Geography arghiyan

3 آباد( ي اتريخي ارغيان )بام و صفيجغرافيا

مقدمه

کتاب ارهست کمتر خور غم دوست نه غمازی نه نمامی شناسد

تانهاـــــــت داســرایـوید از بــــــــبگ

چویاران زودرنج و زود رو نیست

که از هر دوستی غمخوارتر اوست نه او از کس نه کس از او هراسد

استانهاـــــــد از بـــــــــایت کنــــحک

( ایرج)ت رفیق پول و دربند پول نیس

دانش و معرفت بشری حاصل تالش کاوشگرانه ای است که طی قرنها ی متمادی صورت

گرفته و از طریق انتقال به نسل های بعد و افزوده شدن بر آن به صورت کنونی در آمده

؛ یعنی در هر این دانش و معرفت از خصلت افزایش و گسترش یابنده برخوردار است. است

معلومات جدیدی حاصل گردیده که بر معلومات ، خی از زندگی بشرمقطع و دوره تاری

اما این روند سرعت و شتاب . قبلی او افزوده شده و این روند تاریخی همچنان ادامه دارد

زیرا در بعضی از قرون و اعصار سرعت بیشتری داشته و در زمانهای ، یکنواختی نداشته

فت بشری در دوره های اخیر تاریخی به ویژه دانش و معر، با این حال. دیگر کند بوده است

بعد از رنسانس افزایش چشمگیری داشته و درقرن اخیر از گسترش بی سابقه ای برخوردار

. بوده است

منشاء تالش کاوشگرانه بشر برای دستیابی به معلومات بشر را عواملی نظیر نیاز فطری انسان

این عوامل همواره به عنوان . یل می دهدو نیز تامین نیازهای زندگی او تشگ، به دانستن

نیاز به ارضای کنجکاوی از گذشتگان موتورمحرکه بشر عمل کرده اند بنابراین بشربه دلیل

و نیز به دلیل رفع احتیاجات زندگی می بایست از ، خود و آگاهی ازآفرینش و رموز جهان

یشتر بداند و هرچه ناچار بوده هرچه ب، جهان خلقت و مواهب خدادادی آن تامین گردد

. زیادتر اطالعات خود را گسترش دهد

تجارب بشر و آگاهی او در هر دوره به صورت مکتوب یا سینه به سینه به نسل های بعدی

انتقال داده شده و آنها نیز معلومات جدیدی کسب کرده و حجم آن را افزایش داده و به

آباد( ي اتريخي ارغيان )بام و صفيجغرافيا

4

اسناد و آثار باقی مانده از پیشینیان و العهنسل بعد ازخود سپرده اند. ما هم دراین کتاب با مط

تلفیق آن با اطالعات جدیدی که بدست اوردیم سعی کردیم تا یکی از حلقه های مفقود

شده از گذشتگانمان را بازسازی کنیم و مجهولی راکشف کرده و بردامنه معلومات بشری

. بیفزایم

ردمی از محدوده والیت هدف از نگارش این چند سطر آشنا کردن گروههای مختلف م

از آن یاد شده ولی جایگاه ان به صورت مبهم ارغیان است که در بسیاری از اسناد قدیمی

باقی مانده و تاجای که بعضی از نویسندگان و مورخین از جمله اسپونر و گای لسترنج آن را

متون تمامدر این کتاب تالش بر آن بوده که . به اشتباه به محدوده جاجرم نسبت داده اند

کهن که موجود بوده به مطاله تک تک آنها پرداخته و ازجایگاه ارغیان و توابع ان

پس از آن به یک بررسی میدانی در محدوده توصیف شده در منابع ، تاحدودی آگاهی یافته

. صورت به عمل آمده است و بعد از این مرحله تطبیق نامهای قدیمی و جدید پرداخته

همیشه از شما خوانندگان عزیز انتظارم این است که هرگونه کاستی و ، با این همه تالش

خطا در این اثر دیدید به نگارنده گوشزد نمائید تا نسبت به رفع آن در چاپهای بعدی اقدام

. شود

کمال تقدیر ما بویژه همسرگرامی در پایان از همه کسانی که در ارائه این اثر یاریم داده اند

احمد نیک گفتار . و تشکر می نمایم


فصل اول

کليات جغرافياي طبیعي

زمین شناسی

و ژئومورفولوژی توپوگرافی

منابع و مسایل آب

آب و هوا


6

موقعیت جغرافیای منطقه

بخش بام وصفی آباد در قسمت شمال شرقی کشور جمهوری اسالمی واقع گردید و نسببت

واقع شده و در سمت شرق شهر اسفراین قرار گرفته استان خراسان در قسمت شمال غربی به

و جنبوب ببه شمال به شهرستان قوچان وشیروان طرف شبرق است و محدود است از طرف

شهرستان سبزوار وازطرف غبرب ببه دهسبتان آ ری و مبیال نلبوازبخش مرکبزی شهرسبتان

می شبود صفی آبادرا شامل_کیلو مترمربع می بام 3873که مساحت تقریبی آن ، اسفراین

که مرکز بخش روستای صفی آباد می باشد

دهستان بام

دهستان بام در قسمت شرق و جنو ب شرقی شهرستان اسفراین و شبمال بخبش ببام و صبفی

آباد قرار گرفته است که از طرف شمال به شهرستان قوچان و شبیروان و از طبرف شبرق ببه

ز غبرب ببه دهسبتان ا ری و شهرستان سبزوار واز طرف جنوب ببه دهسبتان صبفی آبباد و ا

کیلبومتر 84/877میالنلو از شهرستان اسفراین محدود می گبردد کبه مسباحت تقریببی ان

. 1مربع می باشد که روستای بام مرکز دهستان است

شهر صفی آباد

کیلومتری جنوب شرق شبهر اسبفراین 67به مرکزیت شهر صفی آباد در بادآدهستان صفی

عبر 36 55تبا 36 35طول جغرافیایی و 57 76تا 58 33در مختصات جغرافیایی

موقعیت طبیعی آن نیز دشبتی ببوده . متر قرار گرفته است 3357جغرافیایی و ارتفاع متوسط

از ( شهرستان سببزوار )از شرق به دهستان دره یام ، این دهستان از شمال به دهستان بام است

ببه دهسبتان آ ری محبدود مبی گبردد جنوب به دهستان رباط جزئ حکم آبباد و از غبرب

1، تحلیل الگوی تقسیمات کشوری شمال خراسان نمونه: شهرستان اسفراین، پایان نامه 3383ر، محمد مهدی، هوشیا -

373کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس. ص


درصد از وسعت بخش بام و صفی آباد 63کیلومتر مربع مساحت 3733دهستان مذکور با

را در بر می گیرد.

زمین شناسی

که امتداد شرقی رشته کو هبای بخش بام و صفی آباد از قسمت جنوبی ارتفاعات شاه جهان

شرق آن آالداغ در غرب آن قرار گرفته است می باشد و در بین ارتفاعات بینالود و در البرز

بیشتر کوهسبتانی و در دامنبه ارتفاعبات مبذکور واقبع ( دهستان بام)که قسمت شمال بخش

(3)نقشه . بیشتر حالت دشت به خود می گیرد ( شهر صفی آباد)است و قسمت جنوبی

شکیل شده که قدیمی ترین سازنده های شناخته شده از دولومیت و آهکهای تریلویت دار ت

بعبالوه شبیل هبای سبیاه رنب ، زمبین شناسبی مرببوط مبی شبود ( کامبرین)به دوران اول

مارن ، ماسه سن های قرمز رن ، ( ماسه سن و شیل سبز رن )سیلورین، ( اردوویسین)

گچ دارو اهکهای سیاه رن دونین نیز متعلق به دوران اول زمین شناسی است که در قسنت

و ماسه سن سازنده های دوران دوم شامل شیل. گسترده است ( ان بامدهست)شمالی بخش

آهک مبارنی و ، ( زوراستیک تحتانی)همراه بارگه های زغال ( )سازنده شمشک سبز رن

و آهک هبای کبرم رنب وتبوده ای ژوراسبتک ( ژوراستیک میانی)مارنهای آمونیت دار

د هبای آهکبی ایبن دوران ف ببویژه سبازن ، که در بخش رخنمون دارند ( سازندالر)فوقانی

. در رابطه با منابع زیر زمینی حائز اهمیت است، آهکهای کرتاسه

، آنبدزیت )مبارن و سبن هبای آ ریبن بیرونبی ، ماسه سن ، رسوبات دوران سوم از شیل

تشکیل شده و عمدتا تاثیر نامطلوب ببر منبابع آبهبای ( تراکی آندزیت و توفهای سبز رن

مخبروط افکنبه ، رسوبات ابرفتی دوران چهارم که تشکیل دهنده تراسه هبا .زیر زمینی دارند

با گسترش زیادی دشت پایین دست ارتفاعات را فرا ، وارزه ها و لس و ماسه بادی است، ها

.1گرفته اند ولی دشت به وسیله مانعی از مارنهای نئوژن در جنوب محدود می گردد

337-333، پیشین، ص 3383هوشیار، محمد مهدی، -1


7

توپوگرافی و ژئومورفولوژی

: صفی آباد را می توان به دو قسمت تقسیم کرد–ش بام به طور کلی بخ

اگر چه در بخش بام و صفی آباد دشت به معنای واقعی کلمه وجود : دشت ها –الف

اما با توجه به پستی و بلندی ناحیه دو بخش کم ارتفاع و تقریبا هموارو جود دارد که ، ندارد

می توان از انها به عنوان دشت نام برد:

تئاتر بزرگی است که در داخل ان چاله مفیآباد که به صورت یک آصفیدشت –الف

از سمت غرب توسط رودخانه سرخ آب که سه شاخه اصلی ، های پست اهکی فراوان است

رودخانه کال شور اسفراین محسوب می شود زهکشی می گردد. به علت شستشوی مواد

از شن و ری با پوشش گیاهی نرم و ریز توسط اب و باد در قسنت دشت سرزمین پوشیده

بنابر این دشت صفی اباد بی شباهت به یک دشت ریگی نیست که . استپی پراکنده است

ترین منطقه هنوز به صورت زره یا سن فرش در نیامده است و قابل کر است که پست

بخش در محل کالته حاج علیخان در این دشت است و بیشترین وسعتدهستان صفی اباد را

.1شت در بر گرفته استاین د

این دشت که قسمت شرقی دشت اسفراین محسوب می شود ودر پایکوهای : دشت بام -ب

غربی است که روستا های زیادی –شاجهان گسترش یافته است دارای شیبی با جهت شرقی

در این است که ( صفی آباد)که فر ق اصلی این دشت با دشت قبلی ، ن پراکنده اندآدر

ستا ها و مناطق بیشتر بر روی ابرفتهای سیالبی و مخروطه افکنه های رودخانه در اینجا رو

.....واقع شده اند که شرایط . های مهم این منطقه یعنی کال شیون و رود خانه جهان و

یه ای، پایان نامه کارشناسی ارشد، جایگاه تاثیر پدیده های ژئومورفوژیک در مورد عمران ناح ،3384اسداهلل، مشیری، -1

.373 دانشگاه شهید بهشتی تهران، ص


البته این دشت ، خاصی از لحاظ خاک و تامین اب برای کشاورزی را ایجاد کرده است

.1ی داردنسبت به دشت صفی آباد گستردگی کمتر

ارتفاعات

نفوز ماگما در این منطقه نیز باعث بر آمده گیهایی گردیده است که ارتفاعات منطقه به

ویژه در دهستان بام را ایجاد کرده است و بلند ترین ارتفاع منطقه و بخش شهرستان در

زنده واقع است که سا( متر 3734شمال این دهستان با نام ارتفاعات شاه جهان )ارتفاع قله

چین خوردگی هایی هستند ، آهکی دارد وار تفاعات دیگری نیز که بقایای فرسایش یافته

بیشتر سازند کنگلو مرایی دارند در شرق و جنوب دهستان وحدودی شمال شرق که

متر 3877از ارتفاع متوسط متوسط بلند یها که حدود . دهستان صفی آباد گسترده شده اند

کشت و زرعی انجام نمی پذیرد و بیشتر محدوده چرایی دامها است به باالتقریبا هیچگونه

می باشد. توپوگرافی خاص این دهستان و اطراف آن تاثیرات زیادی در زندگی روستای

این منطقه داشته که به اجمال به شرح زیر است:

ایفا می کنند ارتفاع در این منطقه نقش یک مخزن را جهت جمع آوری آب شیرین: الف

به مروردر ارتفاعات ، پس از نقو در الیه های زمین ساختی این محل. جوی بارشهای

قرار گرفتن. آب کشاورزی شرب اهالی را تامین می کنند ، بیرون زده( هاپایینتر )دره

بام در مرکز بیرون زده این چشمه ها حاکی از این امر است. روستای

هیچگونه ( بع آب )چشمه ها و قناتبه علت نبود من، متری به باال3677ب( از ارتفاع

-ج. کشت آب انجام نمی پزیرد باال تر از این ارتفاع سرفا نقش مرتعی و دیم کاری دارد

بستری (هاکوهپایه ها با شیب کم ودارابود ن رسوبات ضخیم وحاصلخیز )مخروطه افکنه

به ویزه بادام دیم( گردیده اند)خوبی جهت توسعه کشت

.331 ، پیشین، 3383هوشیار، محمد مهدی، -1


37

هدایت سرما به دره هارا بازی کرده و بیشترین سهم را در د( توپوگرافی محل نقش

به ویژه در مورد درختان میوه دارد ، یخبندانهای بهاری

بنا براین باغهای موجود در ، ه( دامنه های شمالی ارتفاعات حرارت کمتری دریافت کرده

.1ز صدمات یخبندان در امان می باشدا، این محل دیرتر به گل نشسته

خاکها

این . تماس و تاثیر عوامل مهم اکولوژیکی سطح خارجی زمین است، ک محل تقاطعخا

به ، سنگها عوامل بیولوژیکی و عوامل جغرافیایی، عوامل عبارتند از اقلیم یا آب و هوا

عبارت دیگر خاک در اثر فرایند هایی توسط آبوهوا و عوامل بیولوژیکی در روی سنگها

آن متعلق به سنگها و منشا مواد آلی آن وابسته به پوشش منشا مواد معدنی حاصل می گردد

خاک به اصطالح دیگر مرز ممات و حیات زنده آن و موجودات ریز و درشت است.

.2است

به طور کلی در فرایند خاکزایی یا پدوژنز دو نوع خاک به وجود می آید:

ی مادر ایجاد شده آن دسته از خاکها که درمحل فعلی خود از تجزیه سنگها: خاکهای ثابت

یخچالها و غیره به محل فعلی خود ، باد، به وسیله عواملی نظیر آب: خاکهای انتقالی، اند

خاک این منطقه نیز از این دو نوع فرایند پدید آمده اند خاکهای ارتفاعات . انتقال یافته اند

سنگهای مادر اغلب ازنوع خاکهای ثابت بوده بنابراین بیشترین شباهت را به ، و پایکوهها

اما خاکهای دشتها و رسوبات رودخانه ای و پادگانه های آبرفتی آن از نوع خاکهای ، دارند

.3انتقالی می باشند

و 5-4 پتانسیل های اقلیمی روستای بام، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان، ص،3385 ، هادی، سروری -1

.333-331ص ،3383)هوشیار،

33، خاک شناسی کاربردی، دانشگاه تهران، ص3368،زرین کفش، منوچهر - 2

33پیشین، ص ،3385 ، هادی، سروری - 3


با یک دید کلی در منطقه مالحظه می شود که ارتفاعات در بخش شمالی و اراضی پست

به جنوب و در قسمت جنوبی واقع اند که دشت ها را شامل می شوند و شیب کلی از شمال

حال آنکه خاکهای که دامنه شمالی را تشگیل داده اند . از شرق به غرب منطقه می باشد

دارای بافتی خیلی سبک و گاهی سنگریزه های تشگیل شده که دارای ساختمان مشخص

باشند و به تدریج که به طرف جنوب نزدیک می شویم از ارتفاع نقاط کاسته شده و نمی

ند. خاکها سنگینتر می شو

دامنه کوهها بیشتر از سنگریزه های حاصله از تخریب سنگها به وجود آمده که ابعاد آنها به

تدریج کم می شود در پایین دست این طبقه بافت خاک لیمونی است که بر روی یک طبقه

در دشت بافت خاک مطبق و طبقه سطحی رسی لیمونی و طبقه زیر آن از . شن قرار دارد

ن آو در قسمت جنوبی دشت خاک یکنواختر بوده و درصد رس رس تشگیل شده است

.1زیاتر شده است

سازنده های مارنی و رسی که حاوی گچ و نمک می باشند قسمت وسیعی از حوزه به

بر گرفته از طرفی مانع فرو رفتن آبها را در (آبادخصوص قسمت های جنوبی )صفی

ل فرسایش باعث انحالل در آبها گردیده و گردیده و از طرفی به دلیل پایداری کم در مقاب

باعث کیفیت نامطلوب آبهای منطقه از نظر شرب و کشاورزی می شود و به عنوان یک

آباد بیانگر وجود کال شور در حوضه صفی. عامل مضر و محدود کننده باید از آن نام برد

.2است این ارتباط

آهک های که بیشتر در . می باشند های آهکی و مارنی دارای اهمیت ویژهدرمقابل سازنده

گسترش دارند نقش مهمی در بارنگیری آنها به عهده دارند بدین ( دهستان بام)شمال منطقه

33، مشهد، ص ، جغرافیای شهرستان اسفراین، چاپ اول، انتشارات استان قدس3383فدایی، سید احمد، - 1

2مرکز آموزش عالی ضمن بررسی و مطالعه ویژگیهای اقتصادی و فرهنگی بخش بام و صفی آباد، 3383جنابی، کاظم، -

خدمت فرهنگیان )واحد سبزوار(


31

معنی که در فصول بارندگی آبها وارد شکاف و حفره های آنها شده و به تریج باعث ظهور

. زهکشها در منطقه می گردد

سیروزم توام با –ریکایی ؛ خاکهای سیروزم خاکهای این منطقه بر اساس طبقه بندی آم

–خاکهای لیتوسل آهکی در ناحیه خاکهای بیابانی و سیروزم –خاکهای ریگوسل

خاکهای لیتوسل آهکی متشکل از مارنهای نمکی وگچی در ناحیه خاکهای بیابانی و

های سیروزم وجود دارد و ازلحاظ رده های استانی خاکها و در استان خراسان دارای رده

اینسپتی سل و رده های دیگر = ورتی سل –انتی سل –غالب خاکی = اریدی سل

.1باشدمی

با توجه به تحلیل های صورت گرفته و نظر به نوع بافت خاک منطقه که دارای دشت

( با خیره کم شوری، خاک قابل آبیاری، لیمون شنی، لیمون رسی)آبرفتی شامل خاکهای

.2جود آب مناسب برای آبیاری{ خاک عامل محدود کننده نیستمی باشد }در صورت و

منابع و مسایل آب

بخش بام وصفی آباد یکی از حوزه های شمالی حوزه آبریز کویر مرکزی می باشد که

رودخانه های دائمی و فصلی آن با پیوستن به شاخه های دیگر رودخانه قرسو از طریق کویر

. خارتوران به کویر مرکزی می رسند

با این حال خود بخش بام وصفی اباد به دلیل برآمدگی سن کف بستر و وجود ارتفاعاتی

از هم (سطحی و زیر زمینی)مثل تختاال و پشت بره به دوقسمت که از لحاظ منابع آبی

. گرددصفی آباد منطبق می شوند تقسیم می –مستقل شده و بردو دهستان بام

1، تحلیل الگوی تقسیمات کشوری شمال خراسان نمونه: شهرستان اسفراین، پایان نامه 3383هوشیار، محمد مهدی، -


2 73ات آستان قدس رضوی، مشهد، ص ، جغرافیای اقتصادی خراسان، انتشار3383مطیعی لنگرودی، سید حسن، -


بخش بارندگی است و بویژه از وب برف دامنه های جنوبی منبع اصلی تامین کننده آبها

آبهای جاری غالبا به ، ارتفاعات شا ه جهان ناشی می شود که با توجه به ویژگی بارشها

صورت سیالبهای فصلی و اتفاقی ظاهر می شوند و شبکه های دایمی به قسمت های شمالی

دریجی آن در خلل و فرج و وب برف در ارتفاعات شمالی و نفو ت. شوندمحدود می

. کندهای تشگیالت زمین شناسی سفره آبهای زیر زمینی را تغذیه میشکستگی

با توجه به مطالب مذکور در مجموع می توان منابع آب این بخش را به دودسته آبهای زیر

قنات و چاه ، چشمه، آبهای زیر زمینی شامل، زمینی و آبهای سطحی تقسیم بندی کرد

های آبهای رودخانه، آب چشمه ها و قنات در سطح زمین ند که پس از جاری شدنگردمی

. دائمی که اکثرا در بخش بام متمرکزند را تشکیل می دهند

آبهای سطحی –1

برای مقایسه و سنجش میزان آبهای سطحی در قسمت های شمالی و جنوبی بخش آن را

به دو دهستان مورد مالحظه قرار می دهیم:

ان بام :دهست

آبهای سطحی دهستان بام که مهمترین منبع آب در این دهستان است و بیشترین میزان آب

مورد نظر کشاورزی و شرب انسان از این آبها حاصل می شود در منطقه دارای سابقه

کال والیت به سد باهره یا بند مهار چه بسا که در قدیم ایام فاضالب ، تاریخی نیز می باشد

که بر روی آن ازدوره ساسانیان و دوره های بعدی سدی ساخته اند که ده استوارد می ش

کرده اراضی میان دشت اسفراین را باررودخانه های دیگر بام و صفی آباد آبیاری می

.1است

1آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و ، گزارش ثنتی بند مهار، 3378نیک گفتار، احمد، -

3-6، گردشگری خراسان شمالی


34

آبهای سطحی دهستان بام اکثرا درروستاهای دره ای به مصرف می رسند و قسمت کمی از

های که از ارتفاعات سرچشمه ام سیالبی رودخانهآن به دشت می رسد و فقط در ای

، گیرند آب زیادی داشته که ضمن استفاده قسمتی از آن در دشت بام و اسفراینمی

فاضالب آن کال والیت یک شاخه اصلی رودخانه قرسو را تشکیل می دهد و از طریق این

رودخانه به کویر خار طوران و کویر مرکزی می ریزد.

کال والیترودخانه –الف

از تالقی شاخه های اولیه خود . ازشاخه های اولیه تشکیل دهنده رودخانه جاجرم می باشد

کیلومتری جنوب خاوری 41ای آب خرق و شیون در حوالی دهستان بام واقع در هبنام

از جهت . بهمین علت در ابتدا به نام رود بام نیز نامیده می شود. اسفراین تشگیل می شود

حصاری و دریافت ، دستجرد، پس از عبور از روستای اردین جریان می یابد ختریخاور با

در روستای جهان آباد با رودخانه اسفراین تالقی ، چند شاخه دیگر بنام جهان و آستین

حوزه ابریز این رودخانه بخش خاوری . روخانه جاجرم را به وجود می آورد نموده

کیلومتر بوده و وسعت حوزه ابریز آن 67ن روخانه طول ای. باشدمیشهرستان اسفراین واقع

این رودخانه دارای جریان فصلی بوده و بهار دارای آب . کیلومتر مربع می باشد 777بالغ بر

.1می باشد

رودخانه کال شیون -ب

های هاز دامن. سرچشمه رودخانه کال والیت می باشد این رودخانه نیز شاخه اولیه و

اراضی روستای همه . چشمه می گیرد به جنوب باختری جریان می یابدکوه پاتو سر خاوری

را مشروب نموده و در باختر دهستان بام با ( آقنج )آقچ ، ( تبرآباد )تبریان، کورنان، گجی

17طول این رودخانه آب خرق تالقی و رودخانه کال والیت را به وجود می آورد

1، ص اسبشرکت مهندسین مشاور جام-، رودخانه های ایران،جلد دوم، چاپ اول،انتشارات وزارت نیرو3383افشین،یداهلل، -

381


وی این رودخانه و اسبی برای احداث سد بر رکیلومتر بوده و در شمال روستای آقچ محل من

این ، اد بر مصرف آن و همچنین جریانهای سیالبی رودخانه وجود دارد خیره آبهای ماز

رودخانه دارای آبهای دائم بوده ولی به علت مصرف آن در روستا های اطراف مسیر آب

. 1نمایدچندانی وارد کال والیت نمی

رودخانه کال نهاجرد -ج

جریان عادی این . کیلومتر مربع و دارای رژیم سیالبی است 61ه این رودخانه حوز

این رودخانه نیز از کوههای شاه . 2% متر مکعب در ثانیه برآورد گردیده است5رودخانه

حسن سرچشمه گرفته و پس از عبور از روستای بانی در و زالی در روستای دستجرد به کال

نهامود بوده که به مرور زمان به نهاجرد رودخانه درگذشتهوالیت می پیوندد نام اصلی این

.3تغیر نام داده است و امروزه در روستا های اطراف به نام کال داشخانه نیز شناخته می شود

رودخانه آب خرق -د

باشد در بخشهای میاین رودخانه یکی از شاخه های اولیه و سرچشمه رودخانه والیت

کیلومتری جنوب 47متر واقع در 1831واز دامنه جنوبی قله خاوری شهرستان اسفراین

روستای آق . خاوری اسفراین سرچشمه می گیرد درجهت جنوب باختری جریان می یابد

چشمه و روستای خرق را مشروب می سازد در روستای بام با رودخانه شیون تالقی نموده

. 4کیلومتر می باشد 15ورودخانه والیت را تشگیل می دهند طول این رودخانه فصلی

1 383همان، ص -

2، تحلیل الگوی تقسیمات کشوری شمال خراسان نمونه: شهرستان اسفراین، پایان نامه 3383هوشیار، محمد مهدی، -


3میراث فرهنگی، صنایع ، گزارش ثبتی محوطه باستانی داشخانه، آرشیو واحد پژوهشی سازمان 3376نیک گفتار، احمد، -

3-6، دستی و گردشگری خراسان شمالی

4 381پیشین، ص ، 3383افشین،یداهلل، -


36

رودخانه جهان -و

3371از شاخه های رودخانه کال والیت می باشد از دامنه های جنوبی کوه یاتوبا ارتفاع

از . کیلومتری خاور شهر اسفراین سرچشمه می گیرد 13متر از رشته کوه بینالود واقع در

نوبی بینالود وارد اراضی سپس از خروج از دامنه های ج. شمال به جنوب جریان می یابد

اراضی این روستا و روستای چهارمست را مشروب نموده و در . روستای جهان می گردد

جنوب باختری روستای اخیر وارد رودخانه کال والیت می شود.

کیلومتر بوده ودر روستای جهان محل مناسبی برای احداث سد بر 14طول این رودخانه

هان دارای آب دائم بوده ولی جریان دائمی آن به مصرف روی آن وجود دارد رودخانه ج

. روستاهای مسیر رسیده و فاضالب ان وارد رود والیت می شود

رودخانه آستی اًلنگ -ه

این رودخانه از دو شاخه به نامهای زو آستین و دره نیش خواست تشکیل شده و سرچشمه

در نیش خواست قره چشمه نامیده این دو شاخه بوده که در زو آستین به نام چشمه علی و

و پس از عبور کیلومتر بوده ودارای آب فصلی می باشد 13طول این رودخانه . 1می شود

. 2از روستای دهنه اجاق به رودخانه کال والیت می پیوندد

دهستان صفی آباد

تعدا آنها: وضعیت آبهای سطحی در دهستان صفی آباد با دهستان بام متفاوت بوده و اوال

های خروجی در قسمت: درجه دائمی بودن آین تعداد پایین بوده و سوما: بسیار کم و دوما

از دهستان از لحاظ کیفیت برای استفاده در زمینه های کشاورزی و شرب انسان بسیار تنزل

. ن کم می شودآیافته و قابلیت استفاده

1 333،پیشین، ص 3383هوشیار، محمد مهدی، -

2 383پیشین، ص ، 3383افشین،یداهلل، -


رودخانه گرماب -الف

کوههای قوزی و کالرد شروع شده و پس از ، هاناین رودخانه از دامنه ارتفاعات شاه ج

مشروب کردن روستاهای مسیر به دشت صفی آباد میریزد وسعت حوزه این کال تا ورود به

شاید بتوان گفت قریه راونیر که در منابع .1کیلومتر مربع محاسبه شده است 187دشت

احتمال می رود بقایای هدیه این رودخانه باشد که ، کری از آن شده و مرکز ارغیان بوده

. آن همان نوروز تپه باشد

(کال شور)رودخانه سرخاب –ب

این رودخانه که از نزدیک روستای کالته آقازاده شروع می شود کلیه جریانهای سطحی و

زیرزمینی دشت صفی اباد را زهکشی کرده و پس از عبور ازپایین منگلی و کالته الو وارد

. ال شور جاجرم می ریزدسد باهره و پس از آن به ک

آبهای زیر زمینی -2

ها با توجه به اینکه ایران در منطقه خشک و نیمه خشک جهان واقع است و اکثر رودخانه

ایران در ماههای سرد جاری است لذا در فصل گرم سال در آب رودخانه ها قطع یا کم

ا این انگیزه کشاورز ایرانی آب از زیر زمین بسیار شدید می شود که ب نیاز به تامین، شودمی

از دوران بسیار قدیمی با استفاده از آبهای زیر زمینی آشناست که عالوه بر استفاده از آب

ای بیشتر است که دست به حفر چشمه های مصنو عی یا به قولی قنات زده هزاره، چشمه ها

نی می شود که قر، در هر مکانی نبوده ویا قابل دسترس نها کم بودهآاست و چون بازدهی

روی به استفاده از چاههای عمیق و نیمه عمیق آورده است که استفاده بیش از حدّ به روش

آنکه که این قاعده در بخش بام و صفی آباد نیز در طیّ زمان مصداق می یابد حالاخیر

اتّکای کشاورزان و مردم به آبهای زیر زمینی به ویژه چاههای عمیق و نیمه عمیق در درجه

، به اینکه در اثر پستی و بلندی سن کف مال و جنوب بخش متفاوت است و با توجهش



37

از دشت بام )که جزئی از دشت اسفراین محسوب دشت صفی آباد سفره آب زیر زمینی

باد دو آْفیص–سطحی که منطق بر مرز دو دهستان بام جدا شده لذا همانند آبهای شود(می

در مورد آبهای زیر زمینی نیز می توان این تفکیک دندحوضه ی آبی جدا را تشکیل می دا

را در سطح دو دهستان قائل شده و به مطالعه و مقایسه جداگانه آنها پرداخت.

