

71 111

43 51

74 81

75 88

19 26

Stopa bezrobocia (w %): - 2008 r. - 2009 r.

6,4 8,2

18,3 26,9

17,0 21,7

7,8 11,7

4,9 5,9

4,5 4,9

4,6 5,4

2,8 3,9

Źródło: Rocznik statystyczny pracy 2010. GUS, Warszawa 2010.

Marian Woźniak

104

Tabela 3. Bezrobotni według poziomu wykształcenia i wieku (w IV kwartale 2009 r., w tysiącach)

Wyszczególnienie Ogółem

Z wykształceniem

wyższym policealnym

i średnim zawodowym

średnim ogólnokszt. zasad. gimn. i

podstaw.

Wieś: 15-19 lat 20-24 25-29 30-34 35-44 45-54 55 i więcej

545 28

161 111 51 81 88 26

56 -

20 28

- - - -

141 6

58 36 11 13 14

-

53 -

27 10

6 5 - -

175 13 30 20 24 43 36

9

120 7

26 16

8 18 33 12

Źródło: Rocznik statystyczny pracy 2010. GUS, Warszawa 2010.

W IV kwartale 2009 r. na wsi 545 tys. osób pozostawało bez pracy. W najwięk-szym stopniu były to osoby w wieku 20-29 lat oraz 35-54 lat. Stopa bezrobocia w poszczególnych grupach wiekowych wyraźnie malała wraz ze wzrostem wieku, dla osób w wieku 15-19 lat wynosiła 26,9%, zaś dla osób powyżej 54 lat 3,9%. Naj-więcej bezrobotnych odnotowano w grupie osób z wykształceniem zasadniczym, policealnym i średnim zawodowym oraz gimnazjalnym i podstawowym.

Sytuację na rynku pracy na wsi w poszczególnych województwach przedstawia tabela 4.

Największą stopę bezrobocia (powyżej 10%) odnotowano w 2009 r. w woje-wództwach: zachodniopomorskim, lubuskim, pomorskim, dolnośląskim oraz war-mińsko-mazurskim. Najmniejszą stopę bezrobocia na wsi (poniżej 7%) odnotowa-no w woj. podlaskim, śląskim małopolskim i łódzkim.

W IV kwartale 2009 r. zatrudnieni w sektorze rolniczym stanowili 12,7% ogółu pracujących, co stanowi spadek w porównaniu do wartości 13,2% w I kwartale 2009 r. Obserwujemy tutaj od 2007 r., kiedy zatrudnienie to wynosiło 15%, trend spadkowy. W IV kwartał 2008 r. 43% ogółu ludności wiejskiej w wieku powyżej 15 lat była w tym okresie związana z gospodarstwem rolnym, a 57% stanowiła ludność niezwiązana z gospodarstwem rolnym.163

Regionalne zróżnicowanie Polski, a zwłaszcza jej obszarów wiejskich wymaga ich głębszej klasyfikacji. Polskę można podzielić na trzy megaregiony według kryterium związanego z typem organizacji produkcji rolnej (struktura agrarna, udział działalności rolniczej w kreowaniu dochodów gospodarstwa domowego). 163J. Rakowska, A. Wojewódzka-Wiewiórska Zróżnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich w Polsce - stan i perspektywy rozwoju w kontekście powiązań funkcjonalnych Ekspertyza wykonana na zamówienie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2010, s.12.


105

Podstawą tego podziału jest przekonanie, że Polska wciąż jeszcze jest krajem, gdzie na większości obszarów wiejskich znaczna część ludności związana jest z rolnictwem. Makroregiony te, a szczególnie ich charakter w dużym stopniu kształ-tują rodzaj przedsiębiorczości podejmowanej przez osoby tam zamieszkujące.

Tabela 4. Ludność aktywna zawodowo oraz stopa bezrobocia na obszarach

wiejskich w poszczególnych województwach w 2009 r.

Wyszczególnienie Ludność aktywna zawodowo

w % Stopa bezrobocia w %

ogółem mężczyźni kobiety ogółem mężczyźni kobiety Dolnośląskie 51,6 62,3 41,2 10,3 10,6 9,9 Kujawsko-pomorskie 53,0 64,0 42,2 9,8 8,6 11,7 Lubelskie 58,7 67,1 51,2 8,9 9,1 8,7 Lubuskie 55,7 65,2 47,7 11,5 10,9 12,2 Łódzkie 58,5 68,2 49,0 6,6 7,0 6,0 Małopolskie 54,4 61,8 47,4 6,1 4,8 7,7 Mazowieckie 57,0 65,5 48,8 7,1 8,7 5,1 Opolskie 52,3 63,3 41,9 7,9 5,4 11,5 Podkarpackie 578 65,0 50,8 9,8 9,7 10,0 Podlaskie 53,3 61,2 45,9 3,5 x x Pomorskie 52,2 63,3 41,1 10,7 10,5 9,9 Śląskie 48,1 55,0 41,8 5,2 3,2 7,5 Świętokrzyskie 58,6 67,7 50,0 9,1 9,7 8,4 Warmińsko-mazurskie 50,7 61,7 40,1 10,0 7,1 13,2 Wielkopolskie 57,7 68,7 46,7 8,0 6,3 10,9 Zachodniopomorskie 50,0 61,7 39,1 13,2 12,4 14,3

Źródło: Rocznik statystyczny pracy 2010. GUS, Warszawa 2010. Megaregion I charakteryzuje rozdrobnienie agrarne, a więc dominacja niewiel-

kich chłopskich gospodarstw rolnych. Dla większości mieszkańców gospodarstwo stanowi uzupełnienie źródła dochodów, uzyskiwanych głównie z pracy poza rol-nictwem oraz emerytur i rent. Występuje tu duża stopa bezrobocia. Megaregion ten obejmuje województwa: podkarpackie, małopolskie, świętokrzyskie i śląskie. Me-garegion II charakteryzuje mieszana struktura agrarna. Wyróżnia go wysoki odse-tek gruntów w użytkowaniu dawnych PGRów, oraz duża liczba silnych gospo-darstw chłopskich. Ponadto dużo osób pracujących kiedyś głównie w rolnictwie państwowym i spółdzielczym jest obecnie bezrobotnych i nie ma szans na znale-zienie pracy ze względu na dużo niższe wykształcenie oraz niski poziom infra-struktury technicznej, niezbędnej do uruchomienia inwestycji zewnętrznych. Obejmuje on województwa: warmińsko–mazurskie, pomorskie, zachodniopomor-skie, lubuskie, dolnośląskie i opolskie. III megaregion obejmuje województwa:

Marian Woźniak

106

wielkopolskie, kujawsko – pomorskie, mazowieckie, podlaskie, lubelskie i łódzkie. Ludność w tym megaregionie utrzymuje się głównie z rolnictwa. Funkcjonuje tu ponad 60% ogółu gospodarstw rolnych kraju164.

Jak stwierdza J.Rakowska165, najbardziej widocznym i pożądanym przejawem przedsiębiorczości mieszkańców obszarów wiejskich jest pozarolnicza działalność gospodarcza w sektorze MŚP, dotycząca głównie mikroprzedsiębiorstw działają-cych w sferze usług i handlu. W dużym stopniu związane są one ze specyfiką ryn-ku lokalnego oraz lokalizacją wsi.

Zaniedbania i opóźnienia, jakie nawarstwiły się na obszarach wiejskich stano-wią problem ekonomiczno–społeczny całego kraju. Od tego jak zostanie rozwiąza-ny, zależy nie tylko położenie i dobrobyt ludności obszarów wiejskich, ale i po-myślność całej gospodarki i całego społeczeństwa. Strategia rozwoju obszarów wiejskich powinna zmierzać do ich wielofunkcyjnego rozwoju. Wyróżnia się pięć podstawowych bogactw mających decydujące znaczenie dla dobrobytu społeczno-ści obszarów wiejskich oraz rozwoju przedsiębiorczości na tych obszarach166:

1) zasoby naturalne, np. lasy, gleby, 2) kapitał fizyczny, np. mosty, drogi, 3) kapitał finansowy, np. opieka społeczna, 4) kapitał ludzki, np. wykształcenie, 5) kapitał społeczny, np. więzi międzyludzkie.

4. Przedsiębiorczość jako przejaw aktywności mieszkańców wsi

Według T. Sztuckiego167 przedsiębiorczość to nowatorstwo polegające na po-szukiwaniu odmiennych niż dotychczas działań, znajdowanie bardziej skutecznych sposobów prowadzenia działalności gospodarczej, dającej lepszy produkt. J. Schumpeter168 prowadząc rozważania dotyczące przedsiębiorczości stwierdził, że przedsiębiorczość to głównie innowacyjność, wdrażanie nowych rozwiązań, nowych produktów. P.F. Drucker169, w wielu swoich rozważaniach sprowadził 164Rozwój obszarów wiejskich: raport o rozwoju społecznym Polska 2000. Rozwój obszarów wiej-skich, pod red. K. Gorlach, Wydawnictwo Program Narodów Zjednoczonych do spraw rozwoju, Warszawa 2000, s. 3-5. 165J. Rakowska, A. Wojewódzka-Wiewiórska, Zróżnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich w Polsce - stan i perspektywy rozwoju w kontekście powiązań funkcjonalnych. Ekspertyza wykonana na zamówienie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2010, s. 9. 166E. Dresler, Społeczeństwo obywatelskie – nowa idea obecna w strategiach rozwoju lokalnego obszarów wiejskich, (w:) Strategie rozwoju lokalnego. Tom I. Aspekty instytucjonalne, pod red. M. Adamowicz, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2003, s. 179-181. 167 T.Sztucki, Nowe wymagania w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Handel Wewnętrzny nr 1, 1994. 168 J.Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego. PWN, Warszawa 1960. 169P.F.Drucker, Innowacja i przedsiębiorczość. Praktyka i zarządy. PWE, Warszawa 1992.


107

istotę przedsiębiorczości do kreowania nowych przedsięwzięć, opartych na inno-wacjach. Podkreśla on, że przedsiębiorcą jest ten kto poszukuje zmiany, reaguje na nią i wykorzystuje jako okazję do innowacji społecznej lub gospodarczej. Innowa-cja oznacza, według P.F. Druckera170, systematyczne odcinanie od siebie tego, co wczorajsze, systematyczne poszukiwanie szans na innowację – w słabości techno-logii, procesu, rynku, oznacza też gotowość do nastawienia się na tworzenie no-wych biznesów. J. Wilkin171 twierdzi, że przedsiębiorczość jest przede wszystkim pewnego rodzaju postawą człowieka wobec otoczenia, w którym żyje i pracuje. Na postawę tę składa się wiele elementów: aktywność, innowacyjność, skłonność do ryzyka, adaptacyjność, dążenie do rozwoju. Przedsiębiorczość nie jest jedynie zja-wiskiem ekonomicznym, jest to złożony fenomen kulturowy. Określenie to bardzo trafnie oddaje istotę przedsiębiorczości i innowacyjności w turystyce, akcentując jej powiązania z krajobrazem i dziedzictwem kulturowym.

W warunkach gospodarki wolnorynkowej, której wyznacznikiem i główną ce-chą jest konkurencja, przedsiębiorczość jako sposób działania i myślenia nabiera szczególnego znaczenia. Osoby przedsiębiorcze mają większe szanse realizacji własnych celów gospodarczych, a tym samym celów życiowych. Przedsiębiorczość jest znacznie czymś więcej niż umiejętnością radzenia sobie z problemami w trud-nych sytuacjach. Jest rozpatrywana w trzech aspektach172:

jako sposób myślenia wyrażający się w chęci poznania, doświadczeniu i krytycznej ocenie;

sposób zachowań i działania, polegający na wykorzystywaniu okazji, po-dejmowaniu ryzyka, przezwyciężaniu swoich słabości, ograniczeń;

wynik myślenia i działania przedsiębiorczego, polegający na innowa-cyjności, podejmowaniu przedsięwzięć, tworzeniu firm, realizacji wła-snych pomysłów.

Przedsiębiorczość jest pewnym kierunkiem myślenia, który pozwala ludziom do-konywać pewnych istotnych zmian w sposobach gospodarowania, a jednocześnie przyznaje im prawo, jako aktywnym podmiotom uczestniczącym w tworzeniu i prze-kształceniu gospodarki obszarów wiejskich173. Zasadą przedsiębiorczości jest poszu-kiwanie nowych dziedzin działalności lub twórczego naśladownictwa, a podstawą jest głęboka wiedza z zakresu wielu dziedzin nauki. W przypadku rolnika przedsiębior-czość będzie uwarunkowana czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Do 170P.F.Drucker, Zarządzanie w czasach burzliwych. AE w Krakowie, Kraków 1995. 171J.Wilkin, Przedsiębiorczość na wsi – główne determinanty i uwarunkowania. (w:) Przedsiębior-czość w agrobiznesie a rozwój obszarów wiejskich. AR w Krakowie, Wydział Ekonomii w Rzeszo-wie 1997. 172 K. Młynarczyk, Agroturystyka., Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2002, s. 122. 173 P.F. Drucker, Innowacje i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, PWE, Warszawa 1992, s. 34-35.

Marian Woźniak

108

warunków wewnętrznych zaliczmy: wiek, płeć, wykształcenie, przygotowanie zawodowe, aktywność, podatność na innowacje oraz właściwości gospodarstwa (potencjał ekonomiczny). Natomiast do czynników zewnętrznych zaliczamy uwa-runkowania ekonomiczne tj. ceny, kredyty, możliwości zbytu produktów rolnych.

Na wsi rozwijają się głównie cztery kierunki przedsiębiorczości174: chałupnictwo, polegające na łączeniu pracy ręcznej z miejscowymi surow-

cami; praca w drobnych zakładach przemysłu terenowego, zakładach materiałów

budowlanych, tartakach i innych; kooperacja z przedsiębiorstwami, państwowymi lub spółdzielczymi, zaj-

mującymi się przetwórstwem rolno-spożywczym; różnego typu usługi, a szczególnie agroturystyka, w ramach której następu-

je łączenie gospodarstwa rolnego z jego atrakcjami, które można sprzedać w postaci usługi turystycznej.

Z przedsiębiorczością na obszarach wiejskim nie możemy utożsamiać wyłącz-nie działalności związanej z pozarolniczymi funkcjami wsi, gdyż aktywność gospo-darcza mieszkańców może przejawiać się zarówno na obszarach związanych z rol-nictwem, gdyż nie możemy zapominać, że w dalszym ciągu jest to główna funkcja wsi, jak też na obszarach około rolniczych i praktycznie niezwiązanych z rolnic-twem. Przykładowo można wskazać następujące formy przedsiębiorczości wiejskiej:

typowe działania rolnicze, związane z hodowlą zwierząt i uprawą roślin, ukierunkowane na produkcję niszową np. zioła, aronia, słodka kukurydza, różne odmiany papryki, grzyby, owoce i warzywa, pszczelarstwo czy chów królików, kóz, zwierząt leśnych;

działania pozarolnicze, ale bezpośrednio związane z rolnictwem, do któ-rych możemy zaliczyć np. zaopatrzenie w środki produkcji rolniczej, usłu-gi związane z produkcją rolniczą, skup płodów rolnych, ich magazynowa-nie, sortowanie czy pakowanie, cały zakres związany z przetwórstwem ar-tykułów rolniczych (na szczególną uwagę zasługuje tutaj produkcja regio-nalnych wyrobów, wytwarzanych tradycyjnymi sposobami);

działalność nie związana bezpośrednio z rolnictwem, głównie turystyka, gospodarka leśna, ochrona krajobrazu i dziedzictwa kulturowego;

handel, warsztaty naprawcze, punkty usługowe. Obecnie decydującym czynnikiem dla rozwoju przedsiębiorczości na obszarach

wiejskich i całej gospodarki wiejskiej jest kapitał społeczny, ponieważ od tego jak mieszkańcy będą sobie nawzajem pomagać, jak współpracować, jaka będzie ich spójność społeczna i więzi oraz jak będą działać w tworzonych przez siebie 174 K. Duczkowska-Małysz, Rolnictwo-wieś-państwo, PWN, Warszawa 1998, s. 61-62.


109

różnych związkach nieformalnych i organizacjach społecznych, zależy ich standard życia oraz dobrobyt. Obszary wiejskie spełniają obecnie znacznie większy zakres funkcji, niż tylko te związane z rolnictwem, gdyż175:

dostarczają odpowiedniej jakości żywność i surowce do jej produkcji; utrzymują i podnoszą jakość oraz walory środowiska, przyczyniając się do

zachowanie bogactwa fauny i flory, ograniczenia erozji wietrznej i wodnej gleby poprzez szatę roślinną i sposób wykorzystania gleby;

kształtują bilans wodny poprzez magazynowanie wody i ograniczanie jej spływów powierzchniowych w oparciu o gospodarkę rolną;

tworzą nowe miejsca pracy, są źródłem nowych dochodów, źródłem siły roboczej i surowców dla przemysłu przetwórczego i spożywczego, produk-tów dla handlu, gastronomii itp.;

kształtują warunki do odpowiedniego wykorzystania zasobów i walorów tych obszarów jako miejsca produkcji, pracy, a także atrakcyjnego miejsca zamieszkania, inwestowania i wypoczynku;

zapewniają opiekę osobom starszym i dzieciom w tradycyjnych wielopo-koleniowych rodzinach wiejskich;

produkują surowce stanowiącego alternatywę dla nieodnawialnych źródeł energii.

Obszary wiejskie na początku XXI wieku, stoją w obliczu istotnych zmian strukturalnych wynikających z ich niekorzystnej sytuacji społeczno-ekonomicznej, a ich rozwój i żywotność jest ściśle powiązana z rozwojem gospodarczym i spo-łecznym.

Jak stwierdza G. Spychalski176, obszary wiejskie zajmują dominującą część przestrzeni społeczno-ekonomicznej, której podstawą jest wiejskie gospodarstwo domowe. Gospodarstwo to cechują głównie:

lokalizacja poza granicami terenów miejskich, zasoby rzeczowe i ludzkie zaangażowane są jednocześnie w aktywności

komercyjne i konsumpcyjne w celu zaspokojenia własnych potrzeb, silny związek z ziemią, znaczna część wytwarzanej produkcji przeznaczona jest na samozaopatrzenie.

