1

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΡΑΓΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΚΑΤΟΙΚΟΥΣΤΗΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗΣ ΤΗΣ

Α΄ Μέρος: Η αλήθεια για την Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Είναι γνωστό ότι τα τελευταία 22 χρόνια στην Ελλάδα γνωρίζουμεμια νέα έξαρση του εθνικισμού, ο οποίος από την μια μεριάπριμοδότησε και πριμοδοτεί ακροδεξιά κόμματα, όπως ο ΛΑ.Ο.Σ.,και από την άλλη αποτελεί το ιδεολογικό υπόβαθρο φασιστικώνοργανώσεων, οι οποίες όχι μόνο επιδίδονται σε βεβηλώσειςεβραϊκών και μουσουλμανικών νεκροταφείων και χώρων λατρείας,όπως οι συναγωγές και τα τζαμιά, αλλά προχωράνε και σεεμπρησμούς λατρευτικών χώρων, όπως η Συναγωγή των Χανίων καιοι πρόχειροι χώροι λατρείας των μουσουλμάνων μεταναστών και,ακόμη χειρότερο, κακοποιούν μουσουλμάνους μετανάστες τόσοάσχημα, που κάποιοι από αυτούς πεθαίνουν.

Ο φανατισμός των Ελλήνων βεβηλωτών, εμπρηστών καιπογκρομιστών, έχει πάντα ένα κεντρικό ιδεολογικό υπόβαθρο: Τηνπίστη στην ανωτερότητα του χριστιανισμού και στην κατωτερότητατων άλλων θρησκειών, όπως η μουσουλμανική και η εβραϊκή, καιστην αυταπάτη ότι οι Έλληνες χριστιανοί υπήρξαν δούλοι τωνμουσουλμάνων επί «Τουρκοκρατίας» και σήμερα κινδυνεύουν απότους μουσουλμάνους Τούρκους.

Αυτή η αυταπάτη είναι συνέπεια της θεώρησης της ιστορίας με ταμάτια των ορθοδόξων παπάδων και της διδασκαλίας αυτής τηςιστορίας από το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Μιαςαντιεπιστημονικής διδασκαλίας, η οποία είναι ευρύτερα αποδεκτήαπό το ελληνικό καθηγητικό κατεστημένο και τα Μ.Μ.Ε.

Αποκαλύπτοντας το ψέμα και την ιδεολογική βία που κρύβονταιπίσω από την ελληνορθόδοξη θεώρηση της ιστορίας, υπονομεύουμετο ιδεολογικό υπόβαθρο των ακροδεξιών, των βεβηλωτών, τωνεμπρηστών, των πογκρομιστών και μαχαιροβγαλτών. Ομολογώ ότι ηεγκληματική βία αυτών των αποβρασμάτων της κοινωνίας δενμπορεί να καταπολεμηθεί μόνο με λόγια. Τα λόγια όμως

2

χρησιμεύουν στο να ξεφύγουν κάποιοι από μας από την, συνήθωςυποσυνείδητη, ιδεολογική τους επιρροή. Μια επιρροή που μαςκάνει να αδιαφορούμε για τις βεβηλώσεις και τους εμπρησμούςκαι να απoενοχοποιούμε το επίσημο καθηγητικό κατεστημένο γιατις ευθύνες του απέναντι στην έμμεση ιδεολογική υποστήριξη πουπαρέχει στην φασιστική προπαγάνδα. Με λίγα-λόγια, αν οι φορείςτης ελληνορθόδοξης προπαγάνδας στα σχολεία και σταπανεπιστήμια γινόντουσαν περίγελως των μαθητών τους, τότε θαλέγαμε ότι κάτι πετυχαίνουμε όσοι ξεσκεπάζουμε τηνπλαστογραφία της ιστορίας. Και, βέβαια, θα αισθανόμασταν ακόμαπιο ευχαριστημένοι από τις προσπάθειες μας να αποκαλύψουμε τηνπλαστογραφία της ιστορίας, αν κάποιοι έπαυαν να αδιαφορούν γιατις βεβηλώσεις και τους εμπρησμούς και να βλέπουν υποτιμητικάτις αλλόθρησκους λαούς, όπως οι Τούρκοι.

Για τους παραπάνω λόγους, θα ήθελα να πω δυο λόγια για τηνψέμα που περιβάλει την ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.Ένα ψέμα «καραμπινάτο» που κάνει τον περισσότερο κόσμο ναθεωρεί την Οθωμανική Αυτοκρατορία σαν αυτοκρατορία βαρβάρωνκαι την περίοδο που ο ελλαδικός χώρος αποτελούσε κομμάτι τηςαυτοκρατορίας σαν «Τουρκοκρατία». Και ακόμη χειρότερο: Έναψέμα που αποδίδει οτιδήποτε κακό έχει να επιδείξει η ελληνικήκοινωνία στην περίοδο που ο ελλαδικός χώρος αποτελούσε κομμάτιτης Αυτοκρατορίας.

Από άποψη χρονολογικής σειράς, θα μπορούσαμε να εντοπίσουμεσαν ένα από τα πρώτα ιστορικά ψεύδη το ψέμα ότι η ΒυζαντινήΑυτοκρατορία, ήταν αυτοκρατορία ελληνική, δηλ. αποτελούσεπολιτιστική συνέχεια της αρχαίας Ελλάδας. Κι όμως, η αρχαίαΕλλάδα, σαν πολιτισμός, καταδιώχτηκε βάναυσα και έσβησε απότότε που ο χριστιανισμός έγινε επίσημη θρησκεία της ΡωμαϊκήςΑυτοκρατορίας, δηλ. επί αυτοκράτορα Θεοδόσιου, το 395 μ.Χ. κιέπειτα. Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός ο Α΄ της έδωσε τηνχαριστική βολή, τον 6ο μ.Χ. αιώνα. Η ίδια η λέξη Έλληνας,υποδήλωνε έναν δωδεκαθεϊστή εχθρό της χριστιανικής θρησκείαςκαι γι’ αυτό κανένας πριν από την κατάκτηση της Κων/πολης απότον Μωάμεθ τον Β΄ δεν αυτοχαρακτηριζόταν σαν Έλληνας. Δεν ήταν