دهستان بام

ها از افکنهی مخروطبام با توجه به نزدیکی این منابع به محدوده آبهای زیر زمینی دهستان

م وصفی آباد از اهمیت زیادی برخوردار است کیفیت مناسبی برخوردار بوده و در بخش با

ندارد. نها وجودآو محدودیت در استفاده از

حال انکه بر خالف استفاده کم از آبهای زیر زمینی به روشهای جدید )چاه عمیق و نیمه

عمیق( به دلیل اینه شیب هیدرو لیکی سفره های آبهای زیر زمینی همچون شیب تپوگرافی

های عمیق و ن، یعنی از جنوب شرق به شمال غرب است لذا حفر چاهمنطقه بام و اسفرای

دلیلی بر افت سطح آب حفره های زیر استفاده زیاد از آبهای زیر زمینی در منطقه اسفراین

زمینی در کل دشت بام و اسفراین شده و موجب شد که قانون ممنوعه شدن حفر چاه

ه صادر شد تو اما تمام دشت را فرا برای این منطق 18/3/3387کشاورزی که در تاریخ

.1گیرد

صفی آبادشهر

دشتهای نیشابور،جوین در ارتباط است، در ، حوزه ی آبها ی زیر زمینی دشت صفی آباد

دشت صفی آباد سطح آب زیر زمینی از سطح تپو گرافی طبعیت می کنند. آبرفت این

، شند. ولی از نظر کیفیتها از پتا نسیل آب دهی نسبتا مناسبی برخوردار می بادشت



های آب شیرین در دشت صفی آباد محدود بوده و بیشتر به قسمت ابتدایی عامل در سفره

.1تغییر کیفیت و گرایش به شوری آب هاست و از نظر شرب مناسب نمی باشد

البته قابل کر است که از نظر کشاورزی محدودیت هایی نه تنها در قسمت غربی دشت

% 36ای قسمت شر قی نیز وجود دارد و بر اساس طبقه بندی آبهای دهستان بلکه در انته

% 17% نمونه آبهای خوب 7درصد نامناسب برای کشاورزی و74نمونه آبها نسبتا مناسب و

% بقیه غیر قابل آشامیدن است که علل شوری آب وجود رسوبات تبخیری با 64متوسط و

.2دشت می باشد گسترش وسیع در ارتفاعات شمالی و جنوبی این

آب و هوا

3«عبارتست از هوای غالب یک محل در درازمدت ( آب و هوا )اقلیم»

همین تیپ غا لب است که بر تماس ساختار جغرافیایی یک مکان تاثیر خود را باقی

در مطالعات ، جوامع بشری و غیره، زندگی جانوری، اعم از پوشش گیاهی. گذاردمی

تایی که وابستگی بسیار نزدیک به گیاه و حیوان دارند نیز اهمیت ویژه نواحی روس، ایمنطقه

این امر بسیار آشکار است که مطالعۀ عناصر و عوامل اقلیمی از موارد اجتناب ناپذیر در

.4مطالعۀ مناطق می باشد

لذا مطالعۀ آب و هوا در بخش بام و صفی آباد حائز اهمیت بسیار بوده که برای بیان بهتر

از اطالعات پر بار پایان نامه کارشناسی ارشد آقای هادی سروری که در مورد این قسمت

روستای بام انجام شده ولی چون برای مطالعۀ اقلیمی این روستا شبکه ای از ایستگا ههای؛

کیلومتری( و نیشابور 37سبزوار ) کیلومتری(، 53کیلومتری(، قوچان ) 335مشهد مقدس )

1 11، پیشین، ص 3383ی، کاظم، جناب -

2 8، ص شناس و مسئول مر کز خدمات کشاورزی صفی آباد)منتشر نشده رجغرافیا ی دهستان صفی آباد کا، 3384، ملکشی،مهدی -

3 3انتشارات سمت، تهران، ص ، ، مبانی آب و هواشناسی، چاپ اول3383کاویانی، محمدرضا، علیجانی، بهلول، -

4 37 -33، پیشین، ص 3385سروری، هادی، -


17

این وضعیت ، ایجاد شده است 3377تا 3353اری از سال آم 13کیلومتری(در 375)

. قابل تعمیم به کل بخش خواهد بود

نکته الزم به کر این است که برای مقایسۀ قسمتهای مختلف بخش بام و صفی آباد

صفی آباد را که دهستان بام تقریباً کوهستانی و –توان تفاوت کلی دو دهستان بام می

گه ای می باشد را در کلیۀ عناصر اقلیمی لحاظ کرد و تفاوت دهستان صفی آباد پست و جل

را همچون تفاوتهایی که این دو منطقه ( و جنوب )پست و جلگه ای ( شمال )کوهستانی

مرتفع و پست در مناطق خشک و نیمه خشک جهان و به ویژه ایران دارند را در این بخش

. نیز کامالً مشاهده کرد

عوامل مؤثر بر اقلیم منطقه

گذارند عبارتند ار :میعوامل اقلیمی مؤثر که بر منطقه مورد مطالعه تأثیر

درجه شمالی قرار 36-38منطقه مورد مطالعه در عر :تأثیر عرض جغرافیایی -1

در اقلیم منطقه ( sthp) دخالت سیستم پرفشار جنب حارّه گرفتن در این عر به معنی

تابستان به سمت عرضهای باال پیشروی سیستم در چرا که این. به میزان قابل توجه است

کرده و مانع ورود رطوبت از سمت غرب به ایران می شود در زمستان باعقب نشینی این

فعالیت باد های غربی بیشتر شده طبعاً رطوبت را نیز همراه خود ، سیستم به عرضهای پایین تر

است که بارشهای زمستانه و همین امر. از سمت غرب و شمال غرب وارد کشور می سازند

. بهاره را در منطقه توجیه می کند

ارتفاع - 2

عامل ارتفاع را که می توان مؤثرترین عامل در تفاوتهای موجود در منطقۀ مورد مطالعه

ای بودن دهستان صفی آباد بالتّبع کوهستانی بودن دهستان بام و پست و جلگه، دانست

یعی و انسانی بخش متأًثر از آن می شوند به ویژه عناصر توان گفت کلیۀ ویژگیهای طبمی


جهت و زمان ، مدت شدت، در نوع ریزشهای جوَی، چرا که با هر ارتفاعی، اقلیمی بخش

. آن نیز تغییراتی رخ می دهد

دخالت بادهای غربی - 3

اقیانوس ، بادهای غربی که عامل اصلی انتقال رطوبت از منابع رطوبتی دریای مدیترانه

در زمستان بیشترین دخالت را در این منطقه نموده و غالب ، دریای سیاه هستند، طلسا

. بارشهای جوی آن را باعث می گردند

پر فشار سیبری تاًثیرات -4

سیستم پر فشار سیبری با عقب نشینی سیستم پر فشار جنب حارَه و میل تابش خورشید به

و به سمت عرضهای پایین به حرکت در در زمستان عمالً فعال شده ، عرضهای پایین تر

سرمای زود رس پاییزه ، این سیستم با عبور از دره ها به نواحی پایین تر نفو کرده. آیدمی

. را باعث می گردد

دور بودن از مراکز عمده رطوبتی -5

به علَت دوری منطقه از این . دریاها و دریاچه ها منابع اصلی رطوبت جهت بارش هستند

چرا که اتالف با ، الً شاهد پایین بودن میزان بارش ساالنه در این منطقه می باشیممراکز عم

درصد قابل توجه از رطوبت ، فاصله بیشتر شده و تا سیستم باد های غربی به این منطقه برسد

.1خویش را از دست داده است

تأثیر باد های محلی -6

آن باد گرم می باشد و چنانچه کف باد = که جهت وزش آن از شرق به غرب و نوع ( الف

در زمان دانه بندی به گندم بوزد موجب خسارت می شود

ها و نوع آن سرد و در تابستان، ب( باد چاچ = که از شمال و شمال شرقی به جنوب می وزد

ها و ابتدای شب می وزد و هوا را معتدل می کند. راکثراً بعد از ظه

1 337-333،پیشین، ص 3383هوشیار، محمد مهدی، -


11

33جنوب شرقی به مدت ، و با جهت شمال غربی ج( باد سیاه خانه = که باد گرمی است

رسی این باد بسیار مفید است و موجب پیش. روز در اواخر بهار و اوایل تابستان می وزد

. میوه ها می شود

روز با جهت 337این باد در اواخر فصل تابستان از شهریور ماه به مدّت =د( باد نیشابور

. گراد است 7اً سرد و مفید است و سرعت آن شمال شرقی به غرب می وزد و بادی نسبت

شمالی می وزد و ابر به همراه –( باد قبیله = این جریان هوا در تابستان با جهتی جنوبی هـ

. آورد که موجب ریزش باران می شودمی

و( کوه باد = این باد در فصل بهار و در اوایل اردیبهشت ماه از کوه شاه جهان از سمت

تا 31سرعتش بین مدّت آن بسیار کوتاه و حدود یک هفته و ، رق می ورزدشمال و شمال ش

عالوه بر باد های فوق باد های محلی دیگری نیز وجود دارد که در روستا . گراد است 36

البته در دهستان بام به دلیل وجود ارتفاعات )به ویژه شاه جهان( ، های مختلف متفاوت است

دوماً ؛ موجب تعدیل و شرایط دمایی و رطوبتی . مؤثر است اوالً؛ به نوعی در کنترل باد ها

مناسب تر آن ها می شود ولی در دهستان صفی آباد باد ها مانع مؤ ثری در مسیر وزش خود

نداشته و اکثر باد ها گرم و خشک تر هستند و می توان سرعت باد ها را در این بخش در

.1کیلو متر در ساعت به طور متوسط دانست 5حدود

1 13 – 11، پیشین، ص 3383فدایی، سید احمد، -


یکی از عناصر مهم اقلیمی است که مستقیماً از نحوه تابش خورشید تأثیر ، دما :دما

قرار گرفتن در یک عر جغرافیایی مشخص نیز تأ ثیر ، پذیرد که در راستای آنمی

36 – 38که قرار گرفتن این منطقه در عر . بسزایی در نحوه توزیع آن خواهد داشت

ژه ای را در توزیع دما بر آن مسلّط کرده است، که سرد ترین ماه درجه شمالی نیز شرایط وی

دما در ، رابطه مستقیم دارد، سال دی ماه بوده که با طول زمان روز و زاویه تابش خورشید

تیر ماه و اوایل مرداد به حداکثر میزان خود رسیده و سپس کاهش پیدا می کند که مقایسه

. االنه با میانگین دمای ساالنه بسیار قابل توجه استحد اقل مطلق و حد اکثر مطلق دمای س

یکی از موارد بسیار مهم دخیل در برنامه ریزیها به ویژه کشاورزی مناطق :یخبندان

همچون روستای بام است که در این منطقه طقریباً در هفت ماه از سال شاهد حد اقل یک

روز است که با حد 333حدود تعداد روز های یخبندان در سال. روز یخبندان بوده ایم

روز در اردیبهشت و شهریور ماه می باشد 7/ 36روز در دی ماه و حد اقل 16اکثر

بدین معنی که . شاهد تغییرات رطوبت نسبی نیز هستیم، با تغییرات دما :رطوبت نسبی

این قاعده در مناطق [هرچه دما افزایش یافته است رطوبت نسبی کاهش پیدا کرده است

یعنی منطقه ای که معدل دمای آن باال است رطوبت نسبی ، لف نیز قابل مشاهده استمخت

این پارامتر نیز به دلیل ]آن کمتر از ناحیه ای است که نسبت به آن دمای پایین تری دارد

.. دارد . یخبندان و، آفات و امرا تولید و پخش، ایجاد شبنم، اهمیتی که در تبخیر و تعرق

( که ما هر چه به طرف شمال بخش )دهستان بام[بر خوردار است از اهمیت بسیاری

دهستان صفی آباد( رطوبت نسبی )رویم رطوبت نسبی افزوده شده و به طرف جنوب می

.]کاهش می یابد

میلی متر 357میلی متر است که در منطقه صفی آباد تا 377بارش ساالنه حدود :بارش

میلی متر افزایش 577ام تا میزان قابل توجهی به بیش از نیز کاهش یافته و در ارتفاعات ب

بارشها بیشتر . ]یابد که حد اکثر آن در اسفند ماه و حداقل آن در خرداد ماه رخ می دهدمی


14

اوایل منشأ سیالبهای، در اوایل بهار وب شده به صورت جامد بوده که با بارشهای مایع

ن طوری که مالحضه شد توزیع بارش بسیار هما، بهار و هدر رفتن خایر آبی می گردند

نشان دهنده تناسب بین (3)نامنظم است و مقایسه بارش و دما در نمو دار آمبروترمیک

شودمیافزایش دما و کاهش بارش خواهد بود که در این بحث از توزیع آن خود داری

و تعرّق که در مطالعه دما و بارش در ارتباط با دستیابی به نرخ تبخیر : تبخیر و تعرّق

ی دارد الزامی می نماید. در شرایط اکشاورزی اهمیت ویژه مطالعات منطقه ای به ویژه

و کرایدل–ویژه نواحی خشک و نیمه خشک آن فرمولهای دانشمندانی به نام بالنی ، ایران

از همه به واقعیت ( ترنت وایت )با مقایسه میزان تبخیر و تعرق با فرمول و تشت تبخیر

3531کل تبخیر و تعرق ساالنۀ محل ، کرایدل –طبق فرمول بالنی . تر است نزدیک

. اختالف شدید آن را بیان می دارد، میلیمتر می باشد که مقایسه آن با میزان بارش ساالنه

که گرمترین ماه سال ( میلیمتر 138بیشترین میزان تبخیر و تعرّق در تیر ماه رخ می دهد )

میلیمتر در سال 6/833یت جمع کل ساالنه تبخیر و تعرّق برابر است و طبق فرمول ترنت وا

. میلیمتر اختالف دارد 8/777کرایدل –محاسبه شده که با روشن بالنی

در بین روشهایی که برای تعیین و مرزبند های اقلیم ارائه شده و : تعیین اقلیم منطقه

روشهایی مرسوم تر و ، هم نموده اندبه این م اقدام اغلب با توجه به یک یا چند سازۀ اقلیمی

. که با استفاده از آن ها اقلیم منطقه بیان می شود، مورد پسند تر هستند

: بدین معنی که، قرار می گیرد (BSKبر طبق روش کوپن این منطقه در محدودۀ )

B :87بارش کمتر از نیاز گیا هان درختی است، % کمبود بارش .

S :87 ماه سرد سال اتفاق می افتد 6در % بارش های ساالنه .

K : درجه سانتی گراد می باشد 37میانگین درجه حرارت ساالنه کمتر از .

. منطقه در آب و هوای خشک و نیمه بیابانی واقع گردیده است، بنابراین طبق این روش

شرایط بین خشک سرد و نیمه خشک سرد به دست آمده است و طبق برطبق روش آمبرژه


نیمه خشک برآورد شده است و طبق ، برای ایستگاه بام، ضریب خشکی، تنروش دمار

.1روش ایوانف در منطقه بیابانی قرار گرفته است

، ویژه محصوالت دیمی آن، طبیعی است که کشاورزی هر منطقه : پوشش گیاهی

بادام زارهایدیم )پوشش غالب گیاهی به ویژه ، بازخوردی است از گیاهان طبیعی آن منطقه

خود ، دور که در گذشته های نه چندان، واقع در مناطقی گسترده شده اند (ستان بامده

توان به کرار در سفر میپوشش گیاهی بادام و پسته وحشی را دارا بوده اند که این مطلب را

نامه ها مشاهده کرد.

در این مطلب را می توان به دیگر محصوالت نیز تعمیم داد که البته پوشش گیاهی درختی

تا در حاضر و وجود مراتع بسیار عالی در گذشته ، بیشتر در مراتع وجود داشته اند، گذشته

باعث رونق دامداری مغذّی از مرتع در این منطقه شده بود ولی امروزه به دلیل تخریب

. تماس بیشتر با کشاورزی و مزارع ایجاد شده است، مراتع و تغذیه دام از علوفه کشت شده

نطقه به علّت بارندگی کم و نامنظم برگ های ریز و ریشه ها ضخیم دارند که گیاهان این م

می توانند در مقابل کم آبی مقاومت نموده و از طبقات پایینی آب مورد نیاز خود را جذب

.2در بخش بام و صفی آباد دو نوع پوشش گیاهی طبیعی قابل تشخیص است. نمایند

فاعات شمالی قرار دارند )در ارتفاعات شاه جهان جنگلها که در ارت: جنگلها و مراتع -1

منطقه حفاظت شده ساری گل که در ضلع غربی دهستان بام قرار دارد و از ) ( و ساری گل

های هکه شامل درختان و درخچ (زمان رژیم گذشته حفاظت شده اعالم شده است

ه با عنوان زبان گنجشک و غیره است ک، زرشک، زالزالک، ای از جمله ؛ ارسپراکنده

. 3جنگل نام می بریم

1

35 -15، پیشین، ص 3385سروری، هادی، -


3 337،پیشین، ص 3383فدایی، احمد، -


16

وهمچنین بادام زار های دیم شمال دهستان بام و در پای ارتفاعات شاه جهان که در حال

مراتع این بخش جزء مناطق استپهای؛ . تبدیل شدن به مناطق جنگل گونه ای می باشند

Artemisia,Astragalus نه به حساب می آیند که از گیاهان شاخص و مهم آن در منعم

می باشد که در نواحی مرتفع و کوهستانی باً کماً وً گونً همراه شده و در مناطق دشتی

که سیر ، جنوب با گیاهان مقاوم به شوری و خشکی مانندً خارشترًوً اسپند ً همراه می شوند

که وجود خاکهای قهوه ای با بارندگی . قهقرایی مراتع را به طرف جنوب نشان می دهد

های مناطق نیمه یمتر و رستنیهای علفی کوتاه مانند گندیمان از مشخصهمیل 157بیش از

مراتع این بخش را در یک دید کلّی می توان به مراتع ییالقی . میباشد استپی مراتع این بخش

=در شمال و کوهستانها که جزءمراتع خوب و متوسط هستند و مراتع قشالقی = که در

تع ضعیف و تا حدودی متوسط هستند تقسیم جنوب و نواحی پست و دشتی و جزء مرا

. نمود

کنیم :میاز نظر گاه دیگری مراتع را به سه دسته تقسیم

(=ضعیف3( مراتع درجه )3 = متوسط (1(مراتع درجه)1 (=خوب3( مراتع درجه )3

(= این مراتع به وسعت خیلی کم در نواحی ییالقی مرتفع و 3مراتع خوب یا درجه )

ل بخش )ارتفاعات شمال دهستان بام شامل ارتفاعات شاه جهان و منطقه کوهستان شما

به وسعت کمی وجود دارد که در ( حفاظت شده ساری گل در شمال غربی دهستان بام

اند و اغلب ها گسترده شدههای زیاد زمستانی این قسمتنتیجه تغذیه آبی مناسب از بارندگی

یاهان خوشخوراک می باشد.های پراکنده و گدارای درخت و در درخچه

هان خوشخوراک تا حدودی از بین رفته و ا(=مراتعی هستند که گی1مراتع متوسط یا درجه )

جای آن را گیاهان غیر خوشخوراک یا مهاجم و یا گیاهانی که درجه خوشخوراکی

ن گیاها، ای که اگر این مراتع در برابر دام حفاظت شوندگرفته اند و به نحوه، کمتری دارند

% سطح خاک را می پوشانند و گیاهان 57این مراتع گردند که گیا هان درمیمجدداً باز


این مناطق از خانواده های مختلف تشکیل شده که از ترکیب گیاهان چند ساله و یک ساله

% است.57% به 57به نسبت غریبی

ت آسمانی شود میزان نزوالمی فرسایش خاک در اثر چرای بی رویه در همه جا مشاهده

قابل کر . گیردمیمیلیمتر و اغلب زراعت به صورت دیم صورت 187سالیانه در حدود

. این مراتع بیشتر در شمال بخش)دهستان بام( گسترده شده اند است:

( = مراتعی هستند که بعضی گیا هان خوب در آن مشاهده ولی 3مراتع ضعیف یا درجه)

ذایی کم است )که این نوع مراتع در جنوباکثر گیا هان غیر خوشخوراک با ارزش غ

بخش به ویژه در قسمت های مرکزی و جنوبی دهستان صفی آباد گسترده شده اند که از

مراتع قشالقی )دشتی( که دامداران و عشایر اغلب ( نوع مراتع قشالقی محسوب می شوند

اثر تراکم دامی در ، بعد از برداشت محصول در منطقه ییالقی به این منطقه کوچ می کنند

در منطقه و کم باران بودن و گرمی هوا نسبت به مناطق ییالقی گیاهان خوشخوراک بسیار

گیا هان غالب این ، کندمیتر داشته و دامداران از بقایایی محصوالت کشاورزی استفاده کم

از دالیل کویری شدن مناطق . باشند..می. دامنه دشتی و، شور، اسپند، مناطق خار شتر

وهستانی و عاری شدن آن وجود چند برابر دام نیست به ظرفیت مناطق است که به علّت ک

.1 دعدم آگاهی و یا آگاهی و سود جستن دامداران از منطقه می باش

و بوته ها و درخچه های پراکنده گیاهان -2

این نوع پوشش گیاهی نیز شامل دو قسمت است:

هایی از قبیل ا هان موجود بیشتر شامل گونهمنطقه شمال که کوهستانی است و گی -الف

قارچ، اسپند، پونه، خارشتر، بارهن ، ورک، درمنه،، فرز، پیاز کوهی، قیاق، انواع گون

زرشک دانه دار )که رن آن تیره تر و مزه اش تورش تر از زرشک معمولی است و به آن

وتی در زبان کاکوتی )کهلیک ا، ()بزگورک در زبان ترکی تقسنی، گویندمی زرک

1 333-337ص ،پیشین،3383هوشیار، محمد مهدی، -


17

، (قریچ )که قبالً به عنوان ماده ای برای شستشو استفاده می شده است، اَستاقدّوس، ترکی(

بومادرانو... است.، نخود وحشی

درشیب شمالی کوه شاه جهان Astragalus Siliquosus Boissنوعی گون به نام

حایز اهمیت متر مشاهده می شود. گون از نظر اقتصادی 3877- 1577در ارتفاعات

خاصی است و همه ساله مقدار قابل توجهی کتیرا از آن بدست می آید.

گیا هان موجود در . منطقه جنوب که شامل تپه ماهور و تپه های نسبتاً مرتفع می باشد -ب

خار بادبر)یِل قوان ( این منطقه شامل گونه هایی مثل ؛ درمنه، تلخه بیان، خازرد )خار مغیالن

)نقشه .1و... می باشد، ( بومادران،سالیکورنیا و سالسوال، اسپند، درمنه دشتیدر زبان ترکی

6-1 )

1 38، پیشین، ص 3383فدایی، احمد، -


فصل دوم

نظریات ردمورد محدوده ارغيان

سیری در تاریخ ارغیان

بغایریها


37

نظریات درمورد محدوده ارغیان

نطقه را که خود به منطقه اسفراین سفرکرده و عیناً م 3738کلنل ادوارد ییت در سال

راجع به ارغیان می نویسد: مشاهده کرده درسفرامه خود خراسان و سیستان

خانوار 3377در اشغال ترکهای بغایری بود که شمار آنها به آباد صفیتمام ناحیۀ بام و

ای خانوار و تیره 777رسید. اینان دو تیره بودند، تیره ای که جزء بام محسوب می شدند می

.....طبق نظر صنیع الدوله بغایریها . خانوار بود. 577بودند که شمار آنها اد آب صفیکه بخش

تیره ای از ترکان گرایلی هستند که توسط هالکوخان از قراقوم به خرسان آورده شدند.

این نام به شهری در ، این بود که تمام آنچه را که ما توانستیم در مورد کلمه ارغیان دریابیم

.1سه چهار مایلی بام اطالق می شده است پای کوههای واقع در

که از قریه های گای لسترنج در کتاب سرزمین های خالفت شرقی درمورد راونیر و بان

...یاقوت از شهرهای سگانه سملقان . :»به نقل از یاقوت چنین نوشته است ، ارغیان می باشد

( ها عبارتند از راونیر )روانسریا سمنگان که به قول او در خاور جاجرم است اسم می برد و آن

وی همچنین . و بان که هردو در روستای ارغیان واقع اند و اما موضع آنها را کر نمی کند

از سبنج یا اسبنج که هنوز در جنوب باختری جاجرم سرراه بسطام باقی است نیز اسم برده

(.6)نقشه شماره 2«است

ARGHIYAN The): ان تحت عنوانهم مقاله ای در مجله ایر spooner)اسپونر)

area of Jajarm in western Khurasan) نوشته که بهگفته خودش به دلیل اینکه

ارغیاندرمنابع نویسندگان قبل ازمغول یادشده ولی بعداز زمان رشیدالدین وزیرغازان خان

رم که بهمنطقه جاجپیدانکرده نامی ازارغیان دیده نمی شود.وهمچنین نویسنده نام دیگری

1مهرداد رهبری، –سفرنامه خراسان و سیستان، چاپ اول، ترجمه قدرت اهلل روشنی زعفرانلو 3365ییت، کلنل ادوارد، -

345 -344 صانتشارات یزدان.،

2 437ص نشر کتاب، ترجمه محمود عرفان، بنگاه ترجمه ، ؛ سرزمین های خالفت شرقی3338گای لسترنج، -


با توجه به نظریات .(8)نقشه شماره 1مقاله استفاده کرده است اطالق شودازاین نام برای

کر شده در محدوده ارغیان ما برای مشخص کردن آن اول به مطالعه متون قدیمی پرداخته

پس ازآن با یک بررسی میدانی ، جایگاه ارغیان و روستاهای آن داشته و یک دید کلی از

شده درمنابع صورت به عمل آمده است که به شرح زیر می باشد :در محدوده کر

قدیمی ترین سند موجود که تاکنون باقی مانده وازارغیان نام : سیری در تاریخ ارغیان

هجری در زمان 33می برد کتاب فتوح البلدان بال ری می باشد که فتح ارغیان را در سال

ر می داند و او همچنین ارغیان را تابع حکومت عثمان بن عفان به دست عبداهلل بن عام

.2نیشابور کر کرده است

در قرن سوم هجری ابن رسته در کتاب اعالق النفیسه ارغیان را تابع نیشابور دانسته و چنیین

می نویسد:

. جوین و بیهق را نام برد، باخزر، زام: نیشابور دارای شهرهای است که از آن جمله می توان»

، ارغیان، استوا: روستاهای آن عبارتند از. روستا و چهار ربع می باشد 33نیشابور دارای

پشت ، خواف و اباع آن تکاب، اشبند، زوزن، زام، باخزر، رخ، پشت، بیهق، جوین، اسفراین

3«مازل.، فروش

اما در بعضی از منابع از ارغیان به عنوان ناحیه ای از نیشابور نام برده اند و آن را شامل چند

ا دانسته اند از جمله آنها ابوحاتم سجستانی از مشاهیر و رجال آن زمان است که خود روست

. 4در یکی از قراهای ارغیان استماع حدیث داشته است

1 -sponer , brian , ARGHIYAN The area of Jajarm in western Khurasan , Iran , vol II,

2 353ص ، فتوح البلدان، ترجمه آ رتاش ا رنوش، چاپ دوم، تهران، انتشارات سروش.3364ری، احمد بن یحیی، الب -

3 177، ص لنفیسه، ترجمه حسین قره چانلو، چاپ اول، تهران، انتشارات امیر کبیر، االعق ا3365ابن رسته اصفهانی، احمد بن عمر، -

4 31،ص جهان ارغیان تا بام و صفی آباد، چاپ اول، انتشارات ایران جوان، تهران: 3375طاهری، علی اصغر، -


31

و مورخین در قرون سوم و چهارم هجری قمری حاکم نیشابوری که یکی از نویسندگان

به کثرت علما و کبار همین والیت بوده او ارغیان را به صورت یک والیت که نزدیک

.1یاد کرده است مشهورمی باشد

در قرن پنجم هجری که همزمان با روی کار آمدن سلجوقیان درایران می باشد عبدالغافر

بان و ، از اسفنج« السیاق » فارسی که یکی از مورخین مشهور این دوره است او در کتاب

2.راونیر نام می برد که از قرای ارغیان می باشد

ارغیان »: معانی ابوالعباس ا ز دانشمند و محدثین قرن ششم ارغیان را چنین توصیف کردهس

بان راونیر و غیره ، ناحیه ای از نواحی نیشابور می باشد که مشتمل برچند قریه مانند سبنج

است که روستاهای آن به دلیل جماعتی از اهل علم که به آنجا نسبت می دهند شناخته شده

م ابوالفتح سهل بن علی بن احمد }بن علی بن احمد { بن الحسن االرغیانی است و الحاک

.3«است ازقریۀ بان

واوهمچنین محضر ابونصر راونیری را درک کرده و بنا به اظهار سمعانی ابوالعباس

.4اجازه نامه ای نسبت به آنچه نزد او سماع کرده بود، برایش نوشت، عمرراونیری

ندکی بعد از سمعانی در مورد ارغیان مطلبی گزارش داده است و از دانشمندان دیگر که ا

نخبه الدهر » دمشقی می باشد او درکتاب احتماال خود از منطقه دیدن نکرده شمس الدین

کرکرده است: «فی عجائب البر و البحر

1 تهران -ران، نشر کتابخانه ابن سینا، به سعی و کوشش دکتر بهمن کریمی، چاپ اول، ته، تاریخ نیشابور3333نیشابوری، الحاکم، -

31صطاهری، علی اصغر، جهان ارغیان تا بام و صفی آباد، - 2

3، تصحیح وتعلیق عبدالرحمن بن 3م ؛ اال نساب، ج 3361ق/ه. 3371سمعانی، عبدالکریم بن محمدبن منصور التمیمی، -

ان، الطبعطۀ االولی، بمطبعۀ دائرۀ المعارف العثمانیۀ حیدر آباد تحت مراقبۀ الدکتور محمد عبدالمعید خ ، یحیی المعلمی الیمانی

367-368ص ، دکن الهند

4؛ مشاهیر ورجال اسفراین، چاپ اول، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، ص 3373فسنقری، غالمرضا و احمد شاهد، -

77


.. . تاز شهر های نیشابور، شهرستان را می توان نام برد که از بنا های عبداهلل پسر طاهر اس »

دیگر سرزمین های با خزر بالین و غیان است که سرزمین غیان را چنان که سمعانی گفته

.1«است ارغیان نیز می خوانند همه ی این سرزمینها بسیار پر فا یده و حاصل خیزند

یاقوت حموی که مقارن با حمالت مغول میزیست و فرهن معجم البلدان را چندسال قبل

کرده است درباره ارغیان می نویسد: از ازاین حمله تدوین

کورۀ ازنواحی نیشابور و : ثم السکون و کسرالغین المعجمۀ وألف و نون، بالفتح: ( )أرغیان

2.تمشتمل بر هفتاد یک قریه که قصبه آن راونیر اس

مطالبی را که یاقوت درباره ارغیان کرکرده لطفی الدین عبدالمومن بن عبدالحق البغدادی

داالطالع بدون هیچگونه تغیر کرکرده که این مطالب نشان می دهد که او درکتاب مرص

.3آنها را به نقل از یاقوت آورده است

هجری به جنتیمور از سوی اوکتای قان 637در زمان مغوالن حکمرانی خراسان درسال

و ارغیان بر ملک بهاالدین داده ، خورند، جاجرم، بیهق، جوین، واگذارشد و ملک اسفراین

.4شد و هریک را پایزده یرلیغ داد

هجری چند نوبت جن سختی بین غازان و نوروز در 673درزمان غازان خان در سال

پی دهات دراسفراین و ارغیان صورت گرفت که دراین جن ها پی، جوین، نواحی نیشابور

ده چنیین آم« تاریخ مبارک غازانی »و مزارع از بین رفته است که گزارش آن در کتاب

است:

1مه ی دکتر سید حمید طبیبیان:چاپ اول، انتشارات نحبه الدهر فی عجائب البر و البحر، ترج ؛3356دمشقی، شمس الدین : -

357ص ر چاپ اول.طیاسا

353، ص 3حموی ، یاقوت ، معجم البلدان ، ج - 2

3علی محمد البجاوی، دارالحیاء : ، مراصداالطالع، تصحیح و تعلیق3383البغدادی، لصفی الدین عبدالمومن بن عبدالحق، -

176، ص اکتب العربیه، الطبع االولی

4. ، تاریخ بناکتی، ترجمه جعفر شعار، چاپ اول، تهران، سلسله انتشارات انجمن آثار ملی3347بناکتی، فخرالدین ابو سلیمان، -

376ص


34

با سپاه نوروز جن « اینگچه سو ». که غازان به اتفاق امیران که در رکاب وی بودند در . »

سپس غازان از راه ارغیان حرکت کرد ودر شهر اسفراین دمی توقف کرد و . سختی کردند

.1آنگاه اسفراین گذشته ودر ده کسرق از آبادیهای اسفراین فرود آمد

انی که تیمور به اسفراین حمله می کند پس از تخریب شهر ق( زم. ه 871در حدود سال )

در هنگام بازگشت به سمرقند برای نیرو گرفتن چهارپایان در مرغزارهای جهان و ارغیان

.2بردچند روزی توقف می کند و درهمین حین حکام والیت را ازبین می

31ارغیان جهان رایحافظ ابرو که خود احتماال از منطقه ارغیان گذر کرده ب 733در سال

قریه کر کرده که عبارتند از:

والیت جهان و ارغیان

، قریه بکر اباد، قریه کاریزدر، قریه دستجرد و توابع، قریه اردین و توابع، قریه روئین و توابع

، قریه خرق و توابع، قریه اسفنج و توابع، قریه بان وتوابع، قریه جهان و توابع، قریه نهامود

( 7)نقشه .3بیرون از این قری مزارع بسیار دارد، قریه سی و توابع ، قریه کرد

از این تعداد قریه ای که او نام برده هنوز ده عدد به همان نام تا به امروز باقی مانده که دو

عد از آنها مانند روئین و خرق جزء شهرهای مجاور از جمله اسفراین و قوچان قرار گرفته

. است

انی نام ارغیان به کرار یاد شده ولی از زمان تیموریان ارغیان به جهان تا اواخر دوره ایلخ

وارغیان مبدل گردیده است و مشخص نیست که به چه دلیل در نامگذاری این ناحیه یک

و شاید یکی از احتماالت در . تغییر اندکی صورت گرفته و ازجهان وارغیان یاد شده است

1، اسفراین از اغاز تا عصر صفوی، پایان نامه کارشناسی ارشد گروه تاریخ و تمدن ملل اسالمی، 3384فسنقری، غالمرضا، -

378دانشگاه تهران. ص

2 147، منتخب التواریخ معینی، به اهتمام پروین استخری، چاپ اول، تهران، انتشارات اساطیر ص3373معین الدین، ، نطنزی -

3، جغرافیای خراسان در تاریخ حافظ ابرو، تصحیح و تعلیق دکتر غالمرضا 3387شهاب الداین عبداهلل خوافی حافظ ابرو، -

83ورهام، چاپ اول، نشر اطالعات. ص


ور در مرغزارهای روستای جهان که یکی از بزرگترین این تغییر نام شاید به دلیل توقف تیم

مرغزارهای شرق اسفراین است و ارجعیت دادن این روستا از لحاظ سرسبزی نسبت به

. دیگر روستا ها ی ارغیان می باشد

جهان و ارغیان زیمعین الدین محمد الزمجی االسفرا ( ق. ه 733)در اواخر دوره تیموری

طوالنی شدن کتابش از شرح دلیل کر کرده و به گفته خودش به را ازوالیات تابع هرات

.1جزئیات آن دوری جسته است

از والیت تابع هرات کر کرده جای بس تعمق است و جهان و ارغیان از اینکه االسفرازی

رخ می داد و هرکدام برسر جانشینی بین فرزندان شاهرخ این احتمال دارد جنگهای که

شاید توسط حاکم رگ حکومت می کردند در آن زمان ارغیان برقسمتی از خراسان بز

. که اسفزاری آن راتابع هرات یاد کرده است هرات اداره می شده است

به گفته بوداق ومت صفویان می باشد در این دوره که همزمان با حک ه. ق 347در سال

ممیّزی جهان ، خراسانبعد از ممیزی تربت قزوینی آقا کمال وزیرکل خراسان بوده و او

.2واگذارکردند او بهو کلیدر و سرکار معدن را ارغیان

بسبطام خیمبه زده ببود ببه فرهادخبان در النب تهماسبب ق زمانی که شاه . ه 388در سال

وامرای منطقه دستورداد که برای راندن ازبک ها برای مشهد معلی حرکبت کننبد و زمبانی

یکی خوش خببر از مشبهد مقبدس رسبید و که فرهادخان به والیت جهان وارغیان رسیدند پ

.3مژده دادکه عبدالمومن خان کشته شده است

1، روضات الجنات فی اوصاف مدینۀ هرات، مقدمه و حواشی به سعی و اهتمام 3377الزمجی االسفزاری، معین الدین محمد، -

188. ص محمد اسحاق، دانشگاه کلکته

2، نقاوۀ االثار، به اهتمام دکتراحسان اشراقی، انتشارات بنگاه ترجمه 3357نطنزی، محمودبن هدایت اهلل افوشنه ای، -

576ص اب، تهران. ونشرکت

3چاپ اول، مشهد، موسسه پژوهشی در شناخت ایل ها و طایفه های عشایری خراسان، ،3363، علیسید ، میرنیا -الف -

جهان ارغیان تا بام و صفی آباد، چاپ اول، : 3375طاهری، علی اصغر، -ب - 37-38انتشاراتی و اموزشی نسل، ص

36ص . انتشارات ایران جوان، تهران


36

ق به خراسان والیت جهان ارغیان نیز . ه 3773در لشکرکشی شاه عباس صفوی به سال

.تصرف شد و به نوشته عالم آرای عباسی شاهقلی سلطان قمری حاکم جهان ارغیان گردید

خان ازبک و پسرش عبدالمومن به شهرهای خراسان عبداهلل، اما پس از بازگشت شاه عباس

شاه عباس در . از جمله والیت جهان ارغیان حمله کرده آنجا را تخریب و قتل عام کردند

.پس از بازگشت از مشهد عازم جهان ارغیان و بام شد ق. ه 3731سال

و ق روشن سلطان مکری حاکم جهان ارغیان با جمعی از قورچیان . ه 3733در سال

.دولت پناهی کرده بودند به درگاه او جمع شده بودندغالمان که برای شاه عباس

دست نیست و اما پس از دوره صفویه که دوره افشاریه می باشد اطالعات چندانی در

مهمترین رویداد در محدوده جهان ارغیان گرفتاری نادرشاه درسیالب عظیم در شرق

هترین گزارش این حادثه را میرزا مهدی استر آبادی اسفراین در دره گرایلی می باشد که ب

در کتاب عالم آرای نادری داده است:

رایت افراشتن صاحبقران به عزم تنبیه داغستان وسوانحات که راه به وقوع انجامید:

که در عر راه به وقوع آمد اول در منزل دره گرایلی من نواحی ))..... و از سوانحی

و فصل باران بود عساکر منصوردر متنزهات وییالقات و چشمه اسفراین چون موسم بهار

اطراف آن های آب روان و علفزارها نزول می کردند.ودرآن منزلکه دهنه دره بود و بر

جبال رفیعه و تلهای منیعه ودر میان دره سبزه و سه برگه و آبهای روا ن بود جمع کثیری از

زینه همراه داشتند نزول کرده بودند. که ناگاه عساکر منصور که به قدر پانصد هزار تومان خ

گرفت و به اندک از تققدیرات فلکی ابری به غرش آمده بارانی درکمال شدت باریدن

به پایین آن دره سرا زیر گردید که به قرب شش هفت هزار فرصتی بیکدفعه سیالبی ازتیغ

همگی را برداشته به خزانه مذ کورهو و سایبا نها هانفر و پنج شش هزار دواب مع چادر

غرقاب فنا داخل نمودو قلیلی ازعساکرکه دراجل آنهاتاخیری بوده و منزلگاه خود را در

کمر ها و کناره ها قرار داده بودند از آن مهلکه خود را به ساحل نجات کشیدند.


