...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 195

قالی زنجان در نقش و رنگ، بافتیباستان شناختقوم

علی نوراللهی

:چکیده

قالی زنجان به پـیش از ي پیشینه و قدمت ،یباستان شناس بر اساس شواهد همواره مورد اشاین منطقه به خاطر موقعیت خاص جغرافیایی . رسد یماسالم

و یـا اند بودهاورهاي مختلفی توجه اقوام مختلف قرار داشته که داراي هنرها و ب از این منطقه که داالنی براي دستیابی و دسترسـی بـه شـمال غـرب ایـران و

ثیراتی بـر أتچه در کوتاه مدت و یا بلندمدت . اند کردهآسیاي صغیر بوده استفاده را در هنرهـاي بـومی آن تـوان یم که اند گذاشتهفرهنگ و هنر بومی بر جاي

با توجـه . است»قالی«یکی از این هنرهاي بومی . داد زنجان مورد بررسی قرار به اینکه در گذشته غالب جمعیت این استان داراي زنـدگی ایلیـاتی و روسـتایی

صورت سینه ه بیشتر از روي ذوق و ب ها طرح. باشند یمح فاقد نقشه و طر ،بودهـ ااز . به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است دي داراي تنـوع زیـا رو نی

ثیر هـم تـأ هـا یقالي این در نقشه . باشند علی رغم مشترکات زیاد در نقشه می کـه ریـشه در شـود یمـ زیست بوم منطقه و هم یـک سـري نمادهـاي دیـده

تحقیقات تهران سی دانشگاه علوم ودکتراي باستانشنادانشجوي

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 196

يهـا طـرح در صورت نماد تقریبـاً ه این نقوش ب . باورهاي پیش از اسالم دارند دیـن مـسیحیت که مربوط به آیین مهر و اند رفتهکار ه نواحی مختلف زنجان ب

.هستند بافت، رنگ و نقوش و عوامل مـوثر ي تاریخی، شیوه ي در این مقاله به بررسی پیشینه نیبنابرا

پرداخته شده و در پایان نیز یـک از منظر قوم باستان شناسی قالی زنجان در بافت و تقسیم کار در .جمع بندي ارائه شده است

.ان، قالی، بافت، نقوش، زنجیباستان شناخت قوم :واژه هاي کلیدي

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 197

مقدمه

از . ار را به خود جلب کرده است قالی زنجان به دلیل عواملی چند کمتر توجه پژوهشگران و تج تبریز و بیجار دانـست کـه خـود يها بافت به کیفیت پایین آن نسبت به دست توان یمها جمله آن

ناشـناخته مانـدن . ها اشاره گردیده است از آنکه در این مقاله به برخی است چندین عامل از ثر أمتـ ن این هنر در زنجا رات بیرونـی قـرار گیـرد و سبب گردیده تا این هنر بومی کمتر در معـرض تغی

بـه سرنوشـتی مـشابه تـا همان سیر سنتی خود را چه از نظر رنگ و چه از نظر نقش طـی نمایـد .و برخی دیگر از مناطق دچار نشودن همتاي خود در کرما

عمـدتاً ایـن قـالی کـه يهـا طـرح و ها نقشاین دور ماندن از تحوالت بیرونی سبب گشته تا بـوده اسـت و سـابقه ن و زیست بوم بافندگاها نییآ، ها سنت و برگرفته از رسوم، یکذهنی، فلکلور

هـا را امروزه مـا آن . امروزه همچنان تداوم داشته باشد،رسد یمآن به گذشته هاي دور پیش اسالم در میـان ایـن .میشناسـ یمـ ی چون دهجالل، شاهبالغی، بیدگنه، قلتوق، افـشار و غیـره یها با نام وجـود دارد کـه بـه يهـا نقـش شکسته سـایر نقـوش نمادهـا و يها طرحها و در ترکیب با نقشهاي پیش از اسالم داللت داشته که با گذشـت زمـان و تغیـرات فرهنگـی، دینـی و مـذهبی آیین

این نقوش اصـیل کـه رد . اند کردهخود را از دست داده و جنبه زیبایی شناختی پیدا ویژگی نمادین پاي آن را در روي سایر صنایع دستی تاریخی از جمله ظروف سفالی، آثار فلزي و تکه هاي پارچـه

ثر از زندگی و باورهاي مردمانی با شیوه اي مبتنـی أ دید که مت توان یمو منسوجات باقی مانده نیز از جملـه ایـن نقـوش . خود همیشه با خطرات فراوانی همراه بوده اسـت که امی ایلیاتی بوده بر نظ

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 198

هـا را در ارتبـاط استان زنجان مشترك بوده و آنيها یقال يها طرح ي است که در همه ینمادهای . مورد بررسی قرار دادتوان یمبا آیین مهر

نـی کـه فـالت ایـران را بـه نـواحی به علت قرارگیري در کریدور و داال ن از طرف دیگر زنجا ، همواره در معرض تاخت و تاز و هجوم اقوام مختلف قرار داشـته اسـت کـه از هکرد مجاور متصل

در همچنین . اند داشتهثیرات کوتاه مدت یا بلندمدت أبر فرهنگ این نواحی ت هکرداین منطقه عبور تنی بـر دامـداري و کـوچ نـشینی بـوده گذشته این استان مانند سایر نواحی ایران داراي زندگی مب

این شـیوه زیـست و تعامـل بـا طبیعـت اثـر . است که ریشه در تاریخ و فرهنگ این سرزمین دارد . را کمرنگ کنند شگرفی بر هنرهاي بومی برجاي گذاشته که دیگر تحوالت نتوانسته اثر آن

ه بافـت، طـرح و نقـشه شـیو ي دست آوردن اطالعاتی در زمینـه ه در این مقاله نگارنده براي ب زنجان از روش تلفیقی مطالعات کتابخانه اي و مطالعات میدانی که مبتنـی بـر گفتگـو و يها یقال

مصاحبه با اشخاص آشنا به قالی این منطقه و تهیه عکس و همچنین از منابع کتابخانه اي مربوط . به این موضوع بهره برده است

قـالی در ایـران پرداختـه و در ادامـه بـه ي پیـشینه بـه تدا بنابراین در این نوشتار نگارنده به اب و در هـا یقـال طـرح ، فن گره زنی و دار ،موقعیت زنجان و قالی زنجان، مراکز قالی بافی، رنگرزي

ادامه مطالب نقوش نمادي مورد بررسی قرار گرفته، در نهایت از کلیه مطالب یک جمع بندي ارائـه .شده است

جغرافیاي زنجان

زنجان در شمال غرب فالت مرکزي ایران قرار داشته و مرکز ایـن اسـتان کهنـسال در استان به زنجـان ی نام داشته که پس از استیالي اعراب بنا به ضرورت تلفظ عرب »زنگان«قبل از اسالم .است کرده ادی »نیشه« نام به زنجان شهر از یمستوف حمداهللاهمچنین .تتغییر یافته اس

جاده ابریشم و راه تجاري مـسیر هنـد و چـین بـه ي قرار گرفتن در حاشیه این استان به سبب همچنین این استان به صورت داالنـی جهـت عبـور و مـرور . اروپا داراي اهمیت خاصی بوده است

و در گذشـته بـه دلیـل کـرده یمـ اقوام کوچ رو و بیابانگردان مهاجم به داخل فالت مرکزي عمل

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 199

و مردمـان پـیش از نانینش کوچ حاصلخیز همواره صحراگردان و يها نیزمچراگاه هاي مناسب و .تاریخی را به خود جلب کرده است تاریخ و

ابهـر و که نـواحی اند کرده و مورخان اسالمی قرن چهارم هجري اشاره دانان یجغرافهمچنین ، زیـرا در ایـن )5ه نقـش و 240-239 ،گـاي لـسترنج (اند کرده یمزنجان به پهلوي راست صحبت

ك. ر (انـد آمده یمدوران این مناطق جزو ایالت پهله و بعد جزو ایالت جبال یا کوهستان به حساب همواره اقـوام مختلفـی در ایـن منطقـه وجـود ،علت شرایط خاص آن ه ب). 1375:117 یگروسبه

دست بافته هاي بیجار گروس، سنندج و افشار کـه به خصوص (ا اند از جمله این اقوام کرده داشته ،)انـد گذاشـته ثیرات زیادي بر طرح و نقـش فـرش زنجـان أ بسیار مشهور است و ت ها آنهاي الیق

) قاجاریه و پهلوي اول به نواحی الموت در استان قزوین فعلی انتقال داده شـدند ي در دوره ( ها لکضور نام برد که ح توان یمرا ) کوچکی از طارم و ابهر ساکن هستند يها بخشامروزه در (ها تاتو

و هـا نقـش زیست محیطی و هنـر مـردم زنجـان باعـث شـکل گیـري راتیتأثاین اقوام در کنار اول بـه ي در وحلـه راتیتـأث این منطقه شده است کـه هرچنـد ایـن يها یقال خاصی در باتیترک

ولی این باعث نشده است که این نوع قالی جلوه بصري و اصالت خـود را از دسـت ،ندیآ یمچشم راتیتـأث در کنار این عوامل . مناطق همجوار گرددتر معروف يها سبکورت دنباله رو صه بدهد و ب

زیرا با این منطقـه داراي ، این منطقه غیر قابل انکار است يها یقالقالی تبریز نیز در طرح و نقش .باشد یم فرهنگی و زبانی يها قرابت

اسـتان . شـود یمـ ر را شامل در صد کل کشو 34/1 کیلومتر مربع و 22164وسعت استان برابر زنجان با هفت استان همجوار است که عبارتند از آذربایجان شـرقی، آذربایجـان غربـی، همـدان،

از رودهـاي مهـم . رودهاي فصلی زیادي در منطقه جاري است. کردستان، گیالن، قزوین و اردبیل ان سرچـشمه ه رودي جوشان و پر خروش اسـت و از کـوه هـاي کردسـت ک( است زنؤا قزلاستان