Prawa wolnego rynku i wolnej konkurencji sprawiły, że regiony, które utrzymy-wały się wyłącznie z rolnictwa, które miało znaczący udział w zakresie zatrudnienia,

175G. Ślusarz, Studium społeczno-ekonomicznych uwarunkowań rozwoju obszarów wiejskich w świe-tle zagrożenia marginalizacją na przykładzie województwa podkarpackiego. Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2005, s. 140. 176G. Spychalski, Mezoekonomiczne aspekty kształtowania rozwoju obszarów wiejskich. IRWiR PAN, Warszawa 2005, s. 49-50

Marian Woźniak

110

szczególnie mocno zaczęły odczuwać problemy rozwojowe związane z nieefektywnym wykorzystaniem zasobów, głównie zasobów ziemi i siły robo-czej. Skutkiem tego są: bezrobocie, niskie dochody ludności, pogłębiające się nie-równości społeczne oraz rosnące zagrożenie marginalizacją dużej części obszarów wiejskich. Rolnictwo nie jest już utożsamiane z głównym motorem zmian zacho-dzących na obszarach wiejskich. Obecnie wielu ekonomistów rolnych twierdzi, że istotnym czynnikiem warunkującym rozwój ekonomiczny i społeczny wsi jest jej wielofunkcyjność.

Według T. Fullera177, indywidualne gospodarstwa rolne uzyskują dochody z: typowej produkcji rolnej; specjalnej produkcji rolnej, np. ogrodnictwo, pszczelarstwo; dochodów kredytowych i pożyczkowych; gospodarczej działalności pozarolniczej, np. agroturystyka, rzemiosło; pracy poza gospodarstwem; szarej strefy gospodarczej.

Obserwujemy obecnie, jak stwierdza W.Musiał178, dezagraryzację wsi na grun-cie ekonomicznym i społecznym, która jest związana z długookresowym procesem zmniejszania znaczenia ekonomicznego rolnictwa. W tym aspekcie istotna staje się wielofunkcyjność obszarów wiejskich oraz dywersyfikacja źródeł dochodu gospo-darstw rolnych. Wynika to z faktu, że coraz częściej dostrzegana jest dezagraryza-cja w wymiarze społeczno-kulturowym, dotycząca:

zmniejszenia liczby mieszkańców wsi związanych z rolnictwem, zamierania etosu pracy rolnika, rozwarstwienia społeczno-zawodowego ludności wiejskiej, porzucenia pracy w rolnictwie, zaniku tradycji pomocy sąsiedzkiej, zanikania obrzędowości związanej z rolnictwem.

Specyfika obszarów wiejskich, ich „zaległości rozwojowe” i potrzeba realizacji podstawowej funkcji związanej z produkcją żywności, jak stwierdzają G. Ślusarz i A. Czudec179, wskazują na konieczność rozwijania, obok rolnictwa, również przedsiębiorczości związanej z działalnością pozarolniczą. Szansą rozwojową staje się zatem wielofunkcyjny rozwój wsi, w którym rolnictwo wspomagane będzie

177 Ibidem, s. 50 178W. Musiał, Dezagraryzacja polskiej wsi – problemy ekonomiczne, ekologiczne i społeczne. Wieś i Rolnictwo, nr 3, 2007, s. 29-44. 179G. Ślusarz, A. Czudec, Działalność gospodarcza na obszarach wiejskich w dobie globalizacji. (w:) Możliwości i bariery rozwoju działalności gospodarczej w obszarach wiejskich. Uniwersytet Rze-szowski, Rzeszów 2004, s. 4-5.


111

dodatkową działalnością, prowadzoną w gospodarstwach rolnych oraz ich otocze-niu. Taki model rozwoju wsi wymaga wsparcia zewnętrznego, ale nade wszystko wyzwolenia aktywności i ducha przedsiębiorczości mieszkańców wsi, a zarazem zrozumienia mechanizmów rozwoju społeczno-gospodarczego w warunkach kon-kurencji globalnej gospodarki rynkowej.

W zależności od lokalizacji wsi oraz jej głównych zasobów można przedstawić różne typy wsi, a co jest z tym związane różne formy przedsiębiorczości, z którymi będziemy mieli do czynienia na ich obszarach. Przykładowo możemy wyodrębnić:

1. Wieś typowo tradycyjną, w której podstawowe kierunki działań przedsię-biorczych związane są z rolnictwem (tradycyjnym lub nowoczesnym) i pro-dukcją rolniczą.

2. Wieś innowacyjną, która dostrzegając ważność zachowania tradycji i dzie-dzictwa kulturowego, wprowadza jednocześnie wszelkie innowacje związa-ne z obecnym stylem życia. Rolnictwo w tym przypadku nastawione jest przede wszystkim na rozwiązania ekologiczne, produkcję wysokiej jakości „zdrowej żywności”, zachowanie tradycyjnych metod w przetwarzaniu pło-dów rolnych.

3. Wieś rolniczą, w których tradycyjne rolnictwo zostanie (na wzór krajów wy-soko rozwiniętych) zastąpione rolnictwem przemysłowym, związanym z masową produkcją. Wieś ta zostaje pozbawiona swojej „wiejskości”, a w związku z tym przedsiębiorczość na tych terenach związana będzie głównie z masową produkcją i przetwarzaniem płodów rolnych.

4. Wieś turystyczną, gdzie funkcja rolnicza ustępuje miejsca wiejskości, trady-cji, dziedzictwu kulturowemu, turystyce. W tym przypadku wieś jest w znacznie większym stopniu utożsamiana z turystyczną funkcją, a co za tym idzie przedsiębiorczość będzie głównie nastawiona na „biznes tury-styczny” związany z wynajem miejsc noclegowych, usługami żywieniowy-mi, wszelkiego typu usługi, które uatrakcyjniają wypoczynek na wsi (wycią-gi narciarskie, stadniny koni, baseny, możliwość realizacji specyficznego hobby...),.Wieś noclegownia, która jest przykład wsi podmiejskich, służą-cych jako miejsce noclegowe dla osób pracujących w mieście.

Podział ten sugeruje również inne spojrzenie na przedsiębiorczość wiejską, któ-ra bardzo ściśle jest związana ze specyfiką wsi, jej charakterem, położeniem oraz zasobami.

Unia Europejska coraz częściej zachęca kraje członkowskie do położenia więk-szego nacisku na tworzenie na obszarach wiejskich pozarolniczej gospodarki, opartej na pozarolniczych miejscach pracy. Wskazuje także priorytety rozwoju obszarów

Marian Woźniak

112

wiejskich oraz możliwości ich dofinansowania na lata 2007-2015. Główne cele rozwoju dotyczą:180

oś 1 – poprawy konkurencyjności sektora rolnego i leśnego; oś 2 – poprawy środowiska naturalnego i obszarów wiejskich; oś 3 – poprawy jakości życia na obszarach wiejskich i różnicowania obszarów

wiejskich, głównie poprzez tworzenie nowych miejsc pracy poza rolnictwem – prognozuje się tutaj, że liczba zatrudnionych w rolnictwie powinna w okre-sie jednego pokolenia zmniejszyć się z 2,0 mln osób obecnie do 1,5 mln.;

oś 4 – finansowania celów związanych z lokalnymi inicjatywami (Leader). Przedsiębiorczość można uznać jako proces odnowy wsi, który w szczególności

koncentruje się wokół zagadnień związanych z ekonomicznym bytem wsi, ale również z warunkami materialnymi życia mieszkańców. W procesie odnowy wsi bardzo mocno podkreśla się jakość życia, wynikającą nie tylko z ekonomicznych czynników, ale także z pozamaterialnych, duchowych i społecznych potrzeb całej społeczności wiejskiej. Cechą odnowy wsi i jej wielofunkcyjności jest systemo-wość, polegająca na dostrzeganiu całościowej wizji rozwoju wsi, z myślą o zacho-waniu jej tożsamości, przestrzennej integralności oraz zharmonizowaniu podsta-wowych funkcji: mieszkalnej, gospodarczej (produkcja i usługi) oraz rekreacyjnej i wypoczynkowej.

W procesie odnowy wsi, co akcentuje program rozwoju woj. śląskiego na lata 2006-2010181, bardzo mocno akcentuje się konieczność dokonania istotnych zmian w mentalności mieszkańców wsi z pasywnego odbioru procesów sterowanych z zewnątrz na postawy polegające na kreatywnych i uporządkowanych działaniach, polegających na wzięciu odpowiedzialności za swoje bezpośrednie otoczenie i za siebie samego. Podkreśla się, że odnowa wsi jest znacznie czymś więcej, niż upiększeniem fasad budynków, porządkowaniem przestrzeni wiejskiej, renowacją historycznych budynków czy realizacją nowych inwestycji dotyczących infrastruk-tury wiejskiej czy imprez o charakterze kulturalnym czy rekreacyjnym, ale przede wszystkim odbudową tożsamości i integralności wsi oraz zachowaniem wartości życia wiejskiego, zakorzenionych w jej kulturze i tradycji. Odnowa wsi poprzez działania przedsiębiorcze, jest zarówno koncepcją rozwojową, jak również sku-teczną metodą rozwoju obszarów wiejskich, uwalniającą jednostki i społeczności od myślenia w kategoriach roszczeniowych, a jednocześnie przesuwającą odpo-wiedzialność za przyszłość społeczności wiejskiej na nią samą.

180W. Michna, Źródła wzrostu i rozwoju wsi tkwią głównie w tworzeniu nowych miejsc pracy. Rocz-niki Nauk Rolniczych, Seria G, T. 96, z. 4, 2009. S.139-146 181 www.odnowawsi.pl


113

4. Agroturystyka jako specyficzna forma przedsiębiorczości na obszarach wiejskich

Spośród wielu różnych form podejmowanej i realizowanej przedsiębiorczości specyficznymi cechami wyróżnia się agroturystyka, która jest to wielowątkową inicjatywą lokalną, będącą narzędziem realizacji takich celów, jak wzrost zatrud-nienia, alternatywne źródło dochodów dla rolników, aktywizacja regionów ekono-micznych zaniedbanych, zrównoważony rozwój182.

Przedsiębiorczość agroturystyczna to oferta wypoczynku na obszarach wiej-skich. Przedsiębiorcze podejście do agroturystyki wymaga zmiany postawy niektó-rych rolników, nabycia przez nich dodatkowych umiejętności w zakresie zarządza-nia przedsięwzięciem, sprzedaży, poznania działań marketingowych, myślenia kategoriami klienta. Agroturystyka jest zjawiskiem silnie zdeterminowanym przez realia społeczno-ekonomiczne wsi, zatem jej rozwój zależy nie tylko od rolnika, ale także od działań władz lokalnych, stanu przeobrażeń ekonomicznych na wsi, rozwoju infrastruktury gminy, krajobrazu czy dziedzictwa kulturowego.

M. Drzewiecki183 określa agroturystykę jako formę należącą do „turystyki wiej-skiej”, a zbliżoną do turystyki farmerskiej. Jego zdaniem, agroturystyka to forma wypoczynku odbywająca się na terenach wiejskich o charakterze rolniczym, oparta o bazę noclegową i aktywności rekreacyjne związane z gospodarstwem rolnym lub równoważnym i jego otoczeniem (przyrodniczym, produkcyjnym i usługowym)184. Natomiast H. Rutkowska ukazuje agroturystykę, jako odmianę nowoczesnej tury-styki wiejskiej, w oparciu o stworzenie lub wykorzystanie istniejących miejsc noc-legowych oraz świadczenie wszelkich usług na rzecz turysty185.

M. Dębniewska i M. Tkaczuk określają przedsiębiorczość agroturystyczną, jako działalność turystyczną realizowaną w gospodarstwie rolnym186, zaś S. Medlik187 jako formę turystyki wiejskiej ściśle związanej z gospodarstwem wiejskim.

Dla J. Majewskiego agroturystyka to różne formy turystyki związane z funkcjo-nującym gospodarstwem rolnym, z produkcją rolną i hodowlą zwierząt, które stano-wią jedne z istotniejszych atrakcji188. Zgodnie z tymi określeniami agroturystyka jawi się jako doskonały sposób rozwijania przedsiębiorczych postaw wśród rolników. 182M. Dębniewska, M. Tkaczuk, Agroturystyka, Wydawnictwo Politext, Warszawa 1997, s. 21. 183M. Drzewiecki, Podstawy agroturystyki, Oficyna Wydawnicza Ośrodka Postępu Organizacyjnego, Bydgoszcz 2002, s. 47- 49. 184 K. Młynarczyk, Agroturystyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2002, s.116. 185H. Rutkowska, Agroturyzm jako dodatkowe źródło dochodów dla rolników w Polsce. Przekształce-nie polskiego rolnictwa, Materiały Konferencji Naukowej MRiGŻ, Warszawa 2005. 186 M. Dębniewska, M. Tkaczuk, Agroturystyka, Poltex, Warszawa 1997, s. 4. 187 S. Medlik, Leksykon podróży, turystyki i hotelarstwa, PWN 1995, s. 11. 188 J. Majewski, Agroturystyka to też biznes, Fundacja wspomagania wsi, Warszawa 2004, s. 9.

Marian Woźniak

114

Stanowi dodatkowe źródło dochodów wielu gospodarstw rolnych i przyczynia się do utrzymania wszelkich wartości związanych ze wsią, jej stylem życia i tradycjami.

Agroturystyka jest jednym z istotnych elementów aktywizacji ludności wiej-skiej. Przyczynia się do zatrudnienia mieszkańców wsi oraz przynosi korzyści nie tylko gospodarstwu rolnemu, ale i regionowi. Agroturystyka to szansa nie tylko dla pojedynczego gospodarstwa rolnego, ale także sposób na ożywienie gospodarcze i kulturowe całych regionów, wsi i gmin. Rozwój agroturystyki stwarza bowiem odmienne możliwości użytkowania przestrzeni wiejskiej, zabudowań wiejskich, lokalnej infrastruktury. Mówiąc o zagospodarowaniu terenów wiejskich, mamy na uwadze przede wszystkim rolnicze ich wykorzystanie. Popatrzmy jednak inaczej, dostrzegając w nich także „urok wiejskiego krajobrazu”, świat zieleni i życia, świat ciszy i spokoju. Zagospodarowanie obszarów wiejskich powinno uwzględniać trwały ich rozwój oraz pozarolnicze funkcje. Trwały rozwój to poprawa warunków życia ludności (agroturystyka jako element trwałego rozwoju to z jednej strony alternatywne źródło dochodu miejscowej ludności, z drugiej zaś źródło zdrowia i regeneracji sił turystów) oraz ochrona krajobrazu wiejskiego, to rozwój obszarów wiejskich uwzględniający ich ekonomiczny, społeczny i środowiskowy aspekt.

W działalności agroturystycznej trzeba być kreatywnym i twórczym. Przedsię-biorczy – to znaczy rzutki, ruchliwy w przedsięwzięciach, także odważny oraz energiczny w zwalczaniu przeszkód. Aby dostarczyć gościom odpowiednich wra-żeń należy nieustannie poszukiwać nowych sposobów na „codzienność”. Upewniać się, czy to, co robimy jest dobre, czy rzeczywiście robimy to dobrze i spełniamy oczekiwania naszych gości. Wymaga to ciągłego doskonalenia, obserwacji turysty, badania opinii. Przedsiębiorczość rolników może się wyrażać bardzo prostymi inicja-tywami. Przykładowo rolnik podczas pobytu turystów może zaproponować im, aby pomogli mu w przy żniwach, zbiorach owoców, warzyw lub innych pracach w za-mian za obniżenie kosztów pobytu. Propozycja ta w szczególności powinna zaintere-sować ludzi młodych. Rolnik może także zaproponować gościom wyprawę do lasu na maliny, grzyby lub jagody. Przy dobrej orientacji w terenie i znajomości historii, legend i wydarzeń dotyczących swojego terenu rolnik może podjąć się prowadzenia wycieczek po okolicach, pieszych rowerowych lub konnych189.

Obsługa turystów na obszarach wiejskich wymaga zasygnalizowania wagi po-sługiwania się narzędziami marketingowymi dotyczącymi promocji i dystrybucji produktu agroturystycznego. Wiedza i umiejętności z tego zakresu są niezbędne, a jednocześnie tkwi wśród mieszkańców wsi przekonanie, oparte o doświadczenia związane z dystrybucją produktów rolnych, o małym znaczeniu promocji190. Usługi

189 Gospodarstwo agroturystyczne. Poradnik, Praca zbiorowa, Druk: ZWP – Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej, Warszawa 1998, s. 22. 190 K. Młynarczyk, Agroturystyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2002, s.125.


115

agroturystyczne są ofertą specyficzną na obszarach wiejskich. Przedsiębiorcze podejście do agroturystyki wymaga zmiany postawy niektórych rolników, nabycia przez nich dodatkowych umiejętności w zakresie zarządzania przedsięwzięciem, sprzedaży, poznania działań marketingowych, myślenia kategoriami klienta. Agro-turystyka jest zjawiskiem silnie zdeterminowanym przez realia społeczno-ekonomiczne wsi, zatem jej rozwój zależy nie tylko od rolnika, ale także od działań władz lokalnych, stanu przeobrażeń ekonomicznych na wsi, rozwoju infrastruktury gminy.

Przedsiębiorczość i innowacyjność w zarządzaniu działalnością agroturystyczną będzie się przejawiać głównie w aktywnym i reaktywnym zachowaniu w odniesie-niu do otoczenia. Oznacza to, iż gospodarstwa nie mogą ograniczać się tylko do udostępnienia turystom noclegu i wyżywienia, ale będą poszukiwać pomysłu na zaoferowanie im „czegoś więcej”. Warunkiem przejścia do działań jest pomysł, wyszczególnienie jaki produkt lub usługę zamierzamy oferować turystom oraz określenie prawdopodobieństwa sukcesu. Uwzględniać tu będziemy przede wszystkim te pomysły, które:

zaspokajają potrzeby już istniejące na rynku agroturystycznym, lecz do tej pory nie oferowane w naszym gospodarstwie,

zaspokajają potrzeby w zakresie lepszym niż dotychczasowa oferta lub oferta innych gospodarstw,

są innowacyjne, nowe, oryginalne, stwarzają potrzebę przez pojawienie się na rynku, dla przykładu można tutaj wymienić m.in. pola do mini golfa czy zorbing.