ای رفیعی بر پا نموده ودر آن اوان خیمه حضرت گیتی ستان را در وسط آن دره بر فراز پشته

بودند که سیالب تا کناره آن خیمه آمده بود و چند خیمه دیگر از غالمان و پیشختمتان که

آنها را نیز بر داشته ملحق به سایر غرق کنندگان ، بر حوالی و حواشی آن بر پا نموده بودند

نمود.

به نظاره آن سیالب ، حضرت گیتی ستان بر باالی تخت نادری بر آمده، در آن روز و

کردند که خود را بر فراز این میو هرگاه خاصان در گاه خالفت بقنیان تاکید . مشغول بود

و ، صاحبقران دوران مطلقا گوش به سخن ایشان نمی داد، جبال بگیرند اولی خواهد بود

تا آنکه رفته رفته این سیالب در . نمودمیمالحظه عظمت و آثار جبروت حی الیموت

بالخره منقطع گردید. ، تناقض امد

و . چندین هزار ادم و حیوان و اموال و اسباب و خزاین در معر تلف در آمد، ودر ان روز

. حسب االمر مقرر گردید که جمعی از عساکر منصور در تفحص اموال و اسباب درآیند

و جسد ، قلیلی از خزاین و سایر اسباب به دست آورده، بعد از تحفص و از پی گشتن

و از آن منزل ، خاک سپردند و دوسه روزی در آن حدود توقفبه ، مردگان را بیرون نموده

.1عازم استر آباد گردید(، بر جناح حرکت آمده

شاهزاده سلطان میزا که به 2هجری ق 3133در دوران حکومت فتحعلی شاه قاجاردر سال

اختصاص یافته بود مامور خراسان شد و مصمم تسخیر بوزنجرد و « حسام السلطنه » لقب

راه خراسان را در پیش گرفته و به سبزوار رسیدند ، سفراین بود او درپنجم یحجهتخریب ا

1، عالم آرای نادری، جلد دوم، به تصحیح و با مقدمه و حواشی محمد امین ریاحی و 3364 ، مروی وزیر مرو، محمد کاظم -

733-734. ص مقدمه میکلوخو ماکالی خاور شناس روس، به ترجمه دکتر عنایت اهلل رضا، چاپ اول، انتشارات زوار

2موسسه ، چاپ اول ، تهران ، تصحیح و تحشیه ؛ غالمحسین زرگری نزاد ، یه ؛ ماثر السلطان3373، عبدالرزاق ، بیک دنبلی -

443ص . انتشاراتی سازمان میراث فرهنگی


37

و سپاه حسام برای حمله به خبوشان از راه سروالیت 1و در این ایام برف شدیدی می بارید

نیشابور عبور کرد در بین این راه شاهان دژ قلعه ای بود که صاحب آن محمد خان بغایری

به ای کهایستادگی به منطقه بام و جهان ارغیان که دارای قلعه بود که او بعد از مدتی

و حکومت سعادت قلی معروفیت داشت و محل سران بغایری حصارهای محکم و استوار

های ثعبان خان بود پناه برد و اطراف قلعه توسط سپاه حسام السلطنه محاصره شد و توب

ه درگرفت و پس از ده روز جن و جن سختی بین دوسپانشان در اطراف قلعه نصب شد

در این حین سفیر روس هم توسط یک گلوله از طرف بغایری ها از قلعه به محاصره در آمد

کالم اهلل مجید به شفاعت شاهزاده رفتند و او آنها را باو سعادتقلی خان و برادرش پا در آمد

.2عفو کرد

مراۀ » اعتمادالسلطنه در کتاب اما واضحترین توصیف را درمورد محدوده جهان ارغیان را

داده است او می نویسد: «البلدان

جهان ارغیان

، هوایش ییالقی متعلق به بام و صفی آباد از قرای حول و حوش شهر مشهد مقدس است

های جهان ارغیان بر هدو طرف قلعه بام می رود و از کو آبش از دو رودخانه که از

.3خیزد دویست پنجاه سکنه داردمی

در زمان رضا شاه پهلوی که سعی در ، این جریانات سیاسی تا زمان پهلوی ادامه داشت

موجب دستگیری میرزا کوبیدن متنفذین محلی داشت این منطقه نیز دچار همان بلیه شده و

. زندانی شدن آنها شد غفارخان و ایرج خان وحید و

1چاپ اول، ، ، مراۀ البلدان، به تصحیح دکتر عبدالحسین نوائی و میر هاشم محدث3367اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، -

365-364 صانتشارات دانشگاه تهران.

2چاپ ‘به تصحیح دکتر محمد اسماعیل رضوانی ( ؛ تاریخ منتظم ناصری )جلد سوم3368اد السلطنه، محمد حسن خان، اعتم -

3533ص . انتشارات دنیای کتاب، اول

3چاپ اول، ، ، مراۀ البلدان، به تصحیح دکتر عبدالحسین نوائی و میر هاشم محدث3367اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، -

1378ص نشگاه تهران. انتشارات دا


بجنورد بود جزءاسفراین سبزوار و 33بخش بام و صفی آباد جزء ، در تقسیمات کشوری

نیشابور شد.جزء وچان وگاهی جزء قادامه یافت و سروالیت نیز گاهی و

هجری شمسی اسناد مالکانه اراضی زراعی 3377های اول قابل کر است که در دهه

بعدها . از اداره ثبت قوچان ثبت گردید است 7ومستقالت بخش بام وصفی اباد به نام منطقه

آباد صفی ، آبادلیل مخالفت با منتفذین محلی بام ومرکزیت هندسی صفیمقر حکومتی به د

طبس و بخشی ازجوین جزء بخش ، برقبان، وتاطبس وقلعه های دامنه مثل شیرخان مرکز شد

. آباد شد که صفی آباد به کل قرا مرکزیت داشتصفی

طبس جزء جوین و بام و صفی آباد و ( )سال تشکیالت شهرستان اسفراین 3333درسال

که همان سال اول مردم جوین شکایت وتحسن کرده و طبق دستور وزارت ، اسفراین شدند

کشور جوین وطبس جزء سبزوار شدند واین بار بااینکه صفی آباد دیگر مرکزیت نداشت

ودر همان سال اول قرار بر تشکیل مرکزیت دربام بود ولی با شروع اصالحات ارضی در

ودر زمان محمد رضا شاه پهلوی با اینکه 41ی محلی درسال وکوبیدن خانها 3343سال

صفی اباد در مقابل بام نه استعداد و نه جمعیت داشت به طور فرمایشی به عنوان مرکز بخش

.1ابقا گردید

بغایریها

صفویه هبغایری ها طایفه ای ترک از طوایف معروف ایل گرایلی خراسان که تا اواخر دور

وجه تسمیه و معنای آن نیز دانسته . ی نامی از بغایری نیامده استدر کتب و اسناد تاریخ

ازین رو نمی توان میان این نام و لقب پادشاهان الال )در قفقاز( که در قرون نخستین . نیست

نسبتی قائل شد. با اینهمه سابقۀ حضور آنان در برخی مناطق 2خوانده می شده« بغایر»اسالمی

شهرستان اسفراین، پایان نامه : ، تحلیل الگوی تقسیمات کشوری شمال خراسان نمونه3383هوشیار، محمد مهدی، - 1

171ص. کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس2 383ص ، 3365ابن رسته االعالق النفیسۀ ترجمۀ حسین قرچانلو تهران -


47

ای از آن است غول می رسد زیرا گرایلیها که بغایری نیز تیرهایلخانیان مهخراسان به دور

این مردم از سه قرن پیش در بخشهایی از اسفراین و 1اندبه خراسان آمده بوده همراه هالکو

از میزان جمعیت این طایفه در . 2در بعضی روستاهای نیشابور و سبزوار زندگی می کردند

ما چون بعضی مورخان عصر نادرشاه افشار قرون گذشته اطالع چندانی دردست نیست ا

نام برده اند می توان پی برد که این طایفه در آن روزگار از « غازیان بغایری »بارها از

باقرخان بغایری در 3جمعیت و نفو قابل توجهی در دستگاه حکومت برخوردار بوده است

برخی از سران بغایری .4لشکرکشی نادر به سوی سپاه اشرف افغان از نخستین سرداران بود

در زمان افشاریان به منصبهایی از قبیل سپهساالری گرجستان و آزربایجان و حکومت فارس

. 6. دامنۀ قدرت و نفو سران بغایری به دورۀ زندیان و قاجاریان نیز کشیده شد5دست یافتند

ار به ( بعضی از امرای این طایفه چند ب3157ب3131در طول سلطنت فتحعلی شاه قاجار )

دشمنی با دولت قاجار برخاستند. مشهورترین آنان سعادت قلی خان بغایری و برادرانش

تسلیم شاه قاجار شد و قلعه های بام و صفی آباد را به قوای 3133بودند. وی سرانجام در

1چاپ تیمور برهان لیمودهی چاپ افست 3373ب3373سلطنه مطلع الشمس چاپ سنگی تهران محمدحسن بن علی اعتمادال -

367، ص 3363ب3361، 3ج تهران،

2 77-83ص تهران، ،چاپ عبداهلل انوار ، جهانگشای نادری، 3343محمدمهدی بن محمد نصیر، ، استرآبادی-الف -

، عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، به تصحیح 3جلبلدان، مرآۀ ا، 3367ب3368، محمدحسن بن علی، اعتمادالسلطنه -ب

514ص تهران، انتشارات دانشگاه

3، عالم آرای نادری، جلد دوم، به تصحیح و با مقدمه و حواشی محمد امین ریاحی و 3364 ، مروی وزیر مرو، محمد کاظم -

-338 -353ب351ص . ، چاپ اول، انتشارات زوارمقدمه میکلوخو ماکالی خاور شناس روس، به ترجمه دکتر عنایت اهلل رضا

437- 475- 778

4 333-331، پیشین، ص 3343محمدمهدی، ، استرآبادی -

5به ، میرزامحمد کالنتر فارسه ، روزنام3361کالنتر، محمدبن ابوالقاسم، ، و 467پیشین، ص ،3364 ، مروی، محمد کاظم -

35ص تهران، ، عباس اقبالتصحیح

6غالمرضا طباطبائی مجد، به تصحیح تاریخ محمدی یا احسن التواریخ، ، 3383، محمد فتح اهلل بن محمدتقی، رویسا -الف -

37-3، ص تهرانانتشارات جهانگیر قائم مقامی، ، تصحیح 3جناسخ التواریخ، ،3338سپهر، محمدتقی، –ب 36ص ، تهران

آ ربیگدلی، لطفعلی و 314ص ، چاپ مدرس رضوی، تهران ، یخمجمل التوار، 3356، ابوالحسن بن محمدامین، گلستانه -ج

385، ص تهران، جعفر شهیدی، چاپ افست، تصحیح آتشکدۀ آ ر ،3338، بی


به هنگام شورش چند سالۀ محمدحسن خان ساالر فرزند اللهیارخان .1قاجار تحویل داد

کم خراسان که سلطنت ایران را حق خود می دانست گروهی از امرای آصف الدوله و حا

طایفۀ بغایری در بسیاری از جنگهای او با قوای دولتی شرکت داشتند اما پیش از شکست

قدرت امرای بغایری .2قطعی شورش حسن خان از او کناره گرفتند و به قوای دولتی پیوستند

( بتدریج کاهش یافت و پیش از 3333ب3164در طول سلطنت ناصرالدین شاه قاجار )

اینکه سلطنت او منقضی شود حکومت موروثی نیز از خانوادۀ امرای بغایری خارج شد.

ای که خانوار بود اینان دو تیره بودند، تیره3377جمعیت این طایفه در این دوره دست کم

ه شمار آنها بودند کآباد صفیخانوار و تیره ای که بخش 777جزء بام محسوب می شدند

امروزه بازماندگان این طایفه عالوه بر بام و صفی آباد در مشهد و تهران . 3خانوار بود 577

4اندنیز پراکنده

1عبدالرزاق بن ، دنبلی و 377، پیشین، ص 3ج ،3338سپهر، محمدتقی، و 443ص . پیشین؛3373، بیکعبدالرزاق ، دنبلی -

تهران، ، غالمحسین صدری افشار چاپ افستبه تصحیح تاریخ جنگهای ایران و روس، : همآثر سلطانی، 3353نجفقلی مفتون،

317ص

2، صدیق الممالک و 44، ص تهرانانتشارات جهانگیر قائم مقامی، ، تصحیح 3جناسخ التواریخ، ،3338سپهر، محمدتقی، -

78ص منتخب التواریخ، تهران، ، 3366ابراهیم بن اسداهلل،

3مهرداد رهبری، –، سفرنامه خراسان و سیستان، چاپ اول، ترجمه قدرت اهلل روشنی زعفرانلو 3365ادوارد، ییت، کلنل -

344ص انتشارات یزدان.

4چاپ اول، مشهد، موسسه انتشاراتی و پژوهشی در شناخت ایل ها و طایفه های عشایری خراسان، ،3363، علیسید ، میرنیا -

37-38اموزشی نسل، ص


41

فصل سوم

( جهان ارغيان)رستاق ارغيان تا قرن هفتم هجری از اوایل اسالم رستاق ارغیان

رستاق ارغیان از قرن هفتم تا قرن نهم هجری

از قرن نهم تا قرن سیزدهم هجریرستاق ارغیان

تا حال حاضر رستاق ارغیان از قرن سیزدهم


(جهان ارغیان)رستاق ارغیان

وجهه تسمیه و قدمت ، در این بخش با مطالعه متون از گذشته تا کنون به ریشه یابی

. به یک دید کلی از قرای ارغیان دست یافت روستاهای موجود پرداخته تا بتوان

یتا قرن هفتم هجراز اوایل اسالم یان رستاق ارغ

یکی از روستاهای ارغیان در ناحیه نیشابورکه به آن سبنج یا سپنج نیز گویند که : اسفنج

از این روستا ابوعمران اسفنجی، وموسی بن یزیدبن عبدالرحمن عامربن شعیب اسفنجی

.1دنباشمی

فتح سهل بن احمد ابن علی بن که الحاکم ابوال. استاز ابادی های والیت ارغیان : بان

.2، ق(ه 561)احمد }بن علی بن احمد{ بن الحسن االرغیانی از این قریه است

بفتح الراء و النون المکسورۀ بعد الواو و االلف والیاء المنقوطۀ باثنین من تحتها و فی : راونیر

منها ابو نصر خرج، آخرها الراء االخری و هی احدی قری ارغیان و کانت قریۀ کبیرۀ حصینۀ

محمدبن عبداهلل }بن احمد بن محمد بن عبداهلل { االرغیانی الراونیری مفتی نیشابور فی

3. ..و توفی فی اوائل سنۀ تسع و عشرین و خمسمائۀ. عصره و امام مسجد عقیل

. 4آب انجا چون حنظل تلخ بود و موشهای صحرایی در آنجا بسیارند ( منگلی) : معقلی

مهملۀ مفتوحۀ وآخره راء من قرى أرغیان. ینسب الواو وسکون النون وسین بفتح : راونسر

.الراونسری عبداهلل إلیها محمدبن1

، تاریخ نیشابوری، به سعی و کوشش دکتر بهمن کریمی، چاپ اول، تهران، نشر کتابخانه 3333نیشابوری، الحاکم، – الف - 1

، تصحیح وتعلیق 3سمعانی، عبدالکریم بن محمدبن منصور التمیمی، اال نساب، ج -ب - 373، 33، 373ص تهران -ابن سینا

ۀ الدکتور محمد عبدالمعید خان، الطبعطۀ االولی، بمطبعۀ دائرۀ المعارف تحت مراقب ، عبدالرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی

، معجم البلدان، ترجمه 3377حموی بغدادی، یاقوت، -ج - 367، ص م 3361ق/ه. 3371 ، العثمانیۀ حیدر آباد دکن الهند

114، ص، بخش دوم، چاپ اول،سازمان میراث فرهنگی تهران3علینقی منزوی، ج

367، ص 3، جم 3361ق/. ه 3371بدالکریم بن محمدبن منصور التمیمی، سمعانی، ع - 2

51، ص م 3366ق/ه. 3375، 5سمعانی، عبدالکریم بن محمدبن منصور التمیمی، اال نساب، ج - 3

محمد تاریخ طبرستان، جلد اول، بتصحیح عباس اقبال با اهتمام، ق. ه 633ابن اسفندیار، بهاء الدین محمد بن حسن، تالیف - 4

375 - 374ص رمضانی، چاپ مجلس،


44

رستاق ارغیان از قرن هفتم تا قرن نهم هجری قریه روئین و توابع - 3

قریه اردین و توابع - 1

قریه دستجرد و توابع - 3

قریه کاریزدر - 4

قریه بکر اباد - 5

قریه نهامود - 6

قریه جهان و توابع -8

قریه بان وتوابع - 7

قریه اسفنج و توابع - 3

قریه خرق و توابع - 37

قریه کرد - 31

(7)نقشه شماره 2قریه سی و توابع -33

رستاق ارغیان از قرن نهم تا قرن سیزدهم هجریای است از خاک به کسر الف و سکون سین و فتح فاء وسکون نون و جیم قریه: اسفنج

. 3آن را اسبنج هم گویند. ارغیان از نواحی نیشابور

. 4ء دهات ارغیان است از قرای نیشابور و در جز :بان

هوایش . قلعه ای است از بام صفی آباد از قرای حول و حوش شهر مشهد مقدس: جهان

.1ده خانوار سکنه دارد. یالق و آبش از رودخانه

1 - http://www.muslems.net/vb/232073-post145.html

ضا ، جغرافیای خراسان در تاریخ حافظ ابرو، تصحیح و تعلیق دکتر غالمر3387شهاب الداین عبداهلل خوافی حافظ ابرو، - 2

83ورهام، چاپ اول، نشر اطالعات. ص

چاپ اول، ، ، مراۀ البلدان، به تصحیح دکتر عبدالحسین نوائی و میر هاشم محدث3367اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، - 3

87صانتشارات دانشگاه تهران.

163ص پیشین، ، 3367. اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، - 4

http://www.muslems.net/vb/232073-post145.html


گذشته محل اصلی آن کهنه بام بود و شواهد باستان شناسی نشان این دهستان که در : بام

درباره وجه تسمیه این . می دهد که قدمت آن دست کم مربوط به زمان هخامنشیان می رسد

بام یاد شده است که از رستاقهای ارغیان بوده و محل در منابع مکتوب تاریخی از قریه بان

بام هم در اصل »: درباره بام چنین گفته است مرحوم وحیدخان از مطلعین روستای بام. است

در دوره قاجاریه در زمان 2«نام گلی از گلهای بهشتی می باشد. بان بوده است و بان

که پس از او 3حاکم آن صفرعلی خان بغایری بوده 3133حکومت آقا محمد خان درسال

پس از اینها 4ندسعادت قلی خان بغایری با برادرانش حاکم این منطقه بود 3133در سال

خانلر آقای بغایری به ترتیب به حکومت رسیدند که نتیجتا به حشمت ، حبیب آقای بغایری

.5اهلل خان و میرزا غفارخان و ایرج خان وحید، مهدی خان وحید رسید

که نژاد آنها از ترکان بغایری از تیره خانوارسکونت داشته 777در زمان قاجاریه درحدود

6د که از قراقوم توسط هوالکوخان به این منطقه آورده شده اند. گرایلی می باشن

ر زمانهای قدیم قبل از نادرشاه نام اصلی آن راونیر بوده که آثار آن امروزه د: صفی آباد

نوروز تپه و رباط ای از مجموعه شهر کنونی به صورت یک در یک کیلومتری شمال

. باقی مانده است ومحوطه سنگوراونیز

که دهستان صفی آباد فعلی بیشتر به دوره نادرشاه و پس از آن بر می گردد این تاریخ

هجری به دست صفی خان بغایری 3345-3347امروزه به شهر مبدل گشته به سال

1375ص پیشین، ، 3367ن خان، اعتماد السلطنه، محمد حس - 1

، آ ر تا اسفند، انتشارات نشرکند، ص 31-3، کوه شاجهان، مجله آینده، سال چهاردهم، شماره 3368جابانی، محمد، - 2

547-551

شهرستان اسفراین، پایان نامه : ، تحلیل الگوی تقسیمات کشوری شمال خراسان نمونه3383هوشیار، محمد مهدی، - 3

333ص . ، دانشگاه تربیت مدرسکارشناسی ارشد

به تصحیح دکتر محمد اسماعیل رضوانی ( ؛ تاریخ منتظم ناصری )جلد سوم3368اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، - 4

3533ص . انتشارات دنیای کتاب، چاپ اول ‘

173، پیشین، ص 3383هوشیار، محمد مهدی، - 5

مهرداد رهبری، –سیستان، چاپ اول، ترجمه قدرت اهلل روشنی زعفرانلو سفرنامه خراسان و، 3365ییت، کلنل ادوارد، - 6



46

لطفعلی حاکم آن3133محمد خان قاجار در سال احداث شد در دوره قاجاریه در زمان

.1ی آباد به لطفعلی خان بغایری رسیدحکمت صف3135خان بغایری بود پس از او در سال

خانوار بوده که نژاد آنها از ترکان بغایری از تیره 577صفی آباد در دوره قاجاریه درحدود

گرایلی

.2باشندمی

کلنل ییت از منگلی دیدن کرده و چنیین می نویسد: منگلی:

از آجر بنا شده منگلی را می گفتند که باقیمانده یک شهر قدیمی است که خانه های آن »

. 3« بودند

تا حال حاضر رستاق ارغیان از قرن سیزدهم، دستجرد، چهارمست، جهان، تارخه، بیش آباد، بکرآباد، بانی در، بام، آق قلعه، آقچ، اردین

، قوچقر، قارضی کرجی، فتح آباد، غوزه زن، عیس باغ، عنبر آباد، زالی، دهنه اجاق

، باغشجرد، الست سفلی، الست علیا، اسفید ،ه بامنود، کوشکندر، کالته بام، کاریزدر

، عباس آباد، صفی آباد، زنفت، راوخ، دهنه شیرین، دولچاه، خوراب، جوزقه، بهکاریز

، منگلی، مقصود آباد، دمحمد آبا، گپز، کالته آقازاده، گسک، قنبر باغی، قره چاه، قارضی

4. نیاب

83 -87ص. جهان ارغیان تا بام و صفی آباد، چاپ اول، انتشارات ایران جوان، تهران: 3375طاهری، علی اصغر، - 1

344، پیشین، ص 3365ییت، کلنل ادوارد، - 2

مهرداد رهبری، –سفرنامه خراسان و سیستان، چاپ اول، ترجمه قدرت اهلل روشنی زعفرانلو 3365ییت، کلنل ادوارد، - 3


333-378، پیشین، ص 3383هوشیار، محمد مهدی، - 4


فصل چهارم

:آاثر باستاني بخش بام

و تپه های باستانیمحوطه ها

آرامگاه ها ومعصوم زاده ها

تونل یا اتاقک های زیرزمینی

آسیابها

نذریدرختان کهن و

آثار باستانی بخش صفی آباد:

محوطه ها و تپه های باستانی

قلعه

آرامگاه ها ومعصوم زاده ها


47

بخش بام آثار باستانی


نانوی تپه

شهرستان آباد صفیکیلومتری شمال شرق روستای بام از توابع بخش بام و 4تپه در نانوی

های بر روی زمین، اسفراین قرار گرفته است این تپه در پایکوههای ارتفاعات شاه جهان

منتهی الیه جنوب شرقی رشته کوه شاه جهان به ارتفاع های رسوبی حاصل از فرسایش دامنه

و عر 58-56-737یا و به مختصات طول جغرافیاییمتر باالتر از سطح در 3617

.قرار دارد 36-55-335 جغرافیای

این تپه یک تپه مصنوعی با مقطع تقریباً دایره ای شکل نا منظم در میان زمینهای حاصلخیز

-متر در راستای شمالی 35کشا ورزی خرگلی روستای بام واقع شده است.این تپه حدود

متر از زمینهای 5غربی گسترش یافته است که حدود -شرقی متر در امتداد375جنوبی و

این تپه یکی از نادرترین و کهن ترین تپه های پیش ازتاریخی شرق . اطراف بلند تر است

اسفراین مربوط به هزاره پنجم قبل از میالد می باشد که داده های فرهنگی در سطح محوطه

های های فراوان از خاکستر در مواردی تیغهالیه، قطعات شکسته سفال ،عبارتند از استخوان

کال در دامنه شرقی این محوطه رودخانه. سنگی به صورت پرا کنده قابل مشا هده می با شد

که نقش مهمی در شکوه فایی این محوطه داشته اند و چشمه خرگلی قرار گرفته است خرق

جه با شواهد سفالی که در با تو. دامنه شرقی به صورت باتالقی دیده می شود در فصل بهار

سطح محوطه پراکنده شده واغلب دارای خمیره قرمز با نقوش سیاه و متمایل به قهوه ای

سوخته برزمینه خارجی ظرف با اشکال و شاخصه دوره کالکولتیک و عصر مفرغ بیانگر

( 3تصویر) .1یک دوره پیش از تاریخ می باشد

آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و نانوی تپه، ، گزارش ثبتی 3376نیک گفتار، احمد، -3

7 -6، ص ی خراسان شمالیگردشگر


شهرستان آباد صفیین از توابع بخش بام و متری شرق روستای ارد500در پهوتگ: گو تپه

در داخل دشت در، اسفراین قرار گرفته است این تپه در پایکوههای ارتفاعات شاه جهان

متر باالتر از سطح دریا و به 3435منتهی الیه جنوب شرقی رشته کوه شاه جهان به ارتفاع

قرار 36 - 51 – 351عر جغرافیایو 58 - 51 – 337 مختصات طول جغرافیایی

دارد.