و از دیگـر .گـردد یمـ اهـی دریـاي خـزر رتاًینهاگرفته و پس از توقفی کوتاه در پشت سد منجیل تنـوع آب و هـوایی ایـن . نام برد توان یم، و خرارود را سجاسرود، ابهر رود، زنجان رود : ها رودخانه

تلفـی از منطقه موجب ایجاد گونه هاي متفاوتی از زندگی جـانوري شـده اسـت و گونـه هـاي مخ بـه دلیـل شـرایط . کنند یمحیوانات وحشی، پرندگان مهاجر و جانوران آبزي در این استان زندگی

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 200

غیر مستقیم جریانات جـوي مرطـوب شـمال غربـی، آب و هـواي راتیتأثکوهستانی این ناحیه و آب و هـواي کوهـستانی بـا زمـستانی سـرد و برفـی و : تقسیم کرد توان یماستان را به دو ناحیه

میـزان بارنـدگی در بهـار و . با آب و هواي گرم و نیمه مرطـوب تابستانی مالیم و ناحیه طارم باال )1 نقشه (تتابستان نسبت به سایر فصول در این استان بیشتر اس

:پراکنش جانوري زیست و

هـاي بـز و دام هاي کوچک شامل گوسفند، دام :جمله انواع گونه هاي اهلی از استان زنجان در انواع پرندگان اهلی شامل و گاومیش انواع گاوهاي بومی و و االغ اسب، قاطر، شتر، ن شامل سنگی

.باشد یم اهلی ي گربه سگ و،بوقلمون از،، غاردك مرغ خانگی، .گوزن زرد گوزن، خرگوش، :وحشی شامل انواع حیوانات

.میش کوهی وچ قو ،شوکا ،آهو، مارال پاژن، کل، بزکوهی، :بزسانان جوجـه سگ آبـی، رودك، خرس سیاه، خرس قهواي، شغال و فتار،، کروباه گرگ، :انسگ سان

.خوك وحشی گراز و گورکن، تیغی، .موش خانگی موش خرمایی، سنجاب، ،راسو موش صحرایی، :جوندگان

.سیاه گوش گربه وحشی و پلنگ، :گربه ساناندم جنبانـک، چلچلـه، ل،قرقاول، زنگوله بـا قمري، ،هوبره کبک ورتی، کبک دري، :پرندگان

.کبـوتر صـخره اي گونه هاي مختلف کبوتر شامل کبوتر چاهی، از خانواده گنجشکیان، ییها گونه انواع پرنـدگان مهـاجر خفاش و پرستو، دارکوب، شانه به سر، دراج، تیهو، بلدرچین، کبوتر برجی و

درنـا و خـوار و مـرغ مـاهی غاز وحـشی، و یبامرغ اردك وحشی، آبچلیک، شامل لک لک سفید، انـواع دیگـر زاغ و ،کالغ جغد و ،کرکس ،باد خورك اهین،، شقرقی پرندگان شکاري شامل عقاب،

.پرندگاننـرم ،خرچنـگ وزغ و ،قزل آال و قورباغـه ماهی رودخانه اي، ها، شامل ماهی آزاد، انواع ماهی

.تنان از جمله صدف آب شیرین وحلزون آبی

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 201

مارهـاي آبـی و مـار کـور، مـارزنگی و افعـی جعفـري، می و خزندگان شامل انواع مارهاي س انـواع حـشرات از جملـه انـواع زنبـور . الکپشت آبـی الکپشت خشکی و انواع سوسمار، مارمولک،

. نام بردتوان یمغیره را و عنکبوتیان عقرب و اهلی و زنبور وحشی،

قالیي پیشینه

اسـتقراري تپـه خالـصه در ي وطه که در مح2009سال یباستان شناخت بر اساس کاوش هاي 8000 استقرار انسانی در ایـن منطقـه بـه ي پیشینه انجام گرفته،»ابهر چاي« ي رودخانه ي حاشیه نوسـنگی و ي ها و آثار معماري یافـت شـده در آن دوره این محوطه بر اساس سفال (رسد یمسال

بز و گوسفند اهلی وران کامالً ما اکنون می دانیم که در این د ) مس سنگی تاریخگذاري شده است هاي سـفالی در ایـن دوره نـشان دوك دست آمدن سره ب. Valipour, et al,2012) (د شده بودن

بعد ي این است که ساکنان این گونه روستاها با خاصیت پشم و تبدیل آن به نخ و مرحله ي دهنده روشنی بـراي بافنـدگی در دوره مدارك، که ایناند بودهاز آن یعنی بافندگی منسوجات پشمی آشنا

این مدارك گفته شده علی رغم اینکه بـافتن منـسوجات عالوه بر. باشد یمگی و مس سنگی نوسن اما بافت قالی بـه علـت پیچیـدگی ،تنگاتنگی با اهلی شدن گوسفند و بز داشته مستقیم و ي رابطه

یکـی دیگـر از مـسائلی . است خیلی دیر تر آغاز شده فنون و نیاز به تخصص هاي مختلف احتماالً قالی با آن روبرو می شویم اینست که ابتدا این هنر از کجا آغاز شد کـه ي که در بررسی تاریخچه

. صورت گرفته تاحدودي این موضوع را روشن نموده استیباستان شناسهاي کاوش سـال ر هـزا 4 تاریخ این هنر به عصر مفـرغ یعنـی حـدود ؛برخی از پژوهشگران قالی معتقدند

براسـاس بلکـه صـرفاً ، بـاقی مانـده از ایـن دوره يها یقال، این نظر را نه بر اساس رسد یمپیش و و ) قیطریـه (هـاي دامنـه البـرز ابزارهاي مخصوص قالی بافی که از گورهاي زنان در گورسـتان

دست آمده و همچنین دو تکه گره بافتـه حاصـل از کـاوش ه هاي دیگر ب یحی کرمان و جاهي تپه ). 1391نژاد به قاسم ك. ر و1378:41پرهام (ت هاي محوطه شهر سوخته ارائه شده اس

دسـت آمـد کـه ه عدد آجر منقوش به رنگ قرمز ب200 شرقی نوشیجان ي در کاوش هاي تپه ها شـامل نقـوش لـوزي، شـطرنجی، دایـره، تاریخگذاري شده اند که نقوش آن . م. پ 850-600

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 202

را با طرح گلیم آن توان یمکه ) 54-53 :1387 يروزمندیفسر فراز و ( هاي تودرتو بوده است مربع. م. پ درب یک کاخ آشوري متعلق به قرن هفـتم ي همچنین در آستانه. مقایسه نمودها یقالها و

که این مـدارك نـشان دهنـده ایـن ) 42 ریتصو:1377کخ (نیز طرح قالی حجاري شده یافت شده . تی بافی در ایران یکی از هنر هاي بومی و شناخته شده بـوده اسـ مادها قال ي هستند که در دوره

)27شکل ( از فرش یا قالی یبخـش S.L. Rudenko)(نام رودنکو ه باستانشناس روسی ب. م1949در سال

کار رفته در قبرهاي پوشـیده از یـخ چـادر نـشینان ه ره داري را که در اصل براي پوشش اسب ب گمـرز مغولـستان در میـان ي کیلـومتر 80در واقع (Pazyryk) زیریکنام پاه صحراگرد در محلی ب

يرینـص (رسـد یمـ پـیش سـال 2500 ایـن قـالی بـه قـدمت .هاي آلتایی کشف مـی نمایـد کوهنقش زمینه قالی پازیریک از قـاب هـاي چهـار گـوش کـه امـروزه بـه قـاب خـشتی ). 1374:15

را احاطه کرده ریک الحاقی چهار گوش آن و حاشیه اي پهن با پنج حاشیه با ه بافته شد ،اند معروفدیگـر سـوارانی ي کناري فرش تصاویر حیوانات افسانه اي بالدار و در حاشـیه ا ي در حاشیه . است

در حاشیه اي دیگر ایـن فردي پیاده دهانه اسب را می کشد وا ه دیده می شوند که در بعضی از آن آخـر ي زن هاي خط و خالـدار و حاشـیه یک حاشیه ردیف گو ت ستاره اي پیداس يها نقشدو نوع

برخـی از ) 1374:118فریـه و 1353:35شـاهرودي (د تکرار مجدد حیوانات بالدار را نشان می ده . یکی سبکی که بـه آن اشـاره شـد ؛اند کردهمشاهده ها پژوهشگران دو سبک مختلف در این قالی

بافته و اجرا شـده و در واقـع اه یقالسبک دیگر حیواناتی که به روش و سبک سکاها در روي این و هـا نقـش این تفـاوت در میـان ).Rubinson,1990:49-61بنگرید به (ت این سبک محلی اس

.اند بودهه ها وارداتی تها نشان می دهد که قالی پازیریک و برخی دیگر از باف شیوه اجراي آنــاره ــوزه ي در ب ــه امــروزه در م ــالی ک ــاریخ ایــن ق ــاي ت .Herimitage musum)(ژ آرمیت

Leningrad قدیمی بافتـه يمعتقد است که در زمان مادها یا پارتی هاو رو دنک . شود یمنگهداري آشـوري و هخامنـشی و يها طرحترکیبی از ک در فرش پازیری(Dimand (د اما دیمان. شده است

برخـی . اسـت فرش از ایران ن ای أاو نیز مانند رودنکو عقیده دارد که مبد . رفته است ر سکایی به کا Lan(امـا یـان بنـت . دگر از پژوهشگران معتقدند که این فرش در آذربایجان بافتـه شـده اسـت

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 203

Bennett( ه مدآدست ه دوري از مرزهاي کنونی ایران ب ي علت اینکه در فاصله ه اظهار کرده که بهنـر و د و معتقد است مهـ ت بسیار ضعیف اس ،دایرانی باش ن که این فرش کار بافندگا احتمال این ودر میان اقوام مغول بوده و از آنجا بـه نقـاط غربـی آسـیا و از جملـه ا در شرق آسی یفن قالی باف

).15: 1374 يرینص(ت ایران رسیده اسبـه ی قرن هاي سوم و چهارم مـیالدي کـه در ترکـستان شـرق يها یقالمی دانیم قطعاتی از