Zachowania aktywne to przedstawienie oferty, która się wyróżnia od tych wy-stępujących już na rynku. Te zachowania w odniesieniu do gospodarstw agrotury-stycznych polegają na tym, że wprowadzając innowację starają się wykreować takie sytuacje w otoczeniu, które będą dla nich sprzyjające. Inaczej mówiąc wpro-wadzając nowy produkt, który jest odpowiedzią na trendy występujące na rynku usług turystycznych, wywołują nowe potrzeby, które następnie zaspokajają.

Innowacyjność w gospodarstwach agroturystycznych będzie się zatem przeja-wiać poprzez:

1. Potrzebę monitorowania zmian zmiennych zewnętrznych, od których zależą efekty ich działania przy uwzględnieniu ekonomicznych, społecznych i ekologicznych zależności. Działalność gospodarstwa agroturystycznego jest w równej, a może nawet większej mierze zdeterminowane tym, co dzieje się w jego otoczeniu, niż tym co dzieje się w nim samym. Orientacja gospo-darstwa na otoczenie, innowacyjne podporządkowanie się potrzebom obec-nym oraz przyszłym jest jednym z warunków osiągnięcia sukcesu.

Marian Woźniak

116

2. Planowanie sukcesu obejmujące lepsze rozwiązania marketingowe. 3. Przewidywanie oraz rozpoznawanie rodzaju zmian. 4. Pokonywanie niechęci do zmian oraz ich wprowadzanie. 5. Nowatorstwo i kreatywność gwarantująca wprowadzenie na rynek nowych

pomysłów, nowych produktów. 6. Zdolność realizowania pomysłów przez właścicieli gospodarstwa, którzy do-

strzegają możliwości działania i są chętni do ponoszenia ryzyka związanego z tym działaniem.

7. Kreatywne myślenie przyszłościowe, które pozwoli zwalczyć przyzwyczaje-nie oryginalnymi pomysłami.

5. Podsumowanie

Wydawać się może, iż przedsiębiorczość – przy całej różnorodności- ma wyjąt-kowy walor wobec otoczenia zewnętrznego, sąsiadów, zwłaszcza rolników i mieszkańców wsi. Niska dochodowość rolnictwa, małe możliwości zewnętrznego finansowania potrzeb, zwłaszcza w zakresie gospodarowania infrastrukturalnego, rozmiary bezrobocia, atmosfera zniechęcenia i braku wiary wśród lokalnych spo-łeczności wymagają specyficznych i autentycznych metod i form rekomendacji postaw aktywnych i przedsiębiorczych.

Istotny wpływ na zaistnienie i systematyczny wzrost zainteresowania rozwojem wszelkiej przedsiębiorczości ze strony rolników ma trudna sytuacja ekonomiczna wielu mieszkańców wsi, niskie dochody gospodarstw rolnych. Znaczny spadek znaczenia rolnictwa jako działalności przynoszącej odpowiednie korzyści ludności wiejskiej stawia przed tą grupą konieczność poszukiwania alternatywnych źródeł dochodów – w stosunku do działalności typowo rolniczych.

Rola przedsiębiorczości jako sposobu myślenia i działania zyskuje na znacze-niu, gdy zasady gospodarki wolnorynkowej zdobywają dominujący charakter na rynku pracy. Usługi agroturystyczne jako nowa forma aktywności zawodowej mieszkańców ma duże znaczenie dla promowania postaw przedsiębiorczych na wsi. Wyzwala ciekawość, chęć zdobycia nowych doświadczeń, rodzi nowe sposo-by działania i zachowań związane z wykorzystywaniem okazji, podejmowaniem ryzyka. Przedsiębiorczość to nie tylko zaradność, ale przede wszystkim krytyczna ocena własnych pomysłów, przezwyciężanie ograniczeń i przeciwieństw.

Polskie doświadczenia agroturystyczne potwierdzają, że mają one duży walor w przełamywaniu barier psychologicznych, środowiskowych, pobudzają skłonność do podejmowania działalności gospodarczej, zakładania firm-wraz ze związanym z tym ryzykiem i oczekiwaniem na osiągnięcie zysku.


117

Bibliografia

[1] Charakterystyka obszarów wiejskich w 2005 r., GUS, Olsztyn 2006. [2] Depraz S., Czy powstanie międzynarodowa definicja obszaru wiejskiego

w Europie? „Wieś i Rolnictwo” 2008, nr 2. [3] Dębniewska M., Tkaczuk M., Agroturystyka, Poltex, Warszawa 1997. [4] Dresler E., Społeczeństwo obywatelskie – nowa idea obecna w strategiach

rozwoju lokalnego obszarów wiejskich, [w:] Strategie rozwoju lokalnego. Tom I. Aspekty instytucjonalne, pod red. M. Adamowicza, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2003.

[5] Drucker P.F., Innowacja i przedsiębiorczość. Praktyka i zarządy. PWE, War-szawa 1992.

[6] Drucker P.F., Zarządzanie w czasach burzliwych. AE w Krakowie, Kraków 1995.

[7] Drzewiecki M., Podstawy agroturystyki, Oficyna Wydawnicza Ośrodka Po-stępu Organizacyjnego, Bydgoszcz 2002.

[8] Duczkowska-Małysz K., Rolnictwo-wieś-państwo, PWN, Warszawa 1998. [9] Fottorino E., Człowiek ziemi, LSW, Warszawa 1999.

[10] Gorlach K., Socjologia obszarów wiejskich. Problemy i perspektywy, Wy-dawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004.

[11] Gospodarstwo agroturystyczne. Poradnik, Praca zbiorowa, Druk: ZWP - Mi-nisterstwo Pracy i Polityki Socjalnej, Warszawa 1998.

[12] Kuźma F., Agricultural Policy of the Slovak Republic in the process of ad-mission to the EUROPEN Union. Zeszyty Naukowe AR Kraków 2000.

[13] Macnaghten P., Urry J., Alternatywne przyrody. Nasze myślenie o przyro-dzie i społeczeństwie. Wyd. Nauk. SCHOLAR. Warszawa 2005.

[14] Majewski J., Agroturystyka to też biznes, Fundacja wspomagania wsi, War-szawa 2004.

[15] Medlik S., Leksykon podróży, turystyki i hotelarstwa, PWN 1995. [16] Michna W., Źródła wzrostu i rozwoju wsi tkwią głównie w tworzeniu no-

wych miejsc pracy. Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G, T. 96, z. 4, War-szawa.

[17] Młynarczyk K., Agroturystyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2002.

[18] Musiał W., Dezagraryzacja polskiej wsi – problemy ekonomiczne, ekolo-giczne i społeczne. Wieś i Rolnictwo, nr 3, 2007.

[19] Otoliński E., Wielicki W., Europejski model rolnictwa i wsi XXI wieku, [w:] Regionalne zróżnicowanie agrobiznesu, AR w Poznaniu, Poznań 2002.

Marian Woźniak

118

[20] Podstawy strategii zintegrowanego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce. Pod red. J. Wilkina,. Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2003.

[21] Rakowska J., Wojewódzka-Wiewiórska A., Zróżnicowanie przestrzenne ob-szarów wiejskich w Polsce – stan i perspektywy rozwoju w kontekście po-wiązań funkcjonalnych Ekspertyza wykonana na zamówienie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2010.

[22] Raport o Rozwoju Społecznym Polska 2000. Rozwój obszarów wiejskich, Wydawnictwo Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju, Warszawa 2000.

[23] Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2010. GUS, Warszawa 2010.

[24] Rocznik statystyczny pracy 2010. GUS, Warszawa 2010. [25] Rozwój obszarów wiejskich: raport o rozwoju społecznym Polska 2000.

Rozwój obszarów wiejskich, pod red. K. Gorlach, Wydawnictwo Program Narodów Zjednoczonych do spraw rozwoju, Warszawa 2000.

[26] Rutkowska H., Agroturyzm jako dodatkowe źródło dochodów dla rolników w Polsce. Przekształcenie polskiego rolnictwa, Materiały Konferencji Nau-kowej MRiGŻ, Warszawa 2005.

[27] Schumpeter J., Teoria rozwoju gospodarczego. PWN, Warszawa 1960. [28] Spychalski G., Mezoekonomiczne aspekty kształtowania rozwoju obszarów

wiejskich. IRWiR PAN, Warszawa 2005. [29] Sztucki T., Nowe wymagania w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Handel

Wewnętrzny nr 1, 1994. [30] Ślusarz G., Czudec A., Działalność gospodarcza na obszarach wiejskich

w dobie globalizacji. [w:] Możliwości i bariery rozwoju działalności gospo-darczej w obszarach wiejskich. Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów 2004.

[31] Ślusarz G., Studium społeczno-ekonomicznych uwarunkowań rozwoju ob-szarów wiejskich w świetle zagrożenia marginalizacją na przykładzie woje-wództwa podkarpackiego. Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2005.

[32] Wiatrak A.P., Regionalny wymiar rozwoju obszarów wiejskich [w:] Kwestia agrarna w Polsce i na świecie. Prace Naukowe Nr 36, SGGW Warszawa 2005.

[33] Wilkin J., Przedsiębiorczość na wsi – główne determinanty i uwarunkowania. [w:] Przedsiębiorczość w agrobiznesie a rozwój obszarów wiejskich. AR w Krakowie, Wydział Ekonomii w Rzeszowie 1997.

[34] www.odnowawsi.pl


119

Rozdział 6

INICJATYWY EKONOMII SPOŁECZNEJ W PODREGIONIE ELBLĄSKIM NA PODSTAWIE

PRZEPROWADZONYCH BADAŃ

1. Wprowadzenie

Przedsiębiorczość regionalna obejmuje z jednej strony aktywność i innowacyj-ność przedsiębiorstw funkcjonujących w regionie, z drugiej – działania władz re-gionalnych przyczyniające się do poprawy konkurencyjności regionalnej oraz atrakcyjności inwestycyjnej regionu, a także wspierające regionalnych przedsię-biorców. Szczególnym wymiarem przedsiębiorczości regionalnej jest aktywność organizacji i instytucji pozagospodarczych funkcjonujących w regionie, kształtują-cych tzw. ekonomię społeczną regionu.

Celem funkcjonowania organizacji w ramach ekonomii społecznej jest łączenie aspektów społecznych z ekonomicznymi. Grupę takich organizacji tworzą m.in. stowarzyszenia, prowadzące działalność nienastawioną na generowanie zysku, a ukierunkowaną na poprawę sytuacji społeczności lokalnych.

W opracowaniu podjęto próbę analizy uzyskanych odpowiedzi od 224 stowa-rzyszeń działających na obszarze podregionu elbląskiego w 2010 roku w ramach projektu Ośrodka Wspierania Inicjatyw Ekonomii Społecznej (OWIES) realizowa-nego przez Elbląskie Stowarzyszenie Wspierania Inicjatyw Pozarządowych i Pań-stwową Wyższą Szkołę Zawodową w Elblągu, oraz diagnozy szans i zagrożeń rozwoju ekonomii społecznej w podregionie.

2. Pojęcie stowarzyszenia

Stowarzyszenia należą do organizacji funkcjonujących w ramach ekonomii spo-łecznej. Celem ekonomii społecznej jest łączenie interesów społecznych i ekono-micznych we wspólną całość. W literaturze przedmiotu można spotkać się również z określeniami gospodarka społeczna czy przedsiębiorczość społeczna.

Anetta Waśniewska

120

Zgodnie z Europejską Siecią Badawczą EMES przez ekonomię społeczną ro-zumie się przede wszystkim prowadzenie działalności nakierowanej na cele spo-łeczne, gdzie osiągnięte zyski są reinwestowane we wspólnotę lub cele społeczne. W przypadku ekonomii społecznej celem nie jest osiągnięcie maksymalnego zy-sku, czy też dążenie do zwiększenia dochodu udziałowców i właścicieli. Inicjaty-wy, które wpisują się w funkcjonowanie ekonomii społecznej powinny cechować się czterema kryteriami ekonomicznymi i pięcioma społecznymi.

Do kryteriów ekonomicznych zaliczono: prowadzenie we względnie ciągły i regularny sposób działalności w opar-

ciu o instrumenty ekonomiczne; niezależność oraz suwerenność instytucji względem instytucji publicznych; ponoszenie przez podmioty ryzyka ekonomicznego; zatrudnienie chociaż nielicznej grupy osób.

Za kryteria społeczne uznano: orientację na cele społeczne, a przede wszystkim użyteczny cel funkcjo-

nowania przedsięwzięcia; obywatelski, a wręcz oddolny charakter inicjatywy; jak najbardziej demokratyczny system zarządzania; wspólnotowy charakter prowadzonej działalności; ograniczoną dystrybucję zysków, które mają być przekazane na cele spo-

łeczne lub wspólnoty. Za podstawowe cele ekonomii społecznej należy uznać:191 aktywną politykę społeczną dążącą do przeciwdziałania zjawiskom bezro-

bocia, biedzie, czy wykluczeniom społecznym, która polega na aktywizacji społeczności lokalnych;

służenie społeczności i realizowanie celów społecznych i gospodarczych, nie zaś generowanie zysku, który nie jest celem organizacji;

integracja osób zagrożonych wykluczeniem społecznym z rynkiem pracy (do-tyczy to przede wszystkim osób długotrwale bezrobotnych, kobiet powracają-cych po urlopach macierzyńskich, byłych więźniów itp., które nie umieją się znaleźć w nowych warunkach rynkowych);

ograniczenie „monopolu” sektora prywatnego; promowanie odpowiedzialności społecznej; tworzenie i wzmacnianie więzi między ludzkich;

191 T. Kaźmierczak, Zrozumieć ekonomię społeczną (w:) Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna red. Kaźmierczak T., Rymsza M. , Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007, s. 104.; N. Lauriusz, S. Mazur, Kluczowe czynniki rozwoju przedsiębiorczości społecznej (w:) Ekonomia społeczna w Polsce: osiągnięcia, bariery rozwoju i potencjał w świetle wyników badań red. Giza-Poleszczuk A., Hausner J., Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa, 2008, s. 319-320.

Inicjatywy ekonomii społecznej w podregionie elbląskim...

121

trwały i zrównoważony rozwój społeczeństwa obywatelskiego. Według Hausnera ekonomia społeczna pełni następujące funkcje:192 umożliwia tworzenie nowych miejsc pracy dla osób, które są zagrożone

wykluczeniem społecznym, marginalizacją społeczną, dzięki między in-nymi świadczeniu usług na rzecz tych osób;

pomaga w świadczeniu usług społecznych, ze szczególnym uwzględnie-niem obszarów, na których zawodzi państwo i prowadzona przez nie poli-tyka społeczna;

umożliwia inwestowanie i pomnażanie kapitału społecznego, który jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa obywatelskie-go;

umożliwia zaangażowanie się obywateli w procesy decyzji politycznych, co sprzyja rozwojowi demokratyzacji państwa;

powstaje „nowy” i jednocześnie „alternatywny” system ekonomiczno-społeczny służący rozwojowi wspólnot.

W ramach ekonomii społecznej funkcjonują organizacje, do których zalicza się: stowarzyszenia, fundacje, związki, kluby, spółdzielnie, spółdzielnie socjalne, cen-tra integracji społecznej, kluby integracji społecznej, zakłady aktywności zawodo-wej czy towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych. Szacuje się, że w Polsce w ramach fundacji i stowarzyszeń działa około 16 tysięcy podmiotów, około 12 tysięcy spół-dzielni i 350 spółdzielni socjalnych. Najmniej liczebne grupy stanowią Centra In-tegracji Społecznej – około 70 oraz Zakłady Aktywności Zawodowej – około 60 oraz 9 Towarzystw Ubezpieczeń Wzajemnych193.

Stowarzyszenia są to organizacje społeczne, które mogą zostać powołane przez grupę osób o wspólnych celach i zainteresowaniach i nastawione są na prowadze-nie niezarobkowej działalności. Najwyższym aktem prawnym regulującym funkcjo-nowanie stowarzyszeń w Polsce jest Konstytucja194, gdzie w artykule dwunastym stwierdzono, że „Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzy-szeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji”.

Natomiast podstawowym aktem regulującym funkcjonowanie stowarzyszeń jest ustawa – Prawo o stowarzyszeniach195. W ustawie zostały określone zasady oraz reguły tworzenia i prowadzenia działalności przez stowarzyszenia. W ustawie za 192 J. Hausner, Ekonomia społeczna i rozwój (w:) Ekonomia społeczna w Polsce: osiągnięcia, bariery rozwoju i potencjał w świetle wyników badań red. Giza – Poleszczuk A., Hausner J., Fundacja Inicja-tyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2008, s. 16. 193 http://www.ngo.pl, http://www.ozrss.pl z dnia 20.07.2011. 194 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. 195 Dz. U. z 2001 r., Nr 79, poz. 855.

Anetta Waśniewska

122

stowarzyszenie przyjmuje się „dobrowolne, samorządne, trwałe zrzeszenie w ce-lach niezarobkowych, które samodzielnie określa swoje cele, programy działania i struktury organizacyjne oraz uchwala akty wewnętrzne dotyczące jego działalno-ści, opierając ją na pracy społecznej jej członków”196.

Obecnie wyróżnia się dwie formy stowarzyszeń197: 1. Stowarzyszenia, które posiadają osobowość prawną, statut i są założone

przez przynajmniej 15 osób fizycznych zamieszkujących Polskę oraz zostały zarejestrowane w Krajowym Rejestrze Sądowym (posiadają tzw. KRS). Mogą one tworzyć związki stowarzyszeń, a w poczet członków mogą być przyjmowane osoby prawne. Stowarzyszenia te mają prawo do korzystania z ofiarności publicznej i otrzymywać dotacje od organów władzy państwowej.

2. Stowarzyszenia zwykłe, które nie posiadają osobowości prawnej ani statutu, ale funkcjonują zgodnie z regulaminem określającym ich działalność oraz wybierają przedstawiciela reprezentującego dane stowarzyszenie. Stowarzy-szenie zwykłe zakładane jest przez co najmniej 3 osoby fizyczne i nie ma obowiązku rejestracji w KRS. Założenie tego typu stowarzyszenia musi zo-stać zgłoszone na piśmie organowi nadzorującemu właściwemu miejscowo. Tego typu stowarzyszenie nie może łączyć się w związki, zrzeszać osoby prawne, prowadzić działalności gospodarczej, przyjmować spadki, darowi-zny ani korzystać z dotacji, czy ofiarności publicznej. Jedynym źródłem do-chodów takiego stowarzyszenia winny być składki członków.