گو تپه یک تپه مصنوعی با مقطع تقریباًدایره شکل نامنظم در حاشیه رودخانه کال والیت

جنوبی و -متردر عرصه شمالی35در میان دشت حاصلخیز اردین قرار دارد این محوطه

غربی گسترش یافته است. ارتفاع این تپه از سطح زمینهای اطراف –متر در امتداد شرقی 37

خاک محوطه از نوع شنی و رسوبی به رن کبود متر می باشد 3شرقی حدود نهدر دام

است که به همین خاطربه آن گو تپه گوینداین تپه هم شبیه نانوی تپه یکی از قدیمی ترین

محوطه های پیش از تاریخی مربوط به هزاره پنجم قبل از میالددر شرق اسفراین می باشد

عات سفال با نقوش سیاه با اشکال هندسی بر زمینه پوشش فرهنگی از قبیل قطهای که داده

.( 1)تصویر1 گلی قرمز رن و استخوان در سطح آن به صورت پراکندهدیده می شود

شمال روستای اردین از توابع بخش بام و متری 7نقیمن اُستو در: نقیمنگ اُستو

، ی ارتفاعات شاه جهانشهرستان اسفراین قرار گرفته است این تپه در پایکوههاآباد صفی

متر باالتر 3537منتهی الیه جنوب شرقی رشته کوه شاه جهان به ارتفاع در روی تپه ماهور در

163قرار عر جغرافیایو 58 – 51 – 137از سطح دریا و به مختصات طول جغرافیایی

دارد. 36 – 51 –

تپه ظم در روی یکنقیمن اُستو یک محوطه مصنوعی با مقطع تقریبا دایره ای شکل نامن

متردر عرصه 57این محوطه شنی واقع شده است-ماهور طبیعی که از جنس ماسه ای

، گزارش ثبتی گو تپه، آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری 3376نیک گفتار، احمد، - 1

7 -6، ص خراسان شمالی


57

غربی گسترش یافته است. ارتفاع این تپه از –متر در امتداد شرقی 85جنوبی و -شمالی

متر می باشد 5/1شرقی حدود سطح زمینهای اطراف در دامنه

حوطه های عصر مفرغ تا آهن در شهرستان اسفراین این محوطه یکی از بهترین و نادرترین م

می باشد در سطح محوطه ریز تیغه های سنگی و قطعات سفال به و فور یافت می شود در

متری جنوب 577صد ریز تیغه ها و سفالهای این محوطه نسبت به محوطه گو تپه که در

اغلب دارای خمیره و سفالها. شرق این محوطه قرار دارد زیاد تر و متنوع تر می باشد

نخودی، آجری و خاکستری می باشد با توجه به نوع ریز تیغه ها و و قطعه سفالهای از نوع

نخودی و آجری با پوشش گلی رقیق ودر مواردی غلیظ با اشکال و شاخصه دوره

کالکولتیک و سفالینه های خاکستری روشن و درمواردی خاکستری تیره با اشکال و

(.3تصویر) 1می باشد عصر آهن شاخصه عصر مفرغ تا

کیلومتری شمال غرب روستای بام از 4محوطه باستانی کهنه بام در (: یه بان)قر کهنه بام

شهرستان اسفراین قرار گرفته است این بنا در پایکوههای آباد صفیتوابع بخش بام و

لیه منتهی اهای رسوبی حاصل از فرسایش دامنههای بر روی زمین، ارتفاعات شاه جهان

متر باالتر از سطح دریا و به مختصات 3633جنوب شرقی رشته کوه شاه جهان به ارتفاع

قرار دارد. 36- 55 -316 و عر جغرافیای 58 – 56 – 733طول جغرافیایی

کشاورزی های از یک برجستگی مصنوعی با مقطع تقریبا بیضی شکل در میان زمیناین اثر

متر در امتداد شرقی و غربی 377جنوبی و –الی متر در راستای شم 177است که حدود

مختلف تپه های بخش. اطراف بلندتر استهای متر از زمین 17تپه حدوداّ . گسترش یافته است

به ویژه در دامنه شرقی قطعات الشه سن دیده می شود که حاصل فرو ریختن و فرسایش

. ه این قلعه اشاره شده استقلعه بوده است که در منابع مکتوب ب "سنگی احتماالهای سازه

آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و نقیمن اًستو، ، گزارش ثبتی 3376نیک گفتار، احمد، -3

7 -6، ص شگری خراسان شمالیگرد


به عنوان قبرستان استفاده می شده که در بین مردم از این احتماالً متری شمال این تپه357از

. ق در آن هب 4محل قبرستان یاد می کنند و آثاری از سفال خاکستری و سفالینه هاای قرون

. قابل مشاهده است

توان به طور مقدماتی در سطح تپه می دوران مختلفهای با توجه به پراکندگی سفالینه

پیشنهاد کرد که این محوطه دربردارنده یک توالی دست کم از عصر آهن تا دوره قاجار

متعلق به وجود سفالهای خاکستری سیاه با آمیزه شن و آهک که بسیار خشن می باشد. است

مواردی عصر آهن و سفالها به خمیره قرمز و دارای سطحی صیقلی و شیار دار و در

گردن بلند نخودی و ظروف استامپی با های مختلف تحتانی زاویه دار و سبوهای قسمت

حاکی از وجود یک فرهن (اشکانی و ساسانی، هخامنشی)اشکال شاخصه دوران تاریخی

لعاب دار منقوش از از نوع لعاب پاشیده با کف های دوران تاریخی است و وجود سفال

3زرد وسبز شاخصه قرون ، قوش هندسی به رن قهوه ایتخت و دارای اسلیپ گلی و ن

و 5معروف به قلم مشکی با نقوش سیاه در زمینه فیروزه متعلق به قرون های ه. ق و سفال 4و

آبی و سفید با نقوش آبی و الجوردی برزمینه سفید شاخصه دوره های و سفال قهب. 6

ه اسالمی در این تپه می تیموری و صفویه حاکی از وجود یک استقرار طوالنی در دور

( 4تصویر) 1باشد

متری شمال روستای بکر آباد از توابع 377تپه بکر آباد در : قریه بکر آباد()تپه بکرآباد

تپه در پایکوهی ارتفاعات شاه ، شهرستان اسفراین قرار گرفته استآباد صفیبخش بام و

ر از سطح در یا و به مختصات متر باالت 3533جهان در دامنه تپه ماهور هابه ارتفاع حدود

قرار دارد 36-54-3341و عر جغرافیایی 58-43-3448طول جغرافیایی

آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و کهنه بام، ، گزارش ثبتی 3376نیک گفتار، احمد، - 1

7 -6، ص گردشگری خراسان شمالی


51

تپه بکر آباد یک برجستگی طبیعی با مقطع تقریباً بیضی شکل در دامنه کوه شاه جهان است

متر در راستای 177فرهنگی دیده می شود که حدود های که در سطح فوقانی آن الیه

تپه به طور تقریبی ، غربی گسترش یافته است –متر در امتداد شرقی 87ی و جنوب –شمالی

های در ضلع شرقی و غربی این محوطه تونل. اطراف بلندتر استهای متر از زمین 377حدود

زیرزمینی قابل مشاهده است که اکنون توسط بارندگی و حفاری غیر مجاز تخریب شده که

ن و سلطان مصیب دیده می شود که شاید در زمان ناامنی شبیه این تونلهای زیرزمینی در جها

با توجه به پراکندگی . به عنوان مخفیگاه یا پناهگاه مورد استفاده قرار می گرفته است

دوران مختلف در سطح تپه می توان به طور مقدماتی پیشنهاد کرد که این های سفالینه

دست کم از دوره ساسانی تا دوره ، محوطه در بردارنده یک توالی طوالنی از دوره تاریخی

. (5تصویر). 1است ( اسالمی )اواخر صفویه

کیلو متری جنوب 1در محوطه باستانی قلعه گورکنن : قلعه گورکنن )قریه اسفنج(

محوطه در . شهرستان اسفراین قرار گرفته استآباد صفیروستای بام از توابع بخش بام و

های رسوبی حاصل از فرسایش دامنههای زمین پایکوهی ارتفاعات شاه جهان در حاشیه

متر باالتر از سطح دریا 3565منتهی الیه جنوب شرقی رشته کوه شاه جهان به ارتفاع حدود

.قرار دارد 38-77-615´و عر جغرافیایی 58-33-357به مختصات طول جغرافیایی

در حاشیه مصنوعی به شکل تقریباً بیضی در جنوب روستای بام این محوطه یک محوطه

متر 3777این اثر حدود . قرار گرفته است رودخانه کال والیت در دشت حاصلخیزاسفنج

غربی گسترش یافته است این -متر در امتداد شرقی 437جنوبی و -در راستای شمالی

درباره وجه تسمیه این محل در . متر از زمینهای اطراف بلندتر می باشد5/1 محوطه حدود

و آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی تپه بکرآباد، ، گزارش ثبتی 3376نیک گفتار، احمد، - 1



به خاطر در دید بودن این محل قریه اسفنج یاد شده ولی به گفته مردم منابع مکتوب تاریخی

. روستا به قلعه گورکنن مشهور می باشد

بافت خا ک محوطه از نوع رسوبی نرم که در دامنه شرقی آن بافت خاک به نوع رسوبی

همراه با ریز دانه های شن که حاصل فرسایش رسوب گذاری ارتفاعات دوقوز دره میباشد

سطح محوطه هر ساله توسط کشاورزان زیر کشت می رود و به صورت دیم . غییر می کندت

یا آبی گندم وجو در مواردی هندوانه کاشته می شود که صدمات جبران ناپذیری به بقایای

جوش سفال در سطح محوطه داده های فرهنگی از قبیل. فرهنگی محوطه وارد کرده است

در محوطه شرقی دامنه. دیده می شود پراکنده ورتکوره و قطعات شکسته شیشه به ص

در کیلو متری به کوه های معروف به نام دو قوزدره منتهی می شود دامنه شمالی3حدود

که از به کال والیت به رود خانه و دامنه غربی گورکُنن متری به آسیا ب قلعه 377حدود

جنوبی هم به و دامنه دشده وصل می شو تشکیل خرق و شیون هم پیوستن رودخانه کال

با . می باشد منتهی می شود دشت حاصلخیز سوانج که حاصل آبرفت های کال والیت

سفالی از قبیل قطعه سفالهای با کف مسطح با شا موت کانی و در مواردی توجه به شواهد

لعاب گلی سفید متمایل گیا هی با خمیره نخودی که دو سطح خارجی و داخلی آنها دارای

ق و ه 5 -1ی که نقوش به رن سیاه وقهوهای سوخته با اشکال و شاخصه ی قرون به شیر

با قطعه سفالهای با لعاب یکرن سبز زیتونی و آبی فیروزه ای و در مواردی سفالیه های

نقوش سیاه و آبی بر زمینه سفید مربوط به دوره ایلخانی و تیموری حاکی از یک استقراری

( 6تصویر). 1باشد . حوطه می باشدق در این مه 7-1از قرون

در یک کیلومتری شرق روستای اردین از توابع 3قلعه کهنه اردین :قلعه کهنه اردین

شهرستان اسفراین قرار گرفته است این تپه در پایکوههای ارتفاعات آباد صفیبخش بام و

آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و قلعه گورکنن، ، گزارش ثبتی 3376نیک گفتار، احمد، - 1



54

منتهی الیه جنوب شرقی رشته کوه شاه جهان به در داخل دشت در، شاه جهان

عر و 58-51-377 متر باالتر از سطح دریا و به مختصات طول جغرافیایی3447تفاعار

قرار دارد. 36-51-347جغرافیای

یک محوطه مصنوعی به شکل بیضی نا منظم در شرق روستای اردین در قلعه کهنه اردین

ا حاشیه ی رود خانه کال والیت در دامنه تپه ما هور ها در یک زمین حاصلخیز کشا ورزی

غربی -متردر امتداد شرقی 317جنوبی و -متر در راستای شمالی 337 که حدود ست.

متر از زمینهای اطراف بلند تر است خاک 5/3گسترش یافته است و به طورتقریبی حدود

.باشدهمراه با قلوه سن می نرم رسوبی به رن قهو ای روشن سطح محوطه دارای بافت

تقریباً زمین توسط کشاورزان و رسوبگذاری تپه ماهور هابه خاطر شخم تمام سطح محوطه

مسطح شده است. و بیشترین داده های فرهنگی درسطح محوطه، قطعات شکسته سفال از

نوع خمره وکوزه می باشد در دامنه غربی محوطه رودخانه ی کال والیت جریان دارد که

متری به 577امنه جنوبی در نقش به سزایی در شکو فایی و آبادانی این محوطه داشته و د

منتهی می شود که این بخش به خاطر شخم عمیق توسط 1محوطه قلعه کهنه اردین

تراکتورصدماتی جبران ناپذیری دیده است. به طور کلی با توجه به شواهد سفالی که در

نارنجی و در ، سطح محوطه پرا کنده شده است و اغلب از نوع ساده به رن قرمز آجری

های خودی با شاموت شن و پوشش گلی سفید در سطح خارجی که اکثراً خمرهمواردی ن

سبوهای با گردن کوتاه ظروفی از نوع بشقاب ماهی و قطعه سفالهای از نوع استامپی آ وقه

( 8تصویر) 1ساسانی می باشد باشد -با اشکال و شاخصه ی دوره اشکانی

آباد صفیروستای بام از توابع بخش بام و کیلو متری جنوب غرب7تپه نقیم در : تپه نقیم

محوطه در پایکوهی ارتفاعات شاه جهان در حاشیه . شهرستان اسفراین قرار گرفته است

صنایع دستی و آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی،قلعه کهنه اردین، ، گزارش ثبتی 3376نیک گفتار، احمد، - 1



منتهی الیه جنوب شرقی رشته کوه شاه جهان های رسوبی حاصل از فرسایش دامنههای زمین

و 478-91-59ی متر باالتر از سطح دریا به مختصات طول جغرافیای3586به ارتفاع حدود

قرار دارد.789-88-37´عر جغرافیایی

ای شکل در دامنه کشاورزی با مقطع دایرههای از یک یرجستگی در وسط زمیناین اثر

–در راستای شمالی متر 77 جنوبی تپه ماهور ها قرار گرفته است که حدود تقریبی آن

از متر 33په در حدود ت. غربی گسترش یافته است –متر در امتداد شرقی 377جنوبی و

اطراف بلندتر است که به طور طبیعی از خاک رس قرمز رن با سن صخره ای های زمین

که در سطح فوقانی آن آثاری از حفره عمیق به شکل غار دیده می شود . تشکیل یافته است

تاریخی و یا دوره اسالمی به عنوان مخفی گاه مورد های که در گذشته شاید ماْوای انسان

درابتدای ورود به : درباره این تپه چنین گفته است مرحوم ایرج وحیدی. ستفاده بوده استا

ازآن راهرویی به عر مقداری از راه را باید به طوری سینه خیزمی پیمود و پس، داخل تپه

. دو متر در درون تپه کنده شده است یک متر و نیم و به ارتفاع

گردد که به از ان به چهار راهی منتهی می شود وپس طول این راهرونزدیک به پنجاه متر می

بوده است. راهرروهای متعددی می بیودندکه هر کدام دارای اتاقها و محل زندگی

بنای زیر زمین این تپه به طوری که نقل می کردند بسیار عجیب بود و معماری درون فوق

. 1قابل زندگی بوده استمستحکم که بس ازگذشت سالها کلیه ی اتاق ها سالم و العاده

دوران مختلف در سطح تپه می توان پیشنهاد کرد های سفال با توجه به پراکندگی سطحی

دست کم ا از دوره تاریخی احتماال از اواخر که این محوطه دربردارنده یک توالی زمانی

.( 7تصویر) 2هجری قمری است. 3-4ساسانی و قرون دوره

(.38 ، 3384)توحدی، - 1

آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و تپه نقیم، ، گزارش ثبتی 3376نیک گفتار، احمد، - 2



56

متری جنوب شرق روستای جهان از بخش 3777جهان در قلعه کهنه : نکهنه جهاقلعه

تپه در پایکوهی ارتفاعات شاه جهان در ، شهرستان اسفراین قرار گرفته استآباد صفیبام و

متر باالتر از سطح در یا و به مختصات طول 3887میان دره دارزو به ارتفاع حدود

.ردقرار دا 36-58-713و عر جغرافیایی 58- 53- 313جغرافیای

قلعه کهنه جهان ارغیان از یک محوطه مصنوعی مسطح با مقطع نامنظم هندسی شکل میا ن

متر در 157کشاورزی در حاشیه رودخانه کال جهان قرار گرفته است که حدودهای زمین

غربی گسترش یافته است ارتفاع تپه –متر در امتداد شرقی 337جنوبی و –راستای شمالی

غربی محوطه –در دامنه شمالی . متر می باشد 3حدود ر دامنه شمالیاطراف دهای از زمین

رودخانه جهان ارغیان و یک سلسله قنات قرار دارد تمام نقاط مختلف محوطه امروزه

توسط کشاورزان زیر کشت رفته است و آثار معماری کامال تخریب شده است و در بعضی

ا اوایل انقالب اثار قلعه بخوبی نمایان جاها به صورت چیل درآمده است و به گفته مردم ت

بوده و در شمال شرق نزدیک به رودخانه یک سن معروف به نام سن مرده شور وجود

سال است که توسط 37داشته که در سطح آن آثاری از خط حک شده بوده که حدود

یک سیالب مدفون شده است در تمام سطح محوطه به ویژه در مرکز قطعات زیادی از

از نوع لعاب های و سفالینه ال دیده می شود که اغلب بدون لعاب از نوع نخودی سادهسف

ق و -هب 8-5دار با تکنیک نقاشی زیر لعاب معروف به قلم مشکی متعلق به قرون

معروف به آبی و سفید دارای نقوشی آبی الجوردی بر زمینه سفید متعلق به های سفالینه

. 1ق است -هب 3-5یک دوره اسالمی از قرون ق حاکی از وجود –هب 3-7قرون

( 3تصویر)

واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و ، گزارش ثبتی قلعه کهنه جهان، آرشیو3376نیک گفتار، احمد، - 1



کیلومتری متری شمال روستای جهان از توابع 35قزلر قلعه جهان در : قزلر قلعه جهان

ارتفاعات شاه جهان در تپه درمیان، شهرستان اسفراین قرار گرفته استآباد صفیبخش بام و

ح در یا و به مختصات طول جغرافیایی متر باالتر از سط میان دره دارزو به ارتفاع حدود

. قرار دارد 36-54-3341و عر جغرافیایی 3448-43-58

در یک منطقه کوهستانی بر فراز یک کوه از جنس صخره بنا شده است که از سه این اثر

متر در 35جهت غرب شمال و جنوب با شیب بسیار تند به دره ختم می شود این قلعه

غربی گسترش یافته است ارتفاع این –متر در امتداد شرقی 35راستای شمالی جنوبی و

درباره وجه تسمیه قزلر قلعه مردم . متر می باشد 3177قلعه ار کف رودخانه در حدود

قدیم این قلعه را برای سکونت در فصل های محل معتقدند که دختر پادشاهی در زمان

یبی قزلر به معنای دختر ها و قلعه قزلر قلعه از یک واژه ترک. تابستان احداث کرده است

تشکیل شده است.

137متر که ارتفاع آن در حدود 34در ضلع جنوبی بر فراز قلعه آثاری از دیوار به طول

سانتی متر می باشد مصالح به کار رفته در بنا الشه سن همراه 337سانتی متر و ضخامت

با مالت گل و ساروج می باشد

سفال ها بر فراز تپه و دامنه شرقی و غربی می توان به طور مقدماتی با توجه به پراکندگی

اشکانی است –پیشنهاد کرد که این قلعه دارای یک توالی زمانی احتماال از دوره هخامنشی

گردن کوتاه با های آ وقه با خمیره قرمز و رویه سفید نخودی و سبوهایهای که وجود خمره

ن هخامنشی حاکی از وجود یک استقرار دوره خمیره نخودی با اشکال شاخصه دورا

سبو صیقلی وهای از نوع معروف به فلیده و سفالینههای هخامنشی و همچنین وجود سفالینه


57

متعلق به U دارای شیار به شکل ظروفی که سطح لبه انها ای از نوع گردن بلند وهمچنینه

( 37تصویر). 1دوره اشکانی می باشد

( هامودقریه ن)محوطۀ داشخانه

شهرستان اسفراین، دهستان متری شمال روستای زالی درشرق 3777محوطۀ داشخاته در

شهر اسفراین قرار گرفته کیلومتری شمال شرق45بام، بخش بام و صفی ا بادو در حدود

کوهستانی در دامنه تپه ماهورهای، شاجهان است. محوطه در دشت پایکوهی ارتفاعات

و به مختصات متر باالتر از سطح دریا 3538ه ارتفاع حدود بخشهای شهرستان اسفراین ب

77. 885 ´و عر جغرافیایی 58◦ 374744´طول جغرافیایی ◦

قرار دارد 36

محوطه داشخانه یک زمین پوشیده از رسوبات با مقطع نامنظم هندسی که در دامنه شمالی

انه فصلی به نام است که در حاشیه یک رودخ کشاورزی بلند ترهای متراز زمین5/3حدود

متر در امتداد 477متر در راستای شمالی جنوبی و 3777داشخانه قرار دارد که حدود

غربی گسترش یافته است درباره نام اصلی این محوطه در منابع مکتوب از قریه –شرقی

اما در محل از این منطقه به نام . نهامودکه از والیات جهان و ارغیان است کر شده است

نه یاد می کنند که از دو واژه ترکی داش به معنی سن وخن یعنی خانه تشکیل شده داشخا

است که شاید استخراج فلزات از سن بوده است.

با توجه به حفاری غیر مجاز که در وسط محوطه صورت گرفته نشان از مدفون شدن این

حوطه آثاری از متر می باشد..در ضلع شمال غربی م 3محوطه در زیر رسوبات به ارتفاع

کوره گلوپذی)نای( دیده می شود که به طور تقریبی یک متر زیر رسوبات قرار گرفته

. است

قلعه جهان، آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و قزلر ، گزارش ثبتی3376نیک گفتار، احمد، - 1



دوران مختلف در سطح آن می توان به طور مقدماتی های ،با توجه به پراکندگی سفالینه

هجری قمری 3تا 1پیشنهاد کرد که این محوطه در بردارنده یک توالی استقراری از قرون

، سبز لجنی، یکرن با لعاب شیشه ای در طیفی از رنگهای شاملهای وجود سفال. است

خوارزمشاهی -متعلق به دوران غزنوی زرد وسیاه خاکستری با اشکال هندسی، الجوردی

های باشد که از لحاظ فرم وشکل قابل مقایسه با ظروف جرجان است. وجود سفالمی

ه فیروزه ای سبز رن و آبی می باشد که متعلق معروف به قلم مشکی که نقوش سیاه بر زمین

معروف به آبی وسفید که بیشتر های هجری قمری است و همچنین سفالینه 8و 6به قرن

ورامین و کرمان می باشد که از لحاظ کیفیت نقوش و طرحهای آن های شبیه سفالینه

( 33)تصویر 1احتماالّ متعلق به دوره تیموری است

( )قریه دستجردقلعه کهنه دستجرد

آباد صفیمتری غرب روستای دستجرد از توابع بخش بام و 37قلعه کهنه دستجرد در

درروی ، شهرستان اسفراین قرار گرفته است این محوطه در پایکوههای ارتفاعات شاه جهان

متر باالتر 3537 ارتفاع شاه جهان به منتهی الیه جنوب شرقی رشته کوه تپه ماهور شنی در

-53- 377عر جغرافیایو 58-53-333ریا و به مختصات طول جغرافیایی از سطح د

.قرار دارد 36

یک محوطه مصنوعی با مقطع تقریباً هندسی شکل نامنظم بر روی یک تپه این قلعه

متر در 47جنوبی و -متردر عرصه شمالی 65ماهورشنی وسیع قرار دارد. این محوطه حدود

اطراف در دامنه ارتفاع این تپه از سطح زمینهای . افته استغربی گسترش ی –امتداد شرقی

ولی درباره وجه تسمیه آن باید گفت مردم اعتقاد دارند باشد متر می 3شرقی حدود جنوب

که در گذشته محل اولیه دستجرد دراین محل بوده و با گذشت زمان خراب شده و به همین

آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و اشخانه، محوطه د ، گزارش ثبتی3376نیک گفتار، احمد، - 1



67

ه آن نقیمن اوستو هم می گویند چون در خاطر به آن قلعه کهنه می گویند و در مواردی ب

. خاک سطح محوطه دارای بافتی نرم از . زیر آن نقیب و تونل های زیر زمینی وجود دارد

خاک پیرامون آن از نوع شنی . .است نوع رسوبی وریزدانه های شنی به رن قهو های تیره

ز آن را خانه های و ماسه ای می باشد. سطح محوطه بویژه دامنه شمالی که بخش وسیعی ا

، شیشه، مسکونی احاطه کرده دارای داده های فرهنگی از قبیل قطعات شکسته سفال

دامنه جنوبی با احداث خانه های مسکونی احاطه شده که در . استخوان و گچ می باشد

همین بخش به گفته مردم بومی با کندن چاله برای گذاشتن تیر آهن یک تونل زیر زمینی

ای راهرو های متعدد می باشد و در هر راهرو چندین اتاقک با درب های باز شده که دار

و که در داخل بعضی از انها خمره های خیره آ وقه وجود داشته است سنگی وجود دارد

این بخش متاسفانه امروزه مسدود شده است و به خاطر وجود همین تونل های زیرزمینی

به طور کلی با توجه به . اوستو هم می گویند مردم به این قلعه کهنه بعضی مواقع نقیمن

شواهد سفالی که در سطح محوطه پراکنده شده می توان به طور مقدماتی پیشنهاد کرد که

وجود قطعه سفالینه های با لعاب گلی و این محوطه دربردارنده یک دوره اسالمی است

مراکز ساخت این ه. ق که مهمترین 4-3نقوش رنگارن بر زمینه شیری مربوط به قرن

یکی از نمونه سفالهای شاخص این محوطه می باشد که ، ظروف جرجان و نیشابور می باشد

محوطه جمال باغ و تپه نوروز شناسای شده است و ، تپه کهنه بام، نمونه آن در شهربلقیس

8-3قطعه سفالهای دیگر دارای لعاب یک رن فیروزه ای و سبز با اشکال و شاخصه قرن

( 31تصویر) 1ی باشدق م. به

آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی ، قلعه کهنه دستجرد ، گزارش ثبتی3378نیک گفتار، احمد، - 1

3 -6، ص و گردشگری خراسان شمالی


محوطه باستانی جمال باغ

یلومتری غرب روستای عیسی باغ از توابع بخش بام و ک 1 محوطه باستانی جمال باغ در

بر ، شهرستان اسفراین قرار گرفته است این تپه در پایکوههای ارتفاعات شاه جهانآباد صفی

متر م3647شاه جهان به ارتفاع منتهی الیه جنوب شرقی رشته کوه روی تپه ماهور شنی در

عر جغرافیای 58-54-314 باالتر از سطح دریا و به مختصات طول جغرافیایی

قرار دارد. 335-55-36

نامنظم محوطه باستانی جمال باغ بر روی یک تپه طبیعی با مقطع تقریباً به شکل بیضی

جنوبی -صه شمالیمتر عر 317قرار دارد. این محوطه درجنوب تپه ماهورهای عیسی باغ

غربی گسترش یافته است. ارتفاع این تپه از سطح زمینهای –متر در امتداد شرقی 75و

متر می باشد در دامنه شرقی محوطه آثار زیادی از قطعات 56اطراف در دامنه غربی حدود

سفال از نوع سبو و خمره با خمیره نخودی به صورت پراکنده دیده می شود و در همین

ر تجمعی از الشه و قلوه سن به صورت پی بنا دیده می شود. بخش آثا

با توجه به شواهد سفالی که در سطح محوطه پراکنده شده می توان به طور مقدماتی پیشنهاد

ق است . هب 3-6کرد که این محوطه در بردارنده یک استقرار دوره اسالمی مربوط به قرون

رنگارن بر زمینه شیری وسفالینه های از نوع وجود سفالینه های با اسلیپ گلی با نقوش

وهمچنین قطعه . ق است ب.ه 4-3اسگرافیتو بانقش کنده در زیر لعاب مربوط به قرون

1ه ق است 6-5متعلق به قرون با خمیره منسجم، سفالهای با لعاب یکرن فیروزه ای آبی

( 33تصویر)

آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع محوطه باستانی جمال باغ، ارش ثبتی، گز3378نیک گفتار، احمد، - 1

3 -6، ص دستی و گردشگری خراسان شمالی


61

کهنه نوكقلعه

لومتری جنوب روستای کوشکندر از توابع بخش بام و کی 4تپه باستانی قلعه کهنه نوک در

بر ، شهرستان اسفراین قرار گرفته است این تپه در پایکوههای ارتفاعات شاه جهانآباد صفی

متر 1635منتهی الیه جنوب شرقی رشته کوه شاه جهان به ارتفاع روی تپه ماهور شنی در

-57 و عر جغرافیای158-55-36باالتر از سطح دریا و به مختصات طول جغرافیایی

قرار دارد.55-514

قلعه کهنه نوک بر روی یک تپه طبیعی با مقطع تقریباً به شکل بیضی در میان دشت

متر در امتداد 85جنوبی و -متر عرصه شمالی 54حاصلخیز اسفراین قرار دارد. این محوطه

طراف در دامنه غربی غربی گسترش یافته است. ارتفاع این تپه از سطح زمینهای ا –شرقی

این تپه از نوع تپه ماهورهای شنی می باشد که در سطح آن حدود متر می باشد، 58حدود

غربی قلعه ای ایجاد شده –متر در امتداد شرقی 35متر در راستای شمالی و جنوبی و 37

یر غهای بود که توسط عوامل فرسایش از قبیل باد و باران و عوامل انسانی از جمله حفاری

. با توجه به شواهد سفالی که در سطح محوطه مجاز در قبل از انقالب تخریب کرده است

پراکنده شده می توان به طور مقدماتی پیشنهاد کرد که این محوطه در بردارنده یک

ق است و جود سفالینه های از نوع قلم مشکی . هب8-6استقرار دوره اسالمی مربوط به قرون

، وهمچنین قطعه سفالهای با لعاب یکرن فیروزه ای آبی ه فیروزهایبا نقوش سیاه بر زمین

سبزو سبزلجنی و سفالینه دیگرمعروف به اسگرافیتو با نقوش کنده زیر لعاب سبز رن همه

.. ( 34تصویر) 1متعلق به قرون میانه اسالمی است

آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و قلعه کهنه نوک، ، گزارش ثبتی3376نیک گفتار، احمد، - 1



قلعه کهنه کاریزدر

آباد صفیاز توابع بخش بام و متری شمال روستای کاریزدر500قلعه کهنه کاریزدر در

بر روی تپه ، شهرستان اسفراین قرار گرفته است این تپه در پایکوههای ارتفاعات شاه جهان

متر باالتر از 1499شاه جهان به ارتفاع منتهی الیه جنوب شرقی رشته کوه ماهور شنی در

-53-36 و عر جغرافیای420 - 50 -57 طول جغرافیایی به مختصات دریا و سطح

قرار دارد.243

قلعه کهنه کاریزدر یک بنای مصنوعی با مقطع تقریباًدایره شکل نامنظم بر روی یک تپه

جنوبی و -متردر عرصه شمالی 63طبیعی در در شمال شرق روستا قرار دارد. این محوطه

غربی گسترش یافته است. ارتفاع این تپه از سطح زمینهای –متر در امتداد شرقی 43

در جنوب غرب تپه جندین راهرو . متر می باشد 63غربی حدود شمال ف در دامنهاطرا

زیر زمینی وجود دارد که در گذشته احتماالً محل پناه بردن در زمان نا امنی بوده است به

گفته مردم این تونل ها به روستای جهان و تپه نقیم متصل می شود که از داخل این تونل ها

. در سطح . بزرگی یافت شده است اثر کند کاو خمره های آ وقهدر در اوایل انقالب

محوطه قطعه سفالهای به صورت پراکنده دیده می شود که اغلب نخودی ساده و در

مواردی از نوع لعابدار با نقوش سیاه بر زمینه فیروزه ای و قطعه سفالهای با لعاب یکرن

( 35تصویر). 1ه ق است 8-5فیروزه ای متعلق به قرون

ینگی امام تپه باستانی

آباد صفیکیلومتری غرب روستای اردین از توابع بخش بام و 1ینگی امام در تپه باستانی

بر روی تپه ، شهرستان اسفراین قرار گرفته است این تپه در پایکوههای ارتفاعات شاه جهان

متر باالتر از 1550منتهی الیه جنوب شرقی رشته کوه شاه جهان به ارتفاع ماهور شنی در

، آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و قلعه کهنه کاریزدر ، گزارش ثبتی3376گفتار، احمد، نیک - 1



64

-52-158 و عر جغرافیای213- 52-57سطح دریا و به مختصات طول جغرافیایی

قرار دارد.36

یک بنای مصنوعی با مقطع تقریباًدایره شکل نامنظم بر روی یک تپه طبیعی در ینگی امام

75جنوبی و -متردر عرصه شمالی 55میان دشت حاصلخیز اسفراین قرار دارد. این محوطه

غربی گسترش یافته است. ارتفاع این تپه از سطح زمینهای اطراف در –در امتداد شرقی متر

درباره وجه تسمیه این محل در منابع مکتوب . متر می باشد 14غربی حدود شمال دامنه

این تپه محل دفن معصوم زاده می تاریخی هیچ اشاره خاصی نشده است ولی به گفته مردم

وبه همین خاطر به این تپه ه های دیگرروستا ها جدیدترمی باشدباشد که نسبت به امامزاد

می باشد و مردم امروزه ترکی به معنای تازه امام ینگی امام یک واژه، ینگی امام می گویند

فروردین به این محل جمع شده و نذری 13برای برآوردکردن آرزوها وحاجاتشان در روز

. می دهند

ساروج با قلوه سن و آجر به صورت یکپارچه دیده می شود در مرکز تپه آثار فراوانی از

و مردم . که این بخش به اعتقاد مردم محلی روستای اردین آرامگاه یک امامزاده بوده است

ونذری فروردین به این محل آمده 13برای برآورد شدن حاجات و آرزو هایشان در روز

نده دیده می شود که اغلب می دهند. در سطح محوطه قطعه سفالهای به صورت پراک

نخودی ساده و در مواردی از نوع لعابدار با نقوش سیاه بر زمینه فیروزه ای و قطعه سفالهای

( 36تصویر). 1است ه ق 8 – 6با لعاب یکرن فیروزه ای متعلق به قرون

قلعه کهنه تجری

این، دهستان شهرستان اسفر کیلومتری شمال روستای زالی درشرق 4قلعه کهنه تجری در

شهر اسفراین قرار گرفته است. کیلومتری شمال شرق45در حدودآباد صفیبام، بخش بام و

آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و ینگی امام، ، گزارش ثبتی3376نیک گفتار، احمد، - 1



بخشهای کوهستانی در دامنه تپه ماهورهای، شاجهان محوطه در دشت پایکوهی ارتفاعات

و به مختصات طول متر باالتر از سطح دریا3677شهرستان اسفراین به ارتفاع حدود

.قرار دارد 36-55-334و عر جغرافیایی 58-53-137جغرافیایی

بیضی شکل قلعه کهنه تجری یک محوطه مصنوعی بر روی یک تپه طبیعی با مقطع تقریباً

سرسبز و پرآب کالت تجری نامنظم در دامنه جنوبی ارتفاعات شاهجهان در میان دره ی

متر در امتداد شرقی 43جنوبی و –متر در عرصه شمالی 76محدوده این قلعه قرار دارد..

متر است. در 49غربی گسترش یافته است. ارتفاع این تپه از زمینهای اطراف در حدود –

باره وجه تسمیه آن باید گفت که مردم اعتقاد دارند که در گذشته این محوطه قلعه بوده

در ودر مرور زمان تخریب شده و به همین خاطر به آن قلعه کهنه می گویند از آنجایی که

جنس این تپه از نوع . کالت تجری فعلی قرار گرفته به آن قلعه کهنه تجری می گویند

خاک رسی قرمز همراه با ریزه های شن می باشد تمام سطح محوطه بویژه دامنه شرقی و

غربی دارای داده های فرهنگی از قبیل قطعات شکسته سفال و در مواردی استخوان

طه یک رودخانه فصلی و چندین قنات قدیمی وجود داشت در دامنه شرقی محو . باشدمی

که امروزه با احداث کانال آب تا حدودی تخریب شده است.