3

άλλωστε Έλληνας ούτε από άποψη βιολογικής συγγένειας με τουςαρχαίους Έλληνες, όπως απέδειξε πρώτος ο Γιάκομπ Φαλμεράυερ. ΗΒυζαντινή Αυτοκρατορία ήταν μια χριστιανική αυτοκρατορία, όπουη θρησκεία κυριαρχούσε σε κάθε μορφή πολιτικής και κοινωνικήςζωής. Συνέπεια της παντοδυναμίας της θρησκείας ήταν ηπολιτιστική στασιμότητα, ο σκοταδισμός και η οπισθοδρόμηση,κάτι που για τον 13ο και τον 14ο αιώνα μπορεί να το διαπιστώσεικανείς άνετα, αν συγκρίνει τις εξελίξεις στην τέχνη, στηντεχνολογία και στην πολιτική οργάνωση του Βυζαντίου, με τηνδυτική Ευρώπη. Την εποχή που στην δυτική Ευρώπη η μουσικήεξελισσόταν σε πολυφωνική, η ζωγραφική αποκτούσε προοπτική καιη αρχιτεκτονική δημιουργούσε τα κολοσσιαία αριστουργήματαγοτθικού ρυθμού, στο Βυζάντιο η τέχνη είχε περιοριστεί νααναπαράγει ρυθμούς και τεχνοτροπίες της πάλαι ποτέ ΡωμαϊκήςΑυτοκρατορίας. Την εποχή που οι πόλεις της κεντρικής Ιταλίαςκαι της βόρειας Γερμανίας κυβερνιόντουσαν από δημοτικάσυμβούλια, στο Βυζάντιο επικρατούσε η απόλυτη μοναρχία ή ηαπολυταρχία του ανώτατου άρχοντα (δεσπότη, όπως τον λέγανε).Την εποχή που η εξέλιξη της στρατιωτικής τεχνολογίας έδινε τοπροβάδισμα στους σιδερόφρακτους ιππότες και αργότερα στηνπυρίτιδα, το Βυζάντιο περιοριζόταν στην στρατιωτική τεχνολογίατης πάλε ποτέ Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με κάποιους, μερικέςφορές νεωτερισμούς, όπως το υγρό πυρ.

Η παραπάνω πολιτιστική, και ειδικότερα τεχνολογική,στασιμότητα, συνέπεια της ασύδοτης παπαδοκρατίας και τουθρησκευτικού σκοταδισμού, έκανε την Κων/πολη να πέσει σανώριμο φρούτο, πρώτα στα χέρια των σταυροφόρων της 4ης

σταυροφορίας, το 1204, και κατόπιν των Οθωμανών, το 1453.Είναι σε όλους γνωστό ότι το κάστρο που περιέβαλε τηνΚων/πολη, το πιο ισχυρό κάστρο της εποχής του, γκρεμίστηκε απότα πυρά των κανονιών του οθωμανικού στρατού. Δηλ. ηστρατιωτική τεχνολογία των Οθωμανών βρισκόταν πολύ πιο μπροστάαπό την ανάλογη τεχνολογία των Βυζαντινών, όπως και οιιππότες, παλιότερα, ήταν ανίκητοι από τον βυζαντινό στρατό.

4

Μην έχοντας καμιά πολιτική σχέση με την αρχαία Ελλάδα, τοΒυζάντιο δεν ήταν μια δημοκρατία, όπου, έστω και κάποιοι,ελεύθεροι πολίτες συμμετείχαν στα κοινά και συναποφάσιζαν γιατο κράτος τους. Ήταν δούλοι του χριστιανικού θεού και τωνεκπροσώπων του πάνω στην γη, επικεφαλής των οποίων ήταν οαυτοκράτορας. Ούτε εκλογές, ούτε αντιπροσώπευση γενικά, ούτεοποιοσδήποτε σεβασμός σε ατομικά ή πολιτικά δικαιώματαχαρακτήριζε το βυζαντινό κράτος ή τα βυζαντινά κρατίδια πουπροέκυψαν από την διάλυσή του. Η βυζαντινή κοινωνίααποτελούνταν κυρίως από μια ασύδοτη στρατιωτική καιθρησκευτική ολιγαρχία βουλιαγμένη στον πλούτο και στιςαπολαύσεις και από μια τεράστια μάζα αγροτών που δουλεύανε απότο πρωί ως το βράδυ στους αγρούς με πρωτόγονα μέσα καισυντριβόντουσαν κάτω από το βάρος ληστρικής φορολογίας, αν δενσκοτωνόντουσαν στους πολέμους που κάθε τόσο κάνανε μεταξύ τουςοι βυζαντινοί ηγεμόνες. Ακόμα και το εμπόριο βρισκόταν κυρίωςστα χέρια των καθολικών, των μουσουλμάνων που κυριαρχούσανστους εμπορικούς δρόμους που συνδέανε την Ευρώπη με τηνΑνατολή, ακόμη και Εβραίων, όπως γινότανε στην Θήβα, τον 12ο

αιώνα.

Η πολιτιστική, πολιτική και κοινωνική αποτελμάτωση τουΒυζαντίου, ήταν η αιτία της διάλυσης του από την ΟθωμανικήΑυτοκρατορία, η οποία για την εποχή της ήταν το πιο ισχυρόστρατιωτικά κράτος της Ευρώπης. Η βυζαντινή εξουσία ήταν τόσοδυσβάστακτη από τους υπηκόους της που πολλές από τιςμικρότερες πόλεις του ελλαδικού χώρου κυριεύτηκαν από τουςΟθωμανούς χωρίς μάχη, όταν οι κάτοικοι τους ανοίξανε τις πύλεςτων κάστρων στους Οθωμανούς. Ούτε υπήρχε τότε κάποια εθνικήσυνείδηση, η οποία θα ωθούσε τους κατοίκους του ελλαδικούχώρου να δουν στην οθωμανική κατάκτηση την υποδούλωση τουέθνους τους. Η μόνη διαφορά που είχαν οι υπήκοοι του Βυζαντίουαπό τους Οθωμανούς ήταν η θρησκεία. Αυτήν την διαφορά τηνσεβόντουσαν οι Οθωμανοί περισσότερο από τους καθολικούς καιγι’ αυτό ο ορθόδοξος κλήρος του Βυζαντίου προτιμούσε ναπεριέλθει η Κων/πολη στα χέρια των μουσουλμάνων Οθωμανών, παρά