W Polsce funkcjonują również związki stowarzyszeń, które skupiają osoby prawne o celu niezarobkowym i działają zgodnie z Prawem o stowarzyszeniach198. W ustawie określono, iż:

związek stowarzyszeń może zostać powołany przez przynajmniej inne trzy stowarzyszenia;

członkami związku stowarzyszeń mogą być inne osoby prawne o celu nie-zarobkowym;

osoby fizyczne oraz osoby prawne o celu zarobkowym mogą zostać jedy-nie członkami wspierającymi.

Na uwagę zasługuje fakt, iż Polska zróżnicowana jest pod względem liczebnym funkcjonowania stowarzyszeń. W dużych miastach występuje bardzo duże natężenie aktywności organizacji pozarządowych. Im mniejsza gmina, tym ludzie wykazują spadek zainteresowania jakąkolwiek formą zrzeszania się. 196 Dz. U. z 2001 r., Nr 79, poz. 855, art.2 ust. 1 w zw. z art. 2 ust. 2 i 3 197 H. Izdebski, M. Małek, Formy prawne przedsiębiorczości społecznej w Polsce (w:) Kapitał spo-łeczny. Ekonomia społeczna red. Kazimierczak T., RymszaM., Instytut Spraw Publicznych, Warsza-wa 2007, s. 211-214. 198 Dz. U. z 2001 r., Nr 79, poz. 855, art. 22.


123

3. Charakterystyka badań

Na obszarze powiatów: braniewskiego, elbląskiego, iławskiego, ostródzkiego oraz miasta Elbląg, na przełomie maja i czerwca 2010 roku zostało przeprowadzo-ne badanie w ramach projektu „Ośrodek Wspierania Inicjatyw Ekonomii Społecz-nej” (OWIES), którego liderem było Elbląskie Stowarzyszenie Wspierania Inicja-tyw Pozarządowych, a partnerem Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Elblą-gu. Projekt współfinansowany został ze środków Unii Europejskiej w ramach Eu-ropejskiego Funduszu Społecznego.

Przeprowadzone badanie miało na celu określenie potencjału podmiotów dzia-łających w ramach tzw. III sektora, a przede wszystkim możliwości, jak i zagrożeń rozwoju ekonomii społecznej na analizowanym obszarze.

Zgodnie z rejestrem REGON stowarzyszeń i organizacji społecznych działają-cych na obszarze badanych powiatów i miasta Elbląg w 2010 roku funkcjonowało 1.181 takich instytucji. Ich rozkład został zaprezentowany w Tabeli 1.

Tabela 1. Charakterystyka obszaru badawczego (dane podstawowe)

Wyszczególnienie Liczba

ludności (2009 r.)

Obszar km2

(2009 r.)

Liczba stowarzyszeń i organizacji społecznych

(2010 r.)

powiaty

elbląski 56 389 1416 195 ostródzki 104 506 1766 282 braniewski 42 927 1202 114 iławski 90 442 1385 219

miasto Elbląg 126 419 80 371 ogółem 420 683 5 849 1 181

Źródło: www.stat.gow.pl z dnia 20.07.2011.

Analizowany obszar to 5 849 km2, na którym w 2009 roku zamieszkiwało 420 683 osób. Średnio na jedno stowarzyszenie i organizację społeczną zgodnie z rejestrem REGON przypadało 356,21 osób i przeciętnie na 5 km2 przypadała jedna organizacja. Należy jednak podkreślić, iż znaczna liczba organizacji zarejestrowanych w systemie REGON nie prowadzi działalności. W Polsce nie ma obowiązku wyre-jestrowywania organizacji, gdy zaprzestaje ona swoją aktywność.

W początkowym etapie badaniem planowano objąć 330 organizacji działających w III sektorze na analizowanym obszarze. Łącznie zgodę na udział w badaniu wyra-ziły 274 organizacje pożytku publicznego, z czego 229 stanowiły stowarzyszenia.

Najstarszymi z analizowanych podmiotów były dwa stowarzyszenia, które roz-poczęły swoją działalność odpowiednio w 1864 roku oraz 1919 roku i nadal ją prowadzą. Najmłodsze stowarzyszenie, jako rok rejestracji swojej działalności

Anetta Waśniewska

124

podało 2010. Najwięcej z analizowanych stowarzyszeń, jako rok rozpoczęcia dzia-łalności uznało 2007 (21 organizacji) oraz 2009 (17 organizacji). Przeciętny rok rejestracji organizacji przypadł na 1997.

Stowarzyszeniom został przedstawiony arkusz ankiety zawierający łącznie czterdzieści osiem pytań otwartych i zamkniętych. Organizacje pożytku publiczne-go miały prawo odmowy udzielenia odpowiedzi na wybrane przez nich kwestie. Pytania pogrupowane zostały w siedem bloków tematycznych:

informacje podstawowe – pytania dotyczyły między innymi kwestii zwią-zanych rokiem rejestracji, prowadzoną działalnością, obszarem działań, czy misją;

finanse organizacji – znalazła się tu grupa pytań odnosząca się do sposo-bów finansowania stowarzyszeń, pozyskiwania przez nie środków oraz wysokości pozyskanych kwot; największa liczba stowarzyszeń odmówiła odpowiedzi na tą grupę pytań mimo, że finansowanie ich działalności zgodnie z prawem jest jawne;

personel organizacji – zestaw pytań odnosił się do osób, które zatrudnione są na etat, czy na zasadzie umów lub zleceń oraz wolontariuszy;

funkcjonowanie organizacji – zawarte tu pytania odnosiły się do proble-mów i sukcesów stowarzyszeń w ciągu lat 2009-2010;

Program Operacyjny Kapitał Ludzki – zadane pytania dotyczyły pozyski-wania środków z funduszy Unii Europejskiej ze szczególnym uwzględnie-niem Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki;

wsparcie szkoleniowe, doradcze i informacyjne – pytania zawarte w tej części kwestionariusza miały pozwolić w określeniu zapotrzebowanie na szkolenia oraz wskazać typy szkoleń, którymi zainteresowane byłyby sto-warzyszenia;

ekonomia społeczna – organizacje miały określić w skali semantycznej szanse i zagrożenia wpływające na rozwój ekonomii społecznej w Polsce.

4. Działania stowarzyszeń

Badane stowarzyszenia zostały poproszone o określenie obszaru, na którym prowadzą swoją działalność. Mogły udzielić na to pytanie więcej niż jedną odpo-wiedź. Największy odsetek stowarzyszeń prowadzi swoje działania na obszarze gminy czy powiatu (54,14% uzyskanych odpowiedzi), następnie całego kraju oraz województwa czy regionu (odpowiednio uzyskano 17,24% i 13,79% odpowiedzi). Najrzadziej zaznaczaną odpowiedzią było „inaczej wyodrębnione terytorium” – uzyskano 1,03% odpowiedzi (Rys. 1).


125

Statuty organizacji działających w ramach III sektora, do których należą rów-nież stowarzyszenia, dopuszczają możliwość prowadzenia trzech form działalności zgodnie z ustawą o działalności pożytku publicznego i wolontariacie: 199

odpłatnej pożytku publicznego – pobierane jest wówczas wynagrodzenie, które nie jest wyższe niż koszty prowadzenia działalności; otrzymano 84 odpowiedzi;

gospodarczej – uzyskany w tym wypadku dochód z działalności może zo-stać przeznaczony na realizację celów statutowych, ale nie może zostać rozdysponowany do podziału między członków stowarzyszenia; 68 orga-nizacji prowadzi taką działalność;

nieodpłatnej – za którą nie jest pobierane żadne wynagrodzenie, uzyskano 210 odpowiedzi – i była to najczęściej prowadzona forma działalności.

Rysunek 1. Obszar działań badanych stowarzyszeń

Źródło: Obserwatorium Ekonomii Społecznej.

Zadano również pytanie o obszary działań statutowych z uwzględnieniem ro-dzaju prowadzonej działalności przez stowarzyszenie. Rozkład uzyskanych odpo-wiedzi zaprezentowano na rysunkach 2-4.

Dominującą formą działalności statutowej nieodpłatnej jest edukacja i wycho-wanie oraz turystyka i wypoczynek. Równie chętnie angażują się stowarzyszenia w promocję swojego regionu oraz kulturę i sztukę. Najmniej stowarzyszeń prowa-dzi działalność nakierowaną na obronność państwa (Rys. 2).

199 Dz. U. z 2010 r., Nr 234 poz. 1536.

Najbliższego sąsiedztwa

Gminy/powiatu

Województwa, regionu

Całego kraju

Innych krajów

Inaczej wyodrębnionego

terytorium

Anetta Waśniewska

126

Rysunek 2. Prowadzona działalność statutowa nieodpłatna


W przypadku działalności odpłatnej pożytku publicznego uzyskano 137 odpo-wiedzi, z czego 38,7% uzyskanych wskazań stanowiły: edukacja i wychowanie, turystyka i wypoczynek oraz kultura i sztuka. Jedną odpowiedź uzyskano w obsza-rze działań na rzecz mniejszości narodowych. Stowarzyszenia nie angażują się w prowadzenie działalności odpłatnej pożytku publicznego odnośnie: ekologii i ochrony zwierząt, obronności państwa, czy wsparcia dla III sektora (w każdym z przypadków uzyskano po dwie odpowiedzi). Szczegółowy rozkład odpowiedzi na to pytanie przedstawia Rys. 3.

Na Rys. 4 przedstawiono pola działań statutowych stowarzyszeń prowadzących działalność gospodarczą. Łącznie uzyskano 145 odpowiedzi, gdzie największa liczba zaznaczeń dotyczyła edukacji i wychowania. W tym przypadku stowarzy-szenia angażują się również w turystykę i wypoczynek, jak również w sport. Po jedenaście stowarzyszeń zaznaczyło odpowiedź, że prowadzi działania zamierzają-ce do poprawy sytuacji osób niepełnosprawnych i wsparcie III sektora, jak również promuje rozwój kultury i sztuki. Również jedenaście organizacji zaznaczyło, iż pro-wadzi działalność nie wymienioną w ankiecie. Najmniej stowarzyszeń, bo jedynie dwa, prowadzą działalność gospodarczą mającą na celu poprawę obronności pań-stwa.

132160

174123

106110

9352

10765

3239

89117

12443

5842

0 50 100 150 200

SportTurystyka, wypoczynekEdukacja i wychowanie

Kultura i sztukaPomoc społeczna i usługi socjalne

Ochrona i promocja zdrowiaRozwój demokracji i społeczeństwa…

Rozwój przedsiębiorczości i promocja…Działania na rzecz osób…

Ekologia i ochrona zwierzątObronność państwa

Ratownictwo i ochrona ludnościIntegracja międzynarodowa

Przeciwdziałanie patologiom…Promocja miasta i gminy

Działania na rzecz mniejszości…Wsparcie III sektora

Pozostała działalność


127

Rysunek 3. Prowadzona działalność statutowa odpłatna pożytku publicznego Źródło: Obserwatorium Ekonomii Społecznej.

Rysunek 4. Prowadzona działalność statutowa gospodarcza Źródło: Obserwatorium Ekonomii Społecznej.

Anetta Waśniewska

128

Najbardziej kłopotliwą kwestią dla stowarzyszeń było określenie sytuacji finan-sowej. Znaczna liczba stowarzyszeń (82 organizacje) odmówiła udzielenia odpo-wiedzi na to pytanie. Pozostałe 147 organizacji podało łączną kwotę 25 211 764,50 zł uzyskanego przychodu w 2009 roku. Średnio każde stowarzyszenie, które udzie-liło odpowiedzi odnośnie uzyskanego przychodu, uzyskało kwotę wynoszącą 171 508,60 zł.

W 2008 roku 147 stowarzyszeń przyznało się do przychodów równych 16 179 676,00 zł, średnio na jedno stowarzyszenie przypadało 110 065,82 zł przy-chodu. Mimo tak znaczących kwot przypadających na każde ze stowarzyszeń kilka w nich stwierdziło, iż w okresie 2008-2009 poniosło stratę, część przyznało się do osiągniętego zysku. Natomiast najwięcej organizacji stwierdziło, że osiągnęło w ogólnym rozrachunku wynik zerowy.

W ciągu dwóch lat (2008-2009) stowarzyszenia również mogły ubiegać się o środki pochodzące z Europejskiego Funduszu Społecznego. Z tej pomocy wspar-cia korzystano w 127 przypadkach (niektóre stowarzyszenia o pomoc do ESF wy-stąpiły kilkakrotnie i ją uzyskały, inne z tych środków w ogóle nie korzystały). Również organizacje składały wnioski o dofinansowanie swojej działalności ze środków Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich (SPO RZL) - łącznie złożyły cztery wnioski, Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL (złożyły ogółem 7 wniosków) oraz Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (PO KL), gdzie o środki ubiegały się stowarzyszenia składając 108 wniosków. Łącznie stowarzy-szenia stwierdziły, iż udało im się pozyskać środki na realizację 45 wniosków ze wszystkich programów, do których aspirowały w analizowanym okresie.

Rysunek 5. Tematyka projektów


rynek pracy

integracja społeczna

edukacja

rozwój obszarów wiejskich

inne


129

Najbardziej stowarzyszenia zainteresowane są pozyskiwaniem środków na

prowadzenie działań w zakresie rozwoju integracji społecznej i edukacji. Najmniej działań chcą prowadzić na rynku pracy, w zakresie przeciwdziałania skutkom bez-robocia (Rys. 5).

5. Personel organizacji

Stowarzyszenia zatrudniają osoby do wykonywania działań zapisanych w statu-tach. Łącznie 100 stowarzyszeń przyznało się do zatrudnienia osób, z czego: na stałe zatrudnia pracowników 47 organizacji, w przypadku 53 organizacji pracują osoby w ramach płatnej pracy na zasadzie umów lub zleceń. W przypadku 131 stowarzyszeń uzyskano odpowiedź, iż nikt nie został przez nie zatrudniony w ciągu ostatniego roku. W niektórych przypadkach osoby zatrudniane są na stałe, na zasa-dzie umów o pracę i umów zlecenia. Nie wszystkie stowarzyszenia wyraziły chęć udzielenia odpowiedzi na zawarte pytania dotyczące personelu organizacji.

We wszystkich ankietowanych stowarzyszeniach w 2010 roku bez względu na formę zatrudnienia pracowały 524 kobiety i 202 mężczyzn. Najczęściej były to osoby w wieku między 35 a 39 rokiem życiem, zatrudnione w organizacji powyżej 5 lat. Rozkład okresu zatrudnienia przedstawia Rys. 6.

Rysunek 6. Okres zatrudnienia w stowarzyszeniu

Źródło: Obserwatorium Ekonomii Społecznej. W stowarzyszeniach zatrudnione są osoby przede wszystkim z wykształceniem

wyższym pierwszego i drugiego stopnia (łącznie 550 osób). Najmniej liczną grupę stanowią osoby z wykształceniem gimnazjalnym (6 osób) i podstawowym (14 osób). Rozkład odpowiedzi został przedstawiony na Rys. 7.

Do 12 miesięcy

Od 1 roku do 2 lat

Od 2 lat do 5 lat

Powyżej 5 lat

Trudno powiedzieć

Anetta Waśniewska

130

Rysunek 7. Wykształcenie osób w stowarzyszeniu

Źródło: Obserwatorium Ekonomii Społecznej. W działaniach 194 ankietowanych stowarzyszeń uczestniczą wolontariusze.

W 2009 roku było to łącznie 10 756 osób. Średnio w działania każdego ze stowa-rzyszeń zaangażowanych było ponad 55 osób. Pytanie dotyczące wolontariatu od-nosiło się tylko do stowarzyszeń, które nie prowadzą działalności gospodarczej. Stowarzyszenia prowadzące działalność gospodarczą nie mogą do swoich działań statutowych wykorzystywać wolontariuszy.

6. Możliwości i bariery rozwoju stowarzyszeń

Mimo znacznych środków finansowych, którymi dysponują stowarzyszenia, licznego grona wolontariuszy oraz przychylności środowisk lokalnych wiele z nich boryka się z problemami, ale widzi jednocześnie sukcesy. Dla potrzeb badania określono trzynaście prawdopodobnych problemów, z którymi borykają się na co dzień stowarzyszenia oraz dziesięć sukcesów.

Możliwości udzielenia odpowiedzi przez ankietowane organizacje ustawiono w skali semantycznej, gdzie odpowiednio problemowi:

zdecydowanie odczuwalnemu przypisano wartość jeden; raczej odczuwalnemu – dwa; raczej nieodczuwalnemu – trzy; zdecydowanie nieodczuwalnemu - cztery.

Również dano możliwość udzielenia odpowiedzi „trudno powiedzieć” i przypi-sano mu wartość zero.

wykształcenie podstawowe

wykształcenie gimnazjalne

wykształcenie zasadnicze zawodowe

wykształcenie średnie

wykształcenie wyższe

zawodowe pierwszego

stopnia

wykształcenie wyższe

zawodowe drugiego stopnia


131

Rozkład odpowiedzi na zaprezentowane w ankiecie problemy zestawiono w Tabeli 2.

Tabela 2. Problemy funkcjonowania stowarzyszeń według ankietowanych

w okresie 2009-2010

Lp. Problem

Liczba uzyskanych odpowiedzi według skali problemów

(zdecydowanie odczuwalny – 1; raczej odczuwalny – 2;

raczej nieodczuwalny – 3; zdecydowanie nieodczuwalny – 4;

trudno powiedzieć – 0) 1 2 3 4 0

1 Niejasne reguły współpracy z admini-stracją publiczną 36 36 67 74 9

2 Niedoskonałość lub brak przepisów regulujących działania organizacji 18 41 58 70 35

3

Nadmiernie skomplikowane formalno-ści związane z korzystaniem ze środ-ków grantodawców, sponsorów i fun-duszy UE

69 50 32 25 43

4 Brak dostępu do wiarygodnych infor-macji, ważnych dla organizacji 11 22 58 101 21

5

Niekorzystny wizerunek organizacji pozarządowych w oczach opinii pu-blicznej i w mediach, brak zaufania do organizacji pozarządowych

12 17 55 119 17

6 Trudności w zdobywaniu funduszy lub sprzętu niezbędnego do prowadzenia działań organizacji

71 53 46 30 22

7 Brak osób gotowych bezinteresownie angażować się w działania organizacji 57 81 33 44 6

8 Trudności w utrzymaniu dobrego per-sonelu, wolontariuszy 36 49 42 73 19

9 Znużenie liderów organizacji, „wypa-lenie” osób zaangażowanych w jej prace

42 66 40 63 9

10 Brak współpracy lub konflikty w śro-dowisku organizacji pozarządowych 11 31 44 116 14

11 Konflikty z innymi instytucjami (oprócz organizacji pozarządowych) 8 19 58 122 11

12 Konflikty, napięcia wewnątrz stowa-rzyszenia 11 16 50 130 8

13 Konkurencja ze strony innych organi-zacji pozarządowych 6 5 43 98 35


Anetta Waśniewska

132

Największym problemem dla stowarzyszeń są trudności ze dobyciem funduszy lub sprzętu niezbędnego w celu prowadzenia działań organizacji (71 zakreśleń) oraz zbyt skomplikowane formalności związane z pozyskiwaniem i korzystaniem ze środków grantodawców, sponsorów czy funduszy Unii Europejskiej (69 zakreśleń).