شواهد سفالی که در سطح محوطه به صورت پراکنده دیده می شود ونمونه های با توجه به

ن خمره های با لبه په، شاخص آن قطعه سفالهای از نوع صیقلی با خمیره قرمز و پخت عالی

–با اشکال و شاخصه دوره اشکانی به رن قرمز و ظروفی به شکل بشقاب با دسته افقی

( 38تصویر). 1باشدبیانگر یک استقرار دوره تاریخی در محوطه می ساسانی

آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و قلعه کهنه تجری، ، گزارش ثبتی3378نیک گفتار، احمد، - 1



66

قلعه کهنه چهارمست

آباد صفیکیلومتری جنوب روستای چهارمست از بخش بام و 3قلعه کهنه چهارمست در

محوطه در پایکوهی ارتفاعات شاه جهان در میان دشت ، قرار گرفته استشهرستان اسفراین

متر باالتر از سطح در یا و به مختصات طول 3864حاصلخیز چهارمست به ارتفاع حدود

. قرار دارد 36-58-735و عر جغرافیایی 58- 53- 113جغرافیای

دسی شکل میا ن قلعه کهنه چهارمست از یک محوطه مصنوعی مسطح با مقطع نامنظم هن

متر در 315کشاورزی در حاشیه رودخانه کال جهان قرار گرفته است که حدودهای زمین

غربی گسترش یافته است ارتفاع –متر در امتداد شرقی 337جنوبی و –راستای شمالی

متر می باشد.. خاک سطح محوطه از نوع بافت سخت 3اطراف حدود های از زمین محوطه

ل رس چسبناک متمایل سبز خاکستری که پس از آبیاری و آفتاب وفشرده و از نوع گ

متری غرب محوطه 57خوردن در سطح زمین ترک های ایجاد می شود و در حدود

. رودخانه جهان ارغیان واقع شده که در شکل گیری و شکوفایی محوطه بی تاثیر نبوده است

ات شکسته آجر و استخوان قطع، در نقاط مختلف محوطه داده های فرهنگی از قبیل سفال

ودر مواردی الشه سن دیده می شود سفالهای یافت شده در محوطه اغلب از نوع نخودی

افزوده و استامپی می باشد وجود خمره ، ساده وبدون لعاب ودر مواردی از نوع نقش کنده

ق های بزرگ آ وقه با لبه ضخیم متمایل به داخل با خمیره قرمز با پوشش گلی نخودی متعل

به دوره اشکانی و سفالهای به شکا سبو با خمیره نخودی و قرمز رن و قطعه سفالهای با

ساسانی –نقوش اسلیمی و دایره مانند از نوع قالب زده با اشکال و شاخصه دوره اشکانی

( 37تصویر) . 1است

آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی قلعه کهنه چهارمست، ، گزارش ثبتی3378نیک گفتار، احمد، - 1

3 -6، ص خراسان شمالیو گردشگری


تپه سردابه

آباد صفیم و کیلومتری جنوب روستای بیش آباد از توابع بخش با 3در تپه سردابه

بر روی ، شهرستان اسفراین قرار گرفته است این اثردر پایکوههای ارتفاعات شاه جهان

منتهی الیه جنوب شرقی رشته کوه شاه جهان های رسوبی حاصل از فرسایش دامنههای زمین

و 57-77-134متر باالتر از سطح دریا و به مختصات طول جغرافیایی 3837به ارتفاع

قرار دارد. 36-57-313عر جغرافیایی

تپه سردابه یک تپه مصنوعی با مقطع تقریباً دایره ای شکل نا منظم در جنوب روستای بیش

متر در 43این محوطه حدود. در میان زمینهای حاصلخیز کشاورزی واقع شده است آباد

غربی گسترش یافته است که حدود -متر در امتداد شرقی 55جنوبی و -راستای شمالی

ر از زمینهای اطراف بلند تر است. درباره وجه تسمیه این محل در منابع مکتوب تاریخی مت1

تا آنجایی که نگارنده اطالع دارم هیچ اشاره ای نشده است ولی به اعتقاد مردم این محل به

به تپه سردابه معروف است خاطر داشتن قبور از نوع سردابه ای

های قطعات شکسته سفال و تکه ،از استخوان های فرهنگی در سطح محوطه عبارتندداده

در دامنه شرقی این محوطه رودخانه. به صورت پراکنده قابل مشا هده می باشد ساروج

که فصلی قرار گرفته است که در فصول پرباران دارای آب می باشد و اما مهمترین رودخانه

کیلومتری جنوب 3رودخانه کال خرق در نقش مهمی در شکوه فایی این محوطه داشته

شرق محوطه می باشد با توجه با شواهد سفالی که در سطح محوطه پراکنده شده واغلب

قرمز متمایل به نارنجی و درمواردی نخودی با پوشش گلی غلیظ که ، دارای خمیره قرمز

ازنوع سبو و خمره های آ وقه و بشقابهای با دسته افقی با اشکال و شاخصه دوره اشکانی و

(33تصویر ). 1ست اساسانی

آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و تپه سردابه، ، گزارش ثبتی3378نیک گفتار، احمد، - 1



67

محوطه باستانی مالدره

آباد صفیشمال روستای آق قچ از توابع بخش بام و متری 3577در محوطه باستانی مالدره

بر روی ، شهرستان اسفراین قرار گرفته است این بنا در پایکوههای ارتفاعات شاه جهان

شته کوه شاه جهان منتهی الیه جنوب شرقی رهای رسوبی حاصل از فرسایش دامنههای زمین

58-57-765متر باالتر از سطح دریا و به مختصات طول جغرافیایی 3617به ارتفاع

قرار دارد.36-56-135عر جغرافیای

یک اثر مصنوعی با مقطع تقریباً مسطیل شکل نا منظم در میان زمینهای محوطه مالدره

متر در راستای 85این محوطه حدود. حاصلخیز کشا ورزی روستای آقچ واقع شده است

متر از 5/3غربی گسترش یافته است که حدود -متر در امتداد شرقی 64جنوبی و -شمالی

. زمینهای اطراف بلند تر است

تمام محوطه امروزه توسط کشاورزان زیرشخم رفته وبعضی از بخشهای آن به صورت

یالب در این گرفته شود اما بارسوبگذاری س کرت بندی درآمده تاجلو تخریب سیالب

متری شرق محوطه 577بخش ها با عث مدفون شدن داده های فرهنگی شده است. در

رودخانه کال شیون جریان داردو در همین بخش یک سلسله رشته قنات های قدیمی وجود

بیشترین داده ای فرهنگی در سطح محوطه سفال می . دارد که بی تاثیر با محوطه نمی باشد

باآمیزه شن و نیز های دارای بند انگشتیهای بزرگ آ وقه با لبههوجود قطعات خمر باشد

حاکی از وجود یک سبوهای گردن کوتاه نخودی با اشکال و شاخصه دوره ساسانی

( 17تصویر). 1است استقرار دوره تاریخی در این محوطه

ی ، آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگرمالدره ، گزارش ثبتی3378نیک گفتار، احمد، - 1



تپه خم

شهرستان آباد صفیکیلومتری جنوب روستای دستجرد از توابع بخش بام و 5/3در تپه خم

در روی تپه ماهور در، اسفراین قرار گرفته است این تپه در پایکوههای ارتفاعات شاه جهان

متر باالتر از سطح دریا و به 3537منتهی الیه جنوب شرقی رشته کوه شاه جهان به ارتفاع

قرار دارد 36-53-133عر جغرافیایو 58-53-353مختصات طول جغرافیایی

یعی تقریباً بیضی شکل در میا نه دشت حاصلخیز دستجرد قر ارگرفته تپه طب تپه خم یک

غربی -متر در امتداد شرقی 74جنو بی و -متر در راستای شمالی 357حدود است این تپه

تپه از . متر از زمینهای حا صلخیز کشاورزی بلند تر است 17گسترش یافته است که حدود

که دارای داده فرهنگی می با شد درباره وجه جنس صخره ای با الیه ای از خا ک سطحی

دارند که در زمانهای بسیار دورمردم قدیمی در این تسمیه آن مردم محلی دستجرد اعتقاد

، محل ظروف خم درست می کردند و به همین خاطر به تمام این بخش خُمو و به این تپه

اط مختلف محوطه خم یک واژه ترکی به معنای خمره می باشد درنق. تپه خم می گویند

کوزه قابل مشاهده است آنچه درشکوفایی و استقرار این ، قطعات سفالی از قبیل خمره

جریان رودخانه کال والیت و زمینهای مرغوب : محوطه نقش مهمی داشته شاید بتوان گفت

که در کشاورزی باشد که امروزه هم این نقش را ایفا کرده اند با توجه به شواهد سفالی

ه پراکنده شده اغلب قطعات ساده به رن قرمز و قهوه ای روشن و نخودی به سطح محوط

شکل خمره های خیره آ وقه و سبوهای گردن کوتاه با اشکال و شاخصه دوره اشکانی و

( 13تصویر) .1باشد ساسانی می

آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تپه خم، ، گزارش ثبتی3378نیک گفتار، احمد، - 1



87

قلعه کهنه آستی اُلنگ

از توابع بخش بام کیلومتری متری شمال روستای دهنه اُجاق5قلعه کهنه آستی اُلن در

ارتفاعات شاه جهان درباالتر محوطه درمیان، شهرستان اسفراین قرار گرفته استآباد صفیو

متر باالتر از سطح در یا و به مختصات طول 3537 از کوه مالکمربه ارتفاع حدود

. قرار دارد 36-55 -337و عر جغرافیایی 58 -48 -113 جغرافیایی

ک تپه مصنوعی با مقطع تقریباً دایره ای شکل نامنظم در میان قلعه کهنه آستی اُلن ی

جنوبی و -متردر راستای شمالی 177کوههای شاجهان اسفراین قرار دارد. این محوطه

غربی گسترش یافته است. ارتفاع این محوطه از سطح زمینهای –متر در امتداد شرقی 367

ه کهنه آستی اُلن باید گفت آستی درباره وجه تسمیه قلع متر می باشد 6اطراف حدود

. اُلن یک واژه ترکی یعنی جایی که زیرآن چمن است

خاک سطح محوطه دارای بافتی نرم به رن تقریباً قهوه ای روشن از نوع شنی وماسه ای

شرق آن رودخانه آستی جریان دارد که در آبادانی . همراه با قلوه سن والشه سن است

استخوان، ، فرهنگی از قبیل قطعات سفالهای ی داشته است. دادهاین محوطه نقش بسزای

با توجه به شواهد سفالی که در سطح . قطعات شیشه و آجر درسطح آن قابل مشاهده است

محوطه پراکنده شده که اغلب از نوع خشن دارای خمیره قرمز رن و قطعه سفالهای از نو

رم و اشکال شاخصه دوره ساسانی و ع صیقلی با خمیره آجری و در مواردی نخودی با ف

ق . ه 4-3قطعه سفالهای با نقوش سیاه بر زمینه شیری با خمیره قرمز آجری مربوط به قرون

سبز زیتونی و آبی فیروزه ای با اشکال و شاخصه قرن ، و قطعه سفالهای با لعاب یکرن سبز

.1باشد . المی استاستا قرون میانه –ق حاکی از یک استقرار از دوره ساسانی . ه 6-8

( 11تصویر)

، آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع قلعه کهنه آستی الت ، گزارش ثبتی3378نیک گفتار، احمد، - 1

3 -6، ص تی و گردشگری خراسان شمالیدس


محوطه آستی اُلنگ

کیلومتری متری شمال روستای دهنه اُجاق از توابع بخش بام 5محوطه آستی اُلن در

ارتفاعات شاه جهان درپایین محوطه درمیان، شهرستان اسفراین قرار گرفته استآباد صفیو

ح در یا و به مختصات طول متر باالتر از سط 3573 تراز دره دارزو به ارتفاع حدود

. قرار دارد 36-55 -331و عر جغرافیایی 58 -48 -133جغرافیایی

محوطه آستی اُلن یک محوطه مصنوعی با مقطع تقریباً مسطیل شکل نامنظم در میان

375جنوبی و -متردر عرصه شمالی 337کوههای شاجهان اسفراین قرار دارد. این محوطه

غربی گسترش یافته است. ارتفاع این محوطه از سطح زمینهای –متر در امتداد شرقی

خاک سطح محوطه دارای بافتی نرم به . متر می باشد 3غربی حدود شمال اطراف در دامنه

های است.. داده رن تقریباً سیاه خاکستری از نوع رسوبی همراه با قلوه سن والشه سن

ردی قطعات شکسته شیشه درسطح آن استخوان و در موا، فرهنگی از قبیل قطعات سفال

با توجه به شواهد سفالی که در سطح محوطه پراکنده شده و اغلب . قابل مشاهده است

سفالها بدون لعاب و درمواردی لعابدار می باشند و نمونه های شاخص آن قطعه سفالهای با

فیتو متعلق به نقوش سیاه بر زمینه شیری با خمیره قرمز آجری و قطعه سفالهای از نوع اسکرا

سبز زیتونی و آبی فیروزه ای با ، ق و قطعه سفالهای با لعاب یکرن سبز. ه 6 – 3قرن

( 13تصویر). 1استق حاکی از یک استقرار دوره اسالمی . ه 8-6اشکال و شاخصه قرن

تپه امامزاده بابا گل

ت راست جاده در کیلو متری شمال غرب روستای فتح آباد در سم 3در تپه امامزاده بابا گل

شهرستان اسفراین قرار گرفته آباد صفیمیان دره ای سرسبز باباگلی از توابع بخش بام و

3718 ارتفاعات شاه جهان درمیان دره ای سرسبز به ارتفاع حدود بنا در دامنه جنوبی، است

، آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی محوطه آستی الت ، گزارش ثبتی3378نیک گفتار، احمد، - 1



81

و عر جغرافیایی 58-73- 533متر باالتر از سطح در یا و به مختصات طول جغرافیایی

قرار دارد 43-74-38

یک تپه مصنوعی با مقطع تقریباً بیضی شکل نامنظم در کنار امامزاده باباگل در میان این اثر

–متر در امتداد شرقی 335جنوبی و -متردر عرصه شمالی 77دره قرار دارد. این محوطه

. شدمتر می با 5/3غربی گسترش یافته است. ارتفاع این تپه از سطح زمینهای اطراف حدود

فرهنگی از قبیل های خاک محوطه از نوع رسی به رن قهوه ای روشن می باشد. و داده

قطعات سفال و استخوان و آجر در سطح آن پراکنده شده است. اما به طورکلی در بخش

های مختلف محوطه بویژه سطح فوقانی حفاری های غیر مجاز صورت گرفته که باعث

معماری شده است با توجه به شواهد سفالی که در سطح تخریب الیه های باستانی و بقایای

قرمز آجری و درمواردی خاکستری سوخته ، محوطه قابل مشاهده می باشد و اغلب نخودی

با شاموت کانی است و سفالینه های لعابدار اغلب آبی فیروزه ای با لعاب یکرن با اشکال

اهی الجوردی مربوط به قرونق و سفالینه های با نقوش سیاه و گ. ه 6و شاخصه قرون

( 14تصویر). 1ق است. به 7 – 8

قلعه کهنه گورن تیغه

کیلومتری جنوب روستای کوشکندر از توابع بخش بام و 1در قلعه کهنه گورن تیغه

شهرستان اسفراین قرار گرفته است این محوطه در پایکوههای ارتفاعات شاه آباد صفی

منتهی الیه جنوب شرقی رشته کوه شاه جهان به ردرروی یک تپه ماهور شنی د، جهان

و 58-55-415متر باالتر از سطح دریا و به مختصات طول جغرافیایی 3615ارتفاع

قرار دارد. 36-55-177عر جغرافیای

ی، صنایع دستی و آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگتپه باباگل، ، گزارش ثبتی3378نیک گفتار، احمد، - 1



قلعه کهنه گورن تیغه یک محوطه مصنوعی به شکل نامنظم هندسی بر روی یک تپه

متر در 57محوطه در حدود ر گرفته که اینماهورشنی در جنوب باغ های روستای قرا

3حدود وغربی گسترش یا فته است -متر در امتداد شرقی 85جنوبی و -راستای شمالی

از زمینهای اطراف بلند تر است درباره وجه تسمیه این محل در منابع مکتوب تاریخی متر

وده و به علت قرار هیچ اشاره خاصی نشده است ولی به گفته مردم در گذشته قلعه کهنه ب

گورن تیغه یک واژه ، گرفتن این محوطه در باالی گورستان به گورن تیغه معروف است

. ترکی به نام ))باالی گور ستان(( می باشد

دارای بافتی نرم به رن قهوه ای روشن همراه با قلوه سن و پو شیده خاک سطح محو طه

و.... می با شد داده های فر هنگی از قبیل گون، کنگر،ورک ،تر نجین :از گیا هانی از جمله

شیشه به صورت پراکنده درسطح محوطه قابل ، خاکستر، استخوان، قطعات شکسته سفال

مشاهده است. با توجه به شواهد سفالی که در سطح محوطه پرا کنده شده و اغلب از نوع

شد و از نمونه ساده با خمیره ی نخودی و آجری با شا موت شن و در مواردی کاه می با

سفالهای شا خص می توان به قطعه سفالهای از نوع قلم مشکی با نقوش سیاه بر زمینه

سبزو سبزلجنی همه ، فیروزهای و همچنین قطعه سفالهای با لعاب یکرن فیروزه ای آبی

( 15تصویر) .1 ه. ق است 8 -5متعلق به قرون

معصوم زاده ها آرامگاه ها و

بنای مقبره باباقدرت در مجاورت روستای بابا قدرت، دهستان بام : رتبنای مقبره باباقد

از بخش صفی آباد از توابع شهرستان اسفراین قرار گرفته است. به اعتقاد مردم و اهالی

روستاهای مجاور این بنا مرقد مطهر یکی از نوادگان امام محمد تقی به نام بابا حسین

ه از گذشته دور محل نذر و نیاز بوده و بر ضریح و معروف به بابا قدرت است. این آرامگا

آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی قلعه کهنه گورن تیغ، ، گزارش ثبتی3378نیک گفتار، احمد، - 1



84

پارچه و قفل هایی بسته اند تا حاجت آنها روا شود. همچنین برخی مردم معتقدند که درگاه

اگر وسایلی مانند بالشت، قالیچه یا پارچه هایی را به سمت طاقچه های بنا پرتاپ کنند و آن

ه خواهد شد. زنانی که از نعمت داشتن بچه وسایل در طاقچه قرار گیرد، حاجت آنها برآورد

محروم هستند با آوردن یک گهواره دست ساز از پارچه های قدیمی و گذاشتن یک

عروسک کوچک بعنوان نوزاد در داخل آن بچه ای را از امامزاده طلب می کنند. این بنا

ز سیزده همچنین در مواقع خاص مانند مراسم مذهبی و اعیاد باستانی مانند نوروز، رو

فروردین، عید سعید فطر، عید قربان و غیره نقش مهمی داشته و محل تجمع مردم منطقه و

اطراف برای اینگونه مراسم است. این بنا که در دل یک تپه کوهپایه ای حفر شده حدود

متر عر دارد. این مکان زیارتی در ابتدای غاری طبیعی بوده که با 5/4متر طول و 47

تی در فضای مناسب و وسیعتری برای انجام امور اعتقادی ایجاد شده است. پالن ایجاد تغییرا

کلی بنا از داالنی بلند در امتداد ورودی و یک اتاق مربعی در انتهای آن تشکیل شده که

ضریح در آن قرار گرفته است. معماران این بنای دسکتند با محاسبات دقیق محل منطبق بر

را مکانیابی و حفاری کرده اند و سپس یک گنبد دو پوش سقف اتاق ضریح در روی تپه

3مدور بر فراز دیوارهای اتاق ایجاد نموده اند. ار تفاع بنا از روی گنبد تا کف اتاق حدود

متر است. مصالح بکار رفته در ساخت دیوارها و گنبد شامل سن ، گچ، آهک و مالت

( 16تصویر).1استساروج

هقههامامزاده سلطان مصیب بن ق

در دشت پایکوهی ارتفاعات شاه جهان در بخش پست شهرستان اسفراین به ارتفاع این اثر

قرار دارد. 36-77-885و عر جغرافیایی 58-37-744طول جغرافیایی ، متر3556

نامه ندارد و با استناد به گفته اهالی متعلق به یکی از یاران امام حسین می این امامزاده شجره

هجری قمری شهید شده است. 64ال باشد که در س

راینآرشیو میراث فرهنگی شهرستان اسف، مطالب بایگانی شده، 3376محمدی، محمد، - 1


کیلومتری جنوب غرب روستای بام)در میان گورستان( دهستان 4بنای تاریخی امامزاده در

امامزاده . کیلومتری شرق اسفراین قرار گرفته است 67در حدود آباد صفیبام، بخش بام و

چند وجهی سلطان مصیب بنایی است با پالن چهار ایوانی که نمای خارجی آن به صورت

امامزاده با توجه به ضخامتشان در های دیوار. ساخته شده و از داخل پالن چهار گوش دارد

باربر پیوسته قرار می گیرند، هر چند که در سطح داخلی دیوار قالب ها و های گروه دیوار

مصالح سازنده دیواره اعبارتند از . نما هایی اجرا شده است که بیشتر جنبه تزئینی دارد طاق

تراشیده با مالط گچ و آهک و چوب که به صورت کالف در دل دیوارها کار های سنگ

سانتی متر است که در بلندترین 4437بنا از بیرون های ارتفاع دیوار. گذاشته شده است

سانتی متر می رسد و گنبدی که بر روی مقبره اجرا شده آجری است 4437بخش ایوان به

ست که گنبد اصلی احتمال می رود به مرور زمان تخریب و به شیوه گرد چین اجرا شده ا

متر ارتفاع دارد 645شده و در دوره قاجاریه مورد مرمت قرار گرفته است. گنبد بنا حدود

متر می 4465متر می رساند و قطر دهانه گنبد 345که در مجموع ارتفاع بنا را به حدود

بندی شده که آسیب جبران ناپذیری به باشد که امروز نمای خارجی گنبد با ایزوگام عایق

بنا در چهار جهت اصلی جغرافیایی ساخته شده بوده که های ایوان. گنبد وارد کرده است

امروزه تنها ایوان شرقی که رو به امام رضا می باشد باقی مانده و بقیه به مرور زمان مرمت و

3457ماها به عر تزئینی در آمده واین طاق نهای مسدود شده و به صورت طاق نما

متر در وسط 3متر در 3متر بوده است با یک منفذ روشنایی به ابعاد 3سانتی متر و ارتفاع

هر طاق نما قرار داشته که که امروزه همه آنها مسدود شده و تنها در ضلع شمالی بنا در کنار

شرق بنا درشمال عدد پلکان 31و یک راه پله ای با . یکی باقی مانده است طاق شمالی

وجود داردکه به پشت بام بنا راه می یابد.

تمام نمای داخلی بنا با گچ اندود شده است و در هر ضلع دیوار یک طاق نما تعبیه شده که

14777شمالی و جنوبی قرینه هم هستند که از یک قاب مستطیلی به طول های طاق نما


86

ای غربی که روبروی در سانتی متر با قوس جناغی و طاق نم 1417سانتی متر و عر

سانتی متر عر با قوس 1447سانتی متر طول و 1457ورودی امامزاده می باشد دارای

و در کنار طاقنماها در داخل دیوار سن قبرهایی تعبیع شده اند که بعضی از هاللی است

باالی دیوار رفی ایجاد شده و در هر گرشههای در قسمت. آنه متعلق به دوره قاجاریه است

ده یک فیلپوش برای نگه داشتن گنبد مدور بر فراز این فضای چهار گوش داخلی ساخته ش

اند. که اطراف آن را قاب بندی کرده

بخش آیه ، در تمام دور دیوار گنبد بر روی گچ یک کتیبه قرانی که مربوط به سوره بقره

لوزی شکل هایالکرسی است با رن الجوردی نوشته شده است و در زیر این آیات قاب

با نام ائمه هدی تزئین شده است.

به طور کلی این بنا با توجه به تابلویی که در سردر آن نصب شده مدفن یکی از یاران امام

هجری قمری در این 64حسین )ع( به نام سلطان بن مصیب بن قهقهه است که در سال

(17-18تصویر)1. اندمحل آن را دفن کرده

علی بن حسن ن رضا وبنای امامزاده حسین ب

کیلومتری متری شمال روستای جهان از 3بنای امامزاده حسین بن رضا وعلی بن حسن در

ارتفاعات شاه بنا درمیان، شهرستان اسفراین قرار گرفته استآباد صفیتوابع بخش بام و

متر باالتر از سطح در یا و به مختصات 3867 قبرستان به ارتفاع حدود جهان در میان دره

. قرار دارد 36-58-377و عر جغرافیایی 58-43-3143طول جغرافیایی

از قدیم االیام محل تجمع مردم منطقه در مراسمات مذهبی و اعیاد جهان بنای امامزاده

بوده و ... در ایام نوروز،روز سیزده فروردین، عید سعید فطر،عید قربان و "باستانی خصوصا

می آیند و اوقات خود را در کنار این مزار مقدس بزرگ و کوچک گرد هم ، زن و مرد

آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع امامزاده سلطان مصیب، ، گزارش ثبتی3376نیک گفتار، احمد، - 1



در کنار ذرانند این بنا در کنار رودخانه جهان ارغیان در میان باغها واقع شده است وگمی

آن دو چنار قرار دارد که به گفته مردم یکی از این چنارها به نام چنار سوخته معروف است

است که به اعتقاد مردم در د اخل آن ودر گذشته این چنار خیلی قطور و توخالی بوده

حدود شش نفر از اشخاص معروف دفن بوده که بر اثر سائقه این چنار آتش گرفته و از بین

درباره وجه تسمیه این . رفته و دوباره از جوانه های پایین این چنار امروزی رشد کرده است

ده است عبدالرفیع حقیقت در در منابع مکتوب متاخر اشارات کلی به این امامزاده ش امامزاده

روستا بوده است ف 453که اسفراین : کر کرده است56کتاب تاریخ و جغرافیا صفحه

چنان چنگیز مغول اتش ظلمی بر افروخت که مردمان آنجا و آبادیها را بخاک سیاه کشاند

ستا و یکی از روستاهای فرازنده و آبادیهای ارزنده اسفراینجهان است که در سابق این رو

اهمیت جهانی و شهرت آفاقی که داشته است اسم این سامان را جهان می گفتند و یکی از

امتیازات آن همین بقعه مبارکه که امامزاده حسین بن رضا می باشد در این حرم مطهر و

خطی مزارات دریک کتاب. امامزاده حسین و علی بن حسن، منور دو امامزاده مدفون است

امامزاده حسین بن رضا که نسب شریف ایشان با : آن کر شده است 36اسفراین درصفحه

قراین وشواهد و مدارک به حضرت موسی بن جعفر علیه السالم می رسد و عالوه نگاشته

شده است زمانیکه امامزاده حسین بن رضا به دهستان جهان رسیدند و مشغول زراعتکاری

باس خبر داد که مردیکه به نام خواجه گردید و دشمنان به معتصم عباسی خلیفه هشتم بن ع

ولی باتوجه به منابع مکتوب و فرم . بود فرستاد و امامزاده حسین بن رضا را شهید کرد

. معماری و مصالح به کار رفته در بنا می توان گفت که این بنا متعلق به دوره تیموری است

در به گفته پدرانشان سنمحلی جهان بنای امامزاده حسین بن رضا وعلی بن ح به گفته مردم

گذشته داخل یک زیر زمین بوده ولی به خاطر تاریکی و عدم توانایی پیران برای رفت آمد

به پایین داخل آن را پر از خاک کرده و ضریح ها را باال اورده اند در حدود سی سال قبل

روزه تمام عد پله باید پایین می رفتندو ام 17برای دسترسی به زیارت ضریح و قبور حدود


87

امامزاده حسین بن رضا وعلی بن حسن بنایی است با پالن یک ایوانی که . آنها پر شده است

نمای خارجی آن به صورت چند وجهی نامنظم ساخته شده و از داخل پالن چهار گوش

در امتداد 57/3جنوبی و -متر در راستای شمالی 67/35مسطیلی دارد این بنا حدود

امامزاده با توجه به ضخامتشان در گروه های دیوار. افته استغربی گسترش ی -شرقی

نما باربر پیوسته قرار می گیرند، هر چند که در سطح داخلی دیوار قالب ها و طاقهای دیوار

مصالح سازنده دیواره عبارتند ازالشه. هایی اجرا شده است که بیشتر جنبه تزئینی دارد

و آهک و چوب که به صورت کالف در دل با مالط گچ تراشیده و قلوه سن های سنگ

تراش خورده در گنبد سنگهای نیمهبیشترین استفاده از الشه. دیوارها کار گذاشته شده است

. داخل بنا می باشدهای نماو طاق

سانتی متر است و گنبدی که بر روی مقبره اجرا شده سنگی 87/6ارتفاع کل بنا از بیرون

متر ارتفاع دارد که در 37/3شده است گنبد بنا حدود است و به شیوه گرد چین اجرا

متر می رساند و قطر دهانه گنبد به علت تخریب 87/6مجموع ارتفاع بنا را به حدود

به گفته مردم و شواهد موجود در ضلع شرقی بوده است که امروزه ایوان بنا. نامشخص است

اقی مانده که آن هم بر اثر وتنها یک طاقنمای تزئینی در کنار سردر ب. تخریب شده است

سانتی 5/1مرمت غیر اصولی اهمیت خود را از دست داده است واین طاق نماها به عر

.متر بوده است 87/3متر و ارتفاع

تمام نمای داخلی بنا با گچ اندود بوده است که امروزه ازبین رفته است و تنها در نزدیک

ل بنا که در گذشته به صورت دو اتاق طاقنماها به صورت جزئی دیده می شود و در داخ

از یک تودر تو بوده تنها در دیوار غربی بقایای از طاقنما دیده می شود که این طاقنماها

در . متر ارتفاع و ازنوع جناغی می باشد87/3متر عر و 5/1قاب مسطیلی حدود

شده و در رفی ایجاد باالی دیواربویژه در دامنه جنوبی و تا حدودی غربی یکهای قسمت


گنبد مدور سنگی قرار دارد که در پایین گنبد بقایای از چوب ارس کوهی باالی طاقها

دیده می شود که برای قفل بست دیوار ها که سنگی هستند استفاده شده است

که یک نمونه آن دریک به طور کلی این بنا با توجه به اعتقاد مردم و نوشته های پراکنده

امامزاده حسین بن آن کر شده است 36راین می باشد درصفحه خطی مزارات اسف کتاب

رضا که نسب شریف ایشان با قراین وشواهد و مدارک به حضرت موسی بن جعفر علیه

السالم می رسد و عالوه نگاشته شده است زمانیکه امامزاده حسین بن رضا به دهستان جهان

م عباسی خلیفه هشتم بن عباس خبر رسیدند و مشغول زراعتکاری گردید و دشمنان به معتص

به فرم بنا و داد که مردیکه به نام خواجه بود فرستاد و امامزاده حسین بن رضا را شهید کرد

که این بنا متعلق به دوره تیموری است ولی در مصالح به کار رفته در بنا می توان گفت

که در کنار سال قبل37دوره های دیگربویژه در دوره قاجاریه مرمت شده است و درحدود

آن یک جوی آبی جریان داشت و بر اثر نفو تدریجی به داخل بنا بخشی از این بنا فرو

گهداری قران در داخل خطی همراه با صندوقچه ها ن ریخته شده و تمام ضریح و قرآنهای

آن مدفون شده است و امسال که به دستور یک شخصی که ادعا می کند اجداد من در

آنجا دفن شده مردم به دستور این شخص بدون هماهنگی میراث فرهنگی به خاکبرداری

و همچنین یاد . آن می پردازند و صدمات جبران ناپذیری به بنا وارد کرده است غیر مجاز

متر پایین تر از این امامزاده یک سن نوشته وقفی از 577د که در حدود آوری می شو

بوده که موضوع آن درباره امالک امامزاده بوده برای اینکه سن خارا جنس آن از نوع

زمینها به دست اوقاف نرسد توسط مردم از بین رفته و اکنون هیچ گونه اثری از ان باقی

( 37-13تصویر ). دم تا حدودی باقی مانده استنمانده فقط در از هان برخی از مر

کیلو متری شمال غرب روستای فتح آباد در 3در امامزاده بابا گل: امامزاده بابا گل

شهرستان آباد صفیسمت راست جاده در میان دره ای سرسبز باباگلی از توابع بخش بام و

ان درمیان دره ای سرسبز به ارتفاعات شاه جه بنا دردامنه جنوبی، اسفراین قرار گرفته است


77

-73- 5343متر باالتر از سطح در یا و به مختصات طول جغرافیایی 3718 ارتفاع حدود

. قرار دارد 38-74-43و عر جغرافیایی 58

کیلو متری شمال غرب روستای فتح آباد در سمت راست جاده در 3در امامزاده بابا گل

–متر در راستای شمالی 87/6که حدود . میان دره ای سرسبز باباگلی واقع شده است

ارتفاع کل بنا از زمینهای اطراف . متر در امتداد شرقی غربی گسترش یافته است 8جنوبی و

این بنا در یک زمین سنگالخی در یک کیلومتری . سانتی متر می باشد 77/4در حدود

. بابا گلی ساخته شده است جنوب غرب محوطه باستانی

سانتی متر و ارتفاع آن 37/3اباگل دارای یک درب ورودی اصلی به عر بنای امامزاده ب

بوده فضای داخل بنا می باشد که که مربع شکل متر می باشد بعد از درب ورودی 1حدود

در داخل بنا حفاریهای غیر مجاز صورت گرفته که بقایایی معماری والیه های باستانی را

ران به علت تخریب گنبد در داخل گودال های تخریب کرده است و با نفو تدریجی با

در . حفاری شده و نفو تدریجی آن به پایه وپی بنا باعث تخریب کامل بنا خواهد شد

طاقنماهای تزئینی قرار گرفته و با اندود گچ مزین شده اند غربی و شرقی بنا، اضالع شمالی