پیـدا »تورفـان «در ا کتشافات آلمانی هاو انگلیسی (Sir Aurel Stein) سر اورل استین ي وسیله نـشانگر طـرح ،از همـان اوان ،هـا آن. ه قدیمی ترین شواهد قالی را تشکیل می دهنـد ، ک شده اند

ـ د مـی شـون ط و بـه مرحلـه اي از تکنیـک قـالی مربـو د لوزي شکلی هـستن یتزیین طـور ه کـه ب أسرچـشمه و منـش وهـشگران ژاین کشفیات سبب شد که عـده اي از پ . چشمگیري پیشرفته است

د ولی بـا وجـو ) که هنوز هم از مراکز مهم قالی بافی است جایی( این هنر را ترکستان غربی بدانند ). 1375:7 نیهانگلد( شده استع مشخص نیست که این هنر در چه دوره اي ابدات این اکتشافادر یباسـتان شناسـ هـاي کـشفیات اتفـاقی و همچنـین کـاوش ي هاي اخیر در نتیجه در سال

معدن نمک که در طـی ایـن کـاوش هـا بقایـاي و) 1377فرد کامبخش ( گورستان گرمی اردبیل و رنگ هاي مختلـف ها طرح پشمی دیگر در يها بافتبه همراه تکه هاي پارچه و د مر 8مومیایی

و ثبـوتی 1385 یعـال ه بـه کـ . ر( باشند یمدست آمد که متعلق به دوران هخامنشی و اشکانی ه بخود حاکی از این است که در این دوره بافته ها داراي تنوع وسیعی بـوده و احتمـاال بـا که ) 1376

که گزنفون نیز به وجـود قـالی و قـالی بـافی در اند داشتهشنایی کاملی آها قالی و گلیم و بافت آن )28،1شکل ).(3: 1368:ادواردز(ت اشاره مبهمی نموده اس دورهاین

ساسـانی رونـق داشـته و یکـی از ایـن ي قالی بافی در دورهشواهد تاریخی نشان می دهد که یعنی اواخر و کمی قبـل از انقـراض يالدی م617-590به سالهاي )Suyi (یشواهد سالنامه سوی

همچنـین ). 15-16: 1374 يرینـص (د این سلسله در میان کاالهاي ایرانـی از قـالی نـام مـی بـر عنـوان کـف پـوش کـاخ هـاي ایـن دوره ه اند که ب نمودهيها یقالمورخان اسالمی نیز اشاره به

. اند استفاده شده و زر بافت بوده و با جواهرات ترصیع شده

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 204

قـدم عـرض 90 قدم طول و 450نام بهار خسرو نام می برد که داراي ه تاریخ طبري از قالی ب و ن پرنـدگا ها و باغی آراسته با گلي ن این بوده است که داراي نقشه آ علت نامگذاري .بوده است

).1374 :18نصیري . (تجوي هاي آب روان بوده اس کـه از گـردد یمـ ا حدود زیادي دچار فراموشـی تقالی بافی در بعد اسالم و بعد از تسلط اعراب

بـا گـسترش زنـدگی امویـان و ي امـا در دوره . تـازه واردان بـوده اسـت ي ن عدم عالقـه آدالیل نیاز امویان به قالی و فرش بـراي فـرش کـردن کـاخ وب یکجانشینی و اشرافیگري در میان اعرا

از قـالی در گزارش هـاي ایـن دوره مکـرراّ . هاي خود این هنر و فن دوباره مورد توجه قرارگرفت ایـن رسـد یمـ بـه نظـر ). 18همـان (ت ایرانی در میان تحف و هدایا به دربار امویان ذکر شده اس

است، اما با ورود ترکان سلجوقی در قرن پـنجم و وضعیت در زمان خلفاي عباسی نیز ادامه داشته اما به ، ایرانی به وجود آمده باشد يها یقال تحوالتی در نقش و طرح رسد یمششم هجري به نظر

.دلیل کمبود مدارك در مورد آن نمی توان اظهار نظر کرد ن شـاعرا مغول ادامه یافت کـه در اشـعار ي رونق و گسترش قالی بافی در ایران تا زمان حمله

مغوالن این هنر و فن ماننـد ي ولی با هجوم و ویرانی ناشی از حمله ،این دوره انعکاس یافته است با استقرار مغـوالن و تـشکیل . این وضعیت دیري نپایید .کلی منهدم یا نابود گردید ه دیگر صنایع ب

هنرها رونـق یافـت و این هنر مانند سایر ،حکومت ایلخانی و با انتخاب سلطانیه به عنوان پایتخت هـا و چنانچه گچ بري ). 1368اشپولر ه ب. ك. ر(د عنوان مرکزي هنري این عصر در آم ه سلطانیه ب

شکوه این هنر در ایـن ز کار رفته در بناي سلطانیه خود غیر مستقیم حکایت ا ه هنرهاي ظریفه ب وهـاي جان شـده کـه در قـالی زنيها یقالها نقش اژدها وارد طرح در این زمان احتماالً. زمان دارد

)9، 16شکل . (شود یمدهجالل و آنجلین بافته هـا بـا دربـار همچنین به دلیل گرایش برخی از سالطین مغول به کیش عیـسوي و روابـط آن

هـا یقـال چلیپـا در مـر کـز يها نقشصورت ه را ب ما در قالی زنجان انعکاس آن ،مسیحیان غرب هـاي مـسیحی که سلطانیه مورد توجه گـروه گردد یموران بر به همین د شاهد هستیم که احتماالً

، اما با گرایش دوبـاره بـه اسـالم از گردد یمسیس أی در این شهر ت یقرار می گیرد و حتی کلیساها اتینگهـاوزن و (د مـسیحیت در ایـن منطقـه از بـین مـی رو ها کاسته شده و تقریبـاً نفوذ این گروه

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 205

باقی مانده و هنرمندان قالی باف بدون توجه ها یقالن در طرح ثیر آ أاما ت ). 18-17 :1384 گرانیدها استفاده کرده و یا از مفهوم آن آگاهی نداشـته زیبایی شناختی از آني به مفهوم آن فقط از جنبه

)7،9شکل . (دانبـود همـراه تیموري که با یک سلسله ویرانی هاي شدید که یاد آور تهاجم مغوالن ي در دوره

ثیر اوضاع زمانه دچار رکـود گردیـد، امـا بـا أ تحت ت مدت کوتاهی این هنر نیز احتماالً براياست، پایتختی و انتقال هنرمندان به این شهر هنرها دوبـاره سـیر شـکوفایی خـود را به انتخاب سمرقند

در این دوره با نفـوذ و ورود فرهنـگ چینـی در صـنایع ظریفـه ایـران کـه در حکومـت . بازیافتند نزدیـک سـلطانیه »نسداش ک «در هنر ایلخانی از جمله محوطه ما بارقه هایی از آن را ایلخانیان

ـ قـالی طـرح ي در زمینه نقشه . یدآمی بینیم، تحوالتی به وجود می بـا ه هـاي هندسـی رفتـه رفتها، نخـل هـاي بـادبزن، جایگزین شده و موتیف هایی چون پیچک و گل یو منحن ر دوا يها طرح

سـیمرغ، ،و معمولی مانند اژدها يافسانه ا ن حیوانات و پرندگا ع د، قارچ ها و انوا توده هاي ابر مانن يهـا یقـال نقـش طرح و. نقش قالی ایران ادغام می گردنديها طرحگربه وحشی، آهو و غیره در

قـالی در يها طرحبه سهولت دگرگونی توان یمشده و س منعک»بهزاد«هاي این دوران در نقاشی ).1377منز به فوربز ك. ر(د رك نمواین دوره را د

خصوص در زمان ه تیموریان ب ي هنرهاي معماري، نقاشی، خطاطی و قالی بافی در اواخر دوره لـغ بیـگ و اُاین وضـعیت در زمـان . به اوج خود رسید »بایسنقر«فرزندش و »شاهرخ«زمامداري

).1377منز ه فوربز بك. و ر 19: 1374 يرینص( نیز ادامه یافت»حسین بایقرا«سلطان غـرب در شـمال غـرب و »قره قویونلـو « و »ق قویونلو آ« سلسله هاي محلی ،بعد از این دوره

در ایـن .)1379زاده به حسن .ك. ر( و تبریز رابه پایتختی انتخاب کردند کردند یمایران حکومت .باقی مانده استها بافته شده که تعدادي از آنر زیبایی در این شه يفرش ها وها یقالزمان

هاي ترنجـدار، فرش هایی بر اساس طرح،ت صفویه که از ادوار شکوه هنر ایرانی اس ي در دوره ي از جملـه . شـود یمـ شکارگاه، گلـدار هراتـی، درخـت و بوتـه، بـاغی و لهـستانی بافتـه ، گلدانی

The) ( ویکتوریـا و آلبـرت لنـدن ي قـالی اردبیـل اسـت کـه در مـوزه هـا یقـال معروفترین ایـن

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 206

Victoria& Albert Museum of Landon) و قـالی شـکارگاه کـه در ) 20: 1374 يرینـص .شود نگهداري می) The Metropolitan Museum of Art( مترو پولیتن نیویوركي موزه

ـ ( شـود یمـ صفویه که این حکومت دچـار ضـعف و انحطـاط ي هاي پایانی دوره در سال راي به این هنـر کمتـر توجـه ، ب )1372 يوریس به ك. ن ر این دورا فرهنگی آگاهی از شرایط سیاسی و

کـه بیـشتر در مـوزه هـا و شـود یمـ هاي نفیـسی در ایـن دوران بافتـه اما همچنان قالی . شود یم .هاي اروپایی نگهداري می شوند مجموعه

یراث در حال احتضار قـالی بـافی مها دست آن ه ها و انقراض حکومت صفوي ب با یورش افغان صفوي باقی مانده بود، نیز از بین می رود و در زمان سلسله هاي بعـد یعنـی ي اواخر سلسله که از