Według ankietowanych stowarzyszeń tylko sześć uznało za bardzo poważny problem konkurencję ze strony innych organizacji pozarządowych, a osiem stwier-dziło, iż konflikty z innymi instytucjami (oprócz organizacji pozarządowych) uniemożliwiają im prowadzenie działań.

Jako problem raczej odczuwalny w życiu stowarzyszenia (81 wskazań) uzyska-ła odpowiedź odnosząca się do braku osób (wolontariuszy), które w sposób bezin-teresowny chciałyby się zaangażować w prace organizacji. W Polsce według da-nych GUS w 2009 roku było około 4 milionów wolontariuszy.

Problemem raczej nieodczuwalnym dla stowarzyszeń były niezrozumiałe zasa-dy współpracy z organami administracji publicznej – w tym przypadku liczba wskazań wyniosła 67.

Ciekawostką jest, iż najmniej stowarzyszeń uznało za raczej odczuwalny pro-blem (32 organizacje) nadmiernie skomplikowane procedury, które utrudniają ko-rzystanie ze środków grantodawców, sponsorów i funduszy Unii Europejskiej. Dla części stowarzyszeń jest to bardzo poważny problem. Można tę odpowiedź odnieść do pytania dotyczącego zapotrzebowania na szkolenia, gdzie największym zainte-resowaniem ze strony ankietowanych było tworzenie i zarządzanie projektami.

Problemem zdecydowanie nieodczuwalnym przez stowarzyszenia są konflikty i napięcia wewnątrz organizacji (130 zakreśleń) i była to najczęściej zaznaczana odpowiedź w grupie problemów.

Problemem, na który organizacje najczęściej zaznaczały odpowiedź „trudno powiedzieć” były trudności formalne, które związane są z korzystaniem z ze-wnętrznych środków finansowych.

Najmniej zakreśleń dotyczących odpowiedzi „trudno powiedzieć” uzyskano w przypadku: brak osób gotowych bezinteresownie angażować się w prace stowa-rzyszeń, mimo dużej grupy wolontariuszy w 2009 roku (6 zakreśleń) oraz konflikty i napięcia wewnątrz stowarzyszenia (8 zakreśleń).

Łącznie na pytania dotyczące problemów otrzymano 2814 odpowiedzi, z czego 13,8% zaznaczeń dotyczyło problemów zdecydowanie odczuwalnych, z którymi borykają się na co dzień organizacje. W przypadku 17,3% odpowiedzi to problemy raczej odczuwalne. Dla 22,2% zaznaczeń to problemy raczej nieodczuwalne. Naj-liczniejszą grupę odpowiedzi, bo 37,9%, stanowiły problemy zdecydowanie nieod-czuwalne.


133

Ankietowane podmioty zapytano również o sukcesy, które osiągnęły w okresie między 2008 a 2009 rokiem. Odpowiedzi zostały uszeregowane w skali seman-tycznej, gdzie odpowiednio sukcesom przypisano:

zdecydowanie sukces – wartość jeden, sukces – dwa, raczej sukces – trzy, brak sukcesu – cztery.

Również ankietowani na każde z pytań mogli zaznaczyć odpowiedź „trudno powiedzieć”, wówczas odpowiedź uzyskiwała wartość zero.

Łącznie w ankiecie przygotowano dziesięć możliwości odpowiedzi odnośnie osiągniętych sukcesów, co zostało zaprezentowane w Tabeli 3.

Tabela 3. Sukcesy osiągnięte przez stowarzyszenia według ankietowanych

w okresie 2009-2010

Lp. Sukces

Liczba uzyskanych odpowiedzi według skali sukcesów

(zdecydowanie sukces – 1; sukces – 2;

raczej sukces – 3; brak sukcesu – 4;

trudno powiedzieć 0) 1 2 3 4 0

1 Zdobycie grantu 47 63 15 67 15 2 Pozyskanie wolontariuszy 35 83 43 36 14

3 Zatrudnienie pracownika/pracowników na etat 21 17 17 95 38

4 Zakupienie sprzętu biurowego 27 43 18 89 31 5 Pozyskanie partnera zagranicznego 29 18 21 105 26

6 Promocja organizacji w społeczności lokalnej 40 71 70 20 13

7 Pozyskanie sponsora/sponsorów 50 31 30 58 23 8 Stworzenie strategii rozwoju 21 21 22 82 43

9 Pozyskanie lokalu na prowadzenie działalności 27 28 23 77 35

10 Dobra współpraca z mediami 37 63 49 28 26


Największym zdecydowanym sukcesem według ankietowanych było pozyskanie sponsora lub sponsorów do prowadzenia działań organizacji (50 zakreśleń) oraz zdo-bycie grantu. Najrzadziej za zdecydowany sukces uznano (po 21 zakreśleń): zatrud-nienie osoby lub osób na etat oraz stworzenie strategii rozwoju stowarzyszenia na kolejne lata. Odpowiedź na to pytanie można połączyć z kwestią zapotrzebowania na

Anetta Waśniewska

134

szkolenia, gdzie 87 stowarzyszeń stwierdziło, że w szkoleniu związanym z budo-waniem strategii rozwoju organizacji wzięłoby chętnie udział 87 stowarzyszeń.

Najliczniejszą grupą odpowiedzi odnośnie sukcesu stanowiło pozyskanie wo-lontariuszy, osób zaangażowanych w funkcjonowanie organizacji.

Również za znaczny sukces organizacje uznały promocję organizacji i jej roz-poznawalność w środowisku społeczności lokalnej (71 zakreśleń).

Jako raczej sukces siedemdziesiąt organizacji uznało promocję stowarzyszenia na obszarze działań, a piętnaście – zdobycie grantu, zaś siedemnaście – zatrudnie-nie osób na etat.

Najczęściej brak sukcesu organizacje odnosiły względem zdobycia partnera za-granicznego, o którego ubiegały się w okresie od 2009 roku do 2010 roku. W tym wypadku było to 105 zakreśleń i jednocześnie była to najczęściej zaznaczana od-powiedź względem pytania o sukces wśród respondentów.

Najliczniejszą grupą zakreśleń względem odpowiedzi „trudno powiedzieć” uzy-skano odnośnie stworzenia strategii rozwoju na najbliższe lata (43 zakreślenia), najmniejszą liczbę odpowiedzi (13 zaznaczeń) uzyskano dla braku promocji w społeczności lokalnej oraz pozyskanie wolontariuszy (14 zakreśleń) i zdobycie grantu (15 zaznaczeń).

7. Szanse i zagrożenia rozwoju ekonomii społecznej

W przeprowadzonym badaniu, poza diagnozą sytuacji stowarzyszeń działają-cych w podregionie, chodziło także o określenie szans i zagrożeń dla rozwoju eko-nomii społecznej, z uwzględnieniem opinii stowarzyszeń. Organizacjom zadano dwa pytania. Pierwsze dotyczyło określenia przez stowarzyszenia czynników, które według nich stanowią zagrożenie dla rozwoju ekonomii społecznej. W drugim pytaniu respondenci mieli zaznaczyć, które z wymienionych czynników są szansą dla rozwoju ekonomii społecznej na ich obszarze działania.

Odpowiedzi również ułożono w skali semantycznej, gdzie: nieistotna szansa/zagrożenie – uzyskała wartość jeden, mało ważna szansa/zagrożenie – dwa, średnia szansa/zagrożenie – trzy, ważna szansa/zagrożenie – cztery, bardzo ważna szansa/zagrożenie – pięć.

Dla każdego z pytań podano siedem możliwych odpowiedzi. Według respondentów najbardziej istotną szansą rozwoju ekonomii społecznej

na obszarze ich działań jest możność pozyskania środków z Unii Europejskiej.


135

Jedynie dziesięć ankietowanych podmiotów stwierdziło, że nie ma to znaczenia. Najprawdopodobniej taki rozkład odpowiedzi związany jest z trudnościami dla jednych organizacji i łatwością pozyskania środków dla drugich. Część stowarzy-szeń uważa, iż pozyskanie środków finansowych w ramach programów pomoco-wych jest dla nich nieosiągalne, gdyż jest to związane z brakiem wkładu własnego, trudnościami ze zdobyciem informacji na temat możliwości pozyskania środków, czy problemami związanymi z prawidłowym wypełnieniem wniosku.

Tabela 4. Szanse rozwoju ekonomii społecznej według ankietowanych

Lp. Szansa

Liczba uzyskanych odpowiedzi według skali szans

(nieistotna – 1; mało ważna – 2;

średnia – 3; ważna – 4;

bardzo ważna – 5) 1 2 3 4 5

1 Napływ środków pomocowych z UE 10 6 8 83 105

2

Wzrost kosztów związanych z tworze-niem miejsc pracy – ekonomia społecz-na umożliwia tworzenie miejsc pracy, ale za niższe koszty

22 14 51 78 37

3 Rozwój partnerstw lokalnych i partner-stwa publiczno-prywatnego 10 18 52 88 27

4 Poprawa infrastruktury finansowej 8 10 39 82 51

5

Poprawa współpracy i przepływu in-formacji między władzami regionalny-mi i lokalnymi a podmiotami ekonomii społecznej

10 13 46 85 38

6 Wzmocnienie tworzenia miejsc pracy 17 8 24 88 62

7

Wrastająca innowacyjność i nieszablo-nowość działań oraz większa konkuren-cyjność podmiotów ekonomii społecz-nej

20 12 43 78 37

Źródło: Obserwatorium Ekonomii Społecznej. Stowarzyszenia widzą możliwość tworzenia nowych miejsc pracy dzięki wyko-

rzystaniu możliwości, jakie daje ekonomia społeczna, ale analizując wcześniejsze odpowiedzi należy zauważyć, iż ich działania przede wszystkim skupiają się na tury-styce, rekreacji, czy kulturze. Nieliczne z nich podają, ze chcą prowadzić lub prowa-dzą działania zmierzające do przeciwdziałania bezrobociu. Tylko lub aż, 115 osób zatrudnionych jest (na różne typy umów o pracę) w stowarzyszeniach w ramach

Anetta Waśniewska

136

wykluczenia społecznego na 726 osób pobierających wynagrodzenie z tytułu pracy bez względu na formę umowy, co stanowi 15,8% ogółu zatrudnionych. Odpowiedź na to pytanie można odnieść do kwestii wzmacniania tworzenia miejsc pracy, gdzie aż 150 ankietowanych stowarzyszeń podkreślało, iż jest to ważna i bardzo ważna szansa rozwoju ekonomii społecznej przy 25 stowarzyszeniach, które uważają tę szansę za nieistotną lub mało istotną.

Za bardzo ważny i ważny czynnik uznawały organizacje rozwój partnerstw lo-kalnych i partnerstwa publiczno-prawnego – 115 respondentów. Jedynie dziesięciu uznaje to jako nieistotną szansę mogącą wpływać na rozwój ekonomii społecznej na obszarze ich funkcjonowania.

Poprawa infrastruktury finansowej również jest odczuwalna przez stowarzysze-nia, które upatrują tu ważnej i bardzo ważnej szansy – łącznie uzyskano 133 odpo-wiedzi.

Szansą dla stowarzyszeń jest poprawienie przepływu informacji i współpracy między władzami a podmiotami funkcjonującymi w ramach ekonomii społecznej. Na uwagę zasługuje fakt, iż część ankietowanych stowarzyszeń podkreślała, że ich współpraca z władzami przede wszystkim lokalnymi układa się bardzo poprawnie.

Również za dużą szansę stowarzyszenia uważają rozwój ekonomii społecznej w Polsce, gdyż to może się przyczynić do poprawy sytuacji finansowej stowarzy-szeń. Jedynie ośmiu respondentów uważa to za mało istotną szansę.

W rozwoju ekonomii społecznej coraz więcej instytucji upatruje również moż-liwość tworzenia miejsc pracy. Może nie w samych stowarzyszeniach, ale w związku z powstającymi spółdzielniami socjalnymi.

Ankietowani stwierdzili również, ze podmioty funkcjonujące w ramach ekono-mii społecznej odznaczają się nieszablonowością swoich działań i innowacyjno-ścią, co może zapewnić im sukces na rynku. Przeprowadzone badanie wykazało, że wzrasta liczba osób zaangażowanych w pracę w stowarzyszeniach, ich liderów charakteryzuje się „wypaleniem”, które przyczynia się do ograniczania działań lub wręcz zaprzestania funkcjonowania organizacji.

Łącznie ankietowani zakreślili 1380 szans rozwoju ekonomii społecznej z cze-go: najwięcej, bo aż 42,2% odnosiło się aspektów ważnych, najmniejszą pulę od-powiedzi stanowiły zaznaczenia mało ważne – 5,9%.

Zagrożenia stojące przed rozwojem ekonomii społecznej zdiagnozowane w ba-daniu zostały zaprezentowane w Tabeli 5.

Według respondentów władze centralne i samorządowe nie są zainteresowane rozwojem ekonomii społecznej. Część respondentów stwierdziła, że władze nie ułatwiają im prowadzenia działań na rzecz społeczności lokalnych. Związana jest


137

z tym również nadmierna biurokratyzacja administracji publicznej, co utrudnia mię-dzy innymi sprawny przepływ informacji i możliwość szybkiego załatwienia spraw.

Tabela 5. Zagrożenia rozwoju ekonomii społecznej według ankietowanych

Lp. Zagrożeń

Liczba uzyskanych odpowiedzi według skali zagrożeń (nieistotna – 1;

mało ważna – 2; średnia – 3; ważna – 4;

bardzo ważna – 5) 1 2 3 4 5

1 Brak zainteresowania władz centralnych i samorządowych rozwojem ekonomii społecznej

24 25 60 60 43

2 Nadmierna biurokratyzacja administra-cji publicznej 7 14 38 77 78

3 Niedopasowanie prawa do działań eko-nomii społecznej 11 21 69 61 43

4 Brak środków na inwestycje lub trudno-ści z ich pozyskaniem 7 6 38 76 75

5 Brak lokalnych liderów i lokalnych inicjatyw 26 34 49 39 50

6 Brak zrozumienia i akceptacji społecz-nej dla działań ekonomii społecznej 28 21 53 54 42

7 Zbyt duża konkurencja podmiotów komercyjnych 57 29 49 33 32

Źródło: Obserwatorium Ekonomii Społecznej. Stowarzyszenia również widzą niedopasowanie prawa do działań ekonomii spo-

łecznej. Dotyczy to między innymi wprowadzonych w 2010 roku zmian w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie200.

Wiele stowarzyszeń boryka się z trudnościami związanymi z pozyskaniem środków finansowych na swoją działalność i inwestycje z nią związane. Kupno ze środków pomocowych lub zbiórek publicznych komputera, drukarki jest nadal dla wielu stowarzyszeń dużym sukcesem. Jednak coraz więcej stowarzyszeń oprócz inwestycji w ruchomości, chciałoby również zainwestować w nieruchomości (np. zakup lokalu, gruntów, remont biura itp.) oraz wartości niematerialne i prawne poprzez np.: zakup licencji, patentów, praw autorskich czy know-how, które umoż-liwiłyby ich dalszy rozwój i przez to rozwój społeczności na obszarze, której funk-cjonują. 200 Dz. U. z 2010 r., Nr 234, poz. 1536.

Anetta Waśniewska

138

Duże zagrożenie dla ankietowanych stanowi brak lokalnych liderów i inicjatyw oraz trudności ze zrozumieniem w środowisku lokalnym znaczenia działań ekono-mii społecznej. W wielu przypadkach brak akceptacji powoduje zniechęcenie i zaprzestanie działań przez stowarzyszenie.

Natomiast najmniejszym problemem, zagrożeniem według ankietowanych jest konkurencja ze strony podmiotów komercyjnych. W wielu przypadkach przedsię-biorstwa nie są zainteresowane prowadzeniem działalności gospodarczej nakiero-wanej na rozwój społeczności lokalnej, a swoje działania mają nastawione na mak-symalizację zysku.

Ankietowani zakreślili razem 1429 odpowiedzi, z czego 53,3% odnosiło się do ważnych i bardzo ważnych zagrożeń rozwoju ekonomii społecznej na obszarze działań stowarzyszeń.

8. Podsumowanie

Uzyskane odpowiedzi z przeprowadzonego badania umożliwiły określenie ty-powego na analizowanym obszarze stowarzyszenia, którym jest organizacja zareje-strowana w 1997 roku, prowadząca nieodpłatną działalność pożytku publicznego nastawioną na promowanie edukacji i wychowania oraz turystyki i sporu. Stowa-rzyszenie jest również zainteresowane pozyskaniem środków z Unii Europejskiej na realizację swoich celów statutowych. W organizacji pracuje więcej kobiet niż mężczyzn (2,3:1). Wszyscy są w wieku między 35-39 rokiem życia i posiadają wykształcenie wyższe. Również w działania stowarzyszeń zaangażowani są wolon-tariusze.

Największym problem według stowarzyszeń dla ich rozwoju są trudności w zdobywaniu funduszy lub sprzętu, który jest niezbędny dla prawidłowego funk-cjonowania organizacji. Natomiast za największy sukces uznano pozyskanie spon-sora lub sponsorów. Wśród ankietowanych stowarzyszeń największą szansą dla rozwoju ekonomii społecznej w Polsce jest napływ środków pomocowych z Unii Europejskiej, a największe zagrożenie stanowi nadmierna biurokracja administracji publicznej.

Bibliografia

[1] Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989r. Prawo o stowarzyszeniach. (Dz.U. z 2001 r., Nr 79, poz. 855).