5

στα χέρια των καθολικών, στους οποίους είχε απευθυνθεί γιαβοήθεια ο τελευταίος βυζαντινός αυτοκράτορας. Και οι Οθωμανοίαποδείχτηκαν άξιοι της εμπιστοσύνης των ορθόδοξων κληρικών καιτων αρχόντων, όπως ο Νοταράς, που τους υποστήριζαν. Ελάχιστεςεκκλησίες της Κων/πολης μετατράπηκαν σε τζαμιά, όπως έγινε μετην Αγία Σοφία, ενώ ο Μωάμεθ ο Πορθητής συνήψε ειδική συμφωνίαμε το Πατριαρχείο, η οποία εξασφάλιζε στους χριστιανούςκαθεστώς αυτοδιοίκησης και πλήρη ελευθερία στην άσκηση τωνθρησκευτικών τους καθηκόντων. Η αυτοδιοίκηση αυτή εκτείνοντανσε ζητήματα αστικού δικαίου, όπως το οικογενειακό δίκαιο, σεζητήματα κοινωνικής πρόνοιας και δυστυχώς, σε ζητήματαεκπαίδευσης. Ο νόμος που ίσχυε για τους χριστιανούς ήταν οΙουστινιάνειος Κώδικας, ο οποίος ίσχυε και επί Βυζαντίου. Ημόνη εξουσία που αποκλειόταν για τους χριστιανούς ήταν ηστρατιωτική εξουσία, και αυτό ήταν φυσικό, δεδομένων τωνδεινών που είχαν υποστεί μέχρι τότε οι μουσουλμάνοι από τιςληστρικές και κατακτητικές επιδρομές, πρώτα του χριστιανικούβυζαντινού στρατού και κατόπιν των χριστιανών σταυροφόρων.Αλλά και σε αυτήν την εξουσία μπορούσε να ανέλθει έναςχριστιανός, αρκεί να άλλαζε θρήσκευμα, όπως έγινε μεαρχιναύαρχους και μεγάλους Βεζίρηδες της ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας σαν τους Ζαγκάν Πασά, Βελή Μαχμούτ Πασά, ΓκεντίκΠασά, Μεσίχ Πασά και άλλους. Ήταν άλλωστε συνηθισμένοφαινόμενο, κάποιοι που αδυνατούσαν, ή δεν ήθελαν να πληρώνουντον τζιζιέ, δηλ. τον φόρο που πλήρωναν οι χριστιανοί επειδήδεν υπηρετούσαν στον στρατό, να αλλάζουν θρήσκευμα και κατόπιννα κατατάσσονται στο επίλεκτο σώμα των Γενιτσάρων. Από τοΤουρκικό Αρχείο Ηρακλείου, μαθαίνουμε ότι οι χριστιανοί πουγινόντουσαν μουσουλμάνοι για οποιοδήποτε λόγο, εγγραφόντουσανστα ληξιαρχικά βιβλία σαν γιοι του Αμπντουλάχ. Το μόνο αξίωμαστο οποίο, από όσο ξέρουμε, δεν ανέβηκε χριστιανός τηςΟθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν το αξίωμα του Σουλτάνου, μια πουήταν κληρονομικό. Το να μην μπορεί όμως κάποιος χριστιανός ναγίνει σουλτάνος, δεν αρκεί πιστεύω να στηρίξει την άποψη ότιοι χριστιανοί ήταν υπόδουλοι στους Τούρκους.

6

Πολύ μελάνι έχει χυθεί από μεριάς των ελληνορθόδοξων ιστορικώνενάντια στον θεσμό Devshirme, που τον έχουν μεταφράσει σανπαιδομάζωμα. Σίγουρα, δεν μπορούν να στηρίξουν την κριτικήτους στην στρατολογία, μια που στο ελληνικό κράτος ηστρατολογία είναι υποχρεωτική και δεν εξασφαλίζει ούτε στοελάχιστο τα προνόμια ενός Γενίτσαρου (όπως είναι γνωστοί στηνΕλλάδα όσοι, μέσω Devshirme κατέληγαν στον στρατό). Τιςεπικρίσεις τους στηρίζουν στο ότι ο στρατολογούμενος άλλαζεθρησκεία, λες και η ορθοδοξία ήταν επιλογή του, όταν όλοιξέρουμε ότι οι ορθόδοξοι βαπτίζουν τα παιδιά τους όταν είναιβρέφη, χωρίς να τα ρωτήσουν. Η κοινή λογική λέει ότι το παιδίτων 10 χρονών και πάνω που επιλέγονταν, δεν μπορούσε να τρέφειτέτοια αφοσίωση σε μια θρησκεία σαν την χριστιανική που δενείχε άλλωστε επιλέξει, ώστε να θυσιάζει γι’ αυτήν ένα λαμπρόμέλλον στο παλάτι, στην γραφική υπηρεσία, στην θρησκευτική ήστην στρατιωτική ιεραρχία. Γιατί μέσω αυτού του μηχανισμούεπιλογής, δεν επιλέγονταν μόνο υποψήφιοι στρατιώτες αλλά καιεπανδρώνονταν ολόκληρος ο κρατικός μηχανισμός. Σίγουρα οιγονείς του, υποτασσόμενοι στους ορθόδοξους παπάδες, δενθέλανε, αν και κάποιες φορές γονείς δωροδοκούσαν τουςαρμόδιους κρατικούς υπαλλήλους για να στρατολογήσουν τα παιδιάτους. Πολλοί που στρατολογήθηκαν έτσι γίνανε μεγάλοιΒεζίρηδες, σαν να λέμε πρωθυπουργοί. Αλλά και όσοι δεν φτάνανετόσο ψηλά, ελάμβαναν τόσο καλή παιδεία που μέσα από αυτούςαναδεικνυόντουσαν όσοι καταλαμβάνανε τις ανώτατες θέσεις στηνιεραρχία. Τελικά, όταν το 1648 αυτό το σύστημα επάνδρωσης τουκρατικού μηχανισμού καταργήθηκε (ήδη από το 1568 εφαρμόζοντανσε ειδικές περιπτώσεις), οι Γενίτσαροι είχαν εξελιχθεί σεκράτος εν κράτει και ήταν αδύνατο στην κεντρική εξουσία νατους ελέγξει. Η κυριαρχία τους στην δημόσια ζωή αποτέλεσεβασικό συστατικό της στρατοκρατίας, η οποία ταλάνισε τηνΟθωμανική Αυτοκρατορία μέχρι το 1826 που ο σουλτάνος Μαχμούντο Β΄ διέλυσε αυτό το σώμα.

Ένα άλλο καθολικά αποδεκτό ψέμα είναι ότι η ΟθωμανικήΑυτοκρατορία είχε τα χαρακτηριστικά εθνικού κράτους, σαν την

7

σημερινή Τουρκία. Κι όμως η αλήθεια είναι ότι η αυτοκρατορίαήταν ένα πολυεθνικό, πολυπολιτιστικό και πολυθρησκευτικόκράτος, όπου οι υπήκοοί του διακρινόντουσαν για την θρησκείατους και η κάθε θρησκευτική κοινότητα είχε δικούς της θεσμούςκαι τρόπο ζωής. Οι θρησκευτικές κοινότητες που αποτελούσαντην αυτοκρατορία είναι γνωστές σαν millet. Οι υπήκοοι πουανήκαν στα millet είχαν δικαίωμα να διατηρούν και την γλώσσατους και την θρησκεία τους και τα ήθη και τα έθιμά τους, καιμάλιστα, να φροντίζουν από μόνοι τους για την κοινωνικήπρόνοια και την εκπαίδευση τους. Μάλιστα οι χριστιανοί, πουαποτελούσαν και τον μεγαλύτερο μη μουσουλμανικό πληθυσμό τηςαυτοκρατορίας, είχαν το προνόμιο να επιδίδονται ανεμπόδισταστην βιοτεχνία και στο εμπόριο, με αποτέλεσμα, κατά τουςτελευταίους αιώνες της αυτοκρατορίας να είναι πιο ισχυροίοικονομικά από τους μουσουλμάνους, των οποίων η βιοτεχνία καιτο εμπόριο είχαν παρακμάσει από τότε που η Αυτοκρατορία έπαψενα έχει την κυριαρχία στις εμπορικές σχέσεις με την Ανατολή,λόγω της αντικατάστασης των υπέργειων μεταφορών με τιςθαλάσσιες. Στις θαλάσσιες μεταφορές από και προς την Ανατολή,από τον 16ο αιώνα που οι Πορτογάλοι και οι Ισπανοί δημιούργησαννέους θαλάσσιους δρόμους προς την Ινδία, την Κίνα και ταλεγόμενα νησιά των μπαχαρικών, οι Οθωμανοί παραγκωνίστηκαν απότον ανταγωνισμό των Πορτογάλων και των Ισπανών (που όφειλαντην δύναμη τους στο χρυσάφι και τα αποικιακά προϊόντα τηςκεντρικής και νότιας Αμερικής). Όμως οι χριστιανοί υπήκοοι τηςΑυτοκρατορίας πλούτιζαν από το εμπόριο με τις χριστιανικέςχώρες, στις οποίες οι μουσουλμάνοι δεν είχαν πρόσβαση, λόγωδιαφορετικής θρησκείας.