دیگر آن رونق سابق را نداشـته یقالی و قالی بافه قاجاریي افشاریه و زندیه و حتی تا اواخر سلسله در ایران تنها در اواخر این دوره است که قالی بافی ). 32: 1374 يرینص. (دو تقریبا مهجور می مان

ن هـم نـه بـه دلیـل حمایـت آ. تجدید حیات می یابد دوباره تاحدودي مورد توجه قرار می گیرد و حکومت وقت بلکه مدیون شکل گیري طبقات نو ظهور متوسط در اروپا و همچنین توجه ایرانیـان

سـفر همچنین در این دوره سفرنامه نویـسان اروپـایی در . نفیس در خانه است يها یقالبه داشتن این اقبال به قـالی ایرانـی بـی هاي ایران را ارایه می دادند که نامه هاي خود شرح مفصلی از قالی

.ثیر نبودتأـ پهلوي تج قاجار و اوایل ي دورهاواخر در مین فـرش مـورد نیـاز أار اروپایی و امریکایی براي ت

رهه اي سـبب رونـق ایـن سیس نمودند که در بأبازارهاي کشور خود در مراکز قالی بافی شعباتی ت يهـا طـرح خصو ص با سفارش نقشه هـا و ه اما در نهایت و از نظر هنري و فنی ب . صنعت گردید

بعـد از جنـگ جهـانگیر اول شـعبات ایـن . غیر ایرانی سبب ابتذال این هنر اصیل را فراهم آوردند : 1374 يرینـص ( دها شدن شرکت ها در ایران برچیده شدند و شرکت ها و تجار ایرانی جایگزین آن

34 .( این سال به بعـد ازسیس گردید که أ ت »شرکت سهامی فرش ایران « خورشیدي 1314در سال

ی در احیـاي ایـن هنـر و صـنعت ن پرداخت و نقش مهم رویج صنعت قالی و تولید و تجارت آ به ت

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 207

می هاي اصیل و قـدی و نقشهها طرح بازسازي ،هاي سنتی و ویژگی هاي بومی و حفظ ارزش ن که ).34: 1374 يرینص(د فرش، تربیت و اشتغال هزاران قالی باف دار قالی و

که تحوالت و دگرگونی تاریخی و فرهنگی کـه نمایمدر پایان این بخش الزم است یاد آوري ها و زیست بوم خود جـدا ها، سنت هیچگاه باعث نشد که این هنر از ریشه ،در باال به آن اشاره شد

دولتمنـدان و رسـمی و فـاخر کـه معمـوالً يهـا یقـال ت فقط فراز و فرود در زیرا این تحوال . شود اتفاق می افتاد و روي بافته هاي عشایري و ایلیاتی که کمتـر از زمانـه ،ثروتمندان حامی آن بودند

) پشم و رنـگ (ثیر چندانی نداشته، زیرا عشایر به سبب دسترسی به منابع خام أ ت ،ثیر می پذیرفتند أتجاجیم و غیره به و، گ زمان ها و دوران اقدام به بافت قالی، گلیم ي یازهاي خود در همه براي رفع ن هـا در این ،شود یم حکومتی دیده يها یقالهرچند آن ظرافتی که در نقشه ها و بافت . می نمودند

.دیده نمی شود

قالی زنجان

ب رعایـت اصـول اد ظ حااز لا در این فصل تنه: سیسیل ادواردز در مورد قالی زنجان می نویسد از وقتی که از شهر تبریز بـراي حمـل کـاال بـه . قالیچه هاي کار زنجان مورد بحث قرار می گیرد

استفاده نمی شود، تهران بازار اصـلی جزیـی فروشـی ایـن ) از راه تفلیس و باطوم( کشتی ي وسیله ي شـورو ي روسـیه کـشتی از طریـق ي اگر بار دیگر حمل کاال به وسـیله . قبیل کاالها شده است

عملی گردد، قالیچه هاي زنجان دیگر بار از طریق تبریـز راه خـود را بـه بازارهـاي )روسیه فعلی (این قالیچه ها بر خالف آنچه از نامشان بر می آید در خود شهر زنجان تهیـه . اروپا باز خواهند کرد

–مغرب جاده قـزوین بلکه در بیست روستا که یکی بعد دیگري در دره حاصلخیزي در ،نمی شود و بـه طـرف شـمال گـردد یماین ناحیه از نزدیکی ابهر آغاز . شود یمزنجان واقع شده است، بافته

. تا آن سوي سلطانیه ادامه می یابد یغرب در مقایسه بـا قالیچـه هـاي کـه در روسـتاهاي شود یمقالیچه هایی که در این روستاها تهیه

هـا درشـت و زمخـت و طـرح بافت آن چه معموالً . ندانی ندارد زیبایی چ ،شود یمدیگر ایران بافته نیـز رنـگ ،رنگ قرمزي که در این بافتـه هـا بـه کـار مـی رود . ها خیلی عادي و مبتذل است آن

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 208

میزان ایـن فـراورده .هاست از لحاظ تجاري تنها یک امتیاز دارند و آن هم ارزانی آن . آنیلینی است ادواردز (ت می شـد، اکنـون قابـل مالحظـه نیـس ه ل بر آورد تخته در سا 5000 تا 3000 یزمانکه

1368:81.(

مراکز قالی بافی

ـ صـورت یـک کـاالي خـانگی جهـت اسـتفاده ه در گذشته در بیشتر روستاهاي زنجان قالی بو رنگ آن نیـز توسـط خـود زنـان بافنـده ) پشم و خامه (و لوازم و مواد خام ه خانوارها تولید و بافت

ولی امروزه با ورود مدرنیته و ماشـینی شـدن زنـدگی و همچنـین مهمتـرین ،شد تهیه می و آمادهعامل عدم انتقال سنت هاي قالی بافی به نسل جدید باعث شده که امـروزه فقـط در معـدودي از

ي بـه گفتـه . سـنتی همچنـان بافتـه شـود يهـا نقشروستاها و مناطق استان زنجان این طرح و طرح قالی وجود دارد که البته این تقـسیم بنـدي 600حدود منطقه شنایان به قالی زنجان در این آ

بلکه چـون . به آسانی از هم قابل تفکیک هستند ها طرحنباید این ذهنیت را به وجود آورد که این بیـشتر از ی بود و فاقد طرح و نقشه اسـت و ی شکسته ایلیاتی یا روستايها طرحقالی زنجان از نوع

بر آن افـزوده یـا ی خود نقشي هر بافنده اي بنا بر ذوق و سلیقه ، می گیرد ذهنیات زن بافنده مایه .اند کردهکم

شود، هر دو ریز بافـت و از فرش بیدگینه با طرح افشار بومی و تیغ ماهی بافته می :ماهنشان زنجـان در يهـا یقـال به مراتب از نخی لطیف تر از سایر . شود یم بافته جنس پشم و رنگ طبیعی

حـاجی « یـا »حـاج گبـه سـی «، تـوان یمـ معروف بیدگنـه يها طرحاز . شود یمن استفاده بافت آ روسـتاهاي ایـل در. )این نقشه هـا دیگـر بافتـه نمـی شـوند ( اشاره کرد »چرقد نقشه «، »اورنکی

روستاي قشالجوق سـفلی و علیـا، کهریـز و روستاهاي مجاور، شاهسون از جمله روستاي ایلجاق این قالی بافته ... و انگوران قواق سفلی و علیاي ، تاخدایورد ،گالبلو ، قوزلو بیگ و روستاي میانج و

.شود می، بوغـدا ا مـاداو ،و روستاهاي قلتوق ) نقش ماهی ( ،بی سیم شهر زنجان صفر آباد و در :زنجان

جـارچی، نیک پـی، .ت معروف اس »قلتوق« که به شود هایی بافته می طرحشهرك کندي، زنگین،

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 209

و روسـتاي قـره لگـاهی روستاي سلیمان بالغی، روسـتاي آباد و روستاهاي مجاور و نیماور، جلیل .پشتلو

و چنـد روسـتاي ابکفتـرك، شـور سجاس و روستاهاي ده جالل، خـوارك، قیدار، :خدابنده روسـتاي آغوزلـو و روسـتاهاي مجـاور کـه .تبافند که به دهجالل معروف اسـ می یرحطمجاور

.بافند می»دانیگل« مختلف از جمله يها طرح .شاه بالغی و روستاهاي اطراف: ایجرود

شیالندر و روستاهاي دیگر طـرح ، چورزق، تشویر، روستاي شیت ،روستاي سرخه سنگ : طارم .بافند میو گل کوك »توس باغا«معروف به سماور،

.شهر ابهر و روستاهاي اطراف: ابهر . روستاهاي مجاور شهر خرم دره و روستاي انجلین، سو کهریز و:خرمدره )11نقشه (1و روستاهاي مجاور زلدره، کردرقؤروستاي گ: سلطانیه

رنگرزي

حرارت و زمـان، بـر ي رنگی در شرایط معینی از درجه ي رنگرزي علمی است که طی آن ماده در صنعت نـساجی کـه . الیاف و یا کاالي منسوج از نوع معینی اثر می گذارد و آن را رنگ می کند

مواد طبیعـی و یـا شـیمیایی کـه ي رنگ به طور اعم، به کلیه ،شود یمرش را نیز شامل رنگرزي ف . شود یمقابلیت رنگرزي الیاف و یا منسوجات را دارند، اطالق

دسـت آمـده کـه جـنس ه براساس آثار و بافته هاي که در کاوش هاي معدن نمک چهر آباد ب ها استفاده شده نشان می دهد کـه در دوران آن و از نخ هاي رنگی در بافت باشد یمها از پشم آن

هخامنشی و بعد از آن رنگرزي مرسوم بوده و براي رنگ کردن الیـاف پـشمی از انـواع رنـگ هـا ).33-32: 1385 یعالبه . ك. ر (اند کردهاستفاده

بلکـه ایـن اسـامی . این بدان معنی نیست که فقط در این روستاها و یا مناطق قالی بافته مـی شـود - 1

در ها مشاهده کرده است و گرنه طبق شواهد تقریباً در آنرا فقط مناطقی هستند که نگارنده بافت قالی .می شودهمه روستاهاي زنجان قالی بافته می شده و