ودی نامنظم و بدقواره که این طاقنماها به دلیل استفاده از الشه سن در بدنه تاحد

و باالتر از این طاقنماها فیلپوش و با نفو بّاران وم نزوالت جوی تخریب شده اند باشدمی

گنبد بنا می باشد که در باالی این فیلپوشها تعدادی دریچه کوچک برای روشنایی وانتقال

ه که به دلیل گنبد بنا از نوع سنگی یک جدار. تعبیه شده است فشار گنبد به دیواره بنا

سانتی متر و 85/3بارندگی و عدم مرمت تخریب شده است ارتفاع گنبد باقی مانده حدود

داخل بنا در گذشته چندین بار کاهگل و گچ . سانتی متر است 87/5قطر دهانه آن حدود

کار رفته در ان بنای امامزاده باباگل با توجه به نوع معماری و مصالح به . اندود شده است

شده مرمت و باز سازی در دوره صفویه و قاجاریه ق به دوره تیموری است که احتماالمتعل

(31-33تصویر ). است


آرامگاه سید نعمت اهلل

درشمال دهکده بکر آباد معصوم زاده ای قرار داردکه در درون درهای قرار گرفته است

دوران ساسانی به صورت چهار طاقی است و شبه آتشکده های ، ساختمان معصوم زاده

خود بنا از بیرون که به سختی متوان آن را هشت ضلعی دانست از آجر و . ساخته شده است

از داخل بهترمشخص شده بنا . (33تصویر) سن ساخته شده و باالی آن گنبدی است

متر ودر هر کنج دو درگاه با 5/4است و چهار ظلعی ودارای چهار صفه است به ارتفاع

بلندی دومتر و این چهار ظلعی به وسیله گوشواره ها تبدیل به هشت ظلعی و پهنای نیم متر و

در سطح . باالی آن گنبد قرار گرفته است که این نوع گنبد از نوع یک جداره می باشد

دیوارها در گذشته آثاری از تزئین و خط وجود داشته که با مرمت های بعدی در زیر گچ

. باقی مانده است

طول این سن یک . قبری وجود داشته که امروزه به سرقت رفته است در داخل بنا سن

در حاشیه طرفین سن . جنس آن سن خاراست. متر و عر آن پنجاه سانتی متر است

گل وبوته کنده شده است و خطوط عربی بر روی آن به چشم می خورد که فقط کلمه

ر آورده شده و چیزی نوشته در پشت سن مربه مسطیلی د. هواهلل و علیم خوانده می شود

نشده است ولی طرف دیگر وسن شخصی را که در درون این مقبره آرامیده است معرفی

می کند وشرح آن به این صورت است :

تمام شد این لوح : خط اول

مزار سید لطف اهلل مرید : خط دوم

.....ولی بجدیت فقیر الحقیر . سید نعمت اهلل: خط سوم

علی سوزا فرزند بابا محمد جهانی خط چهارم :درویش

متولی این مزار درویش ولی تبار ربیع االاول : خط پنجم


71

1 371..........سنه . ..........فی دو. :خط ششم

درویشخواجه حسن بنای

دهی دیگر به نام اردین وجود دارد که در پایئن ده اثارباقی ، ی بام و بکرابادبین دهکده

رباط خواجه حسن درویش می بنا رابه چشم می خورد. اهالی این ای مخروبه ای مانده

گفتند در این محل سنگی از مرمر سیاه به طول دو متر وعر پنجاه سانتیمتروجود دارد که

آیات الکرسی . نقر شده است وآیات قرانی دور تا دور سن اطراف آن کنده کاری شده

بین ه فارسی بر روی سن در طول زمان ازولی تاریخ و سایر نوشته ها ب را می شود خواند

افتاب قرار داشته و معلوم نیست بانی آن چه شخصی رفته است سالها این سن زیر تابش

. کسی ساخته شده است بوده وبرای چه

هرچند از ظاهر سن پیداست که برای مقبره خاصی ساخته شده باشد که در زمان خود

دارانی بوده است و تاریخ ساخت آن به قراین طرف صاحب آن دارای احترام وصاحب

علت خرابی را احتمال . جدیدتر از سن مزار سید لطف اهلل در روستای بکر آباد است

چون در دوره تیموریان به ، دهم که در دتوره صفویه و شاید اندکی قبل از آن باشدمی

اند و رام نیز بودهاقطاب دراویش اهمیت بیشتری می دادند ودر بین مردم نیز مورد احت

. سالطین تیموری نیز از آنان حمایت می کردند

ممکن است در دوره صفویه که جو سیاسی مملکت تغیر پیدا کرده بود عده ای از مردم به

بناهارا تخریب کرده تاریخ ، خاطر منافع شخصی و ظبط موقوفات ودستبرد به خانقاه ها

. 2واسم اشخاص را از روی سن تراشیده باشند

13ص ، اسفراین دیروز تا امروز، چاپ اول، انتشارات واقفی. 3384توحدی، کلیم اهلل، - 1

7پیشین، ص ، 3384توحدی، کلیم اهلل، - 2


سردابه بانی

، متری شمال شرق روستای بانی درشرق شهرستان اسفراین577بنای تاریخی سردابه بانی در

کیلومتری 3کیلومتری شمال غرب صفی آباد و 45، بخش بام و صفی اباد، دهستان بام

شهرستان اسفراین قرار گرفته است. بنا در کیلومتری شرق50شرق شهر صفی اباد و حدود

متر باالتر 3845در دشت شهرستان اسفراین به ارتفاع حدود ، ارتفاعات شاجهانپایکوهی

-57-36و عر جغرافیای 323-54-57 و به مختصات طول جغرافیای از سطح دریا

.قرار دارد241

متر با مصالح سن الشه وساروج 18/30*29/70پالن تقریباً مربع به ابعاد این اثر با

درباره وجه . متر است3/10از سطح زمینهای اطراف حدود ارتفاع بنا . ساخته شده است

تسمیه بنا باید گفت مردم این محل اعتقاد دارند که این بنا محل تدفین اشخاص معروف در

گذشته بوده است وبه همین خاطر به آن سردابه می گویند ودر اوایل انقالب در هنگام

اخل آنها تنها جمجمه انسان به صورت باز شده که در د حفاری تونلهای زیر زمینی درزیربنا

دسته جمعی دیده می شد و دراین مکان چند سن نوشته از جنس سن خارا به خط

مغولی بوده که مردم روستای بانی در از آنها به عنوان ریختن نمک برای گوسفندان استفاده

تای بانی در می کردند که امروزه اثری از آنها دیده نمی شود وبه گفته یکی از مردم روس

سنگهای به کار رفته .یکی از این سن نوشته ها در خانه شخصی به نام رشید بانیدری است

به طور کلی این سردابه در بنا به صورت نامنظم به صورت قلوه سن و الشه سن است

احتماال دارای دو اتاق و دو حو آب بوده که بقایای آنها تاحدودی قابل شناخت

شمال غربی که به شکل مربع بوده و امروزه تخریب شده و تنها ضلع شمالی اتاق. باشدمی

سانتی متر می 3/10آن باقی مانده که ضلع شمالی حدود وتا حدودی ضلع غربی و شرقی

باشد در وسط همین دیوار آثاری از یک دریچه روشنای دیده می شود و در شرق این

ز داغ فیلپوش دیده می شود که نشان می دهد دریچه در کنج دیوار شمالی و شرقی بقایای ا


74

بوده است و دیگر شواهدی که سقف اتاق ها گنبدی شکل با مصالح سن ومالط ساروج

نشان می دهد پوشش بنا احتماالً گنبدی بوده پایه های بنا و دیوار های ضخیم با مصالح

و ضخامت که برای جلو گیری از رانش حاصل از فشار گنبد می باشد چوب ارس کوهی

. متر است سانتی 1/20دیوارها در این اتاق در حدود

اتاق جنوب شرقی که این اتاق هم شبیه اتاق قبلی است با این ویژگی که این اتاق تاحدودی

بلندتر و مصالح به کار رفته و تزئینات گویا و واضح تر می باشد بلندترین بخش این اتاق

سانتی متر1/40است در وسط دیوار در حدود سانتی متر3/10که حدود ضلع شمالی آن

بقایای از یک دریچه نورگیر دیده می شود ودر غرب این دریچه داغی از یک کتیبهوجود

بنا در حدود دارد که امروزه از این کتیبه جیزی باقی نمانده ضخامت دیوار در این بخش از

یکی از اخته شدند کهسانتی متر است به طور کلی این بنا ها به صورت عجله ای س1/10

به کار بردن قلوه بهترین شواهدی که نشان می دهد بنا به صورت عجله ای ساخته شده

سن های بزرگ روی قلوه سن ها و الشه سن هایی کوچک و همچنین بکار بردن

چوب درخت ارس در داخل دیوار برای استحکام و عدم ریزش آن می باشد در غرب این

سانتی متر قابل 4/20*4/20از مصالح سن ساروج با ابعاد اتاق بقایای یک حو

.سط عوامل گوناگون تخریب شده استمشاهده می باشد که امروزه تو

به طور کلی بخشهای مختلف محوطه توسط حفاران قاچاق و ریزش نزوالت آسمانی

دیده تخریب شده است ودر وسط محوطه بقایای شکسته سن خارا به صورت پراکنده

شود که خطوط آنها به خاطر شکستگی زیاد و فرسایش قابل خواندن نیستند در باره می

کارکرد بنا مردم محلی معتقدند که این محوطه یک گورستان از نوع سردابه بوده است و

اجساد را زیر زمین دفن کرده اند که در هنگام حفاری در اوایل انقالب تونل زیر زمینی باز

از جمجمه افراد بدون تنه دفن شده بودند و همچنین هفت عدد شده که بقایای زیادی

سن نبشته از جنس سن خارا ی سیاه رن در داخل مجموعه بنا ها بوده که مردم این


روستا از آنها برای ریختن نمک برای گوسفندان و گذاشتن در پی دیوار استفاده می کردند

( 34تصویر ). 1است که امروزه هیچ گونه اثری از آنها باقی نمانده

زیرزمینییا اتاقک های تونل

جهانزیر زمینی تونل های

سانتی 17/3درحدود تونل قرار دارد دهنه این ر ابتدای روستا در داخل حیاطدتونل این

تونل از نوع سن های جنس این نوع . متر است 37متر و طول آن به طور تقریبی حدود

آثاری داخل تونل متری 7ع خاک فشرده می باشد در مواردی از نو صخرهای سخت و در

از یک چشمه جوشان دیده مشود ودر سمت چپ چشمه دو تونل دیده میشود یکی از

تونل دیگری ، به خاطر ریختن زباله به داخل آن مسدود شده است ودر کنار این تونل تونلها

ن تونل در حدود ای سینه خیز باید به داخل ان رفت که طول وجود دارد که به صورت

در انتها به چندین راهرو دیگر منتهی میشود که به اعتقاد صاحب خانه در متر است که37

کنده شد که احتماال ازاین تونلها برای به خانه ها این بخش از تونلها اثاری از چاه در کف

ا دام انداختن دشمن احتمالی و به منظور سخت نمودن دسترسی دشمن به فضاهای متعدد وی

. خود از دشمن است به منظور اخفای وسایل و مواد غذایی و حتی مخفی نگه داشتن

بسیار حساب شده و نمونه واقعی یک مهندسی نظامی است که تماما ، ساخت این مجموعه

در دل یک تپه عظیم کنده شده است و خارج کردن بقایای کنده شده از راهرو های تن

سانتی متر عر داردمساله ای قابل تامل است و نیز 47و سامتی متر ارتفاع 37که حداکثر

کار کردن در آن محیط تن وتاریک به صورت یک طرح حساب شده حاکی از قدرت

( 35تصویر ). نظامی استخالقیت طراحان و مجریان این مکان

، آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و سردابه بانی در ، گزارش ثبتی3378نیک گفتار، احمد، - 1



76

تونل زیرزمینی تپه کاریزدر

داخل حیاط شخصیر درجنوب غرب تپه باستانی کاریزدمتری 357 حدوددرتونل این

یکی از سالمترین تونلهای منطقه است که تابه امروز باقی مانده تونلواقع شده است و این

به عنوان آغل گوسفند استفاده ولی تغیر کاربری داده شده و امروزه ازآن در مواقع زمستان

ه مترب 17سانتی متر و طول آن درحدود 77/3یک درورودی حدود متشکل از می شود و

صورت مارپیچ با شیب تند می باشد که پس از آن داخل تونل به دو راهرو بزرگ تقسیم

می شود که در دو طرف هر راهرو چندین اتاقک به ابعاد های متعدد ساخته شده و هرکدام

که احتماال از آنها به عنوان اتاق نشیمن استفاده دارای در ورودی کوچک می باشد

متر قرار گرفته است به 4و جنوبی یک هواکش به ارتفاع ودر وسط راهرشده است می

ادامه داشته ولی به خاطر وجود جانوران از قبیل مار و ها انتهای تونلگفته صاحب حیاط

( 36تصویر ). کرده استرتیل مسدود

، جو و سایر مواد خوراکی چون ارزن، برای خورد کردن گندم، دستگاه آسیاب آسیابها:

دستگاههای آسیابهای ابتدای . زعفران به کار می رفته است، زردچوبه، ویهنخود و اد، رت

مثل دست داس و آسیای غله مال که درزمانهای دور و پیش از تاریخ درخاورمیانه به کار

از مدارک باستان شناسی چنیین بر .می رفت و تاامروز در خاوردور از آن استفاده می کنند

سن آسیاب نر و ماده در . ره دوم پیش از میالد پیدا شدمی آید که آسیاب گردان در هزا

تل عانک و تل المتسلم وگرز که هر سه در فلسطین است به ترتیب به وسیله سلینک و

درست معلوم نیست که این آسیاها چگونه به . شوماخر و مالک الیستر کشف شده است

یش از میالد در تل ولی یک جفت سن اسیا متعلق به سده نهم پ. گردش در می امدند

. که سن رویی آن دسته دار استحلف در سوریه پیدا شده

رد و در نوک خود دارای گردان آهنی از توی سن زیری می گذدر آسیابهای آبی میله

و تمام آسیا های غیردستی تبری است که در بریدگی داخل سن رویی قرار می گیرد


استند که غله از آنجا به وسیله ( سرنو، ه گندمیکت، گلوی آسیاب)دارای مخزنی به نام دول

سانتی متر است سرازیر 37ناودانی به سوراخ مرکزی سن رویی که قطر آن در حدود

سانتی متری مرکز آسیاست وصل شده و 5روی سن اسیا شیطانکی به تبر که در . شودمی

اوک و چوب راجع هم چوب سرچ، این شیطانک را زنیک، ناودان را به نوسان در می اورد

( نوکار، کلنده، چاله دان)جریان غله به وسیله تخته ای که در دهانه چالدونی ، می گویند

. تخته بر سن )تخته خالبون( می گذارند، اغلب دور سن ها، قرار دارد کم زیاد می شود

معمولی ترین نیروی که امروز از آن برای آرد کردن غالت استفاده آسیابهای آبی:

آسیاب چرخی و آسیاب ، آسیاب نودانه: آسیاب آبی بر سه نوع است. شود آب استمی

. شناور

آسیای نودانه که یک میله عمودی و تعدادی پره خمیده دارد به گفته استرابو نخستین بار به

. قبل از میالد در قصر وی دراسیای صغیربرپاشد 65وسیله مهرداد پادشاه پارت در سال

وم چرخی که در ایران زیاد به کارمی رود که میله افقی به چرخ اب وصل آسیاب نوع د

. شده و به وسیله دنده ای میله افقی به میله عمودی که سن رویی را میگرداند اتصال دارد

احتماال در سده دهم معمول بوده است که ، به اصطالح آسیاب شناور، آسیاب نوع سوم

وی سخت تحت تاثیر این آسیاهای عجیب که در مقدسی تاریخنویس مشهور می نگارد که

خوزستان و خراسان برپا شده بود و با چرخهای پردار ، اطراف رودهای بزرگ بین النهرین

اما آسیابهای که در منطقه بخش بام و صفی آباد 1. بزرگ حرکت می کرد قرار گرفته است

گروه از این اسیاب ها قرار به علت تخریب زیاد نمی توان گفت که در کدام قرار گرفته اند

می گیرند و دراین قسمت به یکی دو نمونه آسیاب که تاحدودی تا به امروز نیمه سالم باقی

. اند می پردازیممانده

، ترجمه دکتر سیروس ابراهیم زاده، چاپ اول، تهران، شرکت افست، 3381وولف، هانس ای، صنایع دستی کهن ایران، - 1

153-143ص


77

کیلو متری جنوب شرق روستای بام از 1آسیاب قلعه گورکنن.در آسیاب قلعه گورکنن:

محوطه در پایکوهی . استشهرستان اسفراین قرار گرفته آباد صفیتوابع بخش بام و

منتهی الیه های رسوبی حاصل از فرسایش دامنههای ارتفاعات شاه جهان در حاشیه زمین

متر باالتر از سطح دریا به 1565جنوب شرقی رشته کوه شاه جهان به ارتفاع حدود

.قرار دارد620-88-37´و عر جغرافیایی 35478-91-57مختصات طول جغرافیایی

نن در تالقی رودخانه کال شیون و کال خرق در حاشیه شرقی رودخانه آسیاب قلعه گورک

در شمال محوطه باستانی قلعه گورکنن واقع شده است آنچه امروزه از این آسیاب باقی

متر هم 8جنوبی وحدود -متر در راستای شمالی 4که حدود مانده تنوره سنگی آن است

. ارتفاع دارد متر از کف رودخانه 5قریبا غربی گسترش یافته است که ت -در راستای شرقی

عدد سن صخره ای ساخته شده که ارتفاع هر سن بین 33تنوره سنگی این آسیاب از

سانتی متر و 37/3سانتی متر متغیر می باشد و قطر تقریبی دهانه تنوره سنگی 35-57

امنه جنوبی تمام اطراف تنوره آسیاب و د. سانتی متر است 87ضخامت دیواره آن حدود

آن که احتماال محل قرار گرفتن پره های آسیاب و محل آرد کردن آسیاب بوده توسط

متری شرق این محوطه 57و منبع تامین آب این آسیاب در . سیالب تخریب شده است

به اعتقاد مردم روستای بام این آسیاب از زمانهای دور . هم جریان دارد بوده است که امروزه

با توجه به وجود . و مکراً مرمت شده و مورد استفادهقرار گرفته است وجود داشته است

هجری قمری است می 6-3محوطه باستانی قلعه گورکنن در کنار آن که متعلق به قرون

دوره های بعدی بویژه در دوره صفوی توان گفت این بنا هم در آن دوره ساخته شده و در

( 37-38تصویر ). و قاجاریه مرمت و مورد استفاده بوده است

کیلو متری شمال روستای جهان از توابع بخش 5در . آسیاب فتعلیجهان:آسیاب فتعلی

. شهرستان اسفراین قرار گرفته استآباد صفیبام و


این آسیاب در سمت غرب رودخانه جهان در پایین تر از قزلر قلعه در یک شیب تند واقع

ساروجی و داغی از جوی آب که از ارتفاعات به تنورهتنها شده است امروزه از این آسیاب

سمت این آسیاب کشیده شده برجای مانده دیگر بخشهای آن بر اثر حفاری های غیر مجاز

به متر ارتفاع دارد و قطر تنوره 3در حدود این آسیاب ساروجی تنوره . ازبین رفته است

از ین آب این آسیاب و منبع تامعلت قرار گرفتن در داخل خاک به خوبی مشخص نیست

نزدیک تپه باستانی قزلر قلعه شروع می شود و به صورت مارپیچی از دامنه کوه ها تا به

از قدمت این اثر هیچ اطالعی در دست نیست به گفته مردم از زمانهای . آسیاب می رسد

(33تصویر ). استقدیم این اسیاب وجود داشته

رزیست در هرکشور، جزو مهمترین خایر درختان کهنسال یا دی :نذریدرختان کهن و

این منابع از دیدگاه شوند و ارزش شناخت و حفظ ژنتیکی گیاهی آن کشور محسوب می

علمی، تاریخ طبیعی و حتی به عنوان میراثی فرهنگی قابل ارزیابی است

الزم به یاد آوری است تعداد درختان کهنسال این شهرستان بیش از موارد نام برده است که

مطالعه و بررسی بیشتری می طلبد.

نامساعد اقلیمی و هاي و تنش درختان کهنسال در طول هزاران سال، موانع اکولوژیک

دهند. به رغم این که ادامه می محیطی متعدد را پشت سرگذاشته و همچنان به زندگی خود

توسط هرساله تعدادی از این خایر ارزشمند ملی به دلیل غفلت و ناآگاهی و به ندرت

علمی هرچه بیشتر بر روی هاي بینند، لزوم تحقیقات و پژوهش عوامل طبیعی آسیب می

شود. آنها احساس می

ژنتیکی و هاي شاخص البته هم اکنون یک گروه تحقیقاتی اکوفیزیولوژی و بیوتکنولوژی

این اهمیت نماید ولی به دلیل ابعاد وسیع فیزیولوژیکی درختان کهنسال ایران را بررسی می

ناپذیر تر اجتناب وسیعهاي گذاری تر و سرمایه درختان، تحقیقات هر چه بیشتر و گسترده

پایدار، حفظ آب است چرا که امروزه اهمیت درختان و نقش آنان در تنوع زیستی، توسعه


37

اشتغال تفرجی، مقابله هاي ها، اکوتوریسم و ایجاد فرصت و خاک، مبارزه با گسترش بیابان

بنیادی سرزمین هاي محدودیت عی و دهها موضوع دیگر انکارناپذیر است وبا بالیای طبی

اقلیمیهاي ایران و به تبع آن شهرستان اسفراین از لحاظ تولید بیولوژیک و محدودیت

کهنسال جهت تکثیر و حفظهاي الزم، از گونههاي کند، با پژوهش جغرافیایی ایجاب می

توانند در این درختان عالوه بر نقشی که می بخشی از خایر ژنتیکی کشور استفاده شود و

اصلی میراثهاي مخروبه در برداشته باشند، به عنوان یکی از جا بههاي احیای جنگل

ها را اسفراین، شمار عظیمی از گردشگران طبیعت یا اکوتوریست طبیعی گردشگری

توانند به خود جلب کنند. می

و از سوی کمبود منابع آبی در کشور اقلیمی نیمه خشک ایران وهاي از سویی ویژگی

دیگر آیین کهن و فرهن دیرپای ایرانیان است که در آن درخت به عنوان یکی از

است. ای برخوردار بوده نمادهای ظهور اراده خدای یکتا روی زمین از احترام ویژه

تان داشت، درخ در آیین میترائیسم یا مهرپرستی که پیش از ظهور زرتشت در ایران رواج

داده خدا زرتشت، هر آن چه که اند. در فرهن کهن ایرانی و دین بسیار مقدس بوده

جهان هستی، موجود درهاي است، پاک و دوست داشتنی است و بنابر اعتقاد ایرانیان نعمت

مقام به عنوان بخشش خدایی، درخور حمایت هستند و به همین دلیل همه مردم در

واهب طبیعی بکوشند. در فرهن ایرانی زرتشتی، ایزدان یا دار باید در حفظ این م امانت

هاي پدیده فرشتگان به عنوان آفریده اهورامزدا )خدای یگانه( حامی و پشتیبان عناصر و

مرگی در عالم بی رفتند، از جمله امرداد که به عنوان فرشته جاودانگی و طبیعی به شمار می

دارد. در یسنای مله درختان را بر عهدهها از ج جسمانی، نگهبانی نباتات و روییدنی

گمان آبادی زرتشت هم بر اهمیت سبز نگاه داشتن جهان تاکید شده است. بیهاي گات

آن، برای هاي نعمت روزی می آورد. خدای دانا، جهان را با همه جهان، تندرستی و فراخ

انون اشا، باید برابر ق دار جهان و طبیعت اند و زندگی و شادی داده است. آدمیان، امانت


کنند. ایرانیان حتی درختان را تجسم جهان را سبز و آباد نگاه دارند و بهتر و نیکوتر

اند تا زندگی از مرگ به درخت تبدیل شده دانستند که پس نیکوکاری میهاي انسان

رساندن و قطع درختان، گناهی بزرگ اوستا، آسیب جاوید پیدا کنند. براین اساس حتی در

انجام دهد باید منتظر پیشامد ناگواری برای خود یا کس این عمل نکوهیده را است که هر

نزدیکانش باشد.

ای برخوردارایرانیان تمامی درختان به ویژه درختان چنار و سرو از احترام ویژه برای

ای که حتی بسیاری عقیده داشتند که زرتشت درخت سرو را از بهشت به اند، به گونهبوده

بینیم، درختان کهنسال چند هزار ساله در جای جای رده است. به همین روی میایران آو

.اند ایران هنوز جنبه تقدس خود را حفظ کرده

کیلومتری جنوب روستای بام از 1سرو نذری دوقوزدره در در : سرو نذری دوقوزدره

کوههای شهرستان اسفراین قرار گرفته است این سرو در پایآباد صفیتوابع بخش بام و

. دریک دره شیب شنی قرار گرفته است، ارتفاعات شاه جهان

متر میرسد ارتفاع تنه 6ن از سطح زمین به حدودمتر وارتفاع آ 77/1قطرتنه درخت حدود

غرب -طول گستردگی درخت در جهت شرق متر میرسد 1 به درخت تا انشعاب شاخه ی

( 47تصویر ). متر میرسد8حدودجنوب نیز به متر و در جهت شمال و5/5در حدود

کیلومتری شمال روستای بانی دراز 4سرو نذری بانی در در: سرو نذری بانیدردرخت

شهرستان اسفراین قرار گرفته است این سرو در پایکوههای آباد صفیتوابع بخش بام و

. درروی یک تپه ماهور شنی قرار گرفته است، ارتفاعات شاه جهان

میرسد ارتفاع تنه درخت تا متر 5رتفاع ان ازسطح زمین به حدود متروا 5/3قطرتنه درخت

درخت طول گستردگی. دارای چندین شاخه انشعاب استمترمیرسد و1انشعاب شاخه ی

جنوب نیز به حدود تر و در جهت شمال وم 5/6غرب درحدود -درجهت شرق

( 43تصویر ) میرسدمتر5


31

متری جنوب 777رزرشک نذری چهارمست د: زرشک نذری چهارمستدرخت

شهرستان اسفراین قرار گرفته است این آباد صفیروستای چهارمست از توابع بخش بام و

میان زمین های حاصلخیز کشاورزی و در ، درخت در پایکوههای ارتفاعات شاه جهان

. متری شرق رودخانه جهان قرار گرفته است 177حدود

متر میرسد وطول 5/3 ح زمین به حدودمتر وارتفاع ان از سط قطرتنه درخت درحدود پنچ

جنوب نیز متر و در جهت شمال و 8غرب در حدود -درخت در جهت شرق گستردگی

( 41تصویر ) متر میرسد ونیم شش به حدود

کیلومتری شمال روستای 1زرشک نذری داشخانه در زرشک نذری داشخانه:درخت

قرار گرفته است این درخت در شهرستان اسفراینآباد صفیزالی از توابع بخش بام و

میان زمین های بایرو درکناره مالروقدیم جهان به ، پایکوههای ارتفاعات شاه جهان

. )نهاجرد( قرار گرفته است متری شرق رودخانه داشخانه 17کوشکندر و در حدود

طول متر میرسد 17/3 متر وارتفاع ان از سطح زمین به حدود 1تنه درخت حدود دور

جنوب متر و در جهت شمال و 5/4غرب در حدود -درخت در جهت شرق گستردگی

( 43تصویر )میرسدمتر 5نیز به حدود

آثار باستانی صفی آباد


غرب روستای منگلی پایین از توابع م جنوب. ک 6در این اثر تپه باستانی کال شور:

محوطه در دشت پایکوهی ارتفاعات . ته استشهرستان اسفراین قرار گرفآباد صفیبخش

جنوب شرقی رشته کوه های رسوبی حاصل از فرسایش دامنههای شاه جهان ودر روی زمین

-57 طول جغرافیای به مختصات سطح دریا از باالتر متر3333به ارتفاع حدو شاه جهان

قرار دارد. 152-43-36و عر جغرافیایی 42-215


یک برجستگی مصنوعی با مقطع تقریباً دایره شکل نامنظم در میان تپه باستانی کال شور از

متر در 13متر در راستای شمالی و جنوبی و 16که حدود . استآباد صفیدشت حاصلخیز

اطراف بلند تر است های متر از زمین 5تپه حدود . غربی گسترش یافته است –امتداد شرقی

اطر قرار گرفتن در کنار رود خانه کال شور درباره وجه تسمیه این تپه به کال شور به خ

. باشدمی

و دارای خاک نرم از نوع رسوبی با شوره نمک وریز دانه های آهک می باشد با توجه به

برشی که توسط همین حفاری صورت گرفته نشان می دهد دیوار ها ی موجود در تپه از

از توده خاکستر همراه با زغال و چینه وگل ساخته شده است و در اطراف چاله آثار فراوانی

استخوان قابل مشاهده می باشد و هیچ شاخصه سفالی در سطح محوطه وجود نداشت که

(44تصویر ). تپه پیشنهادنگارنده بتواند یک گاهنگاری نسبی به طور مقد ماتی به این

اد آب صفیکیلومتری شمال شرق شهر 1محوطه باستانی سنگودر محوطه باستانی سنگو:

بر روی ، محوطه در پایکوهی ارتفاعات جنوبی شاه جهان. اسفراین قرار گرفته است

جنوب شرق رشته کوه شاه جهان به ارتفاع های رسوبی حاصل از فرسایش دامنههای زمین

و عر 58-33-433متر باالتر از سطح دریا و به مختصات طول جغرافیایی 3143

. قرار دارد 36-87-415جغرافیایی

طه باستانی سنگو از چند برجستگی مصنوعی با مقطع تقریبا مربع شکل نامنظم در کنار محو

331جنوبی و –متر در راستای شمالی 343که حدود . رودخانه گرماب صفی آباد است

متر از زمینهای اطراف 1محوطه حدود . غربی گسترش یافته است–متر هم در امتداد شرقی

میه این تپه باید کر کرد که به خاطر وجود بناهای سنگی که درباره وجه تس. بلند تر است

امروزه به صورت آوار در آمده به نام سنگو معروف است که یک لغت ترکی به معنای

سن خانه یا محل سن می باشد سطح محوطه تقریبا مسطح و اما در چند مورد بقایایی از

شود که احتماال در گذشته بنا بوده که شکل نامنظم دیده می اری با ساروج تقریبا مربع معم


34

آجر ، به طور کلی در سطح محوطه قطعات سفال. بر اثر تخریب به این شکل در آمده است

و ساروج همراه با قلوه سن به صورت پراکنده قابل مشاهده است و با توجه با شواهد

ی با اشکال و سفالی از قبیل سفالهای با کف تخت و خمیره قرمز رن با لعاب یکرن لجن

شاخصه دوره غزنوی و سفالینه های با نقوش آبی بر زمینه سفید مربوط به اواخر ایلخانی و

. 1تیموری استاواخر –تیموری حاکی از وجود یک توالی زمانی مربوط به دوره غزنوی

( 45تصویر)

آباد صفیکیلومتری جنوب شرق شهر 35تپه دورد برج در حدود تپه دورد برج:

در روی ، محوطه در دشت پایکوهکی ارتفاعات شاه جهان. ن قرار گرفته استاسفرای

جنوب شرق رشته کوه شاه جهان و جنوب تپه های رسوبی حاصل از فرسایش دامنههای زمین

-565متر باالتر از سطح دریا و به مختصات طول جغرافیایی 3133کمر سیاه به ارتفاع

. داردقرار 36-68-464و عر جغرافیایی 65-58

از یک برجستگی مصنوعی با مقطع تقریباً دایره ای شکل در میان دشت حاصلخیز این تپه

متر در راستای 377جنوبی و _متر در راستای شمالی 317که حدود آباد صفیشهر

اطراف بلندتر است در باره وجه های متر از زمین 6تپه . غربی گسترش یافته است _شرقی

د داشته است که به اصطالح ه به گفته اهالی در آنجا چهار برج وجوتسمیه آن باید گفت ک

د برج معروف است که اکنون هیچگونه شواهدی از برج در آن قابل مشاهده ترکی دور

نیست.