Η ανεκτικότητα της Αυτοκρατορίας απέναντι στις άλλες βιβλικέςθρησκείες, όπως η χριστιανική και η εβραϊκή ήταν τέτοια, ώστεοι Εβραίοι που διώχτηκαν το 1492 από την Ισπανία, λόγω το ότιαρνήθηκαν να εκχριστιανιστούν, κατέφυγαν στην ΟθωμανικήΑυτοκρατορία, και μάλιστα στην Θεσσαλονίκη, που ήταν μια απότις μεγαλύτερες πόλεις της Αυτοκρατορίας. Στην Αυτοκρατορίακατέφυγαν εννοείται και οι μουσουλμάνοι που εκδιώχθηκαν από

8

την Ισπανία την ίδια περίπου εποχή. Αντίθετα, στην χριστιανικήΕυρώπη, όπως και στην χριστιανική Ρωσία, καμιά άλλη θρησκείαδεν ήταν τότε σεβαστή και οι επόμενοι αιώνες χαρακτηρίστηκαναπό ποτάμια αίματος και φοβερές καταστροφές λόγω θρησκευτικώνπολέμων. Στα εδάφη της σημερινής Ρωσίας και των άλλων πρώηνσοβιετικών δημοκρατιών, η επικράτηση του χριστιανισμούσυνοδεύτηκε από εξόντωση ή εκτοπισμό των μουσουλμάνων, ενώ οιΕβραίοι εκεί υπέστησαν τα πιο αιματηρά και εκτεταμένα πογκρόμ,πριν το Ολοκαύτωμα που υποστήκανε τον 20ο αιώνα.

Και όπως είπαμε, στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, δεν γινότανσεβαστή μόνο η θρησκεία αλλά και η γλώσσα, όπως και κάθε άλλοχαρακτηριστικό που θα μπορούσε να χαρακτηρίσει μια εθνότητα.Αυτός ο σεβασμός, άλλωστε, προς την θρησκεία, την γλώσσα, ταήθη και τα έθιμα και την οικονομική πρόοδο κάθε εθνότητας πουεπεδείκνυε η Αυτοκρατορία, κόστισε τελικά, μετά την επικράτησητου εθνικισμού, τον 19ο αιώνα, τον διαμελισμό και τηνκατάρρευσή της. Μια κατάρρευση που κόστισε εκατομμύρια νεκρούςκαι εκτοπισμένους μουσουλμάνους και Εβραίους από τανεοδημιουργηθέντα χριστιανικά εθνικά κράτη. Γι’ αυτήν θαμιλήσουμε παρακάτω, αφού προηγούμενα, αναφερθώ και σε ένα άλλοκαθολικά αποδεκτό από τους ελληνορθόδοξους ψέμα.

Αυτό είναι το ψέμα περί κατώτερου πολιτισμού που για τουςελληνορθόδοξους θεωρείται ο οθωμανικός, σε σχέση με τονβυζαντινό. Βέβαια, πολλοί Έλληνες, οι οποίοι διάβασαν ιστορίαμόνο καταναγκαστικά, όταν πήγαιναν στο σχολείο, και έκτοτεμαθαίνουν την ιστορία από την τηλεόραση και γενικά τα Μ.Μ.Ε.,δεν θεωρούν τους Οθωμανούς ούτε καν πολιτισμένους και έχουνμια ιδέα γι’ αυτούς σαν νομάδες πάνω σε άλογα που γυρνάγανεστις στέπες και καίγανε χωριά και βιάζανε γυναίκες. Εννοείταιότι με τέτοιους αμόρφωτους και αστοιχείωτους ποτέ δεν θακαταδεχόμουν να συζητήσω για θέματα που αφορούν την ιστορία.Απευθύνομαι, λοιπόν, μόνο σε αυτούς που νομίζουν ότι οιΟθωμανοί πρόσφεραν, αλλά μόνο ελάχιστα, στον πολιτισμό.Ξεκινώντας, λοιπόν, από τις τέχνες, δεν είναι ευρύτερα γνωστόότι οι αρχιτεκτονική και η διακοσμητική γνώρισαν τεράστια

9

ανάπτυξη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και αυτό μαρτυρούν όχιμόνο τα αξιοθαύμαστα τζαμιά που χτίστηκαν σε μεγάλες πόλεις,όπως η Ισταμπούλ, το Κάιρο, η Βαγδάτη κλπ., όχι μόνο ταπαλάτια, όπως το περίφημο Τοπ Καπί στην Ισταμπούλ αλλά καιμεγάλα έργα υποδομής, όπως το υδραγωγείο που χτίστηκε επίΣουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς για την ύδρευση της Καβάλας. Όλη ηΑυτοκρατορία γέμισε με δημόσια έργα εντυπωσιακής πολλές φορέςομορφιάς, όπως τζαμιά, μεντρεσέδες (θρησκευτικά σχολεία),μαγειρεία, νοσοκομεία, δημόσια λουτρά, μαυσωλεία κλπ. ΣτηνΕλλάδα το Ιμαρέτ της Καβάλας, ένα από τα πολλά μαγειρεία πουχρίστηκαν σε όλη την Αυτοκρατορία για να δίνουν δωρεάν σούπασε όσους είχαν ανάγκη, έχει σήμερα μετατραπεί σε πολυτελέςξενοδοχείο. Στην Καβάλα, επίσης, σώζεται το μοναδικό σεράι,δηλ. παλάτι, που γλύτωσε από το μένος των Ελληνορθόδοξων πουγκρεμίσανε όλα τα άλλα σεράια του ελλαδικού χώρου. Επίσης, οιΟθωμανοί αρχιτέκτονες διακρίθηκαν και στην στρατιωτικήαρχιτεκτονική, χτίζοντας οχυρά κάστρα σε πολλά στρατηγικάσημεία της Αυτοκρατορίας. Και δεν κλείστηκε στον εαυτό της ηοθωμανική αρχιτεκτονική, όπως η βυζαντινή, όπως διαπιστώνουμεαπό τους ναούς των ορθοδόξων. Δέχτηκε πολλές επιρροές από τηνβυζαντινή, την περσική και την αραβική αρχιτεκτονική, όπωςκαι από τα κυρίαρχα αρχιτεκτονικά ρεύματα της εποχής, όπως τοΜπαρόκ και το Ροκοκό.