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 210

قرمز سیر، آبـی، سـبز، زرد : کار رفته است عبارتند ازه ب ها یقالرنگ هاي متعددي که در بافت هایی هستند کـه امـروزه در رنگـرزي سـنتی معادل رنگها تقریباً مرنگ و نارنجی، که این رنگ ک

.استاین منطقه بارز قدمت صنعت رنگرزي در ي و نشانهشود یمها استفاده ایران از آنرنگرزان به کمک خالقیت خود، ته رنگهایی به وجود می آوردند که با یکدیگر تفـاوت جزیـی

ها، بنفش مخلوط با سرخ را براي ساختن رنگی مانند شـاه تـوتی کـه در ترکیب رنگ مثالً. داشتندمـی ها را به رنگ سرخ خرمالویی در درخشش شگرفی داشت و یا با مخلوط بیشتري از زرد تند آن

. آوردندکارگاه رنگرزي و محل داد و ستد الیاف پشمی و نخی این اقوام، جنب تیمچه بازار بوده کـه از

ولی امروزه به علـت رواج رنگهـاي . طرف خیابان کمربندي خیام امتداد داشته است ه زنجان ب بازارشیمیایی، شیوه رنگرزي سنتی کمرنـگ شـده اسـت و تعـداد انـدکی از کارگاههـاي رنگـرزي در

. گردد یمکاروانسراي شاطرعلی، شامی باال و پایین، سراي نهالی و حاج فتح اله مشاهده رنگرزي الیاف را نیز نفیس و با ارزشيها یقال در این استان عالوه بر تولید اقوام افشار ساکن

آنان با استفاده از گیاهان مختلف از جملـه رونـاس، حنـا، جاشـیر، پوسـت گـردو، . به عهده داشتند با بکـارگیري انـواع فنـون و مهارتهـاي .هو غیر، دوغ،جوشانده ساقه گندم ،پوست انار، پوست پیاز

اســتانســایت اینترنتــی اداره میــراث فرهنگــی (کردنــد یمــنگهــاي متنــوع را تهیــه حرفــه اي ر )2شکل (.)زنجان

تقسیم کار

معمـوال . ایالت و عشایر موضوع تقسیم کار است یباستان شناس یکی از مباحث مطرح در قوم ن در روستاها کارهاي که احتیاج به نیروي بدنی زیاد دارد و همچنـین گلـه داري بـر عهـده مـردا

اما این بدان معنا نیست که زنان در این امور سهمی ندارند بلکه در کارهاي کشاورزي وگلـه . استي راما در روستاهاي این منطقه کار قـالی بـافی کـا . داري زنها نیز همدوش مردان مشارکت دارند

ـ ) نخ(ه زنانه بوده که از شستن پشم تا تهیه خام ان در و رنگرزي و تهیه مواد پایه رنـگ توسـط زنتنها در منطقه افشار مردان کار رنگـرزي و تهیـه رنـگ از . کنار سایر کار ها انجام می گرفته است

و آمـده یمـ در زمینه بافت قالی نیز کاري صرفا زنانه بـه حـساب . اند داشتهمنابع رنگی را بر عهده

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 211

بافت قالی در اکثـر . حتی امروزه در کارگاهاي قالی بافی سطح شهر زنجان فقط زنان فعال هستند ـ ي روستاي استان زنجان مانند سایر نواحی ایران قبـل از اینکـه جنبـه صـورت ه تجـاري بیابـد، ب

.همیاري با کمک زنان همسایه براي رفع نیاز یا جهاز دختر دم بخت بافته می شده است نقشهانواع

بـدون نقـشه و از هـا طرح این همهتقریباً .د طرح و نقشه دار600بیش ن اي این استابه گفته صورت سینه به سـینه و ذهنـی ه اي شکسته هستندکه ب ه ایلیاتی و روستایی با طرح يها یقالنوع

ذوق و سـلیقه ،همچنـین از دالیـل اصـلی ایـن تنـوع . از مادر به دخترانشان منتقل می شده است یـا ش بوده که هرکدام بنا به سلیقه شخصی خـود نقـشی یـا رنگـی را افـزای ها یقالافندگان این ب

ها داراي نقشه و موتیـف هـاي مـشترکی هـستند کـه یـک ولی در کل این قالی .دکاهش داده ان )رجوع کنید به بخش اشکال(. هویت ویژه به این بافته ها بخشیده است

بـومی شـاه بالغـی و ده يهـا طرح، ، گل کوب )بیدگینه(ج لچک ترن ، افشار ،ماهی يها طرح برخی از ایـن . نقوش رایج در قالی زنجان بسیار متنوع است . مشهورند در قالی استان زنجان جالل

ماهی، لچک ترنج، شـکارگاه، لچـک و تـرنج، متن ماهی، سه ریز افشان، ،هراتی: از نقوش عبارتند ، توس باغا، گل طرح بیدگینه، قلتوق ، افشار ، بوته ترمه، گل عباسی ایلونی مهاجر، ساوه مهاجر، شاه

هاي استان زنجان در روستاهاي بیدگنه و قلتـوق بافتـه ترین قالی مرغوب و سماوري سینی ،کوك گنبـدي، خـشتی، اسلیمی، شاه عباسی،يها طرح همچنین در فرش هاي ابریشمی انواع .شوند می

.لچک ترنج و افشان شهره اند محرمات، طوريه ب .صورت کاملی مشهود است ه ثیر زیست بوم انسانی و طبیعی ب أ زنجان ت يها یقالدر

دهند که ایـن نقوش حیوانی و گیاهی جزو الینفکی از نقشه را تشکیل می ها یقالکه در اکثر طرح اسب، گوسـفند، بـز، سـگ یـا گـرگ، پرنـدگانی نظیـر عقـاب، نقوش عبارتند از شیر، پلنگ، شتر،

، آهو،گوزن ، زاغ، کبک، شانه به سر، خروس، گنجشک، کالغ ،، هوبره قو ، مرغابی ،اردك ،طاووس به اشکال و ك. ر( . انواع گل ها و درخت ، خرچنگ، پروانه و حشرات ،، ماهی مار ، آهو ،جوجه تیغی

)2 و 1جدول

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 212

طرح قالی زنجان

آسانی از همدیگر قابل متفاوت که به طرح قالی ایران به طور طبیعی به دو نوع یا سبک کامالً :شود یم تقسیم ،تمیز و تشخیص است

.ی که از خطوط مستقیم تشکیل شده استیطرح ها: طرح شکسته)الف .طرح هایی که از خطوط منحنی تشکیل یافته است: طرح گردان)ب

خط افقی شامل یک ردیف گـره . هاي گروه اول از سه خط مستقیم تشکیل گردیده است طرح و خط عمودي شامل یک ردیـف گـره اسـت کـه یکـی شود یمبه پهلوي هم بسته است که پهلو

ریب که شامل یـک ردیـف گـره و خط اُ شود یمباالي دیگري بر روي یک جفت تار یا چله بسته . تشکیل مـی دهـد درجه45 و یک زاویه شود یماست که به تناوب یکی باال و یکی در کنار بسته

) میلیمتـر 26معـادل (چ در هر این ی تعداد گره هاي عمودي و افقدر یک مربع بافته شده که در آن . تشکیل می دهد درجه45 زاویه اي کمتر از ،بیش از گره هاي افقی است

گروه دوم و یا طرح گردان از خطوط منحنی تشکیل گردیده است، گرچه بـراي جـدا يها طرح دو نوع سبک و یا دو نوع طرح بـا این. شود یمکردن متن از حاشیه از خطوط مستقیم نیز استفاده

روستایی یا عشایري که معمـوالً يها بافت. شود یم اصلی بافته هاي ایرانی منطبق ي انواع دوگانه شهري یا کارگاهی که در آن از خطوط منحنـی بهـره يها بافتو ه از خطوط مستقیم تشکیل شد

.گرفته شده است، بلکه عقل ساده و غیر قابـل احتـراز جود نیامدهفی به و طور تصاد ه اختالف این دو نوع بافت ب

روستایی یا عشایري همیشه با خطـوط مـستقیم بافـت و مـستلزم ي قالیچه. موجب آن بوده است بزرگ قالی قبـل از بافـت ضـرورتی ي نقشهي همچنین تهیه. داشتن استادي و مهارت زیاد نیست

ت امکانـات بـر و یا عشایر به علت کمی و قلّ مردم روستانشین ي عهدهدر واقع این کارها از ؛ ندارد قالی ي نقشه از طرف دیگر، بافتن طرح هایی با خطوط منحنی مستلزم این است که قبالً . آید نمی

ي هاي شهري و به وسـیله ه این نقشه ها فقط در کارگا ي تهیه. با دقت و محاسبه دقیق آماده شود ادواردز ( امکـان پـذیر اسـت ر قاشـان صـالحیت دا امان شایسته و ن طراحان ماهر و با همکاري رس

ع همگـی از نـو . هاي زنجان که در نواحی روستایی و عشایري بافته مـی شـوند قالی . )43:1368

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 213

ـ اتکا بر نقشه هاي ذهنی و معموالً ها طرحدر این ا زیر ، شکسته هستند يها طرح و د تک نقـشه انکه هـر بافنـده بـا علت اینه ب. شود یمیده هاي زیادي چه از نظر نقش و رنگ د تفاوتها طرحر د

یـا هن دست برده و قـسمتی را اضـاف آهاي خود در رنگ ها و طرح نقشه ي توجه به ذوق و سلیقه از نظـر . شـود و نقشه ها سینه به سینه از مادر به فرزند منتقل می ها طرح این ي همه. کم می کند

به فراخور نیاز روستاییان یـا عـشایر بافتـه معموالً مشاهده نمی شود و ها آناندازه، استانداردي در ).1375:35 لیاسرافبه صور . ك. ر( می شده اند

باورهـا و آداب و رسـوم و ، و نقـشمایه هـاي آن برخاسـته از اعتقـادات هـا نقـش و يها طرحچه که در پیرامون بافنـده بـه نعناصر این طرح عبارت است از آ. بافندگان عشایري است ي هاندیش