[2] Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003r. o działalności pożytku publicznego i wo-lontariacie (Dz.U. z 2010 r. Nr 234 poz.1536).


139

[3] Giza-Poleszczuk A., Hausner J. (red.), Ekonomia społeczna w Polsce: osią-gnięcia, bariery rozwoju i potencjał w świetle wyników badań, Fundacja Ini-cjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa, 2008.

[4] Kaźmierczak T., Rymsza M. (red.), Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007.

[5] Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. [6] www.ngo.pl [7] www.ozrss.pl [8] www.stat.gow.pl


140

Rozdział 7

KLASTRY W POLITYCE REGIONALNEJ NA PRZYKŁADZIE WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO

1. Wprowadzenie

Sprostanie wymaganiom stawianym przez odbiorców w wymiarze ilościowym, technologicznym, jakościowym, terminowości dostawy itp., dla pojedynczego przedsiębiorstwa staje się niezwykle trudne, często niemożliwe we współczesnych uwarunkowaniach gospodarczych. Rosnąca konkurencja zmusza przedsiębiorstwa do podejmowania wzajemnej współpracy i współdziałania. Często nie wystarcza jednak współdziałanie pomiędzy przedsiębiorstwami danej branży (lub kooperują-cych), konieczne jest włączenie się w taką współpracę podmiotów sektora badaw-czo-rozwojowego oraz instytucji otoczenia biznesu.

Efekt synergii możliwy do uzyskania dzięki współpracy różnych podmiotów działających na rynku, jest głównym argumentem podnoszonym przez organizato-rów inicjatyw klastrowych. Mają one stanowić struktury zorientowanych na roz-wój, wykorzystujących rozmaite kompetencje, współpracujących ze sobą podmio-tów. Mimo często odmiennych celów (co wynika ze specyfiki podmiotów uczest-niczących w inicjatywach klastrowych) możliwość ich osiągnięcia sprawniej i sku-teczniej, jest dla uczestników potwierdzeniem zasadności współdziałania.

Powstawaniem inicjatyw klastrowych i funkcjonowaniem klastrów na danym obszarze są zainteresowane także władze odpowiedzialne za prowadzenie polityki gospodarczej danej przestrzeni i kreowanie jej rozwoju społeczno-gospodarczego. W polskich uwarunkowaniach geopolitycznych, najbardziej zainteresowane wydają się regionalne władze samorządowe. Klastry mogą bowiem przyczyniać się do podnoszenia konkurencyjności regionalnej gospodarki oraz nadawania jej niepo-wtarzalnej specyfiki, wyróżniającej na tle innych regionów.

Celem opracowania jest ocena rozwoju idei klasteringu w Polsce oraz postrzega-nia klastrów w kontekście budowania przewagi konkurencyjnej gospodarki regional-nej. Na przykładzie doświadczeń województwa pomorskiego przedstawiono zaanga-żowanie władz regionalnych w uruchamianie i sprawne funkcjonowanie klastrów.

Klastry w polityce regionalnej na przykładzie województwa pomorskiego

141

2. Co to jest klaster?

Podzielone geograficznie, wyspecjalizowane skupiska powiązanych ze sobą podmiotów gospodarczych funkcjonalnie istniały w gospodarce od wieków, lecz dopiero od czasów publikacji M.E. Portera The Competitive Advantage of Nations w 1990 roku, pojęcie klastra zaczęło zyskiwać na popularności201. Zostało ono zdefiniowane jako „geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspe-cjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (na przykład uniwersyte-tów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych), w poszczególnych dziedzinach konkurujących między sobą, ale również współpracujących”202.

W aktualnej literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele ujęć i definicji klastra, wspólne pozostają jednak trzy elementy: koncentracja na określonym obszarze współzależnych przedsiębiorstw działających w tym samym bądź pokrewnych sekto-rach przemysłu i usług, interakcje i funkcjonalne powiązania pomiędzy firmami, a także ponadsektorowy wymiar klastra obejmującego swym zasięgiem zarówno horyzontalne, jak i wertykalne powiązania203. Cechą charakterystyczną klastra jest zatem system powiązań zachodzących pomiędzy przedsiębiorstwami oraz instytu-cjami pozostającymi w ich otoczeniu, a także równoczesne występowanie konkuren-cji i kooperacji pomiędzy poszczególnymi podmiotami tworzącymi klaster.

Tak jak nie wypracowano jednoznacznej definicji klastra, tak również nie ma jednomyślności w jego (ich) typologii. Do najczęściej wymienianych w literaturze kryteriów klasyfikujących klastry zalicza się m.in.:204

stadium rozwoju (klastry embrionalne, wzrostowe, dojrzałe, schyłkowe), zdolność do kreowania miejsc pracy (klastry o zatrudnieniu rosnącym, sta-

bilnym i malejącym), zasięg terytorialny (klastry lokalne, regionalne, krajowe, międzynarodowe), liczba horyzontalnie powiązanych sektorów (klastry wąskie lub szerokie), liczba stadiów łańcucha produkcyjnego (klastry głębokie lub płytkie), znaczenie technologii (klastry wysokich, średnich lub niskich technologii).

W odniesieniu do działań podejmowanych na rzecz utworzenia klastra oraz kla-strów w bardzo wczesnej fazie rozwoju (embrionalnej) najczęściej stosuje się okre-ślenie inicjatywy klastrowej. Jest to mniej lub bardziej zinstytucjonalizowana (sfor-malizowana) grupa aktorów lokalnych dążąca do zainicjowania funkcjonowania 201 E. Skawińska, R. Zalewski, Klastry biznesowe w rozwoju konkurencyjności i innowacyjności regionów, Warszawa 2009, s. 19. 202 M.E. Porter, The Competitive Advantage of Nations, New York 1990, s. 72. 203 T. Brodzicki, S. Szultka, Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw. „Organizacja i Kierowanie” nr 4(110), Warszawa 2002. 204 Ibidem.

Anita Richert-Kaźmierska, Aleksandra Łukaszyk

142

danego klastra205, której uruchomienie może być wynikiem oddolnych działań pod-miotów zainteresowanych współpracą lub działań odgórnych inicjowanych przez władze publiczne206 zainteresowane realizacją polityki rozwoju opartej o klastry207.

3. Klastry w strukturze regionu

Na przyczyny przestrzennej koncentracji przedsiębiorstw zwrócił uwagę już A. Marshall. Wyróżnił on trzy podstawowe źródła wyższej konkurencyjności i lepszej produktywności firm funkcjonujących w dystrykcie: przejrzysty i szybszy przepływ informacji pomiędzy przedsiębiorstwami, istnienie instytucji wpierają-cych biznes i wyspecjalizowanych czynników produkcji oraz wytwarzanie ade-kwatnie do potrzeb dystryktu wyspecjalizowanej siły roboczej208. Obecnie, wśród motywów tworzenia klastrów i funkcjonowania przedsiębiorstw w klastrach wy-mienia się przede wszystkim korzyści jakie temu towarzyszą:209

wzrost produktywności przedsiębiorstw, wzrost innowacyjności przedsiębiorstw, wzrost liczby nowych przedsiębiorstw, co przekłada się na wzrost liczby

miejsc pracy, dostępność usług okołobiznesowych, inwestycje infrastrukturalne.

Znaczenie klastrów może być rozpatrywane zarówno w wymiarze pojedyn-czych przedsiębiorstw, jak również w szerszym – regionalnym210.

Z punktu widzenia przedsiębiorstwa, najistotniejsze w klastrze wydają się ko-rzyści jakie daje funkcjonowania w sieci (networkig), współpraca w zakresie rozwoju technologii oraz dostęp do selektywnych usług komplementujących zasadniczą działalność przedsiębiorstw. W ujęciu regionalnym – efektywnie funkcjonujący klaster przyczynia się do trwałego podniesienia poziomu konkurencyjności lokal-nej i regionalnej, wzrostu innowacyjności regionalnej gospodarki, czy wzrostu atrakcyjności inwestycyjnej regionu. W niektórych przypadkach, jak pokazują przykłady w Stanach Zjednoczonych, Szkocji i Wielkiej Brytanii, klaster staje się motorem rozwoju regionalnego211. 205 Ö. Sölvell, G. Lindqvist, Ch. Ketels, The Cluster Initiative Greenbook, Stockholm 2003, s. 9. 206 Kierunki rozwoju klastrów w Polsce, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2012 http://www.mg.gov.pl/ Wspieranie+przedsiebiorczosci/Wsparcie+finansowe+i+inwestycje/Klastry (z dn. 10/07/2012). 207 T. Brodzicki, S. Szultka, Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw. „Organizacja i Kierowanie” nr 4(110), Warszawa 2002. 208 E. Skawińska, R. Zalewski, Klastry biznesowe w rozwoju konkurencyjności i innowacyjności regionów, Warszawa 2009, s. 8-12. 209 T. Brodzicki, S. Szultka, Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw. „Organizacja i Kierowanie” nr 4(110), Warszawa 2002. 210 B. Mikołajczyk, A. Kurczewska, J. Fila, Klastry na świecie. Studia przypadków, Warszawa 2009, s. 13-15. 211 T. Brodzicki, S. Szultka, Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw. „Organizacja i Kierowanie” nr 4(110), Warszawa 2002.


143

Tabela 1. Korzyści z funkcjonowania klastrów dla przedsiębiorstwa i dla gospodarki regionalnej

Korzyści dla przedsiębiorstw Korzyści dla gospodarki regionalnej

Wzrost produktywności dzięki ułatwio-nemu dostępowi do czynników produk-cji, a także redukcji kosztów dostępu do wspólnych zasobów (infrastruktura ba-dawcza, lokalny rynek pracy, infrastruk-tura komunikacyjna, IT)

Obniżone koszty transportu Wzrost stopnia specjalizacji Ułatwione procesy transferu wiedzy

i technologii Wspólne działania marketingowe Dostępność pomocy merytorycznej

i finansowej świadczonej przez instytu-cje otoczenia biznesu

Kształtowanie się rynku wyspecjalizo-wanych czynników produkcji, w tym wy-soka jakość kapitału ludzkiego

Rozwój infrastruktury naukowej, w tym niezbędnej do transferu technologii

Tworzenie kultury innowacyjnej i przed-siębiorczości w regionie

Powstawanie nowych przedsiębiorstw, w tym w sektorach wysokich technologii

Wzrost konkurencyjności przedsię-biorstw, w tym sektora MSP

Tworzenie atrakcyjnego rynku pracy Wzrost atrakcyjności inwestycyjnej re-

gionu, w tym dla inwestorów zagranicz-nych (BIZ)

Źródło: opracowanie własne na podstawie Kierunki rozwoju klastrów w Polsce, Mini-sterstwo Gospodarki, Warszawa 2012, http://www.mg.gov.pl/ Wspiera-

nie+przedsiebiorczosci/Wsparcie+finansowe+i+inwestycje/Klastry (z dn. 10/07/2012).

Uruchomienie klastra w regionie nie jest warunkiem wystarczającym do rozwo-ju przedsiębiorczości regionalnej, może natomiast skutecznie ją wspierać. Zależy to od zachowania określonych reguł zarządzania klastrem: jego wewnętrznymi strukturami i procesami, oraz relacjami z innymi podmiotami działającymi w re-gionie, tj. jako elementem regionalnej gospodarki.

Istotą klastrów jest pogodzenie koncepcji rywalizacji i współdziałania, poprzez logicznie sprzeczne i wydające się za niemożliwe do zrealizowania zabieganie o tego samego klienta, przy posiadaniu odmiennych strategii. Połączenie współpra-cy i konkurencji stawia członków klastra (przede wszystkim organy zarządzające klastrami) przed wyzwaniem budowania trudnych relacji biznesowych, w dużym stopniu opartych na zaufaniu. Przedsiębiorcy muszą ukierunkowywać swoje działa-nia na niwelowanie słabości pozostałych członków klastra, rozdzielać role i zadania członkom klastra zgodnie z posiadanymi przez nich kompetencjami, oraz podejmo-wać wspólną odpowiedzialność nie tylko za sukcesy klastra, lecz również za porażki, które powinny być przyjmowane jako niepowodzenie całej grupy212.

Klaster stanowi istotny element gospodarki regionalnej i jako taki, musi być podmiotem szczególnej uwagi w polityce gospodarczej prowadzonej przez władze

212 B. Mikołajczyk, A. Kurczewska, J. Fila, Klastry na świecie. Studia przypadków, Warszawa 2009, s. 13-15.


144

regionu. Niewłaściwe decyzje i działania dotyczące jego funkcjonowania mogą zamiast spodziewanych korzyści, dostarczyć regionowi określonych zagrożeń i strat. Do najczęściej wskazywanych w literaturze przedmiotu należą:213

niebezpieczeństwo przerodzenia się klastra w zmowy kartelowe; pogorszenie się stanu środowiska naturalnego w przypadku klastrów sku-

piających przedsiębiorstwa określonych, „nieprzyjaznych” środowisku, ga-łęzi gospodarki;

wykształcenie się w regionie monokultury gospodarczej; utożsamianie regionu ze specyfiką działalności klastra, co znacznie ograni-

cza możliwości rozwojowe regionu.

4. Klastry w Unii Europejskiej i w Polsce

Od niemal dekady, klastry wyraźnie wpisują się politykę gospodarczą Unii Eu-ropejskiej. Warunki ich efektywnego tworzenia określono w Komunikacie Komisji Europejskiej z 2008 r.214, zaś w Strategii Europa 2020 temat klastrów włączono w projekt przewodni „Polityka przemysłowa w erze globalizacji”215. W obu doku-mentach Komisja Europejska deklaruje wspieranie wszelkich inicjatyw klastro-wych, oraz funkcjonujących już klastrów, upatrując w nich najlepszego środowiska dla rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, w tym przede wszystkim wzmoc-nienia ich potencjału innowacyjno-technologicznego.

Monitoringiem rozwoju idei klasteringu w Unii Europejskiej zajmuje się Euro-pejskie Obserwatorium Klastrów, zarządzane przez Centrum Strategii i Konkurencyjności, w ramach projektu Europe Innova216. Ocena unijnych klastrów odbywa się na podstawie wyników trzech wskaźników: rozmiaru, specjalizacji oraz udziału w regionie. Wysokie wyniki każdego ze wskaźników przekładają się na „gwiazdkę” przypisywaną klastrowi. W rankingu 100 „trzygwiazdkowych” kla-strów Unii Europejskiej, sporządzonym w maju 2011 r., znalazły się jedynie cztery klastry z Polski, podczas gdy z Niemiec – 30., a z Wielkiej Brytanii 18217.

213 Kierunki rozwoju klastrów w Polsce, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2012 http://www.mg.gov.pl/ Wspieranie+przedsiebiorczosci/Wsparcie+finansowe+i+inwestycje/Klastry (z dn. 10/07/2012). 214 Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social committee and the Committee of the Regions, Towards world-class clusters in the European Union. Implementing the broad-based innovation strategy, COM(2008) 652 final. 215 Komunikat Komisji Europejskiej EUROPA 2020, Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, KOM(2010)2020, Bruksela, 3.3.2010. 216 http://www.clusterobservatory.eu (z dn. 10.03.2012). 217 Strong Clusters in Innovative Regions. Center for Strategy and Competitiveness, CSC, Stockholm School of Economics, May 2011.


145

Tabela 2. Przesłanki powoływania klastrów w Polsce oraz bariery ich rozwoju

Przesłanki %

wskazań zgodnych

Bariery %

wskazań zgodnych

Podnoszenie konkurencyjności przedsiębiorstwa – uczestnika inicjatywy

97 Zła sytuacja w regionie, marazm i zastój 35

Zdobywanie nowych rynków zbytu 79 Brak planu strategicznego

rozwoju klastra 31

Obniżanie kosztów produkcji 62 Ciasne ramy i ograniczenia narzucone w projektach współ-finansowanych ze środków UE

24

Promocja regionu 83 Brak procedur do transferu technologii 25

Współpraca z uczelniami wyższymi 65 Brak projektów do

komercjalizacji 25

Wdrażanie nowych technologii 83 Problemy współpracy z regionalnymi instytucjami otoczenia biznesu

33

Dostęp do wyspecjalizowanych nakładów 60

Niechęć przedsiębiorców spowodowana brakiem czasu do udziału w działaniach im proponowanych

21

Łatwy i tańszy dostęp do informacji dla członków klastra 90

Niechęć do podejmowania współpracy z administracją państwową

35

Koordynacja działań w tworzeniu wartości dla nabywcy, np. poprzez wspólny marketing, logistykę produktu

79

Brak partnerskiej i biznesowo zorientowanej współpracy ze środowiskiem naukowym

38

Niezrozumienie idei nawiązy-wania inicjatyw typu klaster 11

Dostęp do instytucji i dóbr publicznych, np. środków z UE i pracowników

78 Brak środków finansowych, zbyt niski budżet 10

Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Hałub-Iwan, M. Małachowska, Rozwój kla-strów w Polsce. Raport z badań, Wyd. Szczecińska Fundacja Talent-Promocja-Postęp,

Szczecin 2008, s. 34, 50.

W Unii Europejskiej, niemal co czwarte małe przedsiębiorstwo funkcjonuje w klastrach lub w inicjatywach klastrowych. Wyraźne są jednak dysproporcje wy-stępujące w tym zakresie pomiędzy starymi a nowymi państwami członkowskimi UE. Przedsiębiorstwa działające w klastrach na terytorium nowych członków stano-wią 9% ogółu krajowych przedsiębiorców, a firmy zrzeszone w klastry na terenie unijnej piętnastki stanowią ponad 24% ogółu. Na szczególną uwagę zasługuje Wiel-ka Brytania, gdzie 8 na 10 małych przedsiębiorstw działa w klastrach. Odsetek


146

udziału małych przedsiębiorstw w klastrach jest równie wysoki na Litwie (67%) oraz w Irlandii (64%), natomiast w Polsce, Czechach, Estonii i Łotwie ilość przedsię-biorstw zrzeszonych w klastrach nie przekracza 5%218. Większość klastrów (niemal 60%) jest zlokalizowanych na terenach zurbanizowanych lub w średnich miastach. Wiąże się to przede wszystkim z pojawiającymi się w tych lokalizacjach korzyściami aglomeracyjnymi, tj. lepszą dostępnością do wykwalifikowanych kadr, dostępnością ośrodków badawczo-rozwojowych i ich infrastruktury naukowej, rozbudowaną in-frastrukturą transportową, dostępnością partnerów biznesowych itp. Wśród przeba-danych klastrów dominują skupiające do 200 przedsiębiorstw (ponad 60%), mniej niż 5% skupia powyżej 1000 firm. Większość swojej produkcji firmy działające w klastrach wytwarzają na rynek globalny (ponad 50%), mniej niż 10% uczestnicy klastrów dedykują na rynek regionalny219.