Άλλες τέχνες οι οποίες γνώρισαν μεγάλη ανάπτυξη στηνΑυτοκρατορία ήταν η μουσική και η ποίηση. Η μουσικήεπηρεάστηκε από την περσική, την αραβική και την βυζαντινήμουσική και διακρίθηκε σε δύο ρεύματα, στην κλασσική οθωμανικήμουσική και στην λαϊκή μουσική. Η κλασσική οθωμανική μουσικήείχε δικό της τρόπο γραφής και δικές της κλίμακες. Η λαϊκή, ή,αν θέλετε, δημοτική μουσική, χαρακτηριζόταν από την ποικιλίατης μουσικής παράδοσης κάθε επαρχίας. Η μουσική ήταν ιδιαίτερααγαπητή στους Σουλτάνους και κάποιοι από αυτούς ήταν και οιίδιοι συνθέτες, όπως ο Σελίμ ο Γ΄ που έργα του παίζονται μέχρισήμερα. Τα όργανα με τα οποία αποδίδονταν οι διάφορες μουσικέςσυνθέσεις ήταν πολλά και ποικίλα, όσες και οι μουσικές

10

παραδόσεις των διαφόρων επαρχιών της Αυτοκρατορίας. Πιο γνωστάείναι το σάζι, ο μπαγλαμάς, ο κεμεντζές (ποντιακή λύρα), τοουντ (είδος μπουζουκιού), ο ταμπουράς, το σαντούρι, το νέι(είδος φλάουτου), και αργότερα το πιάνο και το βιολί. Στηνποίηση, αρχικά κυριάρχησαν περσικές επιρροές, όμως οι Οθωμανοίποιητές κατάφεραν να δημιουργήσουν δικό τους, ξεχωριστό,ποιητικό ιδίωμα. Πιο γνωστοί είναι οι Φουζουλί, Μπακί, Νεφί,Ναμπί, Νεντίμ, Σεϊχ Γκαλίμπ και Λεϊλί Βου Μεκνούν. Ηπλειοψηφία έγραφε λυρική ποίηση, όμως ανάπτυξη γνώρισε και ηαφηγηματική ποίηση (μεσνεβί) με κύριους εκπροσώπους τονΦουζουλί και τον Σεϊχ Γκαλίμπ. Μεγάλη ανάπτυξη γνώρισε επίσηςκαι η πεζός λόγος με την μορφή της ιστορίας (Ασικπαζαζάντε,Κατίμπ Τσελεμπί και Ναϊμά), των ταξιδιωτικών εντυπώσεων (ΕβλιάΤσελεμπί), της βιογραφίας και των διαλόγων πάνω σε θρησκευτικάκαι φιλοσοφικά θέματα.

Αλλά και η λαϊκή λογοτεχνία γνώρισε μεγάλη άνθιση στηνΟθωμανική Αυτοκρατορία με πιο γνωστές στην Ελλάδα τις ιστορίεςτου Νασρεντίν Χότζα. Άνθισε επίσης και η επική ποίηση και ηλαϊκή ποίηση. Είναι τόσο μεγάλο το θέμα της οθωμανικήςλογοτεχνίας, άσχετα αν είναι εντελώς άγνωστη στην Ελλάδα τουθρησκευτικού φονταμενταλισμού, που δεν μπορούμε να τοαναπτύξουμε εδώ.

Προτού τελειώσω την αναφορά μου στον οθωμανικό πολιτισμό, θαήθελα να κάνω μια σύντομη αναφορά στην στρατιωτική τεχνολογία.Πέρα από την χρήση της πυρίτιδας, η οποία επέτρεψε στουςΟθωμανούς να κυριεύσουν πολλά κάστρα, με πιο γνωστό το κάστροτης Κων/πολης, οι Οθωμανοί διακρίθηκαν και στην ναυπηγική. Ταπλοία τους κυριαρχούσαν στην Μεσόγειο και στην Ερυθρά Θάλασσακατά τον 15ο και 16ο αιώνα, και παρέμειναν απειλητικά και τουςεπόμενους αιώνες. Οι μόνοι ισχυροί ανταγωνιστές τους κατά τον15ο, 16ο και 17ο αιώνα ήταν οι Βενετσιάνοι, των οποίων τα πλοίααποτελούσαν τον κορμό της στρατιωτικής τους μηχανής. Κι όμως ηΟθωμανική Αυτοκρατορία κατάφερε και απέσπασε από την Βενετίατα πιο σημαντικά νησιά της ανατολικής Μεσογείου, την Κύπρο καιτην Κρήτη. Επίσης, πολλές φορές ο οθωμανικός στόλος ήλθε σε

11

σύγκρουση με τον πορτογαλικό, όταν η Πορτογαλία ξεκινούσε τηνσυγκρότηση της αποικιακής της αυτοκρατορίας και αμφισβήτησε τομονοπώλιο των εμπορευμάτων από Αραβία, Ινδία και Ινδονησία,που μέχρι τότε βρισκόταν στα χέρια των Οθωμανών.

Για να μην μακρηγορώ άλλο για τον οθωμανικό πολιτισμό, συστήνωσε όσους ενδιαφέρονται περισσότερο να επισκεφθούν κάποια μέρατο Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης, που βρίσκεται στην Αθήνα Ασωμάτων22 και Διπύλου 12, προτού κλειστεί κατ’ απαίτηση κάποιουακροδεξιού κόμματος.