درخت و گل و حیوانـاتی چـون ، سبزه زار ، دشت ، آسمان ، رود ،کوه. ورت طبیعی یافت می شوند ص اسـت کـه معمـوالً بـه ها یقال این نوع يها طرح پرندگان و وسایل زندگی از جمله ، اسب ،گوسفند

راف وجـود طـ ی که در طبیعـت ا ی و بیشتر از رنگ ها باشند یمهندسی شکسته و ، صورت ناپیوسته .ه برده اند و به همین سبب رنگ ها بسیار به طبیعت نزدیکند بهر،دارد گره

ـ ( سـنه : و ب ) رکـی بـاف ت(د الف قیـور : دو نوع گره اصلی هستیم ي دارا ،هاي ایران در قالی ا یبه روي دو عدد نخ تار مجاور هم بسته و فـشرده ي هر گره ا ،دو مورد در هر معموالً). فارسی باف

.شود یم حلزونی را تشکیل می دهد که هرکدام از حلقه ي ، نخ خامه دو حلقه )یوردق(ف در گره ترکی با

ها از میان این دو عدد تار بیـرون مـی آیـد و به دور یکی از نخ هاي تار پیچیده و دو انتهاي آن ا ه ).1375:9 نیهانگد(پرز قالی را تشکیل می دهد

ونـی را مـی دهـد و بـه دور سنه یا فارسی باف، نخ خامه فقط تشکیل یک حلقه حلز ي در گره اولین . به روش زیر روي سطح قالی ظاهر می شوند ن یکی از رشته هاي تار پیچیده و دو انتهاي آ

و ا از بین یکی از این رشـته هـ ا و دومین انتهد مورد نظر بیرون می آیي انتها از میان دو رشته چله ).1375:9 نیهانگد (گردد یم بعدي خارج ي رشته

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 214

یا سنه اسـت کـه یاین گره از نوع گره هاي ترک . داراي شکل دیگري است ) لمهای(گره جفتی بـسته هـا آنروي دو عدد از تارهاي چلـه گـره بخـورد، روي چهـار تـاي ه جاي اینک ه به ترتیب ب

بسیار قدیمی هـستیم کـه سـابقه آن بـه چهـار قـرن یشاهد یک عمل تقلبا در همین ج . شود یم ولـی فقـط ،باز می یـابیم ن قفقاز و ایرا يها یقال به زیبایی تمام در ما این گره را ،رسد یمگذشته

بـه . در ایران متداول شده است يبه صورت نگران کننده ا ل بیش نیست که این عم يچند دهه ا در تولیـدات . یکی از ویژگی هاي بارز آن همین نـوع گـره اسـت قالی بیرجند که استثنائاً ياستثنا

را در کنار گره هاي فارسی باف و ترکی باف در روي یک فرش به کـار امروزي ایران، جفت ایلمه ).10-9: 1375 نیهانگلد(می برند

دو رشـته تـار بلکـه روي ي گره جفتی که نه رو ؛دالیل این عمل به راحتی قابل درك هستند ؛را فـراهم مـی کنـد م امکان سرعت عمل بیشتر و مصرف کمتر پـش ،شود یمچهار رشته تار بسته

از که تعداد گره هـاي آن گردد یمسفانه این عمل به کیفیت قالی ضرر می رساند و موجب أ مت ولیدر ضمن، این عمل سبب تبـاهی نقـوش تزیینـی و ضـخامت پـرز و . حد متوسط معین کمتر باشد

هـاي در قـالی ). 10-9: 1375 نیهانگلـد (د قالی گردیده و در نتیجه از عمر قـالی مـی کاهـ م پش يهـا ه ولی در مراکـز و کارگـا ،شود یماز نوع گره هاي جفتی ترکی باف، استفاده روستایی زنجان

)3شکل . (شود یم از گره سنه استفاده شهري دار قالی

در استان زنجان مانند اکثر مناطق دیگر ایران بافندگان قالی .دار قالی یا عمودي است یا افقی اسـتفاده ،رت عمودي کار گذاشته مـی شـدند صوه که ب ر از دارهاي قالی ساخته شده سپیدار و چنا

، زنـان قـرار داشـت ي دارهاي قالی توسط مردان درست می شد و سایر کارها بر عهـده .کردند یمـ .هرچند که گاهی رنگرزي در روستاها توسط مردان نیز انجام می گرفت ه در کل کار قالی بافی ب

کـه در شـهر یهـای حتـی امـروزه کارگـاه .ویژه در روستاها و در بین ایالت کاري زنانه بوده است . بافندگان همه زن هستند،زنجان فعالند

ـ دار قالی افقی ه که به راحتی قابل جدا کردن و حمـل و نقـل اسـت، دسـتگاهی اسـت کـه ب . استنانینش کوچافتن قالی هایی با ابعاد کوچک مورد توجه و استفاده خصوص براي ب

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 215

افتن قالی با ابعاد بزرگ است، با زنـدگی باي امتیازي براي از این نظر که دار : دار قالی عمودي به شکل یک مستطیل است و از دو عـدد تیـر این دار تقریباً . جمعیت هاي یکجانشین انطباق دارد

ـ ،تیر افقی باالي دار. و دو عدد تیر افقی تشکیل یافته است يعمودي مواز نـام سـر دار، بـه دو ه ب به دو انتهـاي پـایینی تیرهـاي ،زیر دارم به نا، تیر افقی پایین دارانتهاي باالي تیرهاي عمودي، و

بین این دو تیـر افقـی ؛ن را چله می گویندآ ي که مجموعهر نخ هاي تا .عمودي متصل شده است ـ یعالوه بر آن اگر طول قالی بیشتر از طول دستگاه بافنـدگ . کشیده شده اند ه باشـد، تارهـاي چل

به چوب زیر دار مـی پیچنـد و ا ر آن،و وقتی قسمتی از قالی تمام شد می بندند ر چوب سر دا يروکـه در یبا سیـستم . قسمت بعدي قالی به کار می رود ت براي باف ،چوب سر دار يچله رو يهاتار

اگـر وشـود یمـ بـسته یافندگهاي ب به دستگاهر متداول است، چله دوبار یا بیشت ناستان هاي ایرا ـ ی ناصافی و مواج بودن سطح قـال ،مه جا یکسان نباشد ه کشش تمام دارهاي چله در ال را بـه دنب

ـ . نیز از این موضـوع صـدمه مـی بینـد ن در نتیجه زیبایی قالی و همچنین عمر آ . خواهد داشت ه بکه که این نقیصه خود را بیشتر نشان می دهد، قالی در همانجا صدمه پذیرتر خصوص در جاهایی

. بهـره مـی برنـد ، از دو نوع دار قالی که کامل تـر اسـت ت مشکال براي برطرف کردن این . است نیهانگلـد (گـردد یمـ ها به گونه اي است که مانع دوبار و یا بیشتر چله کشی ساختار این دستگاه

)1368 بنگرید به صوراسرافیل(د این دارهاي قالی به دار قالی تبریزي معروف شده ان). 1375:13

بررسی نقوش

نقـوش .دها نمادین هستن که بسیاري از آنشود یم دیده یوش و عالیم زنجان نق يها یقالدر .تقسیم می شوندا گیاهی و اشی،انسانی، حیوانیش نقو:طور کلی به چهار دستهه ب

نیز به سه دسته تقـسم مـی ینقوش حیوان. نادر است و نقوش انسانی در قالی کمتر بافته شده هـا الهـام گرفتـه و ها آشـنا بـوده و از آن لی باف با آن شوند حیواناتی که بومی منطقه هستند و قا

. نمادي نیز مورد مطالعـه قـرار داد ي از جنبهتوان یمها را همچنین در بین این نقوش بعضی از آن ردك، ، اسار، بادخورك، گنجشک، خروس، مرغابی مانند قو، طاووس، کبوتر، هوبره، کبک، یاکریم،

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 216

آهـوي ، گوزن، بز، سگ،رگ، گچهارپایان اسب، شتر، گوسفند . )1جدول (ک شانه به سر، دم جنبان )2جدول (ن جوجه تیغی، گورک، پلنگ یا سیاگوش، شیر،زرد

و بـه انـد داشته نمادین ي ابتدا این نقوش جنبهرسد یمنقوشی که بومی منطقه نیستند، به نظر .س مانند شیر، قو، طاوو، خود را از دست داده اندي مرور زمان این جنبه

پرنده با دو سر و یک جفت پا، پرنده با چهارپـا، حیـوان بالـدار، حیوانات افسانه اي مانند اژدها، .شود یمحیوانی شبیه به سگ با سه شاخ که در انتها به گردي تبدیل

يی مانند جام با دودسته، گالب پاش، گلدان با گل، رشته هاي گل با گلبرگهـاي دایـره ا ئاشیا .و میز) رشته مرواریده تحتماال تغیر یافا(

Sه نقوشـی شـبی ، چلیپـا، فلـش ،نقـوش نمـادي ماننـد طـاووس، قـو، شـیر، کبـوتر، کـالغ

.و

جمع بندي

. اسـت دست نیامدهه اینکه از چه زمانی آغاز شده ب شواهد مستقیمی از هنر قالی بافی زنجان و امـا در . د مطالعـه قـرار داد این منطقه را جزیی از کلی بزرگتر در نظر گرفت و مور توان یمدر کل

ي دست آمـد کـه شـامل چنـد تکـه پارچـه ه سالیان اخیر شواهدي غیر مستقیم از معدن چهرآباد ب هاي آبی، سبز، قهـوه ی موازي و افقی عریض با موتیف چلیپا به رنگطرح آن نوارهای .پشمی است

اکن در این نواحی با فن ست که در این دوران مردمان س ا اي قرمز و زرد است که خود بیانگر این .اند بوده آشنا ،صورت پیشرفته اي که خود بخشی از مراحل پیچیده قالی بافی استه رنگرزي ب