آن شده است که هیچ گونه آثار معماری در سطحهموارسطح تپه در اثر کشاورزی کامالً

ر ضلع جنوبی و نقاط دیگر نشان می دهد که قابل مشاهده نمی باشد اما در اثر حفاری د

با توجه به . مصالح بکار رفته چینه و خشت است که ابعاد آن قابل تشخیص نمی باشد

آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع محوطه باستانی سنگو، ، گزارش ثبتی3378نیک گفتار، احمد، - 1



پراکندگی سطحی سفال در نقاط مختلف تپه می توان پیشنهاد کرد که این تپه در بردارنده

وجود . می باشد یک توالی زمانی فرهنگی از دوره تاریخی احتماالً اشکانی تا ساسانی

گردن کوتاه و دهانه های لبه ضخیم با خمیره قرمز و دارای رویه نخودی و کوزههای خمره

از . گشاد با خمیره نخودی و آجری که در مواردی دارای تزئینات استامپی می باشد

( 46تصویر) 1ساسانی می باشد.دوران تاریخی احتماالً اشکانی و های سفالهای شاخصه

کیلومتری شمال شرق شهر 12محوطه باستانی قاراقول در : قولی قارمحوطه باستان

، محوطه در پایکوهی ارتفاعات جنوبی شرقی شاه جهان. اسفراین قرار گرفته استآباد صفی

متر باالتر 3431در داخل دره بر روی رسوبات تپه ماهورها رشته کوه شاه جهان به ارتفاع

-46-36و عر جغرافیایی 511-00-58ایاز سطح دریا و به مختصات طول جغرافی

. قرار دارد 410

محوطه باستانی قاراقول در حاشیه یک رودخانه فصلی در دامنه تپه ماهور شنی درداخل

35جنوبی –درهای معروف به پوال ساخته شده است که عرصه محوطه در راستای شمالی

تفاع محوطه از زمینهای اطراف متر می باشد. ار 75غربی در حدود –متر و در امتداد شرقی

گفت مردم این محل آن باید متر است در باره وجه تسمیه 1دامنه جنوبی در حدود

معتقدندکه از زمانهای بسیار دور به این بخش قاراقول می گویند.اما کلمه قاراقول یک واژه

ترکی به معنای بازوی سیاه می باشد.

قایایی از دیوار سنگی دیده می شود که با در سطح محوطه در دامنه شمالی و جنوبی ب

گذشت زمان و فرسایش تدریجی توسط باد و باران از بین رفته است، این دیوارها از الشه

سن با مالط گل ساخته شده اند. امروزه سطح تپه پوشیده از گیاهان و بوته هایی از قبیل

ی باشد. با توجه به خشگر، ترنجبین، خاکشیر، گون، ورک، کاسنی،هندوانه ابوجهل م

آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و دورد برج، ، گزارش ثبتی3378نیک گفتار، احمد، - 1

3 -6، ص اسان شمالیگردشگری خر


36

شواهد سفالی که در سطح محوطه پراکنده شده می توان به طور مقدماتی پیشنهاد کرد که

–این محوطه در بردارنده یک توالی زمانی مربوط به دوره تاریخی احتماالً )هخامنشی

با بدنه ضخیم و متمایل به های اشکانی( است. وجود خمره آ وقه از نوع لبه پخ و کاسه

ل با خمیره آجری با اشکال و شاخصه دوره هخامنشی و سبوهای از نوع گردن بلند و داخ

لبه متمایل به خارج با خمیره نخودی و سفالهای از نوع فلیده با نقوش افزوده در سطح

.1بیرونی احتماالً مربوط به دوره اشکانی است

آباد صفیشهر کیلومتری شمال 33تپه گبرنشین باغشجرد در :تپه گبرنشین باغشجرد

بر روی ، محوطه در پایکوهی ارتفاعات جنوبی شاه جهان. اسفراین قرار گرفته است

متر باالتر از سطح دریا 1595 ارتفاعات تپه ماهورهای شنی رشته کوه شاه جهان به ارتفاع

. قرار دارد 378-49-36و عر جغرافیایی 498-02-58و به مختصات طول جغرافیای

باز های جرد در روی یک تپه ماهور شنی قرار دارد که در اطراف آن درهتپه گبرنشین باغش

متر گسترش یافته 367متر و از شرق به غرب 37قرار دارد. محدوده اثر از شمال به جنوب

است. سطح تپه از جنس خاک شنی با قلوه سن می باشد. ارتفاع تپه نسبت به زمینهای

آن باید گفت مردم این محل ت. در باره وجه تسمیهمتر بلندتر اس 65اطراف به طور تقریبی

معتقدند که این تپه در گذشته محل زندگی گبر نشینان بوده است وبه همین جهت به این تپه

گبر نشین می گویند به طور کلی سطح تپه پوشیده از گیاهان و درختچه هایی از قبیل آنخ،

سفالی که در سطح محوطه و های ورک، گل ختمی و گون می باشد. با توجه به داده

اطراف آن پراکنده شده می توان به طور مقدماتی پیشنهاد کرد که این تپه در بر دارنده یک

ق است. وجود سفالهای . هب 7ساسانی( تا قرن –توالی زمانی از دوره تاریخی )اشکانی

قوش با خمیر آجری و منقوش به نهای دست ساز با خمیره آجری و قرمز رن و سفالینه

، آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و محوطه قاراقول ، گزارش ثبتی3378نیک گفتار، احمد، - 1



از نوع لبه برگشته به بیرون با دو دسته عمودی در اطراف و های هندی با گل اخرا و سفالینه

سطح بیرونی آن دارای نقوش کنده با اشکال و شاخصه دوره اشکانی و ساسانی و

لعابدار با خمیره قرمز و نخودی با لعابی یکرن در طیفی از سبز زیتونی و سبز های سفالینه

ق حاکی از یک استقرار طوالنی هب. 7-6روزه ای و آبی سیر متعلق به قرون لجنی و آبی فی

( 47تصویر) 1ق می باشد.. هب7اواخر قرن -احتماالً از دوره اشکانی

کیلومتری شمال شهر 6در محوطه باستانی چهار باغمحوطه باستانی چهار باغ:

بر ، پایکوهی ارتفاعات جنوبی شاه جهانمحوطه در . اسفراین قرار گرفته استآباد صفی

جنوب شرق رشته کوه شاه جهان به های رسوبی حاصل از فرسایش دامنههای روی زمین

و عر 57-95-391متر باالتر از سطح دریا و به مختصات طول جغرافیای 1309ارتفاع

. قرار دارد 36-73-051جغرافیایی

وعی با مقطع نامنظم هندسی در میان از یک برجسنگی مصنآباد صفیمحوطه چهار باغ

متر در 73متر راستا ی شمالی و جنوبی 57است که حدود آباد صفیدشت حاصلخیز

متر از زمینهای اطراف بلندتر 5/5 محوطه حدود .غربی گسترش یافته است –امتداد شرقی

در کنار آن باید گفت که به خاطر قرار گرفتن چهار باغ در گذشته است در باره وجه تسمیه

آن به این نام معروف می باشد و دارای خاک رسوبی همراه با رات گچ می باشد در سطح

تپه هیچگونه شواهدی از آثار معماری قابل مشاهده نمی باشد و تنها شواهدی که این

مصنوعی یا های را از حالت تپه ماهورهای طبیعی بیرون در آورده ودر زمره تپه محوطه

از باز شدن یک میل چاه در ضلع جنوب محوطه بر : عبار تند. رده استدست ساز بشر درآو

اثر خاک برداری توسط بیل مکانیکی و همچنین پراکندگی سفالها در سطح محوطه می

باشد از دامنه ضلع غربی این محوطه یک سلسله رشته قنات به موازات هم در راستای

ع آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایتپه گبر نشین باغشجرد، ، گزارش ثبتی3376نیک گفتار، احمد، - 1



37

جریان دارد که احتماال در ل آن آب شمالی و جنوبی واقع شده که امروزه همچنان در داخ

گذشته هم این قنات ها بی ارتباط با این محوطه نبوده اند و نقش موثری در شکوفایی آن

( 43تصویر) 1داشته است.

شرق روستای منگلی کیلومتری 6در 3تپه احمد اباد منگلی : 1تپه احمد اباد منگلی

محوطه در دشت . قرار گرفته است شهرستان اسفراینآباد صفیپایین از توابع بخش

های رسوبی حاصل از فرسایش دامنههای پایکوهی ارتفاعات شاه جهان ودر روی زمین

و به متر باالتر از سطح دریا 1149جنوب شرقی رشته کوه شاه جهان به ارتفاع حدود

. دارد048-47-57 و طول جغرافیایی 592-42-36 مختصات عر جغرافیایی

جستگی مصنوعی با مقطع تقریبا دایره ای شکل در میانه دشت حاصلخیز یک براین اثراز

متر در امتداد 20جنوبی و -متر در راستای شمالی 33است که حدود آباد صفیشهر

اطراف بلندتر است و درباره های متر از زمین 6تپه حدود . غربی گسترش یافته است -شرقی

در نزدیک روستای منگلی که نام قبلی آن وجه تسمیه آن باید گفت به خاطر قرار گرفتن

ثبتی اداره منابع طبیعی از این تپه به نام احمد آباد منگلی یاد های احمد آباد بوده و در پالک

متری هم 377شده نگارنده هم با این نام از تپه باد کرده و از آنجایی که دوتپه در فاصله

.کرده استبرای تشخیص آنها استفاده 3-1قرار دارند از پسوند

خاکستر همراه های . بلندترین نقطه تپه تقریبا در مرکز تپه واقع شده است در سطح تپه توده

متری شمال غرب این تپه 377در . استخوانی به صورت پراکنده دیده می شودهای با داده

قرار دارد که شواهد سفالی آن نشان می دهد که 1یک تپه باستانی به نام احمد آباد منگلی

ید تر از این محوطه می باشد دامنه شرقی و جنوبی تپه توسط زمینهای بایر با پوشش جد

گز محاصره شده است و امروزه به های و بوته ترنجبین، ورک، گیاهانی چون دمیر تکانی

آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و محوطه چهار باغ، ، گزارش ثبتی3376نیک گفتار، احمد، - 1



در کیلومتری آن رودخانه کال شور جریان دارد که احتماال 5طور تقریبی در حدود

ثیر فراوانی گذاشته است با توجه به شواهد سفالی که در آبادانی این محوطه در گذشته تا

از آنها از نوع سفال های سطح فوقانی و دامنه شمال شرقی تپه پراکنده شده که نمونه

خاکستری همراه با شاموت کانی و سفالهایی از نوع سه پایه با خمیر قرمز و پوشش نخودی

ساسانی می باشد و به طور –نی شاخص دوران تاریخی احتماالً اشکاهای رن از نمونه

–یک دوره تاریخی احتماالً اشکانی مقدماتی می توان پیشنهاد کرد که این تپه دربردارنده

( 57تصویر). 1ساسانی است

م شرق روستای منگلی پایین . ک 6در 1تپه احمد آباد منگلی :2 تپه احمد آباد منگلی

محوطه در دشت پایکوهی . رار گرفته استشهرستان اسفراین قآباد صفیاز توابع بخش

جنوب شرقی های رسوبی حاصل از فرسایش دامنههای ارتفاعات شاه جهان ودر روی زمین

طول به مختصات متر باالتر از سطح دریا 1147 به ارتفاع حدود رشته کوه شاه جهان

قرار دارد.185-43-57و عر جغرافیایی090-44-36 جغرافیای

از یکی از برجستگی مصنوعی با مقطع تقریبا مربع شکل نامنظم در 1گلیتپه احمد آباد من

34متر در راستای شمالی و جنوبی و 47که حدود . استآباد صفیمیان دشت حاصلخیز

اطراف بلند تر های متر از زمین 4تپه حدود . غربی گسترش یافته است –متر در امتداد شرقی

محتویات فرهنگی می باشد و این تپه در حدود است و دارای خاک نرم از نوع رسوبی با

واقع شده است و در دامنه شرقی یک سلسله 3متری شمال شرق تپه احمد آباد منگلی377

کنده شده است که سرچشمه آنها از نزدیک های رشته قنات به صورت افقی در دل زمین

. ری داشته استشهر صفی آباد می باشد ودر گذشته احتماالّ در آبادی این محوطه نقش موث

به طور کلی در سطح تپه و اطراف آن قطعات سفالی به صورت پراکنده دیده می شود که

ان میراث فرهنگی، صنایع ، آرشیو واحد پژوهشی سازم3تپه احمد اباد منگلی ، گزارش ثبتی3376نیک گفتار، احمد، - 1



377

اغلب سفالها نخودی و قرمز آجری و سفالهای لعابدار یکرن سبز فیروزه ای و در مواردی

ه 4-3با سفالهای از نوع نقاشی زیر لعاب شفاف به زمینه شیری و زرد رن متعلق به قرون

ه ق 7-5با نقوش سیاه بر زمینه فیروزه ای از نوع قلم مشکی متعلق به قرون های فالینهق و س

1ق است-ه7-3قروناسالمی از حالی از مسکونی بودن این تپه در یک محدود زمانی دوره

. (53تصویر )

متری جنوب روستای 377در 3تپه اسماعیل اباد منگلی :1باد منگلیآتپه اسماعیل

محوطه در دشت . شهرستان اسفراین قرار گرفته استآباد صفیتوابع بخش منگلی باال از

های رسوبی حاصل از فرسایش دامنههای روی زمین پایکوهی ارتفاعات شاه جهان و بر

و به متر باالتر از سطح دریا 3338جنوب شرقی رشته کوه شاه جهان به ارتفاع حدود

. دارد 58-84-787ایی و طول جغرافی 36-86-117مختصات عر جغرافیایی

از یک برجستگی مصنوعی با مقطع تقریبا دایره ای شکل نا منظم هندسی میانه دشت این تپه

متردر امتداد 67 جنوبی و –در راستای شمالی 315است که حدود آباد صفیحاصلخیز

57متر از زمینهای اطراف بلند تر است و در 5غربی گسترش یافته است تپه حدود –شرقی

واقع شده که با توجه به شواهد 1متری جنوب غربی این تپه محوطه اسماعیل آباد منگلی

های سفالی احتمال می رود قدیمی تر از این محوطه باشد و در نقاط مختلف محوطه داده

فرهنگی از قبیل استخوان قطعات سفال پراکنده شده ک با توجه به شواهد و سفال می توان

از قرون هاد کرد که این محوطه در بردارنده یک توالی زمانی احتماالبه طور مقدماتی پیشن

یک رن در طیفی ا ز لعاب سبز قهوه ای و آبی سفال ها لعابدار ق است وجود -هب 5-7

ق و سفال هایی از نوع نقاشی زیر لعاب که دارای نقوش -هب 8-5فیروزه ای متعلق به قرون

، آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع 1تپه احمد اباد منگلی ، گزارش ثبتی3376نیک گفتار، احمد، - 1



های ق از ویژگی-به 7-6ی می باشد متعلق به قرون آبی و الجوردی و سیاه به زمینه شیر

(51تصویر ) 1. باشدشاخص قرون میانه اسالمی می

متری جنوب روستای منگلی باال 377این تپه در : 2منگلی تپه باستانی اسماعیل آباد

محوطه در دشت پایکوهی . شهرستان اسفراین قرار گرفته استآباد صفیاز توابع بخش

جنوب شرقی های رسوبی حاصل از فرسایش دامنههای روی زمین جهان و برارتفاعات شاه

و به مختصات عر متر باالتر از سطح دریا 1135رشته کوه شاه جهان به ارتفاع حدود

. قراردارد 827-76-57و طول جغرافیایی 187-76-36 جغرافیایی

تقریباً دایره ای شکل از یک برجستگی مصنوعی با مقطع 2منگلی تپه باستانی اسماعیل آباد

–متر در راستای شمالی 347نامنظم در میانه دشت حاصل خیز صفی آباد است که حدود

متر از زمینهای 4/5 تپه حدود . متردر امتدادشرقی غربی گسترش یافته است337جنوبی و

سفید میباشد وبه سطح محوطه از نوع رسوبی همراه با شوره اطراف بلند تر است.خاک

ین اسیدی وشوره بودن خاک پوشش گیاهی در سطح محوطه خیلی ضعیفخاطر هم

باتوجه به شواهد سفالی از قبیل سفالهای ازنوع اسلیب دار با نقوش سیاه ودر باشدمی

نقش پرنده و مواردی با نقوش رنگارن بر زمینه سفید با نقوش هندسی ودر مواردی با

ق حاکی به 4-3ب با اشکال وشاخصه قرون همچنین سفالینه های با نقش کنده در زیر لعا

( 53تصویر) 2باشد. میمربوط به قرون اولیه اسالمی از وجود یک توالی زمانی

متری جنوب روستای منگلی باال از توابع 37این تپه در : 3باد منگلیآتپه اسماعیل

فاعات محوطه در دشت پایکوهی ارت. شهرستان اسفراین قرار گرفته استآباد صفیبخش

جنوب شرقی رشته کوه های رسوبی حاصل از فرسایش دامنههای روی زمین شاه جهان و بر

، آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع 3منگلی تپه اسماعیل اباد ، گزارش ثبتی3376نیک گفتار، احمد، - 1


، آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع 1تپه اسماعیل اباد منگلی ، گزارش ثبتی3376نیک گفتار، احمد، - 2



371

و به مختصات عر جغرافیایی متر باالتر از سطح دریا 1134شاه جهان به ارتفاع حدود

. قراردارد 528-73-57و طول جغرافیایی 36-76-287

عی با مقطع تقریباً دایره ای شکل از یک برجستگی مصنو 3منگلی تپه باستانی اسماعیل آباد

–متر در راستای شمالی 37نامنظم در میانه دشت حاصل خیز صفی آباد است که حدود

متر از زمینهای 4تپه حدود . متردر امتدادشرقی غربی گسترش یافته است 45جنوبی و

ولی اطراف بلند تر است باتوجه به شواهد سفالی از قبیل قطعه سفالهای با لبه ضخیم مفت

به بیرون برگشته با خمیره متمایل به نارنجی و سفالهای از نوع صیقلی با خمیره قرمز شکل

آجری با اشکال وشاخصه دوره ساسانی وسبو های با دسته عمودی با لبه نازک به بیرون

سفالهای منقوش به نقوش سیاه در سطح بیرونی احتماالًمتعلق به برگشته با خمیره نخودی و

( 54تصویر) 1است. ه ق3-2قرون

اسفراین قرار آباد صفیکیلومتری شمال شهر 1تپه نوروز در :(قریه راونیز)نوروز تپه

رسوبی های بر روی زمین، محوطه در پایکوهی ارتفاعات جنوبی شاه جهان. گرفته است

متر باالتر از 3153جنوب شرق رشته کوه شاه جهان به ارتفاع های حاصل از فرسایش دامنه

-87-484و عر جغرافیایی 58-33-375ح دریا و به مختصات طول جغرافیایی سط

. قرار دارد 36

سال قبل در سفر نامه خود به 377. درباره وجه تسمیه این تپه باید گفت که کلنل ییت در

حدود یک میل » : نام خراسان و سیستان از این محل چندین بار عبور کرده است یاد کرده

کده تپه ای بلند و باریک بود که مردم آن را تپه نوروز که همان نو ر باشد در شمال این ده

می گفتند نو ز یکی از آخرین پادشاهان پیشدادی است که قبل از کیائیان به ایران حکومت

« کردند می

، آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع 3تپه اسماعیل اباد منگلی ، گزارش ثبتی3376نیک گفتار، احمد، - 1



فرهنگی با مقطع تقریباً بیضی شکل در های نوروز تپه از یک برجستگی طبیعی همراه با الیه

متر 67جنوبی و _متر در راستای شمالی 487که حدود آباد صفیصلخیز میان دشت حا

در . اطراف بلندتر استهای متر از زمین 6تپه . غربی گسترش یافته است _در راستای شرقی

سنگی های مختلف تپه برجستگی هایی وجود دارد که حاصل فروریختن سازههای بخش

نگی امروزه درباالترین بخش دامنه غربی سهای احتماالً قلعه است. یکی از این دیواره

در مورد این تپه بهترین . پابرجاست که مالت به کاررفته این دیواره ها از ساروج می باشد

در سال «سفرنامه خراسان وسیستان » توصیف را کلنل ییت سرکنسول انگلیس در کتاب

شمسی انجام داده است که به شرح زیر می باشد: 3185

. ند که خرابه های یک شهر بزرگ در تمامی اطراف این تپه قرار داشته است... می گفت. »

غیر از چند تکه سفال و کوزه شکسته چیز دیگر بر جای ، اما چون زمینها را شخم زده بودند

. نمانده بود

اما آنچه ، آجر وسن دیده می شد، در باالی آن خانه های از گل. خود تپه نیز دیدنی بود

این تپه دارای ساختار الیه الیه داشت . مربوط به پایین تپه می شد نه باالی آندیدنی تر بود

بر روی یک الیه از خاک فشرده ، و در آن یک رگه ضخیم از جنس صخره های سخت

خوشبختانه به سیدی پیری برخورد کردیم که می گفتند بازارهای زیر . شده قرار گرفته بود

او به ما نقاطی رانشان داد که می توانیم . کشف کرده است زمینی و تونل مانند را در این تپه

با . ورودی به این تونل را پیدا کنیم مردانی را به کندن وحفر کردن در این نقاط گماشتیم

متر هم 35متر پهنا و 54متر طول و 457کمال تعجب به این حقیقت پی بردیم که این تپه

این تونل با کندن یک . تونل سرتاسری بودارتفاع داشت در تمامی طول خود دارای یک

خاک نرم که زیر الیه صخره ای قرار داشت ایجاد شده بود و ظاهرا در گذشته ارتفاع آن

در حال حاضر خاک . در حدی بوده است که یک مرد می توانسته براحتی در آن راه برود

حاضر این بود تنها راه در حال . بر روی کف ریزش کرده و تاحدی آن را پرساخته است


374

یکی از . که کسی با خزیدن بر روی کف بتواند خود را از ابتدا به انتهای آن برساند

. پیمودم، من تقریبا نصف مسیری را که طی کرد. متر پیش رفت 115همراهان ما تا

ظاهرا این تونل ها از یک خیابان اصلی با تعدادی اتاقک ادر دو طرف آن درست شده

درست مانند غارهای . کوچک برای خود داشت چاه مخصوصهر اتاقک یک . است

اما اتاقکها آنقدر از خاک پر شده بود که به راحتی . صخره ای که در پنچ ده دیده بودیم

درحال حاضر تنها . نمی شد تشخیص داد که آنها به چه منظور ی اینطور ساخته اند

ه تعداد زیاد ظاهرا تمامی آن را های این ناحیه کفتارها و جوجه تیغی ها بودند که بمشتری

. فرا گرفته بودند

در یک ثلث فاصله گوشه ، یکی از ورودی ها در زیر دروازه قدیمی شهر در جهت باال

ورودی چهارم . دو ورودی دیگر در قسمت جنوب غرب. شمالی تپه تا دروازه قرار داشت

ه در روزگاران گذشته در گوشه شمال شرقی قرار گرفته بود و ظاهرا به نتظر می رسید ک

در داخل ورودی که در زیر دروازه . تمامی این راههابه یکدیگر مربوط و مرتبط بوده اند

اما این پیر میگفت به یاد دارم که این . قرار داشت چاهی به عمق فقط شش متر وجود داشت

چاه خیلی عمیق بوده است و در سالیان پیش آب در کف ان جریان داشته که بعد ها با

. گذشت زمان چاه پر شده است

در نزدیکی وسط تپه افرادی می گفتند به چیزی برخورده اند که ظاهرا یک آسیاب آبی

خود سید هم داستانهای زیادی آز ابهای زیرزمینی و عجایب آن در گذشته برای . بوده است

موقع در. ظاهر او سالها دراین داالنها به این طرف و آن طرف رفته بوده است. گفتن داشت

حفر ورودی به یک قطعه مرمر کره ای شکل و صیقل شده برخوردیم واین تنها چیزی بود

استخوان و از همه مهمتر سفالینه می ، به طور کلی در سطح تپه آثاری از آجر 1«که ما یافتیم

مهرداد رهبری، –سفرنامه خراسان و سیستان، چاپ اول، ترجمه قدرت اهلل روشنی زعفرانلو 3365ییت، کلنل ادوارد، - 1

343-348ص انتشارات یزدان.


دوران مختلف در سطح تپه می توان به طور های باشد ؛ با توجه به پراکندگی سفالینه

پیشنهاد کرد که این تپه در بردارنده یک توالی طوالنی از دوره تاریخی، دست کم مقدماتی

( 55تصویر). 1مورد سکونت بوده است از اواخر دوره ساسانیان تا اواخر دوره صفویه

طوماری برگشته به خارج همراه با تزئینات های بزرگ آ وقه با لبههای وجود قطعات خمره

با اشکال شاخصه دوران تاریخی حاکی از وجود یک فرهن طنابی و نقوش هندسی سیاه

با نقوش رنگارن بر ، لعاب پاشیدههای دوره تاریخی در این محوطه است و وجود سفال

با نقوش سیاه بر زمینه فیروزه ای معروف به قلم های و سفال 4و 3زمینه شیری شاخصه قرون

نقوش آبی با طرحهای گل و باهای هجری قمری و سفالینه 8و 5مشکی شاخصه قرون

گیاه و هندسی بر زمینه سفید شاخصه دوران تیموری و صفوی حاکی از وجود یک استقرار

طوالنی در دوره اسالمی در این تپه است ؛ به نظر بنده این تپه شاید همان قریه راونیر مرکز

نیز یکی از چون راونیر یا راو منابع از آن کر شده استوالیت ارغیان می باشد که در

( منگلی)منزلگاههای مهم بین راهی در شرق اسفراین وغرب نیشابور و در حد فاصل معقلی

قرارگرفته است که از این بین راهی ها جیهانی بهترین توصیف راانجام ( مشگان)و میشگان

داده است او چنیین می نویسد :

یک ز یک منزل واز آنجا تا میشگان....و از اسفراین تا معقلی یک منزل واز آنجا تا راونی. »

. 2«منزل واز آنجا تا رباط کاریز یک منزل واز آنجا تا نیشابور یک منزل

م غرب روستای کالته آقازاده از . ک 5در 3قلعه خرابه آقازاده :1قلعه خرابه آقازاده

محوطه در دشت پایکوهی . شهرستان اسفراین قرار گرفته استآباد صفیتوابع بخش

جنوب شرقی های رسوبی حاصل از فرسایش دامنههای رتفاعات شاه جهان ودر روی زمینا

آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و نوروز تپه، ، گزارش ثبتی3376نیک گفتار، احمد، - 1


ص ، اشکال العالم، ترجمه علی بن عبد السالم کاتب، چاپ اول، آستان قدس رضوی. 3367ابولقاسم بن احمد جیهانی، - 2

343


376

متر باالتر از سطح دریا و به مختصات طول 3346رشته کوه شاه جهان به ارتفاع حدود

. قرار دارد 58-85-543و عر جغرافیایی 36-87-453جغرافیایی

ا مقطع تقریباّ مستطیل شکل در میانه از یک برجستگی مصنوعی ب 3قلعه خرابه کالته آقازاده

متر در امتداد 377جنوبی و –متر در راستای شمالی 177که حدود آباد صفیدشت

اطاف بلندتر است. در های متر از زمین 4تپه حدود . غربی گسترش یافته است –شرقی

غیر مجاز و فرو های مختلف تپه برجستگی هایی وجود دارد که حاصل حفاریهای بخش

خشتی و گلی بوده است و اطراف این قلعه خرابه دارای یک های یختن و فرسایش سازهر

که اکنون گذشته امنیت قلعه را فراهم می کرده استهای خندق بوده است که در زمان

توسط کشاورزان به یک زمسن کشاورزی تبدیل شده است که با توجه به پراکندگی

حفاری غیر مجاز صورت گرفته و های ر حاشیهدوران مختلف در سطح تپه و دهای سفالینه

از سطوح پائین تر سفالینه بدست آمده می توان به طور مقدماتی پیشنهاد کرد که این تپه در

بردارنده یک توالی زمانی از دوره تاریخی احتماالّ اواخر ساسانی تا قرون میانه اسالمی )قرن

ن با پوشش گلی متمایل به سفید با با خمیره قرمز رهای وجود سفال. است( قب. ه 7 – 5

ضخیم آ وقهبا نقوش افزوده که به فرم حاکی های برگشته به خارج و وجود خمرههای لبه

لعاب های وجود سفال. ساسانی( در این محوطه است -از وجود یک دوره تاریخی )اشکانی

صه دوره اسالمی با اشکال شاخ ( ق. ه 7- 5دار از نوع نقوش سیاه برزمینه فیروزه ای )قرون

( 56تصویر) 1. تپه استکاکی از وجود یک دوره اسالمی در این

غرب روستای کالته آقازاده از توابع کیلو متری 5در 1تپه اقازاده :2قلعه خرابه آقازاده

محوطه در دشت پایکوهی ارتفاعات . شهرستان اسفراین قرار گرفته استآباد صفیبخش

جنوب شرقی رشته کوه های رسوبی حاصل از فرسایش دامنهی هاشاه جهان ودر روی زمین

، آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری 3قلعه آقازاده ، 3376، احمد، نیک گفتار - 1



متر باالتر از سطح دریا و به مختصات طول جغرافیای 1144شاه جهان به ارتفاع حدود

. قرار دارد 446-70-36و عر جغرافیایی57-75-330

از یک برجستگی مصنوعی با مقطع تقریباًدایره ای شکل در میانه دشت 2تپه اقازاده

–متر در امتداد شرقی 128جنوبی و –متر در راستای شمالی 133 که حدوداد آب صفی

اطرف بلندتر است.ودارای خاک نرم های متر از زمین 4تپه حدود . غربی گسترش یافته است

مختلف تپه برجستگی هایی وجود دارد که حاصل های از نوع رسوبی میباشد در بخش

به ویژه وسط محوطه و ، مختلف محوطههای غیر مجاز بوده است ؛ بخشهای حفاری

کشاورزی قرار های شمالی و جنوبی مورد تعر حفاران قاچاق و محاصره زمینهای دامنه

های گرفته و چندین گودال عمیق که یک نمونه آن در ضلع شرقی بنا ایجاد شده و الیه

خشت و استخوانهای ودر همین قسمت آثاری از تکه باستانی را مخدوش نموده است

ابعاد آنها نامشخص است و ضلع شمالی تپه را نمایان است که به خاطر شکستگی خشتها

کشاورزی براثر شخم زدن و خاکبرداری تخریب کرده اند. دامنه شرقی تپه درفاصله تقریبی

1منتهی می شود ودر ضلع جنوبی در فاصله تقریبی 3متری به محوطه آقازاده 65

دوران های ور قرار دارد. با توجه به پراکندگی سفالینهکیلومتری محوطه رودخانه کال ش

حفاری غیر مجاز صورت گرفته و از سطوح پائین تر های مختلف در سطح تپه و در حاشیه

سفالینه بدست آمده می توان به طور مقدماتی پیشنهاد کرد که این تپه در بردارنده یک

های وجود سفال. است( ق. ه8-6ن احتماال مربوط به قرون میانه اسالمی )قر توالی زمانی

از نوع های اآبی فیروزهای و سفالینه سبز لجنی وقهوای و، لعاب دار در طیفی ازرن سبز

با اشکال شاخصه دوره ( ق. ه8-6نقاشی زیر لعاب با نقوش سیاه برزمینه فیروزه ای )قرون

( 58تصویر) 1. اسالمی در این تپه استاسالمی حا کی از وجود یک دوره

، آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و 1قلعه آقازاده ، گزارش ثبتی3376نیک گفتار، احمد، - 1



377

شرق روستای کالته آقازاده از توابع در3قلعه خرابه کالته اقازاده :3قلعه خرابه آقازاده

محوطه در دشت پایکوهی ارتفاعات . شهرستان اسفراین قرار گرفته استآباد صفیبخش

جنوب شرقی رشته کوه های رسوبی حاصل از فرسایش دامنههای شاه جهان ودر روی زمین

-57متر باالتر از سطح دریا و به مختصات طول جغرافیای 1159ود شاه جهان به ارتفاع حد

. قرار دارد871-68-36 و عر جغرافیایی 77-447

از یک برجستگی مصنوعی با مقطع نامنظم هندسی در میانه 3قلعه خرابه کالته آقازاده

متر در امتداد شرقی 330جنوبی و –متر در راستای شمالی 162که حدود آباد صفیدشت

اطاف بلندتر است.ودارای خاک های متر از زمین5/5تپه حدود . غربی گسترش یافته است –

است که به سمت نرم از نوع رسوبی میباشدو بلند ترین قسمت تپه در دامنه غربی قرار گرفته

وجود دارد های مختلف تپه فرورفتگیهای جنوب وشرق از ارتفاع آن کاسته میشود. در بخش

مختلف محوطه به ویزه دامنه جنوبی و های بخش. غیر مجاز بوده است هایکه حاصل حفاری

کشاورزی قرار گرفته و با حفاری های شرقی مورد تعر حفاران قاچاق و محاصره زمین

ودر دامنه شمال غربی یک باستانی را مخدوش نموده استهای کردن و شخم زمینها الیه

ک غسالخانه در این بخش صدمات که امروزه با ساخت ی. گورستان عمومی قرار دارد

جبران ناپزیری به محوطه وارد کرده است و دامنه غربی محوطه به روستای کالته آقازاده

در ضلع جنوبی منتهی می شود که امروزه ساخت ساز به سمت محوطه پیشروی کرده است

کیلومتری محوطه رودخانه کال شور قرار دارد که در گذشته در 1در فاصله تقریبی

وفائی محوطه بی تاثیر نبوده است.شک

با توجه به پراکندگی سفالینه ها در سطح تپه و به ویزه در ضلع شرقی می توان به طور

-3احتماال مربوط به قرون مقدماتی پیشنهاد کرد که این تپه در بردارنده یک توالی زمانی

برزمینه دی با نقوش سیاهلعاب داربا نقوش رنگارن ودرموارهای ه ق است. وجود سفال8

از نوع نقاشی زیر لعاب های سفالینه ه ق و وجود4-3متعلق به قرون شیری با نقوش هندسی


با اشکال شاخصه دوره اسالمی حا کی از ( ق. ه8-6با نقوش سیاه برزمینه فیروزه ای )قرون