Kάτι το οποίο δεν είναι ευρύτερα γνωστό, είναι η έννοια πουείχε για τους υπηκόους της Αυτοκρατορίας ο όρος Οθωμανός(Οσμανλί στα Τούρκικα). Είναι τελείως λάθος να νομίζουμε ότιοι μουσουλμάνοι, ακόμα και οι Τούρκοι κάτοικοι τηςΑυτοκρατορίας, θεωρούσαν τους εαυτούς τους Οθωμανούς καιαυτοχαρακτηριζόντουσαν έτσι. Οθωμανοί χαρακτηριζόντουσαν μόνοη κυρίαρχη τάξη που αποτελούνταν από τους ιερωμένους, τουςστρατιωτικούς και γενικά τους κρατικούς υπαλλήλους. Συνέπειααυτού του γεγονότος ήταν οι μουσουλμάνοι κάτοικοι τηςαυτοκρατορίας να μην αισθάνονται καμιά ανωτερότητα απέναντιστους αλλόθρησκους μια που και η δική τους κοινωνική θέση δενήταν καλύτερη από των αλλοθρήσκων, λόγω του ότι ομουσουλμανισμός ήταν θρησκεία των δημοσίων υπαλλήλων. Αναναλογιστεί κανείς ότι οι μουσουλμάνοι δεν μπορούσαν νααποφύγουν και την στράτευση, όπως μπορούσαν οι αλλόθρησκοιπληρώνοντας κάποιο χρηματικό ποσό, μπορούμε να πούμε ότι, απόαυτήν την άποψη, η θέση τους ήταν χειρότερη από τωναλλοθρήσκων. Αλλά και το γεγονός ότι από οικονομική άποψη δενείχαν κάποιες καλύτερες προοπτικές πέρα από το γεγονός ότι δενπληρώνανε φόρο για να μην στρατεύονται, μας επιτρέπει να πούμεότι όσοι δεν ήταν δημόσιοι υπάλληλοι, δεν είχαν κάτι ναωφεληθούν από το γεγονός ότι είχαν την ίδια θρησκεία με τουςδημόσιους υπαλλήλους. Άλλωστε, όσοι χριστιανοί θέλανε ναδιαπρέψουν σαν δημόσιοι υπάλληλοι της Αυτοκρατορίας, μπορούσανπολύ εύκολα να το κάνουν αλλάζοντας απλά θρήσκευμα. Η άποψηότι η αλλαγή θρησκεύματος ήταν κάτι τόσο κακό, ώστε οι

12

άνθρωποι θα έπρεπε να προτιμούν το θάνατο αντί γι’ αυτήν,είναι μια άποψη που σκόπιμα καλλιεργήθηκε από την χριστιανικήορθόδοξη Εκκλησία, επειδή έβλεπε να τις φεύγουν όλο καιπερισσότερα «πρόβατα» από το «κοπάδι» της. Απόδειξη της«διαρροής» που παρουσίαζε η ορθόδοξη χριστιανική Εκκλησίααποτέλεσαν οι Τουρκοκρητικοί. Αυτοί ήταν όλοι πρώηνχριστιανοί, οι οποίοι για λόγους προσωπικούς αλλάξανε θρησκείακαι γίνανε μουσουλμάνοι. Γι’ αυτό και ήταν όλοι ελληνόφωνοι. ΗΚρήτη υπήρξε η τελευταία κατάκτηση της Αυτοκρατορίας (1669)και δεν γνώρισε κανέναν εποικισμό από τουρκόφωνους κατοίκουςτης αυτοκρατορίας. Μια άλλη απόδειξη υπήρξαν οι Αλβανοί, οιοποίοι προτού κατακτηθεί η περιοχή, που σήμερα είναι γνωστήσαν Αλβανία, από τους Οθωμανούς, ήταν χριστιανοί γιατί ηπεριοχή αυτή ανήκε στο Βυζάντιο. Όμως οι κάτοικοι της, στηνπλειοψηφία βοσκοί, επειδή έπρεπε να λιμοκτονούν πάνω από εκατόμέρες τον χρόνο κατά την διάρκεια των χριστιανικών νηστειών(μια που απαγορευόταν να τρώνε κρέας και γαλακτοκομικάπροϊόντα και δεν είχαν νηστίσιμα είδη να τα αντικαταστήσουν),άλλαζαν θρησκεία για επιβιωτικούς λόγους. Όσοι Αλβανοί από τηνάλλη μεριά δεν μπορούσαν να επιβιώσουν ούτε σαν βοσκοί,αλλάζανε θρησκεία για να μπορούν να κατατάσσονται στονοθωμανικό στρατό και να λύνουν έτσι το επιβιωτικό τουςπρόβλημα. Επίσης, μια άλλη διακριτή κατηγορία χριστιανών πουπροτίμησαν να γίνουν μουσουλμάνοι ήταν οι ελληνόφωνοιμουσουλμάνοι της κεντρικής και δυτικής Μακεδονίας, που ήτανγνωστοί σαν Βαλαάδες. Αυτοί, λόγω της θρησκείας τους,εκδιώχτηκαν από την Ελλάδα και στάλθηκαν στην Τουρκία κατά τηνανταλλαγή των πληθυσμών που ακολούθησε την μικρασιατικήκαταστροφή. Και, βέβαια, δεν ήταν μόνο οι χριστιανοί πουαλλάζανε θρησκεία. Και μουσουλμάνοι αλλάζανε θρησκεία, όπωςκάνανε οι τουρκόφωνοι χριστιανοί της Κιλικίας και τηςΚαπαδοκίας, γνωστοί σαν Καραμανλήδες.

Μετά από όλα αυτά, μπορεί κάποιος, επηρεασμένος από τηνπροπαγάνδα των Ελληνορθόδοξων, να σκεφτεί ότι στις ευκαιρίεςκαι στον πολιτισμό επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είχαν πρόσβαση

13

μόνο οι μουσουλμάνοι; Είδαμε ότι δεν ήταν καθόλου έτσι. Ηοθωμανική κατάκτηση των εδαφών που πριν ανήκαν στην ΒυζαντινήΑυτοκρατορία, δεν άλλαξε ουσιαστικά την κοινωνική σύνθεση ούτετις οικονομικές δραστηριότητες σε αυτά τα εδάφη. Στα χέριαΟθωμανών στρατιωτικών περάσανε τα φέουδα (τσιφλίκια) μόνο τωνβυζαντινών στρατιωτικών, οι οποίοι τους πολεμήσανε, ή εκτάσειςπου είχαν εγκαταλειφθεί λόγω του πολέμου από τους ιδιοκτήτεςτους. Αν τα τσιφλίκια αυτά καλλιεργούνταν μέχρι την οθωμανικήκατάκτηση από δουλοπαροίκους (κολλήγους) αυτοί απλά αλλάξανεαφεντικά. Δηλ. την θέση του βυζαντινού άρχοντα πήρε οΟθωμανός. Οι συνθήκες ζωής και εργασίας για τουςδουλοπαροίκους παρέμειναν οι ίδιες. Μάλιστα, η μακριά περίοδοςειρήνης που επικράτησε σε πολλές περιοχές μετά την οθωμανικήκατάκτηση ήταν μια κατάσταση σίγουρα πολύ καλύτερη από τουςσυνεχείς πολέμους στους οποίους, προηγούμενα, επιδιδόντουσανΒυζαντινοί και Φράγκοι άρχοντες μεταξύ τους. Έτσι, λοιπόν,όσοι επί Βυζαντινής Αυτοκρατορίας είχαν τις δυνατότητες νακαταλαμβάνουν ηγετικές θέσεις και να έχουν πρόσβαση στονπλούτο και στα αγαθά του πολιτισμού, συνέχισαν να κάνουν τοίδιο και επί Οθωμανικής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής τηςδιατήρησης των κοινωνικών και οικονομικών ανισοτήτων, πουχαρακτήριζαν την Βυζαντινή Αυτοκρατορία και τα φραγκικάδουκάτα που την αντικαταστήσανε σε πολλά μέρη, ήταν η Αθήνα,όσο αποτελούσε πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Στην Αθήνα, λοιπόν, η οικονομική εξουσία και το κοινωνικόγόητρο, εκείνη την εποχή, μονοπωλούνταν από δώδεκαοικογένειες. Μέλη αυτών των οικογενειών καταλαμβάνανε όλα ταπολιτικά και θρησκευτικά αξιώματα της αυτόνομης κοινότητας τωνορθοδόξων χριστιανών, οι οποίοι άλλωστε αποτελούσαν και τηνμεγάλη πλειοψηφία. Η εξουσία της Αυτοκρατορίας στην Αθήνα,περιοριζόταν, σε γενικές γραμμές, στην παρουσία μικρούστρατιωτικού αποσπάσματος στο κάστρο της Ακρόπολης, το οποίοαποτελούσε την φρουρά της πόλης και ο αρχηγός του είχε τοντίτλο του αγά, στην παρουσία βοεβόδα (διοικητή), στην παρουσίαΟθωμανού δικαστή (καδή), στην παρουσία ενός ιερωμένου (μουφτή)