ایـران قابـل تـشخیص يها یقال قالی زنجان داراي ویژگی هاي است که آن را از انواع دیگر در انـدازه هـاي بـزرگ از جمله پرز بلند، گره جفتی، عالوه بر اندازه هاي کوچک بیشتر ،می سازد

در آن بـر و تیـره سیاه و قهوه اي تیره است و رنگ سیاه،، داراي زمینه اي سرمه اي شود یمبافته یکی از دالیل آن پشم گوسفندان این نواحی است که نـژادي بـا پـشم . هاي دیگر غلبه دارد رنگ

.کار می رونده قالی بدر برخی از موارد این پشم با همان رنگ طبیعی در بافت. قهوه اي هستند

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 217

و تـا اردبیـل، ، سنندج، تبریـز ،در مجاورت این منطقه مراکز مشهور و معروف قالی چون بیجار ـ . قرار دارد ن حدودي همدا امـا ایـن ،ثیراتی بـر قـالی زنجـان داشـته أاین همسایگی و نزدیکـی ت

یـن هنـر بـومی طرح و نقشه سبب نـشده کـه ا ، از نظر رنگ ها یقالهمسایگی و کیفیت برتر این نقش شود از علت هاي ایـن امـر را در شیوه طرح و ها آندنباله رو و اصالت خود را از دست بدهد

توان در اصالت روستایی و ایلیاتی آن دانست که به سنت هاي دیر پـا و پذیرفتـه شـده وفـادار می آن ينامه اگی ها و شاخصه هایی است که همچون شناسـ ژاین هنر در این منطقه داراي وی . است

همچنـان ا قالی این منطقه بعد از قرن ه يها نقش. قابل تمیز می سازد ر از میان مناطق همجوا ا رباسـتان ایـن موضـوع از نظـر مـردم شناسـی و قـوم . شود یمبه همان شکل اولیه و ابتدایی اجرا

ـ ، اصـیل يهـا نقـش بـا اسـتفاده از ایـن توان یم داراي اهمیت فراوانی است و یشناخت رات و تغیاز جمله این نقوش نقش ماهی اسـت کـه در . تحوالت این موتیف ها را در طی زمان بررسی کرد

روستایی زنجان به حالت طبیعت گرایانه اي بافته شده، در حالی که این نقـش در يها یقالحاشیه معـروف * هاي کوچکی در آمده که بـه طـرح هراتـی گصورت بره سایر نواحی ایران ب يها یقال

.ندهستصورت سینه به سـینه انتقـال ه صورت ذهنی از مادر به دختر به در طرح و نقشه هاي آن که ب

) يسـباب و اشـیا ، ا یـورت (ت انسانی و محـل زیـس ،یافته، توجه به عناصر طبیعی گیاهی، حیوانی صورت گزینش ذوقی در کـم ه بها آنهمچنین فردیت . ی یافته است خالق، تجلّ ي پیرامون بافنده

. در این عرصه خود را نشان داده استها نقشد کردن رنگ ها و و زیاشـده هـا بـوده نیـز توجـه در کنار آنچه گفته شد، به نماد و نمادگرایی که جزوي از زندگی آن

که در برخی از موارد کل نقشه در اختیار ایـن نمادهـا بـوده و بافنـده بـا گـزینش طوريه ب .است *. *تتر کرده اس را برجسته ها آن ترکیبی يها طرحهـا را در ادوار مختلـف در روي منـسوجات، آثـار و سیر تکوینی آنش این نقوي ریشه توان یم

و سنگ نگـاره هـا و تزیینـات معمـاري ادوار مختلـف تـاریخی ) آثار قلمزنی شده (سفالین و فلزي ی شناسـ باسـتان ي امـروزه در مـوزه . مشاهده کرد که از قدمت و اصالت این نقوش حکایت دارنـد

تـوان یمـ صنایع دستی زنجان برخی از این نقوش را بر روي آثار تـاریخی ي مردان نمکی و موزه

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 218

علت عدم بازاریـابی یـا تجـاري شـدن ه دیگر امروز ب ها طرحاز آنجا که برخی از این . مشاهد کرد .شـود می بافته ن،قالی که تاحدود زیادي در این منطقه از حالت صنعت و تولیدي خانگی خارج شده

در حال فراموشی اقدام شود که بخشی از میـراث يها طرحضروري است به گرد آوري و ثبت این نقـش و نمـاد بیـان ، بخشی از تاریخ نانوشته این مـرز و بـوم را بـا زبـان طـرح وجمعی بشري و

افتـه مانند قالی حاجی گبه سی یا حاجی اورنکی بیدگنه و سایر نواحی زنجان که امروزه ب . کنند یم .دست فراموشی سپرده شده اندنمی شوند و به

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 219

منابع

:انوشتهپ

آن اطـراف در کـه اشکال چند ضـلعی بر آن نماي که شود یمگفته طرحی به هراتی طرح*

نـام بـه ایـران فرش بافی مراکز اغلب در و است گذاشته شده بسته نقش ریز هاي گل ماهی یا

زاویـه، .نامنـد مـی را مـاهی نقـش ایـن سـنندج همـدان و نواحی در .شود یم بافته ماهی نقش

1374:232. و مـذاهبی کـه در طـول تـاریخ در ایـن ها نییآاز آنجا که پرداختن به نمادهاي مربوط به **

مـدت کوتاه مدت و بلندثیر تأ بر قالی زنجانو منطقه براي مدت زمان کوتاه یا طوالنی رواج یافته طوالنی شدن و اطناب کالم در این مقاله، نگارنـده بررسـی موضـوع براي جلوگیري از ،اند گذاشته

ـ در آن نمادهاي قالی زنجان را به نوشتار و مقاله اي دیگر که صـورت ویـژه ه بـه ایـن موضـوع ب .بپردازد، موکول می کند

کتاب نامه

ترجمـه یعقـوب آزنـد، ،ایلخانـان ، 1384مبتن، مرگـان، ، ل اتینگاوزن، اشپولر، پطروشفسکی ـ 1 .تشارات مولی، تهرانان

. تهران، انتشارات فرهنگسرا،ترجمه مهیندخت صبا، قالی ایران، 1368ادواردز، سیسیل، ـ 2، ترجمه محمود میر آفتاب، انتـشارات علمـی و تاریخ مغول در ایران ، 1368اشپولر، برتولد، ـ 3

.فرهنگی، تهران

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 220

ن در قالی ایران، مجله نـشر نمادهاي نخستی ، جلوه هاي اساطیري و 1378 پرهام، سیروس، -4 .47-40، صص دانش، شماره ا

ترجمـه ، اسـالمی ي هنرهاي باستانی آسیاي مرکزي تـا دوره ، 1372 تالبوت رایس، تامارا، -5 .رقیه بهزادي، انتشارات تهران، تهران

باسـتان ، گزارش مقدماتی انسان نمک زنجان، یادنامـه گردهمـایی 1376 ثبوتی، هوشنگ، -6 .83-63، صص )ژوهشگاهپ (یان سازمان میراث فرهنگرته ،شوش-یشناس، انتشارات میراث فرهنگی کـشور، هنرمند کرد بافنده ذهن خویش ، 1376 مسعود، ، رحیمی -7 .تهران و یباسـتان شناسـ ضمیمه مجلـه ، گورخمره هاي اشکانی، 1377 کامبخش فرد، سیف اهللا، -8 . نشر دانشگاهی، تهران،تاریخ .ترجمه پرویز رجبی، نشر کارنگ، تهران، از زبان داریوش، 1377کخ، هاید ماري، -9

، قلمرو جغرافیاي تاریخی کردستان، پیک بیـستون، ضـمیمه 1375 گروسی، محمدعبداهللا، -10 .120-116، صص 27 -26شماره مجله ئاوینه،

یباستان شـناخت ، معدن نمک چهرآباد گزارش پژوهش هاي جدید 1385 ابوالفضل، ، عالی -11 پژوهـشگاه ،، به کوشش مسعود آذر نوش، تهـران 5 یباستان شناس ، گزارش هاي 84-1383سال

.55-25صص . یمیراث فرهنگرجمـه منـصور صـفت گـل، ، ت برآمدن و فرمـانروایی تیمـور ، 1377 فوربز منز، بئاتریس، -12

.موسسه خدمات فرهنگی رسا، تهران، بـافی ایـران در زیرانـداز پژوهشی باستان شناسـانه ، 1391 ،عبدالحسین، قاسم نژاد -13 .، تهرانبرگ نورجمـه محمـود ت، جغرافیاي تاریخی سرزمین هاي خالفت شـرقی ، 1374 لسترنج، گاي، -14

.عرفان، تهران، انتشارات علمی فرهنگی .انتشارات مرکز تهران رجمه کامبیز عزیزي،ت، ایران عصر صفوي، 1372 راجر،، سیوري-15

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 221

صـص ، 54شـماره قالی عهد هخامنشی، مجله هنر و مردم، ، 1353 شاهرودي، اسماعیل، -1625-27.

.ناشر مولف، بی جا کتاب فرش ایران، ،1368 شیرین، ، صور اسرافیل-17 .انتشارات مینا، تهراناریخ منقوش فرش همدان، ت، 1375 شیرین، ، صور اسرافیل-18 .نچشمه، تهرا نشر ،ایران در سنتی طراحی مبانی ،1389 حصوري، علی،-19 حکومـت ترکمانـان قراقویونلـو و آق قویونلـو در ایـران، ، 1379 حسن زاده، اسماعیل، -20

.انتشارت سمت، تهران . ناشر مولف، بی جا،سیري در هنر قالی بافی ایران، 1374 نصیري، محمد جواد، -21 ، شیوه هـاي بافـت ،سوابق نقوش مواد ابزار، ایرانیيها یقال ،1375رمـن، ، آ هانگلدین-22

. تهران،)یساولی(ا ترجمه اصغر کریمی، انتشارات فرهنگسر روسـتاهاي ي بیات و نادمیان درباره ، جعفري، یادگاري ،آقایان قدیمی : مصاحبه شوندگان -23

اطالعـاتی را در اختیـار نگارنـده ،ها صورت مـی گیـرد ماهنشان و قیدار که هنوز قالی بافی در آن گذاشتند

24- Valipor, hamidreza, Hossein Davoudi, Javad Hoseinzadeh

Sadati & Hassan Fazeli Nashli, 2012, Tepe Khaleseh: archaeological

evaluation of a Late Neolithic site in north-western Iran, Explore the

Project Gallery, Antiquity Volume 086 Issue 331.