( 57تصویر) 1. استوجود یک دوره اسالمی در این تپه

م غرب روستای منگلی پایین از توابع بخش . 37در 3سید آباد تپه : 1تپه سید آباد

محوطه در دشت پایکوهی ارتفاعات شاه . شهرستان اسفراین قرار گرفته استآباد صفی

جنوب شرقی رشته کوه شاه های رسوبی حاصل از فرسایش دامنههای جهان ودر روی زمین

422-42-57طول جغرافیای به مختصات باالتر از سطح دریا3343به ارتفاع حدود جهان

قرار دارد. 234-43-36و عر جغرافیایی

از یک برجستگی مصنوعی با مقطع تقریبا مربع شکل نامنظم در میان دشت تپه سیدآباد

ر در امتداد 145در راستای شمالی و جنوبی و 117که حدود . استآباد صفیحاصلخیز

اطراف بلند تر است درباره های زمین متر از 5تپه حدود . غربی گسترش یافته است –شرقی

مردم محلی اظهار بی اطالعی کردند و نگارنده با توجه به وجه تسمیه این تپه به سید آباد

ثبتی اداره منابع طبیعی از این تپه به نام سید آباد یاد شده نگارنده هم با های در پالک این که

-1ی هم قرار دارند از پسوند 377فاصله این نام از تپه باد کرده و از آنجایی که دو تپه در

آنها استفاده کرده است و دارای خاک نرم از نوع رسوبی با شوره نمک برای تشخیص 3

وریز دانه های آهک می باشد در مرکز محوطه آثاری از یک بنای با مصالح آجر با مالط

نامشخص ساروج دیده می شود که بر اثر حفاری های غیر مجاز پر شده که کاربری آن

شمال در دامنه. سانتی متراست 6*28*28ابعاد آجرهای به کار رفته در این بنا . است

کنده شده است که سرچشمه های شرقی یک سلسله رشته قنات به صورت افقی در دل زمین

. کیلومتری آن رودخانه کال شور جریان دارد2آنها از نزدیک روستای الست می باشد ودر

در آبادی این محوطه نقش موثری داشته اند. به طور کلی در سطح که در گذشته احتماالّ

، آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و 3قلعه آقازاده ، گزارش ثبتی3376تار، احمد، نیک گف - 1



337

تپه و اطراف آن قطعات سفالی به صورت پراکنده دیده می شود که اغلب سفالها نخودی و

قرمز آجری دارای نقوش کنده ودر مواردی نقوش افزوده با بافتی مستحکم و سفالهای

ه ق حاکی ازوجود 6-5کال وشاخصه قرونلعابدار یکرن سبز فیروزه ای رن پریده با اش

(53تصویر) 1.خوارزمشاهی است –سلجوقی دوره یک

47باد و حدود آکیلومتری شرق شهر صفی 3قلعه پنچ برج در : قلعه خان()پنچ برج

کیلومتری جنوب شرق شهرستان اسفراین قرار گرفته است. بنا در پایکوهی ارتفاعات

و به متر باالتر از سطح دریا 3161 ین به ارتفاع حدوددر دشت شهرستان اسفرا، شاجهان

.قرار دارد58-33-567و عر جغرافیای 36-87-431مختصات طول جغرافیای

متر ارتفاع بنا 8که حدود 58×58پنچ برج یا قلعه خان دارای پالن مربع شکل به ابعاد

متر با مصالح 8تقریبی برج دیده بانی به ارتفاع 3باشد این بنا در ضلع جنوبی دارای می

فوقانی برجها احتماال کنگره دار بوده های خشت همراه با مالط گل ساخته شده است قسمت

که از بین رفته و در ورود به قلعه با کاروانسرا از قسمت شرقی برج ضلع جنوبی بوده است

ده است هاللی با تزیینات گچ بوهای متر ارتفاع و و دارای سقف 8و متر عر 4که دارای

که با گذشت زمان تزیینات به طور کلی از بین رفته است ضخامت خشتهای به کار رفته در

متر و 37سانتی متر است پس از سر در ورودی یک داالن به طول 15*15*5دیوار ها

متر قرار دارد که در ادامه، راهروی که به سمت شمال پیش می رود به یک حیاط 6عر

متر منتهی می شود که در ضلع جنوبی حیاط در سمت شرق و 45*45مربع شکل به ابعاد

غرب پشت راهرو بقایای از چند اطاق به صورت توده گل دیده می شود که احتماال در

گذشته محل استراحت کاروانها یا سکوت نگهبانان بوده است در ضلع شمال بنای دو عدد

الی بر اثر بارندگی یا عواملی برج در گوشه دیوار قرار گرفته و بخشی وسط دیوار شم

، آرشیو واحد پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و 3تپه سید آباد ، گزارش ثبتی3376نیک گفتار، احمد، - 1



انسانی تخریب شده است و امروزه داخل بنا محل نگهداری و پاتق گوسفندان چوپانان

روستاهای اطراف شده است به طور کلی این بنا با توجه به نوع پالن و مصالح به کار رفته

نام صفی خان که در بنا احتماال متعلق به دوره حکومت نادر افشار که یکی از سرداران او به

و میباشد چندین بنا ساخته ویکی از انها احتماال همین قلعهآباد صفیدر محدوده شهر

احتماال این نوع بنا با توجه قرار گرفتن در مسیر راه احتماال از نوع قلعه هایی است که برای

داشته آنها به وجود آمده و بیشتر جنبه نظامی و توافعی محافظت از کاروانها وکاالهای

(67تصویر). است

این بنا در روستای دهنه شیرین : آرامگاه امامزاده حمزه بن موسی )دهنه شیرین(

واقع شده است. آباد صفیکیلومتری شرق شهر 37کیلومتری شرق شهر اسفراین و 85در

بقعه امامزاده حمزه بن موسی در دامنه تپه ای با شیب مالیم قرار گرفته است. طرح کلی

بنا مربع شکل است که بوسیله سه کنج در گوشه ها فضای مناسب برای استقرار گنبد پالن

بر فراز آن فراهم شده است. در ضلع جنوبی بنا ایوان کاشیکاری شده ای وجود دارد. فضای

داخلی مقبره با نقوش بسیار زیبا و گل و بوته و کتیبه ای از آیات قرآنی مزین شده است.

اده از خط ثلث سفید رن بر زمینه آبی و دور کمربند میانی و دیوارها آیات قرآنی با استف

باشد. قاجاریه میبصورت قرینه بنا بکار رفته است که بیشتر نقوش و کتیبه ها متعلق به دوران

( 63تصویر)

آرامگاه شاهزاده محمد باغشجرد

63و باد آ صفیکیلومتری شمال شرقی 37این آرامگاه در داخل روستای باغشجرد

کیلومتری شرق شهر اسفراین در کنار حمام و قنات قدیمی واقع شده است. این بنا از جمله

بناهای یک ایوانی است که ورودی آن در ضلع شرقی قرار دارد. پالن بنا بصورت مربع

متر مربع مساحت دارد. بقعه دارای چهار ورودی در جهات اصلی است 33شکل است و

غیر از ورودی شرقی سایر ورودی ها مسدود شده است. ورودی اصلی که در حال حاضر به


331

با قوس جناقی پوشش یافته که در داخل آن یک طاق نما با قوس نیز تعبیه شده است. در

گل و بوته ایجاد شده و کتیبه هایی با متن آیه الکرسی با حاشیه قوسها قاب هایی با نقوش

های کتیبه ها کمربندی با نقوش گل و بوته با رنگاندود گچ تزئین گردیده و پایین تر از

ای خاص به فضای داخلی بنا داده است و اصلی بصورت قرینه کشیده شده است که جلوه

( 61تصویر)بیشتر آنها مربوط به دوره قاجاریه می باشد.

کیلومتری جنوب 47حدود ، ک م شمال شهر صفی آباد 3رباط راونیز در رباط راونیز:

در ، ستان اسفراین قرار گرفته است. محوطه در دشت پایکوهی ارتفاعات شاجهانشرق شهر

و به متر باالتر از سطح دریا 3153ترین بخشهای شهرستان اسفراین به ارتفاع حدود پست

.قرار دارد 58-33-567و عر جغرافیای 36-87-431مختصات طول جغرافیای

بعد از آزار ا یت های شدید » نه رباط یاد شده در منابع مکتوب تاریخی ازاین اثر به نام که

شاه تهماسب دوم به مردم محل بزرگان محل بعد از نوشتن نامه و شکایات به نادرشاه که

رحیم خان گرایلی از سرداران معروف شاه به این منطقه لشکرکشی نموده و شاه طهماسب

نصایح . نونی پناه برداز ترس جان خود به کهنه رباط واقع در ضلع شمالی صفی آباد ک

سردار معروف خود نادر شاه را نمی پذیرد لذااو ناچار به توپ بستن رباط می شود و شاه

طهماسب اظهار ندامت و پشیمانی از عمل خویشتن نزد نادر آمده و نادرشاه ضمن گرامی

.1«داشت او به مشهد عزیمت می نماید

رش داده است:اما بهترین توصیف از این بنا را کلنل ییت گزا

در شرق این تپه خرابه های یک کاروانسرا ساخته شده از سن وساروج که بسیار ....»

متر مربع مساحت 67و تقریبا در این منطقه از نوادر بود، دیده می شد این بنا نزدیک محکم

.2«آثار یک مسجد و حمام نیز در آن به چشم می خورد ، داشت و غیر از تعدادی اتاق

33: جهان ارغیان تا بام و صفی آباد، چاپ اول، انتشارات ایران جوان، تهران. ص 3375طاهری، علی اصغر، - 1

41، اسفراین: دیروز، امروز، چاپ اول، مشهد، انتشارات واقفی. ص 3384توحدی، کلیم اهلل، - 2


باشدکه متر می 67×57اونیز دارای پالن چهارگوش به طول و عر تقریبی رباط ر

مترمربع است و تقریباً تمام دیواراین رباط فرو ریخته و به شکل 3777مجموعا مساحت آن

به دلیل استحکام بیشتر هنوز پابرجا است. این بنا دارای تپه درآمده ولی دیوار دروازه جنوبی

متر 8است که امروزه تنها یک لنگه از دروازه جنوبی به ارتفاع دو دروازه جنوبی و شرقی

رنگی همراه با مالط ساروج به صورت های باقی مانده است که به طرز زیبای با سن ریزه

مسجد و....بوده که آثاری از، در داخل کاروانسرا تعدادی اتاق. استوانه ای تزئین شده است

به کار رفته در ساخت این کاروانسرا در قسمت مصالح امروزه کامال تخریب شده است.

از الشه سن همراه با مالط های پایین دیوار احتماال قلوه سن و در دیوارها ی بیرونی

از گچ استفاده ساروج و در دیوارهای اتاق از آجر ومالط ساروج و برای تزئینات داخلی

. شده است

مشاهده می باشد که احتمال میرود بخشی در بخش شرقی کاروانسرا آثاری از دیواره قابل

که به مرور زمان تخریب شده است. باتوجه به این که در بخش سازه ی ابشخور باشد از

غربی بنا یک تپه باستانی به نام نوروز تپه واقع شده که توالی فرهنگی از دوران تاریخی تا

در . کان تاثیر گذاشته باشددر ایجاد بنا در این م میتواند، اواخر صفویه را شامل می شود

غیر مجاز صورت گرفته است که بقایای معماری را های بخشهای مختلف این بنا حفاری

و باتوجه به نوع پالن و تزئینات معماری می توان پیشنهاد کرد که این تخریب کرده است.

شده مرمت و باز سازیکاروانسرا احتماال در دوره تیموری ساخته شده و در دوره صفویه

( 63تصویر) .1است

وهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و ، آرشیو واحد پژرباط راونیز ، گزارش ثبتی3376نیک گفتار، احمد، - 1



334

گیرینتیجه

-3376در منطقه بام و صفی آباد با توجه به بررسی ها و مطالعات باستان شناسی که از سال

توسط نگارنده صورت گرفت اطالعات جدیدی از پیشینه وحوادث تاریخی و 3378

. سیاسی را در پیش روی باستان شناسان و مورخین قرار می دهد

استقرار یا سکونت انسان در منطقه بام و صفی آباد را شاید بتوان در تپه باستانی قدیمی ترین

مترارتفاع پرازخاکستر و استخوان که احتماالمربوط به دوره 5کال شور که تپه در حدود

. را می طلبد که بررسی دقیق تر و کاوش عه کردنوسنگی بدون سفال باشد مطال

که شاید بتوان تا حدودی فرهن دوره کالکولتیک به اما روشن ترین و واضح ترین جایی

قبیل از عصر مفرغ و ادامه آن عصر آهن را مورد مطالعه قرار داد چهار محوطه شاخص

ها در ها و تپهکه همه این محوطه. نقیمن اوستو و قلعه کهنه بام می باشد، گوتپه، نانوی تپه

. شان قرار دارندکنار رودخانه های دایمی پراز آب و چشمه های جو

در دوره تاریخی این منطقه به علت داشتن مناطق جنگلی و چراگاههای عالی و داشتن

کوههای مرتفع شاجهان که به صورت برفگیر می باشند و منبع غنی از آب منطقه می باشد و

که چنان همچنیین واقع شدن در مسیر راههای کاروانرو از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده

رین محوطه های دوره تاریخی منطقه اسفراین در این بخش واقع شده اند که نمونه های بیشت

قلعه کهنه ، قلعه کهنه بام، قلعه کهنه تجری، شاخص ومهم آن عبارتند از قزلر قلعه شاجهان

. خم تپه، نوروز تپه، محوطه قاراداش، دورد برج، تپه سردابه، 1و3اردین

شده و تا قرن یادقه بام وصفی آباد امروزی به نام ارغیان از اواخر حکومت ساسانی از منط

قریه را شامل می شده که از معروفترین آنها قریه 83هفتم هجری تابع نیشابور بوده است و

تا اوایل قرن هشت کامال به صورت مبهم اسفنج و راونیر است و اما محدوده ارغیان، بان

ه الی متون می توان پی برد که این منطقه همان توصیف شده اما از این دوره به بعد ازالب

چون حافظ ابرو که یکی از . منطقه است که امروزه به بخش بام وصفی آباد معروف است


و او معروفترین نویسندگان دوره تیموری بوده خود از منطقه جهان و ارغیان دیدن کرده

قریه 31است و آن را دارای والیت جهان و ارغیان را کامال از والیت اسفراین جدا دانسته

روستا به همان نامی که او 3 کر کرده است و از این تعداد روستای که او نام برده درست

یاد کرده امروزه در بخش بام قرار دارد و از همه مهمتر سه روستای معروف ارغیان به نام

حل دقیق آن را کر و راونیر که مورخین قبل از حافظ ابرو یاد کرده اند ولی م، اسفنج، بان

نکرده اند تا جایی که بعضی از مستشرقین ازجمله گای لسترنج و اسپونر ارغیان و روستا

های آن را بدون دلیل و مدرک به جاجرم نسبت داده اند اما واضح ترین توصیف از منطقه

ه را اعتمادالسلطنه درکتاب مرات البلدان نوشت ارغیان که مربوط به بام و صفی آباد است

است:

هوایش ، جهان ارغیان متعلق به بام و صفی آباداز قرای حول حوش مشهد مقدس است»

ییالقی و آبش از دورودخانه که از دوطرف قلعه بام می رود و از کوههای جهان ارغیان بر

«می خیزد دویست پنجاه خانوار سکنه دارد

ه ارغیان نام منطقه ای به طورکلی از مدارک وشواهد تاریخی چنین استنباط می شود ک

است که امروزه به بخش بام وصفی آباد اطالق می شود


336

نابعم

چاپ افست،، تصحیح جعفر شهیدی ، آتشکدۀ آ ر،3338، لطفعلی بی ، آ ربیگدلی - 3

.تهران

، ترجمه حسین قره چانلو، ، االعق النفیسه3365 ، احمد بن عمر، ابن رسته اصفهانی -1

.ارات امیر کبیرانتش، تهران، چاپ اول

تصحیح و تعلیق ، جغرافیای خراسان در تاریخ حافظ ابرو ، 3387 ، حافظ، ابرو -3

. نشر اطالعات، چاپ اول ، غالمرضا ورهام

، جلد اول، تاریخ طبرستان، ق. ه 633تالیف ، ابن اسفندیار، بهاء الدین محمد بن حسن -4

جلس چاپ م، با اهتمام محمد رمضانی بتصحیح عباس اقبال

.تهران چاپ اول، د خطیب شهیدی ترجمه حمی، ؛ پاسارگاد3383‘دیوید، استروناخ -5

چاپ عبداهلل ، جهانگشای نادری، 3343، محمدمهدی بن محمد نصیر، استرآبادی -6

.77-83ص ، انوار، تهران

به تصحیح دکتر محمد ( ؛ تاریخ منتظم ناصری )جلد سوم3368، اعتماد السلطنه -8

. انتشارات دنیای کتاب، چاپ اول ، ضوانیاسماعیل ر

به تصحیح ( ؛ تاریخ منتظم ناصری )جلد سوم3368، محمد حسن خان، اعتماد السلطنه -7

.3533ص . انتشارات دنیای کتاب، چاپ اول ، دکتر محمد اسماعیل رضوانی

به تصحیح دکتر عبدالحسین ، ، مراۀ البلدان3367، محمدحسن خان، اعتمادالسلطنه -3

.1378ص . انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول ، نوائی و میر هاشم محدث

3373ب3373مطلع الشمس چاپ سنگی تهران محمدحسن بن علی،، اعتمادالسلطنه -37

.367، ص 3363ب3361، 3ج ، چاپ تیمور برهان لیمودهی چاپ افست تهران

به تصحیح، 3ج، ، مرآۀ البلدان3367ب3368، محمدحسن بن علی، اعتمادالسلطنه-33

.514ص ، تهران انتشارات دانشگاه، عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث


-چاپ اول،انتشارات وزارت نیرو، رودخانه های ایران،جلد دوم، 3383افشین،یداهلل، -31

.شرکت مهندسین مشاور جاماسب

تصحیح و ، ، مراصداالطالع3383، لصفی الدین عبدالمومن بن عبدالحق، بغدادی -33

.لطبع االولیا، دارالحیاء اکتب العربیه، علی محمد البجاوی: تعلیق

، چاپ اول، ترجمه جعفر شعار، تاریخ بناکتی، 3347، فخرالدین ابو سلیمان، بناکتی -34

.سلسله انتشارات انجمن آثار ملی، تهران

، چاپ دوم، ترجمه آ رتاش ا رنوش، ، فتوح البلدان3364، احمد بن یحیی، بالزری -34

انتشارات سروش. ، تهران

تاریخ جنگهای ایران : ، مآثر سلطانیه3353، عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون، بیک دنبلی -35

.تهران ، چاپ افست به تصحیح غالمحسین صدری افشار، و روس

تصحیح و تحشیه ؛ غالمحسین ، ؛ ماثر السلطانیه 3373، عبدالرزاق ، بیک دنبلی -36

. میراث فرهنگی موسسه انتشاراتی سازمان، چاپ اول ، تهران ، زرگری نزاد

انتشارات واقفی ، چاپ اول، دیروز تا امروز اسفراین، 3384 ، کلیم اهلل، توحدی -38

، ، بیروت3ج، ، معجم البلدان3333/3383، یاقوت، حموی بغدادی -33حموی

.دارصادر

، بخش 3ج، منزویترجمه علینقی ، ، معجم البلدان3377، یاقوت، موی بغدادیح-37

.دوم، چاپ اول،سازمان میراث فرهنگی تهران، ص

، 31-3شماره ، سال چهاردهم، مجله آینده، کوه شاجهان، 3368، محمد، جابانی -33

.551-547ص، انتشارات نشر کند ، آ ر تا اسفند

بررسی و مطالعه ویژگیهای اقتصادی و فرهنگی بخش بام و 3383، کاظم، جنابی -17

.مرکز آموزش عالی ضمن خدمت فرهنگیان )واحد سبزوار( ،صفی آباد


337

، ترجمه علی بن عبد السالم کاتب ، ، اشکال العالم3367، ابولقاسم بن احمد، جیهانی -13

. آستان قدس رضوی، چاپ اول

دانشگاه ، تهران، چاپ اول، خاک شناسی کاربردی، 3368زرین کفش، منوچهر، -11

تهران

، روضات الجنات فی اوصاف مدینۀ 3377، ین الدین محمدمع، زمجی االسفزاری -13

. دانشگاه کلکته، مقدمه و حواشی به سعی و اهتمام محمد اسحاق، هرات

ی دکتر نحبه الدهر فی عجائب البر و البحر، ترجمه ؛3356شمس الدین :، دمشقی -14

انتشارات اساطیر چاپ اول. ، سید حمید طبیبیان:چاپ اول

، فرهن جغرافیایی آبادی های کشور، 3374، یای نیروهای مسلحسازمان جغراف -15

انتشارات سازمان جغرافیای نیروهای ، چاپ اول، شهرستان اسفراین، استان خراسان شمالی

. تهران، مسلح

به ، تاریخ محمدی یا احسن التواریخ، 3383، محمد فتح اهلل بن محمدتقی، ساروی -16

. انتهر، تصحیح غالمرضا طباطبائی مجد

، تصحیح جهانگیر قائم مقامی، 3ج، ، ناسخ التواریخ3338، محمدتقی، سپهر -18

.انتشارات تهران

پایان نامه کارشناسی ارشد، ، ،پتانسیل های اقلیمی روستای بام3385 ، هادی، سروری -17

. دانشگاه اصفهان

، ال نسابم ؛ ا 3361ق/ه. 3371عبدالکریم بن محمدبن منصور التمیمی، ، سمعانی -13

تحت مراقبۀ الدکتور محمد ، عبدالرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی ، تصحیح وتعلیق3ج

. بمطبعۀ دائرۀ المعارف العثمانیۀ حیدر آباد دکن الهند ، الطبعطۀ االولی، عبدالمعید خان

جغرافیای خراسان در تاریخ حافظ ، 3387، شهاب الداین عبداهلل خوافی حافظ ابرو -37

. نشر اطالعات، چاپ اول، صحیح و تعلیق دکتر غالمرضا ورهامت، ابرو


. تهران، ، منتخب التواریخ3366، ابراهیم بن اسداهلل، صدیق الممالک -33

چاپ اول، انتشارات ، جهان ارغیان تا بام و صفی آباد: 3375، علی اصغر، طاهری -31

. تهران، ایران جوان

انتشارات استان ، اولچاپ ، شهرستان اسفراینجغرافیای ، 3383، سید احمد، فدایی -33

. قدس، مشهد

، چاپ اول، ؛ مشاهیر ورجال اسفراین 3373، غالمرضا و احمد شاهد، فسنقری -34

. مشهد، نتشارات آستان قدس رضویا

پایان نامه کارشناسی ، اسفراین از اغاز تا عصر صفوی، 3384، غالمرضا، فسنقری -35

. دانشگاه تهران، لل اسالمیارشد گروه تاریخ و تمدن م

به کوشش محمد رضا نصیری و کوئیجی ، ، جواهر االخبار3333، بوداق، قزوینی -36

. فرهن ها وزبانهای آسیا و آفریقا مؤسسه مطالعات، توکیو، هانه دا

( ق. ه 3735-3731، تاریخ جهان آرای عباسی )3373، میرزا محمد طاهر، قزوینی -38

نشر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات ، چاپ اول، یرمحمد صادقتصحیح و تعلیق سید م

. تهران، فرهنگی

،مبانی آب و هواشناسی، چاپ اول، 3383، بهلول، محمدرضا، علیجانی، کاویانی -37

. تهران، انتشارات سمت

به تصحیح ، میرزامحمد کالنتر فارس روزنامه، 3361، محمدبن ابوالقاسم، کالنتر -33

. تهران، لعباس اقبا

چاپ ، ؛ هنر سفالگری دوره اسالمی 3364، فاطمه و محمد یوسف کیانی، کریمی -47

. نشر مرکز باستان شناسی، تهران ، اول

، چاپ مدرس رضوی، مجمل التواریخ، 3356، ابوالحسن بن محمدامین، گلستانه -43

. تهران


317

بنگاه ، د عرفانترجمه محمو ، ؛ سرزمین های خالفت شرقی3338، گای، لسترنج -41

، ترجمه نشر کتاب

، جایگاه تاثیر پدیده های ژئومورفوژیک در مورد عمران 3384، اسداهلل، مشیری -43

دانشگاه شهید بهشتی تهران.، پایان نامه کارشناسی ارشد، ناحیه ای

انتشارات آستان ، جغرافیای اقتصادی خراسان، 3383، سید حسن، مطیعی لنگرودی -44

. هدمش، قدس رضوی

جغرافیا ی دهستان صفی آباد کار شناس و مسئول مر کز ، 3384، ملکشی،مهدی -45

(.خدمات کشاورزی صفی آباد)منتشر نشده

بکوشش سیف اهلل وحید ، ؛ تاریخ عباسی یا روزنامه مالجالل3366، مالجالل، منجم -46

. چاپ اول، نیا

، و طایفه های عشایری خراسان، پژوهشی در شناخت ایل ها 3363، علیسید ، میرنیا -48

. موسسه انتشاراتی و اموزشی نسل، مشهد، چاپ اول

به تصحیح و با ، جلد دوم، ، عالم آرای نادری3364 ، مروی وزیر مرو، محمد کاظم -47

به ، محمد امین ریاحی و مقدمه میکلوخو ماکالی خاور شناس روس مقدمه و حواشی

.انتشارات زوار ،چاپ اول، ترجمه دکتر عنایت اهلل رضا

چاپ ، به اهتمام پروین استخری، منتخب التواریخ معینی، 3373، معین الدین ، نطنزی -43

.انتشارات اساطیر، تهران، اول

به اهتمام دکتراحسان ، ، نقاوۀ االثار3357، محمودبن هدایت اهلل افوشنه ای، نطنزی -57

. تهران، انتشارات بنگاه ترجمه ونشرکتاب، اشراقی

، به سعی و کوشش دکتر بهمن کریمی، ، تاریخ نیشابوری3333، الحاکم، نیشابوری -53

.تهران -نشر کتابخانه ابن سینا، تهران، چاپ اول


آرشیو واحد ، گزارش ثبتی محوطه باستانی داشخانه، 3376، احمد، نیک گفتار -51

. پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی

آرشیو واحد پژوهشی سازمان ، گزارش ثنتی بند مهار، 3378، احمد، نیک گفتار -53

. میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی

آرشیو واحد پژوهشی سازمان ، گزارش ثبتی تپه بکرآباد، 3376، احمد، نیک گفتار -54


آرشیو واحد پژوهشی ، گزارش ثبتی قلعه گورکنن، 3376، احمد، گفتارنیک -55

. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی

آرشیو واحد پژوهشی ، گزارش ثبتی قلعه کهنه اردین، 3376، احمد، نیک گفتار -56


آرشیو واحد پژوهشی سازمان ، گزارش ثبتی تپه نقیم، 3376، احمد، گفتارنیک -58


واحد پژوهشی آرشیو، قلعه کهنه جهانگزارش ثبتی ، 3376، احمد، نیک گفتار -57


واحد پژوهشی آرشیو، قلعه جهانگزارش ثبتی قزلر ، 3376، احمد، رنیک گفتا -53


واحد پژوهشی آرشیو ، قلعه کهنه دستجردگزارش ثبتی ، 3378، احمد، نیک گفتار -67


واحد آرشیو، گزارش ثبتی محوطه باستانی جمال باغ، 3378، احمد، گفتار نیک -63


واحد پژوهشی آرشیو، گزارش ثبتی قلعه کهنه نوک، 3376، احمد، نیک گفتار -61

.سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی


311

واحد پژوهشی آرشیوگزارش ثبتی قلعه کهنه کاریزدر، ، 3376، احمد، نیک گفتار -63


واحد پژوهشی سازمان آرشیو، گزارش ثبتی ینگی امام، 3376، احمد، نیک گفتار -64

.میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی

واحد پژوهشی آرشیو، گزارش ثبتی قلعه کهنه تجری، 3378، احمد، نیک گفتار -65


واحد پژوهشی آرشیو، گزارش ثبتی قلعه کهنه چهارمست، 3378، احمد، نیک گفتار -66

. مالیسازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان ش

واحد پژوهشی سازمان آرشیو، گزارش ثبتی تپه سردابه، 3378، احمد، نیک گفتار -68


واحد پژوهشی سازمان آرشیوگزارش ثبتی مالدره، ، 3378، احمد، نیک گفتار -67


واحد پژوهشی سازمان آرشیو، گزارش ثبتی تپه خم، 3378، احمد، نیک گفتار -63


واحد آرشیوگزارش ثبتی قلعه کهنه آستی الت ، ، 3378، احمد، نیک گفتار -87


واحد پژوهشی آرشیوگزارش ثبتی محوطه آستی الت ، ، 3378، احمد، نیک گفتار -83


واحد پژوهشی سازمان آرشیو، گزارش ثبتی تپه باباگل، 3378، احمد، نیک گفتار -81

میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی

واحد پژوهشی آرشیو، گزارش ثبتی قلعه کهنه گورن تیغ، 3378، احمد، ک گفتارنی -83



واحد آرشیو، گزارش ثبتی امامزاده سلطان مصیب، 3376، احمد، نیک گفتار -84

. لیپژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شما

واحد پژوهشی آرشیوگزارش ثبتی سردابه بانی در، ، 3378، احمد، نیک گفتار -85


واحد آرشیو، گزارش ثبتی محوطه باستانی سنگو، 3378، احمد، نیک گفتار -86

. ان شمالیپژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراس

واحد پژوهشی سازمان آرشیو، گزارش ثبتی دورد برج، 3378، احمد، نیک گفتار -88

، میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی

واحد پژوهشی آرشیوگزارش ثبتی محوطه قاراقول، ، 3378، احمد، نیک گفتار -87

، الیسازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شم

واحد آرشیو، گزارش ثبتی تپه گبر نشین باغشجرد، 3376، احمد، نیک گفتار -83

، پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی

واحد پژوهشی آرشیو، گزارش ثبتی محوطه چهار باغ، 3376، احمد، نیک گفتار -77

. راسان شمالیسازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خ

واحد آرشیو، 3گزارش ثبتی تپه احمد اباد منگلی ، 3376، احمد، نیک گفتار -73


واحد آرشیو، 1گزارش ثبتی تپه احمد اباد منگلی ، 3376، احمد، نیک گفتار -71

. دستی و گردشگری خراسان شمالیپژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع

واحد آرشیو، 3گزارش ثبتی تپه اسماعیل اباد منگلی ، 3376، احمد، نیک گفتار -73



. ن میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالیپژوهشی سازما


314



ی سازمان واحد پژوهش آرشیو، گزارش ثبتی نوروز تپه، 3376، احمد، نیک گفتار -76


واحد پژوهشی آرشیو، 3گزارش ثبتی تپه سید آباد ، 3376، احمد، نیک گفتار -78


هشی واحد پژو آرشیو، 3گزارش ثبتی قلعه آقازاده ، 3376، احمد، نیک گفتار -77


واحد پژوهشی آرشیو، 1گزارش ثبتی قلعه آقازاده ، 3376، احمد، نیک گفتار -73


ن میراث واحد پژوهشی سازما آرشیو، 3قلعه آقازاده ، 3376، احمد، نیک گفتار -37

. فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی

واحد پژوهشی سازمان آرشیوگزارش ثبتی رباط راونیز، ، 3376، احمد، نیک گفتار -33


آرشیو واحد پژوهشی سازمان ، گزارش ثبتی نانوی تپه، 3376، احمد، نیک گفتار -31

. ث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالیمیرا

آرشیو واحد پژوهشی سازمان ، گزارش ثبتی گو تپه، 3376، احمد، نیک گفتار -33

.میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی

آرشیو واحد پژوهشی سازمان ، گزارش ثبتی نقیمن اًستو، 3376، احمد، نیک گفتار -34

. صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی میراث فرهنگی،

آرشیو واحد پژوهشی سازمان ، گزارش ثبتی کهنه بام، 3376، احمد، نیک گفتار -35



چاپ ، ترجمه حمید چوبک، ؛ سفال ایران در دوران اشکانی 3386، ارنی، هرین -36

. ث فرهنگی کشورسازمان میرا، تهران، اول

: ، تحلیل الگوی تقسیمات کشوری شمال خراسان نمونه3383، محمد مهدی، هوشیار -38

. دانشگاه تربیت مدرس، پایان نامه کارشناسی ارشد، شهرستان اسفراین

ترجمه دکتر سیروس ابراهیم ، 3381، صنایع دستی کهن ایران، هانس ای، وولف -37

، تشرکت افس، تهران، چاپ اول، زاده

ترجمه قدرت اهلل ، سفرنامه سستان و خراسان ، 3365، کلنل چارلزادوارد، ییت -33

. انتشارات یزدان، چاپ اول ، مهرداد رهبری –روشنی زعفرانلو

آرشیو میراث فرهنگی شهرستان ، بایگانی شدهمطالب ، 3376، ------------- -377

اسفراین

101: Golombek , lisa et oter , 1996 , royal antario museum

mazda publishrs .

102; Wilkinson , charles k. 1973 , nishapor , pottery of the early

Islamic priod , metropolitan muse of art newyork. 103-sponer , brian , ARGHIYAN The area of Jajarm in western

Khurasan , Iran , vol II, http://www.muslems.net/vb/232073-post145.html104-

http://www.muslems.net/vb/232073-post145.html

Documents

Geography arghiyan