14

και στην παρουσία ενός είδους εφοριακού (μουλτεζίμη) πουμπορούσε να είναι και ο ίδιος ο βοεβόδας. Ο εφοριακός πλήρωνεστην κυβέρνηση τους φόρους που οι Αθηναίοι έπρεπε νακαταβάλλουν και αναλάμβανε να τους εισπράξει από αυτούς οίδιος με προσαυξήσεις. Οι προσαυξήσεις ήταν το κέρδος του.Τώρα, όσον αφορά την θρησκευτική κοινότητα των ορθοδόξωνχριστιανών, εκτός από τους άρχοντες της Αθήνας, οι οποίοιείχαν τόσο πλούτο, ώστε σπουδάζανε τα παιδιά τους στοεξωτερικό, κυρίως στην Ιταλία, και συμμετείχαν και στηνοργανωμένη παροικία στην Βενετίας που είχε και δικό της ναό,τον ναό του Αγίου Γεωργίου, ο υπόλοιπος λαός διακρινόταν σεγαιοκτήμονες (νοικοκυραίους), σε έμπορους και βιοτέχνες(παζαρίτες) και τους χωρικούς (ξωτάριδες) που κατοικούσαν σταμικρά αραιοκατοικημένα χωριά της υπαίθρου γύρω από την πόλη σεολόκληρη την Αττική. Τα μέλη της κάθε κοινωνικής τάξηςφορούσαν και διαφορετική ενδυμασία που τους διέκρινε μεταξύτους. Εκτός από τους χριστιανούς, στην Αθήνα υπήρχε και μικρήκοινότητα μουσουλμάνων που ζούσαν στην περιοχή που είναιγνωστή σήμερα σαν Μοναστηράκι. Κατά κανόνα, οι μουσουλμάνοικάνανε τις χειρότερες δουλειές, πολλοί ήτανε χειρώνακτες. Τηνδιοίκηση της πόλης επέβλεπε ο πασάς (στρατηγός) που έδρευε στοΝεγρεπόντε (την σημερινή Χαλκίδα).

Από τα μέσα του 17ου αιώνα οι φόροι των Αθηνών κατέληγαν στονμαύρο αρχιευνούχο του χαρεμιού που διατηρούσε ο Σουλτάνος στοπαλάτι του και προοριζόντουσαν για την συντήρηση του χαρεμιού.Αυτή την περίοδο η ζωή των Αθηναίων καλυτέρευσε αισθητά. Τηνίδια περίπου περίοδο, οι Γάλλοι μοναχοί του τάγματος τωνΚαπουτσίνων ίδρυσαν καθολική μονή στην θέση που σήμεραβρίσκεται η Αγία Αικατερίνη και το χορηγικό μνημείο τουΛυσικράτους. Από τις αναμνήσεις Καπουτσίνων μοναχών πουδημοσιεύτηκαν στην Δύση μαθαίνουμε πως εκείνη την εποχήυπήρχαν και λειτουργούσαν πολλές μικρές εκκλησίες. Οι Οθωμανοίέκτισαν λιγοστά καινούρια κτίρια, κυρίως θρησκευτικού καιδιοικητικού χαρακτήρα. Το 1721 ιδρύθηκε ο Μεντρεσές, έναθρησκευτικό οθωμανικό ίδρυμα που προοριζόταν για την μελέτη

15

των ιερών κειμένων τους. Και το 1759 κτίστηκε και το γνωστότζαμί (Τζαμί Τζισταράκη) μπροστά από τον σημερινό σταθμό τουμετρό στο Μοναστηράκι. Τότε για το κτίσιμο του χρησιμοποιήθηκεκαι μια κολώνα από το ναό του Ολυμπίου Διός που ανατινάχτηκεμε δυναμίτη και όπως γνωρίζουμε από την ιστορία ο πασάς τηςΧαλκίδας, στην δικαιοδοσία του οποίου ανήκε και η Αθήνα,τιμωρήθηκε από τον Σουλτάνο με μεγάλο πρόστιμο γιατί παρέβητις εντολές του Μωάμεθ του Πορθητή, που είχε ζητήσει από τουςΤούρκους να προστατεύουν και όχι να καταστρέφουν τα αρχαίαμνημεία των Αθηνών.

Στην Αθήνα, επίσης, ήδη από τα τέλη του 16ου αιώνα,λειτουργούν πολλά ελληνικά σχολεία, όπου φοιτούν όχι μόνοπαιδιά, αλλά «και μεγάλοι σπουδαίοι πολλοί». Ανάμεσα σεπολλούς άλλους δασκάλους συγκαταλέγονται ο Λουκάς, οΣεβαστιανός, ο Γερμανός και ο Καρίκης. Η κατάσταση βελτιώνεταιακόμη περισσότερο κατά τον 17° αιώνα, ώστε ό γνωστός «δάσκαλοςτου γένους» Ευγένιος Γιαννούλης να ονομάζει «τας Αθήνας έτικαι νυν χρυσάς» και συνεχίζοντας να λέει : «συγκρινόμεναι γάρταις πανταχού πόλεσι πολλήν ξύν θεώ εν αυταίς ευρήσεις τηνδιαφοράν. Τας Αθήνας λέγω τας μητέρας των λόγων και προξένουςτοις ανθρώποις μυρίων αγαθών». Πολύ γνωστές έγιναν η σχολή τουΓρηγόριου Σωτήρη («Σχολείον του Κοινού» 1714) και η σχολή πουτο 1750 έκτισε ο πλούσιος έμπορος Ιωάννης Ντέκας για ναμπορούν να φοιτούν εκεί τα παιδιά των ευκατάστατων Αθηναίων.Αλλά και σε όλο τον ελλαδικό χώρο λειτουργούσαν σχολές. Οισχολές αυτές μπορούν να διαβαθμισθούν, ως προς το επίπεδότους, σε τρεις κατηγορίες. Υπήρχαν τα σχολεία για τα κοινάγράμματα, που παρείχαν στοιχειώδη μόρφωση, τα «ελληνικάσχολεία», που εκπαίδευαν στη γνώση της αρχαίας ελληνικήςγλώσσας και οι ανώτερες σχολές, που εξοικείωναν τουςσπουδαστές στη μελέτη της φιλοσοφίας και των επιστημών. Ωςαναγνωστικό βιβλίο για όλη την περίοδο της οθωμανικήςκυριαρχίας χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα η Οκτώηχος (Παρακλητική),καθώς και άλλα λειτουργικά βιβλία της Εκκλησίας. Το 1771εκδόθηκε στη Βιέννη το πρώτο ελληνικό αλφαβητάρι από έναν