Według danych Europejskiego Obserwatorium Klastrów, w Polsce funkcjonuje 246 klastrów220, natomiast według danych Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębior-czości klastrów w Polsce jest 174, w tym 69 to inicjatywy klastrowe221. Polskie klastry są zakładane i zarządzane najczęściej przez stowarzyszenia (47,1%), uczel-nie wyższe (23,5%), parki naukowo-technologiczne (17,6%), spółki handlowe (11,8%) oraz agencje rozwoju (5,9%)222. Główne przesłanki ich powoływania to podnoszenie konkurencyjności przedsiębiorstwa uczestnika klastra oraz łatwiejszy i tańszy dostęp do informacji dla członków klastrów223. Do głównych barier rozwo-ju klastrów w Polsce należą: brak partnerskiej i biznesowo zorientowanej współ-pracy ze środowiskiem naukowym, niechęć do podejmowania współpracy z administracją państwową i niekorzystna sytuacja społeczno-gospodarcza w regionie (patrz tabela 2)224.

Prawne umocowanie polskich klastrów zawiera się m.in. w Rozporządzeniu Ministra Gospodarki w sprawie udzielania przez Polską Agencję rozwoju Przed-siębiorczości pomocy finansowej niezwiązanej z programami operacyjnymi225, w Rozporządzeniu Ministra Rozwoju Regionalnego w sprawie pomocy finansowej 218 European Commission, Regional clusters in Europe, Brussels 2003, s. 19. 219 Ibidem, s. 25. 220 M. Dzierżanowski, Raport otwarcia na temat polskiej polityki klastrowej, opracowany na potrzeby prac Grupy roboczej ds. polityki klastrowej w ramach przedsięwzięcia Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości „Polskie klastry i polityka klastrowa”, PARP, Warszawa 2011, s. 11. 221 Polskie klastry i polityka klastrowa, http://www.pi.gov.pl/Klastry/chapter_95353.asp (z dn. 06.07.2012). 222 J. Hałub-Iwan, M. Małachowska, Rozwój klastrów w Polsce. Raport z badań, Wyd. Szczecińska Fundacja Talent-Promocja-Postęp, Szczecin 2008, s. 17. 223 Ibidem, s. 34. 224 Ibidem, s. 50. 225 Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 2 grudnia 2006r. w sprawie udzielania przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości pomocy finansowej niezwiązanej z programami operacyjnymi (Dz.U. Nr 226, poz. 1651 z późn. zm.)


147

na promocję gospodarczą Polski Wschodniej226 oraz w Rozporządzeniu Ministra Rozwoju Regionalnego w sprawie udzielania pomocy finansowej w ramach Pro-gramu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka227.

Tabela 3. Cechy klastra zapisane w polskim ustawodawstwie

Pomoc finansowa niezwiązana z programami

operacyjnymi

Program Operacyjny Polska Wschodnia

Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka

przestrzenna i sektorowa koncentracja podmiotów działających na rzecz rozwo-ju gospodarczego lub inno-wacyjności

co najmniej 10 przedsiębior-ców wykonujących działal-ność gospodarczą na terenie jednego lub kilku sąsiednich województw, konkurujących i współpracujących w tych samych lub pokrewnych branżach

sieć powiązań o charakterze formalnym i nieformalnym podmiotów funkcjonujących w klastrze

co najmniej połowę podmio-tów działających w klastrze stanowią przedsiębiorcy

przestrzenna i sektorowa koncentracja podmiotów działających na rzecz rozwoju gospodarczego lub innowacyjności

co najmniej 5 przedsię-biorców, co najmniej 1 jednostka naukowa oraz co najmniej 1 podmiot działający na rzecz roz-woju gospodarczego lub podmiot działający na rzecz innowacyjności, mający siedzibę na tere-nie co najmniej 2 woje-wództw Polski Wschod-niej

powiązanie podmiotów działających w klastrze siecią powiązań

zgrupowanie działających w okre-ślonym sektorze niepowiązanych ze sobą przedsiębiorców, prowa-dzących ze sobą działalność inno-wacyjną, oraz organizacji badaw-czych i instytucji otoczenia biznesu, które ma na celu stymulowanie działalności innowacyjnej

co najmniej 10 przedsiębiorców (6 we wczesnej fazie rozwoju po-wiązania kooperacyjnego), 1 or-ganizacja badawcza i 1 instytucja otoczenia biznesu

nie mniej niż połowę uczestników powinni stanowić mikroprzedsię-biorcy lub przedsiębiorcy mali i średni

udział w przychodach ze sprzeda-ży poza obszar macierzysty powi-nien wynosić ogółem co najmniej 30% (10% w przypadku wczesnej fazy inicjatywy)


Podstawy polskiej polityki klastrowej tworzą natomiast zapisy zawarte w do-kumentach „Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007-2013”228 oraz „Krajowy Program Reform na lata 2008-2011 na rzecz realizacji Strategii Lizbońskiej”229. W obu przypadkach, klastry traktowane są narzędziowo – 226 Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego z dnia 1 kwietnia 2009r. w sprawie udzielania przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości pomocy finansowej na promocję gospodarczą Polski Wschodniej, tworzenie sieci współpracy centrów obsługi inwestora, tworzenie i rozwój kla-strów, tworzenie polityki rozwoju regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej 2007-2013 (Dz.U. Nr 61, poz. 503) 227 Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego z dnia 7 kwietnia 2008r. w sprawie udzielania przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości pomocy finansowej w ramach Programu Opera-cyjnego Innowacyjna Gospodarka 2007-2013 (Dz.U. Nr 68, poz. 414). 228 Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007-2013. Ministerstwo Rozwoju Re-gionalnego, Departament Rozwoju Gospodarki, Warszawa 2006. 229 Krajowy Program Reform nalata 2008-2011na rzecz realizacji Strategii Lizbońskiej. Minister-stwo Gospodarki. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów 18 listopada 2008 r.


148

jako jeden z dostępnych instrumentów służących wzmacnianiu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki kraju.

W ciągu ostatnich dwóch lat kwestia klastrów wydaje się jednak nabierać na zna-czeniu w krajowej polityce gospodarczej. Polska Agencja Rozwoju Przedsię-biorczości w 2010 roku zrealizowała projekt systemowy „Benchmarking klastrów w Polsce”230 obejmujący identyfikację i ocenę stanu klasteringu w Polsce, a także rekomendacje dotyczące działań niezbędnych do podjęcia na różnych szczeblach na rzecz poprawy zastanej sytuacji. Ministerstwo Gospodarki przygotowało materiał informacyjny „Klastry. Polityka rozwoju gospodarczego oparta na klastrach”231, a zawarte w nim propozycje rozwiązań instytucjonalnych i instrumentów mają sta-nowić podstawę dalszych prac rządowych związanych z kształtowaniem polityki klastrowej w Polsce. Tematyka klasteringu została podjęta także w takich doku-mentach strategicznych jak: „Polska 2030”232, „Krajowa Strategia Rozwoju Regio-nalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary wiejskie”233, „Krajowy Program Re-form Europa 2020”234 oraz „Strategia innowacyjności i efektywności gospodarki”235.

4. Klastry w województwie pomorskim

Jak sugeruje K.Kopeć236 województwo pomorskie, ze względu na swoją histo-rię, w tym doświadczenia hanzeatyckie, ma predyspozycje do tworzenia struktur współpracy gospodarczej. Hanza, tak jak współczesny klaster, charakteryzowała się bowiem sformalizowaną strukturą administracyjną utworzoną wedle kryterium geograficznego oraz regularnymi spotkaniami delegatów w celu podejmowania uchwał. Ponadto, organizacje przypominające obecne struktury klastrowe (m.in. ze względu na specjalizację branżową i ideę współpracy w celu wygenerowania

230 Benchmarking klastrów w Polsce to projekt realizowany przez PARP w ramach projektu syste-mowego finansowanego ze środków EFS w ramach PO KL „Rozwój zasobów ludzkich poprzez promowanie wiedzy, transfer i upowszechnianie innowacji” Poddziałanie 2.1.3. Wyniki edycji 2010 w opracowaniu: Benchmarking klastrów w Polsce 2010. Raport z badania. PARP, Warszawa 2011. 231 Klastry. Polityka rozwoju gospodarczego oparta na klastrach. Ministerstwo Gospodarki, Warsza-wa 2011. 232 Polska 2030. Wyzwania rozwojowe. Red. Zespół doradców strategicznych Premiera RP, Kancela-ria Premiera RP, Warszawa 2009. 233 Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary wiejskie. Doku-ment przyjęty przez Radę Ministrów w dn. 13 lipca 2010r. (MP Nr 13, poz. 423). 234 Krajowy Program Reform Europa 2020. Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2011. 235 Strategia Innowacyjności i efektywności gospodarki na lata 2012-2020. Dynamiczna Polska. Projekt Ministerstwa Gospodarki z dnia 17 maja 2012r. (wersja 0.18), Warszawa 2012. 236 K. Kopeć, Co pomorskie może zyskać dzięki klastrom, „Pomorski Przegląd Gospodarczy” 2007, nr 6, s. 23-26.


149

wartości dodanej) można odnaleźć w zjednoczeniach (branżowych) funkcjonują-cych na Pomorzu w realiach gospodarki socjalistycznej237.

W polityce gospodarczej województwa klastry postrzegane są jako istotne na-rzędzie budowania konkurencyjności gospodarki regionu oraz innowacyjności i konkurencyjności regionalnych przedsiębiorstw. Świadczą o tym zapisy (przyjęte cele i kierunki działania) zawarte m.in. w głównych dokumentach strategicznych regionu: Strategii Rozwoju Województwa Pomorskiego238, Regionalnym Progra-mie Operacyjnym dla Województwa Pomorskiego na lata 2007-2013239 oraz Stra-tegii Pomorskie 2020240.

Dodatkowo, województwo pomorskie dysponuje Regionalnym Programem Wspierania Klastrów dla Województwa Pomorskiego na lata 2009-2015241 (RPWK WP), powstałym jako pokłosie zapisów Strategii Rozwoju Województwa Pomor-skiego oraz rekomendacji wynikających z projektu „Stymulowanie innowacyjności gospodarki województwa pomorskiego przez wspieranie rozwoju klastrów”242.

Według zapisów RPWK WP sprawnie działający klaster w województwie po-morskim musi prowadzić do podnoszenia konkurencyjności i produktywności re-gionalnych przedsiębiorstw, efektywnego wykorzystywania tanich i wyspecjalizo-wanych lokalnych czynników produkcji oraz innych nakładów niezbędnych do aktywnej działalności firm. Co więcej, klaster powinien charakteryzować się krea-cją nowych miejsc pracy poprzez wspieranie rozwoju nowych przedsiębiorstw. Geograficzna bliskość funkcjonujących w klastrze przedsiębiorstw oraz ułatwiona współpraca z jednostkami badawczo- rozwojowymi ma natomiast stymulować rozwój regionalnych innowacji. Istotnym elementem polityki wspierającej klaster-ing jest wspieranie współpracy pomiędzy przedsiębiorcami a podmiotami badaw-czo-rozwojowymi i jednostkami administracyjnymi243.

237 Wśród funkcjonujących w PRL-na na Pomorzu zjednoczeń były: Zjednoczenie Morskich Stoczni Remontowych (Gdańsk), Zjednoczenie Portów Morskich (Gdynia), Zjednoczenie Przemysłu Okręto-wego (Gdańsk). 238 Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego. Uchwała Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 18 lipca 2005r. Nr 587/XXXV/05. 239 Regionalny Program Operacyjny dla Województwa Pomorskiego na lata 2007-2013, CCI2007PL161PO015 przyjęty decyzją Komisji Europejskiej nr K(2011)8615 z dnia 28 listopada 2011 oraz Uszczegółowienie Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego na lata 2007-2013 z dnia 2 sierpnia 2012r. (Załącznik nr 2 do Uchwały nr 906/166/12 Zarządu Woje-wództwa Pomorskiego. 240Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2020 (projekt). Załącznik do Uchwały nr 845/162/12 Zarządu Województwa Pomorskiego z dnia 19 lipca 2012r. 241 Regionalny Program Wspierania Klastrów dla Województwa Pomorskiego na lata 2009-2015, Załącznik nr 1 do Uchwały nr 742/223/09 Zarządu Województwa Pomorskiego z dnia 18 czerwca 2009 roku, Gdańsk 2009. 242 M. Dzierżanowski, M. Koszarek, S. Szultka, Rekomendacje dla polityki wspierania klastrów w województwie pomorskim, IBnGR, Gdańsk 2007. 243 Regionalny Program Wspierania Klastrów …, s. 9-10.


150

Tabela 4. Bezpośrednie i pośrednie odniesienia do kwestii klastrów w dokumentach strategicznych województwa pomorskiego

Strategia rozwoju województwa pomorskiego

Regionalny Program Operacyjny dla Województwa Pomorskiego na

lata 2007-2013 Pomorskie 2020

Tworzenie warunków dla rozwoju innowacyjnych MSP poprzez wzmacnianie sektora B+R i wzrost efektywności współpracy sfer nauki i gospodarki, m.in. poprzez budowę sprawnych mechanizmów transferu innowacji wspartych odpowiednią infrastrukturą umożliwiającą tworzenie i rozwój firm innowacyjnych

Tworzenie i rozwijanie sieci transferu wiedzy

Działające mechanizmy współpracy biznesu i sfery B+R oraz transferu wiedzy i technologii do gospodarki

Tworzenie warunków organizacyjnych, administracyjnych, prawnych i finansowych dla powstawania skupisk współpracujących przedsiębiorstw (grup branżowych, klastrów)

Udział w istniejących lub tworzenie nowych regionalnych krajowych i międzynarodowych sieci współpracy w obszarze innowacji pomiędzy firmami, organizacjami przedsiębiorców, instytucjami otoczenia biznesu, jednostkami naukowymi

Silne rynkowo klastry angażujące szerokie spektrum aktorów

Tworzenie warunków dla efektywnej współpracy środowiska naukowo-akademickiego z administracją publiczną i środowiskiem gospodarczym

Wsparcie tworzenia i rozwoju powiązań kooperacyjnych między firmami, a także pomiędzy firmami i innymi instytucjami, w tym klastrów o zasięgu lokalnym i regionalnym

Wysoka jakość oferty inwestycyjnej i systemu zachęt do inwestowania w regionie

Tworzenie obszarów inwestowania i przyspieszonego rozwoju

Wzmocnienie potencjału organizacyjnego i kompetencyjnego zintegrowanej sieci instytucji obsługi inwestora

Wsparcie inicjatyw klastrowych i przedsięwzięć w klastrach

Kompleksowe uzbrojenie terenów pod nowe inwestycje, w szczególności o charakterze gospodarczym


Celem głównym RPWK WP jest wzmocnienie konkurencyjności gospodarki województwa pomorskiego poprzez stymulowanie regionalnych i lokalnych kla-strów. Realizacji tego celu służą trzy cele szczegółowe:

mobilizacja inicjatyw klastrowych w ramach potencjalnych klastrów, intensyfikacja współpracy w ramach klastrów,


151

poprawa jakości, zakresu i dostępności wyspecjalizowanych usług na rzecz klastrów.

Realizacja pierwszego celu szczegółowego wymaga pobudzenia działania real-nych i opłacalnych ekonomicznie inicjatyw klastrowych w istniejących w regionie skupiskach przedsiębiorstw wyspecjalizowanych branżowo. Cel drugi może zostać zapewniony poprzez wzmocnienie powiązań pomiędzy różnymi podmiotami funk-cjonującymi w klastrach. Kluczową rolę w tym procesie ma do odegrania koordy-nator inicjatywy klastrowej, inicjujący i wspierający aktywność członków klastra. Jednocześnie, działania koordynatora klastra wpisują się w realizację celu trzecie-go, gdzie poprzez koordynacje wymiany wiedzy i informacji oraz działania promo-cyjne klastrów przyczynia się do rozwoju działalności klastrów i ich specjalizacji. W realizacji celu trzeciego ma pomóc także działanie punktu kontaktowego dla klastrów w województwie pomorskim, który oprócz działań promocyjnych i in-formacyjnych odpowiedzialny będzie za realizację zadań konsultacyjno-szkoleniowych244.

Tabela 5. Przewidywane efekty realizacji założeń RPWK WP

Oczekiwane efekty Wartość w roku 2015

Liczba zawiązanych inicjatyw klastrowych 25 Liczba podmiotów uczestniczących w poszczególnych inicjatywach klastrowych 350

Liczba podmiotów objętych działaniami koordynatorów klastrowych 1000 Liczba wspólnych przedsięwzięć realizowanych w ramach klastrów, w tym projektów zrealizowanych przez jednostki naukowe dla przedsiębiorstw

200

Udział firm innowacyjnych w klastrach 40% Wzrost produktywności 10% Wzrost poziomu eksportu w klastrach 20% Wzrost udziału firm eksportujących w klastrach 50%

Źródło: Regionalny Program Wspierania Klastrów dla Województwa Pomorskiego na lata 2009- 2015, Załącznik nr 1 do Uchwały nr 742/223/09 Zarządu Województwa Pomorskie-

go z dnia 18 czerwca 2009 roku, Gdańsk 2009, s. 14.

Dotychczasowe działania podejmowane przez władze regionu na rzecz rozwoju inicjatyw klastrowych na Pomorzu miały charakter informacyjno-doradczy oraz finansowy, i koncentrowały się na:245

prowadzeniu Punktu Kontaktowego ds. klastrów, 244 Ibidem, s. 11. 245 Klastry w województwie pomorskim, PARP, Warszawa 2011, s. 5.