25-Rubinson, Karen.S, 1990, the Texttiles from Pazyryk,

Expedition, Vol.32, No.1, Pp.49-61.

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 222

نقشه استان زنجان: 1 شماره ي نقشه

نواري و با طرح یـک نـوار ،پارچه هاي یافت شده از معدن نمک چهر آباد تکه : 1شماره شکل ). مردان نمکیي موزه(ا افقی عریض با موتیف چلیپ

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 223

.)کس از نگارندهع(ن کارگاه رنگرزي در بازار زنجا: 2شماره شکل

).1368ادواردز (ن انواع گره دوتاي و جفتی در قالی زنجا: 3شماره شکل

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 224

).عکس از نگارنده(الغ و نقوش گیاهی ، کوزن، گقالی استان زنجان با نقش قو: 4شماره شکل

).عکس از نگارنده(ن نقش کبوتر در البالي درخت زندگی در قالی بافت زنجا :5شماره شکل

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 225

).ز نگارندهعکس ا(س طاووو قوش گیاهی نقالی خمسه با م:6شماره شکل

).عکس از نگارنده) (خانه(ت قالی روستایی زنجان با نقش چلیپا و طاووس و عمار: 7شماره شکل

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 226

عکـس از (ن نقش سگ در ترکیـب نقـوش گـل و گیـاهی در قـالی روسـتایی زنجـا : 8شماره شکل ).هنگارند

). قاسمی-ع(ا اژده،ن چلیپا، پرنده بافت روستاي انجلیي چهقالی: 9شماره شکل

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 227

کوچـک بافـت روسـتاي يهـا یقالو د.ن بافت روستاي انجلی يها یقالطرح : 10شماره شکل ).قاسمی-ع(. ایلجاق با نقوش حیوانی گوزن، کالغ و جام با دو دسته

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 228

).عکس از نگارنده(اهی قالی بافت شهر زنجان با نقش تیغ م: 11شماره شکل

.)عکس از نگارنده( با نقش ناشناخته و پروانه روستایی زنجانقالی: 12شماره شکل

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 229

.)عکس از نگارنده( با نقش چلیپا و حشره روستایی زنجانقالی:13شماره شکل

).عکس از نگارنده (ي کندادبافت روستاي بوغ) الك پشتی(نقش توسباغا : 14شماره شکل

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 230

).عکس از نگارنده(ر مار به صورت استلیزه، تقش شی،قالی بافت روستاي شاهبالغی ماهی:15شماره شکل

).عکس از نگارنده(ل بافت دهجال. ژدها یا مار و شیر در حاشیه عرض قالی، انقش کالغ: 16شماره شکل

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 231

عکس از (ر نقوش خروس کالغ، بافت روستاي نیمآو سماور با ي قالی با نقشه :17 شمارهشکل .)نگارنده

قالی زر چرك قلتوق :18شماره شکل

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 232

.)عکس از نگارنده(د قالی بافت جلیل آبا: 19شماره شکل

)رندهعکس از نگا(ر وزلوي قیداغ گلدانی اوي قالیچه: 20شماره شکل

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 233

).عکس از نگارنده) ( حاجی اورنکی بیدگنهي قشهن(نقش چلیپا در مرکز و شکل برگ انجیر : 21شماره شکل

.)عکس از نگارنده (یقالی شهرك با برگ انجیر در دو طرفین مرکز قال:22شماره شکل

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 234

). قاسمی–ع (ا ا و نقوش کالغ و پرنده با چهارپقالی بافت کردرق با طرح توسباغ: 23شماره شکل

).عکس از نگارنده(ه قالی کار خمسه با نقش استیلیزه مار در حاشیه وعقرب و پرند: 24شماره شکل

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 235

عکـس از (ی زنجان با نقوش چلیپا و پرنده و گیـاه ي قالی قدیمی کار خمسه : 25شماره شکل .)دهنگارن

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 236

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 237

و قالی کناري زنجان نقش گل کوب یا زنجان ي نقش هوبره در قالی خمسه : 26شماره شکل ).عکس از نگارنده (یتیغ ماه

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 238

).ن-ع(ن باباجان مالیر همداي مده تپهآدست ه آجر منقوش ب: 27شماره شکل

).1377:123فرد کامبخش (ل گرمی اردبی ازدست آمدهه پارچه ب:28شماره شکل

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 239

.)عکس از نگارنده(ن طرح پرندگا نقوش و: 1شماره جدول

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 240

.)عکس از نگارنده(حشرات و اشیاء طرح جانوران چارپا و نقوش و: 1شماره جدول

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 241

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 242

»دبانیان پل هاي زنجانرو«مطالبی چند درباره : ضمیمه

پل سردار هست که در شـماره ي بحثی که مایلم در اینجا به آن بپردازم در مورد بانی و سازنده مـورد نظـر، بحـث ي در مقالـه . به آن اشاره شده بودفقط » زنجان و دین فرهنگ«فصلنامه قبلی

تـاریخی ي و سبک معماري و علل گسترش سنت حسنه وقف در ایـن برهـه اصلی در مورد شیوه زیـرا ایـن بناهـا بـوده، ي بوده و بحث در مورد بانی این پل ها فقط براي روشن کردن تاریخچـه

ـ –هیچکدام از این بانیان کتیبه اي از خـود در ایـن بناهـا کـار -هـا خـاطر ماهیـت وقفـی آن ه ب پل را حاجیه خانم قمرتاج می دانند کـه داراي وقفیـات دیگـري در اي بانی اینکه عده . اند نگذاشته

نگارنده شخصا مدرکی دال بر انتساب ساخت این بنا به خانم قمرتـاج فرزنـد ،باشد یمشهر زنجان دیگر اینکه ساخت این پل بـر . بلکه بیشتر از زبان معمرین شنیده است،جمیله خانم در اختیار ندارد

د کـه سـاخت مـسج انجام شده، در حالی ) 1شکل (ي هجري قمر 1333 اساس کتیبه آن در سال در ایـن زمـان سال پیشتر ساخته شده بود و10 هجري قمري یعنی 1323 خانم در سال ي مدرسه

اگر این احتمال را در نظر بگیریم بـا توجـه بـه . در قید حیات بوده است ) یا قمرتاش (ج خانم قمرتا ـ ه در ساخت این بنا نه ب مادرشان احتماالً اقدامات خیر خواهانه این بانو و ه صـورت کامـل بلکـه ب

ولی چون تاکنون سند و مـدرکی محکـم ،صورت جزیی بخشی از هزینه هاي مالی را تقبل نموده نمی توان خانم قمرتـاج را بـانی یـا یکـی از بانیـان ایـن پـل ،دست نیامدهه دال بر این موضوع ب

.دانست شمـسی توسـط خـانم ي هجر 1336میربها در سال و ا پل سید این پل همراه ب از طرف دیگر

در گزارشی که خانم . شده است آنژال بیوکیانس مورد بررسی قرار گرفته و در همان سال ثبت ملی ذوالفقـار حـسینقلی خـان فرزنـد « بلکه بانی آنـرا ،بیوکیانس ارایه داده نامی از قمرتاج وجود ندارد

.)1336بیوکیانس (ت آورده اس»خان

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 243

).ن. ع) (1333 یاعلی(ر کتیبه پل سردا:1شماره شکل

: بهاالدین بانی پل میر بهاحاج میرزازندگی نامه

. چشم به جهـان گـشود هجري قمري در شهر زنجان 1234بهاءالدین زنجانی در سال میرزا ضات القـ میرمسیحا فرزند قاضی جالل بود که از طرف سـلطان وقـت، بـه سـمت قاضـی وي پدر

زیادي به جاي ي سال زندگی خود آثار و ابنیه 76میربهاءالدین در مدت . زنجان منسوب گشته بود فرسـنگی 20از جمله پل ارتباطی میان زنجان و کردستان بر روي رود قزل اوزن کـه در . گذاشت

ي ها اي که در زیر یکی از طاق جنوب غربی زنجان احداث شده و تاریخ ساخت آن به موجب کتیبه اما برخـی آن را .گردد بر می هجري قمري 1310آن موجود است، به زمان ناصرالدین شاه و سال

یک حمام واقع در بازار زنجان که امروز با نام حمـام میربهـا و حمـام . نامند به اشتباه پل سردار می مروز با نـام تر از سبزه میدان که ا میرلی معروف است، یک باب مسجد واقع در خیابان امام و پایین

حاج تقی شریعتی مؤسس هیئـت عـزاداري در آن مـسجد بـوده (شود مسجد حاج تقی شناخته می ، یک باب آب انبار در همان محل و در پشت مسجد که در حال حاضـر بـه عنـوان قـسمت )است

زنانه مسجد کاربرد دارد و در نهایت احداث یک پل بر روي زنجانرود واقع در ابتداي جـاده بیجـار )2شکل (.)1385 رومندین(ت معروف اسپل میر بهاءالدین امروزه به که

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 244

.تصویري از حاج میرزا بها الدین زنجانی: 2شماره شکل

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 245

منابع

آرشیو اداره کل میراث فرهنگـی، معاونـت ،پرونده ثبتی پل سردار ، 1336بیوکیانس، آنژال، -1 .منتشر نشده ،تهران. ثبت

رح زنـدگانی دانـشمندان روات رجـال لـشگري و کـشوري اسـتان ، ش 1385،کریم، نیرومند-2 . زنجان،انتشارات عود زنجان، زنجانعلـل گـسترش وقـف در ایـن دوران، ، پـل هـاي قاجـاري زنجـان و 1392نوراللهی، علی، -3

.121-99صص ، 37-36فصلنامه فرهنگ و دین زنجان، شماره

...قوم باستانشناختی بافت، رنگ، نقش 246