152

prowadzeniu bieżącego doradztwa dla klastrów, organizacji konferencji tematycznych, organizacji spotkań oraz specjalistycznych szkoleń dla pomorskich inicja-

tyw klastrowych, prowadzeniu serwisu informacyjnego na stronie

www.pomorskie.klastry.eu, organizacji konkursu na klastry kluczowe przez Samorząd Województwa

Pomorskiego, finansowaniu działań pomorskich klastrów w ramach regionalnego kom-

ponentu Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, finansowaniu działań pomorskich klastrów w ramach Regionalnego Pro-

gramu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego. Według analizy przeprowadzonej przez IBnGR246, w porównaniu do średniej kra-

jowej, pomorskie cechuje ponadprzeciętnie wysoki poziom koncentracji firm działa-jących w następujących branżach: budowlanej, rolno-spożywczej, morskiej (w po-morskim określanej jako stoczniowa), ICT (elektroniki, telekomunikacji, informaty-ki), LTD (logistyki, transportu i dystrybucji), turystycznej, metalowej, chemicznej, maszynowo-narzędziowej, drzewno-meblowej oraz jubilerskiej. Branże te zatrudnia-ją ponad 40% wszystkich pracujących w województwie oraz generują ponad 50% przychodów ze sprzedaży odnotowywanych w pomorskim. Ponieważ przedsiębior-stwa działające w tych branżach często wiążą swoją działalność z nadmorskim poło-żeniem, wiele z nich wyspecjalizowało się w przetwórstwie rybnym, produkcji biżu-terii z bursztynu, produkcji jachtów i budowy mebli okrętowych oraz projektowaniu i budowie domów drewnianych i domów energetycznie pasywnych.

W wyodrębnieniu potencjalnych klastrów posłużono się czterema kryteriami: liczbą pracujących w danej branży (minimum 10 tysięcy), wskaźnikiem lokalizacji wskazującym na ponadprzeciętną koncentrację firm danej branży w regionie, udział firm klastrowych w produkcji sprzedanej w województwie pomorskim, oraz udział w eksporcie firm regionalnych ogółem. Wobec zastanej sytuacji oraz uwa-runkowań związanych z wydatkowaniem funduszy strukturalnych, poza diagnozą klastrów potencjalnych w regionie, zaproponowano ich klasyfikację ułatwiającą prowadzenie sprawnej i efektywnej polityki klastrowej, w ramach polityki gospo-darczej regionu. Dokonano podziału na trzy typy klastrów:

klastry kluczowe (wyodrębniane na podstawie analizy globalnej konkuren-cyjności oraz potencjału rozwoju),

246 Identyfikacja potencjalnych klastrów na bazie analizy struktury gospodarki województwa pomor-skiego, IBnGR, Gdańsk 2008, s. 21-65.


153

klastry lokalne zwane również klastrami subregionalnymi (tworzące lokal-ne ośrodki rozwojowe),

sieci technologiczne (tworzone przez klastry w embrionalnej fazie rozwoju). Według danych dostępnych w ramach „Mapy klastrów w Polsce”247 w lipcu

2012 r. w województwie pomorskim funkcjonowało 6 klastrów, według informacji pozyskanych z „Bazy pomorskich inicjatyw klastrowych”248 w tym samym okresie, w regionie było ich 14.

Tabela 6. Klastry i inicjatywy klastrowe w województwie pomorskim

Mapa klastrów w Polsce Baza pomorskich inicjatyw klastrowych

ICT Pomerania Bałtycki Klaster Ekoenergetyczny Gdański Klaster Budowlany Pomorski Klaster ICT Pomorski Klaster BioEcoChemiczny Nadwiślański Klaster Energii Od-

nawialnej

Gdański Klaster Budowlany Pomorski Klaster BioEcoChemiczny Bałtycki Klaster Ekoenergetyczny Pomorski Klaster ICT Pomorski Klaster Morza i Zlewiska

Wisły Gdańska Delta Bursztynu Nadwiślański Klaster Energii Odnawial-

nej Klaster KlimaPomerania Sopocki Klaster Turystyczny Pomorski Klaster Horeca Klaster Finansowy Pomorski Klaster Żeglarski Pomorski Klaster Ekonomii Społecznej Klaster Biotechnologiczny BIOPARK

Źródło: opracowanie własne. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości w opracowanym przez siebie kata-

logu, wśród najprężniej działających klastrów w Polsce249 wyróżniła pięć z woje-wództwa pomorskiego. Należą do nich: Gdański Klaster Budowlany, Bałtycki Klaster Ekoenergetyczny, Nadwiślański Klaster Energii Odnawialnej, Pomorski Klaster BioEcoChemiczny, Pomorski Klaster ICT.

247 Mapa klastrów w Polsce, http://www.pi.gov.pl ( stan na dn. 15.07.2012). 248 Baza pomorskich inicjatyw klastrowych, http://klastry.pomorskie.eu (stan na d. 15.07.2012). 249 Klastry w województwie pomorskim, PARP, Warszawa 2011, s. 1.


154

Tabela 7. Charakterystyka wybranych pomorskich klastrów

Nazwa klastra Koordynator Kompetencje

Liczba uczestników

Ogó

łem

Prze

dsię

bior

stw

Jedn

oste

k B+

R

Jedn

oste

k sa

mor

ządo

wyc

h

Gdański Klaster Budowlany

Gdański Klaster Budowlany sp. z o.o.

Kompleksowe usługi związane z projek-towaniem

Budownictwo efektywnych energetycznie obiektów

Termoizolacja obiektów kubaturowych Organizacja wspólnych zamówień produk-

tów i usług niezbędnych do realizacji dzia-łalności podstawowej

Organizacja wspólnychkanałów dystrybucji oferowanych produktów i usług

Łączenie ofert poszczególnych przedsię-biorstw w kompleksowe usługi w zakresie projektowania i budownictwa

Pozyskiwanie zleceń

52 52

Bałtycki Klaster Ekoenerge-tyczny

Instytut Maszyn Przepływowych im. R. Szewalskiego Polskiej Akademii Nauk

Produkcja surowców energetycznych Wytwarzanie energii w źródłach (biomasa,

wiatr, słońce, woda, hydroterma) Prowadzenie badań naukowych i prac roz-

wojowych w zakresie OZE Prowadzenie upraw rolnych, chowu i ho-

dowli zwierząt Produkcja maszyn i urządzeń Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię

elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze układów klimatyzacyjnych

81 53 10 14

Nadwiślański Klaster Energii Odnawialnej

Kwidzyński Park Naukowo-Technologiczny sp. z o.o.

Organizacja specjalistycznych szkoleń i seminariów w Polsce i zagranicą w zakresie OZE

Organizacja konsultacji i doradztwa z eks-pertami ze środowisk naukowych w zakresie OZE

Organizacja płatnych staży dla pracowników naukowych wśród członków klastra

Wsparcie MSP w zakresie aplikowania o środki finansowe

32 24 3 2

Pomorski Klaster BioEcoChe-miczny

BioBaltica sp. z o.o.

Produkcja leków, kosmetyków, odczynni-ków chemicznych, doradztwo w tym zakre-sie

Wsparcie podmiotów w komercjalizacji wyników badań

Prowadzenie badań na rzecz członków klastra i podmiotów zewnętrznych

Organizowanie tematycznych konferencji, seminariów i warsztatów

36 23 9 1


155

Pomorski Klaster ICT

Wydział Elektroniki, Telekomunikacji i Informatyki Politechniki Gdańskiej

Rozwój i integracja branży ICT w woje-wództwie pomorskim

Kreowanie wizerunku województwa pomor-skiego jako prężnego ośrodka ICT w Polsce

Wielopłaszczyznowa współpraca z od-biorcami

Rozwój preferowanych produktów i usług

101 88 6 1

Źródło: opracowanie własne na podstawie Klastry w województwie pomorskim, PARP, Warszawa 2011.

Wzrost znaczenia klastrów w kształtowaniu konkurencyjności regionalnej go-

spodarki zachęca władze lokalne i regionalne do angażowania się w uruchamianie oraz zapewnienie sprawnego działania klastrów na danym terenie. Widać to m.in. w zaangażowaniu władz samorządowych województwa pomorskiego na rzecz uruchomienia dwóch nowych inicjatyw klastrowych: Gdańskiej Delty Bursztynu oraz pomorskiego klastra spożywczego – Żywność z Pomorza.

Gdańska Delta Bursztynu250 to inicjatywa klastrowa powstała w 2008 r. dzięki ak-tywności Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego, Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową, Muzeum Bursztynu oraz Urzędu Miasta Gdańska. W spotkaniach, których celem jest doprecyzowanie warunków uruchomienia i funkcjo-nowania klastra, jak dotąd uczestniczyło 36 przedsiębiorstw branży bursztynników i jubilerskiej oraz 12 instytucji wspierających ten sektor regionalnej gospodarki.

Żywność z Pomorza251 to stowarzyszenie 19 przedsiębiorstw sektora rolno-spożywczego powstałe w 2008 r. oraz koordynowana przez nie inicjatywa klastro-wa. W spotkaniach dotyczących oceny możliwości i uwarunkowań uruchomienia klastra, jak dotąd uczestniczyli przedstawiciele 33 przedsiębiorstw spożywczych działających w regionie oraz 19 instytucji reprezentujących ośrodki badawczo-rozwojowe, administrację publiczną (w tym Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego i Wojewódzki Urząd Pracy) oraz samorząd zawodowy.

Powstanie docelowo dwóch inicjatyw klastrowych, związanych z branżą bursz-tynniczo-jubilerską oraz rolno-spożywczą daje możliwości budowania przewagi konkurencyjnej regionalnej gospodarki w oparciu o tzw. wyróżniające kompetencje.

W województwie pomorskim działa ponad 1250 firm zajmujących się obróbką i sprzedażą bursztynu oraz wyrobów jubilerskich z bursztynu. Niemal 60% ich produkcji trafia na rynki zagraniczne. Organizowane na Pomorzu międzynarodowe targi Amberif i Ambermart należą do najbardziej prestiżowych w branży.

Z kolei w branży spożywczej w województwie pomorskim zatrudnionych jest ponad 20 tys. osób, a branża ta wytwarza 11% produkcji sprzedanej przemysłu

250 http://www.bursztyngdanski.pl (stan na dn. 03.07.2012). 251 http://smakipomorza.pl (stan na dn. 05.07.2012).


156

regionu. Szczególnie istotne w procesie budowania specyfiki regionalnej gospo-darki są przedsiębiorstwa przetwórstwa rybnego: 27% filetów i mięsa z ryb mor-skich oraz 34% całych ryb morskich sprzedawanych w kraju pochodzi z pomor-skich przetwórni, ponad 31% sprzedawanych w kraju wędzonych śledzi wędzą pomorskie wędzarnie.

5. Podsumowanie

W Polsce idea klasteringu nadal pozostaje w fazie rozwoju. Przedsiębiorcy, jednostki badawczo-rozwojowe i instytucje otoczenia biznesu zachowują dużą ostrożność i niezbyt chętnie włączają się w powstające inicjatywy klastrowe. Szczególnie trudne wydaje się nawiązanie i utrzymanie profesjonalnej, biznesowej współpracy pomiędzy sektorem przedsiębiorstw i sektorem nauki.

Województwo pomorskie na mapie polskiego klasteringu należy do najlepiej rozwiniętych. Dużym zaangażowaniem w powstawanie nowych oraz zapewnienie efektywnego działania istniejących w regionie klastrów, wykazują się regionalne władze samorządowe. Realizowana przez nie polityka rozwoju regionu postrzega klastry jako kluczowy element kształtowania konkurencyjności regionalnej. Po-wstające w regionie inicjatywy klastrowe znajdują się w różnym stadium rozwoju, a co za tym idzie charakteryzują się odmiennym potencjałem wzrostowym. Ozna-cza to, że konieczne jest wyodrębnianie jasno określonych kryteriów, a następnie przeprowadzanie selekcji inicjatyw, których wzrost i funkcjonowanie jest najbar-dziej korzystne dla województwa. Ponadto, istnieje silna potrzeba koordynacji oraz konsultacji zgłaszanych przez przedsiębiorców inicjatyw. W przypadku braku ta-kich działań, istnieje ryzyko powstawania powtarzających się projektów oraz nie-odpowiednie dostosowanie ich do potrzeb regionu.

Bibliografia

[1] Benchmarking klastrów w Polsce 2010. Raport z badania. PARP, Warszawa 2011.

[2] Brodzicki T., Szultka S., Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsię-biorstw. „Organizacja i Kierowanie” nr 4(110), Warszawa 2002.

[3] Communication from the Commission to the Council, the European Parlia-ment, the European Economic and Social committee and the Committee of the Regions, Towards world-class clusters in the European Union. Imple-menting the broad-based innovation strategy. COM(2008) 652 final.


157

[4] Dzierżanowski M., Raport otwarcia na temat polskiej polityki klastrowej, opracowany na potrzeby prac Grupy roboczej ds. polityki klastrowej w ramach przedsięwzięcia Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości „Polskie klastry i polityka klastrowa”, PARP, Warszawa 2011.

[5] Dzierżanowski M., Koszarek M., Szultka S., Rekomendacje dla polityki wspierania klastrów w województwie pomorskim, IBnGR, Gdańsk 2007.

[6] European Commission, Regional clusters in Europe, Brussels 2003. [7] Hałub-Iwan J., Małachowska M., Rozwój klastrów w Polsce. Raport z ba-

dań, Wyd. Szczecińska Fundacja Talent-Promocja-Postęp, Szczecin 2008. [8] Identyfikacja potencjalnych klastrów na bazie analizy struktury gospodarki

województwa pomorskiego, IBnGR, Gdańsk 2008. [9] Kierunki rozwoju klastrów w Polsce, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2012

http://www.mg.gov.pl/Wspieranie+przedsiebiorczosci/Wsparcie+finansowe+i+inwestycje/Klastry (z dn. 10/07/2012).

[10] Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007-2013. Minis-terstwo Rozwoju Regionalnego, Departament Rozwoju Gospodarki, War-szawa 2006.

[11] Klastry w województwie pomorskim, PARP, Warszawa 2011. [12] Klastry. Polityka rozwoju gospodarczego oparta na klastrach. Ministerstwo

Gospodarki, Warszawa 2011. [13] Komunikat Komisji Europejskiej EUROPA 2020, Strategia na rzecz inteli-

gentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, KOM(2010)2020, Bruksela, 3.3.2010.

[14] Kopeć K., Co pomorskie może zyskać dzięki klastrom, „Pomorski Przegląd Gospodarczy” 2007, nr 6.

[15] Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Ob-szary wiejskie. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dn. 13 lipca 2010 r. (MP Nr 13, poz. 423).

[16] Krajowy Program Reform Europa 2020. Ministerstwo Gospodarki, Warsza-wa 2011.

[17] Krajowy Program Reform nalata 2008-2011na rzecz realizacji Strategii Li-zbońskiej. Ministerstwo Gospodarki. Dokument przyjęty przez Radę Min-istrów 18 listopada 2008 r.

[18] Mikołajczyk B., Kurczewska A., Fila J., Klastry na świecie. Studia przypad-ków, Warszawa 2009.

[19] Polska 2030. Wyzwania rozwojowe. Red. Zespół doradców strategicznych Premiera RP, Kancelaria Premiera RP, Warszawa 2009.

[20] Porter M.E., The Competitive Advantage of Nations, New York 1990.


158

[21] Regionalny Program Wspierania Klastrów dla Województwa Pomorskiego na lata 2009-2015, Załącznik nr 1 do Uchwały nr 742/223/09 Zarządu Wo-jewództwa Pomorskiego z dnia 18 czerwca 2009 roku, Gdańsk 2009.

[22] Regionalny Program Operacyjny dla Województwa Pomorskiego na lata 2007-2013, CCI2007PL161PO015 przyjęty decyzją Komisji Europejskiej nr K(2011)8615 z dnia 28 listopada 2011.

[23] Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 2 grudnia 2006 r. w sprawie udzielania przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości pomocy finan-sowej niezwiązanej z programami operacyjnymi (Dz.U. Nr 226, poz. 1651 z późn. zm.).

[24] Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego z dnia 7 kwietnia 2008 r. w sprawie udzielania przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości pomocy finansowej w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospo-darka 2007-2013 (Dz.U. Nr 68, poz. 414).

[25] Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego z dnia 1 kwietnia 2009 r. w sprawie udzielania przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości pomocy finansowej na promocję gospodarczą Polski Wschodniej, tworzenie sieci współpracy centrów obsługi inwestora, tworzenie i rozwój klastrów, tworzenie polityki rozwoju regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej 2007-2013 (Dz.U. Nr 61, poz. 503).

[26] Skawińska E., Zalewski R., Klastry biznesowe w rozwoju konkurencyjności i innowacyjności regionów, Warszawa 2009.

[27] Sölvell O., G. Lindqvist G., Ketels Ch., The Cluster Initiative Greenbook, Stockholm 2003.

[28] Strategia Innowacyjności i efektywności gospodarki na lata 2012-2020. Dy-namiczna Polska. Projekt Ministerstwa Gospodarki z dnia 17 maja 2012 r. (wersja 0.18), Warszawa 2012.

[29] Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego. Uchwała Sejmiku Woje-wództwa Pomorskiego z dnia 18 lipca 2005 r. Nr 587/XXXV/05.

[30] Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2020 (projekt). Załącznik do Uchwały nr 845/162/12 Zarządu Województwa Pomorskiego z dnia 19 lipca 2012 r.

[31] Strong Clusters in Innovative Regions. Center for Strategy and Competitive-ness, CSC, Stockholm School of Economics, May 2011.

[32] Uszczegółowienie Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego na lata 2007-2013 z dnia 2 sierpnia 2012 r. (Załącznik nr 2 do Uchwały nr 906/166/12 Zarządu Województwa Pomorskiego.


159

Informacja o autorach

Anita Richert-Kaźmierska Politechnika Gdańska Katedra Przedsiębiorczości i Prawa Gospodarczego

Henryk Gawroński

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Elblągu Instytut Ekonomiczny

Leszek Kwieciński

Uniwersytet Wrocławski Instytut Studiów Międzynarodowych

Teresa Piecuch Politechnika Rzeszowska Katedra Przedsiębiorczości, Zarządzania i Ekoinnowacyjności

Marian Woźniak Politechnika Rzeszowska Katedra Przedsiębiorczości, Zarządzania i Ekoinnowacyjności

Anetta Waśniewska

Akademia Morska w Gdyni Wydział Przedsiębiorczości i Towaroznawstwa

Aleksandra Łukaszyk Absolwentka Wydziału Zarządzania i Ekonomii Politechniki Gdańskiej