16

ιερέα καταγόμενο από τη Σιάτιστα. Σε όλα αυτά τα σχολεία ηελληνική γλώσσα ήταν κυρίαρχη, χωρίς όμως να αποκλείονται καιοι γλώσσες των άλλων ορθοδόξων λαών. Ονομαστότερες από τιςσχολές που ιδρύθηκαν επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στονελλαδικό χώρο ήταν οι σχολές της Ηπείρου, της Θεσσαλίας,ορισμένων νησιών του Αιγαίου, της Κων/πολης, των Κυδωνιών καιτης Σμύρνης. Στις σχολές αυτές δίδαξαν διαπρεπείς λόγιοι τηςεποχής εκείνης, όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο ΑθανάσιοςΨαλίδας, ο Νικηφόρος Θεοτόκης, ο Βενιαμίν Λέσβιος, ο ΓεώργιοςΓεννάδιος, ο Κωνσταντίνος Κούμας, ο Θεόφιλος Καϊρης και άλλοι.Αν οι σχολές αυτές δεν μπόρεσαν να ανταγωνιστούν τιςπανεπιστημιακές σχολές της Ιταλίας και της δυτικής Ευρώπης,από άποψη προώθησης των επιστημών, αυτό οφείλεται στο ότιβρίσκονταν κάτω από την ασφυκτική εξουσία του ΟρθόδοξουΠατριαρχείου, το οποίο είχε και την απόλυτη αρμοδιότητα να τανομιμοποιεί απέναντι στις οθωμανικές αρχές και να ορίζει τοντρόπο συγκρότησης και λειτουργίας τους στις παραμικρέςλεπτομέρειες. Και το Πατριαρχείο, όπως κάθε θρησκευτικόςθεσμός, εχθρευόταν τις επιστήμες, γιατί έβλεπε να αμφισβητούντο μονοπώλιο που διατηρούσε στα ζητήματα παιδείας. Γι’ αυτό τοΠατριαρχείο, όχι μόνο αποθάρρυνε την διδασκαλία επιστημών,αλλά και καταδίκαζε με εγκυκλίους του όσους θα είχαν το θράσοςνα τις διδάξουν. Με λίγα-λόγια, ο σκοταδισμός που επικρατούσεστην θρησκευτική κοινότητα των ορθοδόξων, δεν οφειλόταν στηνοθωμανική εξουσία αλλά στην ορθόδοξη Εκκλησία.

Ενδεικτική για την άνεση που είχαν οι ελληνορθόδοξοι κάτοικοιτης Αθήνας κατά τους τελευταίους αιώνες πριν από την λεγόμενηΕλληνική Επανάσταση είναι η ιστορία του Χατζή Αλή Χασεκή. Το1775 ο Χατζή Αλή Χασεκή έγινε βοεβόδας των Αθηνών καισυλλέκτης των φόρων της πόλης. Το 1777 ορδές Αλβανώνλυμαίνονταν την περιοχή και ο βοεβόδας με την συμμετοχή τωνΕλλήνων έκτισε ένα χαμηλό τοίχο γύρω από την πόλη, τονΣερπετζέ, για να προστατεύεται η πόλη. Η διοίκηση του Χασεκήδιήρκεσε 20 σχεδόν χρόνια, μέχρι το 1792 οπότε ο Σουλτάνος τονέδιωξε από βοεβόδα και τον τιμώρησε με θάνατο, μετά από πολλά

17

παράπονα των Αθηναίων αρχόντων στον αρχιευνούχο τουαυτοκρατορικού χαρεμιού. Από την κατάληξη του Χατζή Αλή Χασεκήπροκύπτει καθαρά ότι η οθωμανική ανώτατη αρχή δεν έκανεδιάκριση μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων, όταν έπρεπε νααποδώσει δικαιοσύνη. Ακόμα και αν δεχτούμε ότι δωροδοκούνταν,για να μπορούν οι ορθόδοξοι χριστιανοί της Αθήνας να τηνδωροδοκούν, σίγουρα βρίσκονταν σε καλύτερη θέση από τουςμουσουλμάνους, ακόμα και αν αυτοί καταλάμβαναν ανώτατααξιώματα, όπως ο Χατζή Αλή Χασεκής.

Όπως και να ’χει, μόνο όσοι βλέπουν την ιστορία και ιδιαίτερατην ιστορία της Ελλάδας με τα μάτια των παπάδων και τωνπροστατών τους καραβανάδων, μπορούν ακόμα και σήμερα, το 2012,να επιμένουν ότι οι Οθωμανοί ήταν βάρβαροι και απολίτιστοι καιότι οι χριστιανοί ήταν υπόδουλοι των μουσουλμάνων μέχρι τηνλεγόμενη Ελληνική Επανάσταση.

Β΄ Μέρος: Η κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Η κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπως και κάθεαυτοκρατορίας που γνώρισε η Ευρώπη πριν από την επικράτηση τωνεθνικισμών κατά τον 19ο και τον 20ο αιώνα, ήταν αποτέλεσμα τωνεθνικισμών αυτών. Όμως η μοίρα της αυτοκρατορίας αυτής υπήρξειδιαίτερα θλιβερή, γιατί το στοιχείο του εθνικισμού που καιαπό μόνο του είναι ικανό να οδηγήσει σε ποταμούς αίματοςαλλοεθνών, συνδυάστηκε με το στοιχείο του θρησκευτικούφανατισμού. Συγκεκριμένα τα καινούργια ευρωπαϊκά εθνικά κράτηπου εμφανίστηκαν στα ευρωπαϊκά εδάφη της Αυτοκρατορίας ήτανχριστιανικά κράτη και γι’ αυτό φανατικά εχθρικά προς άλλεςθρησκείες, όπως η μουσουλμανική και η εβραϊκή. Η δημιουργίατους συνοδεύτηκε με την εξόντωση ή την εξορία των μουσουλμάνωνκαι των Εβραίων που επί πολλούς αιώνες ή χιλιετηρίδεςκατοικούσαν εκεί. Ίδια ήταν η τύχη των μουσουλμάνων και τωνΕβραίων στην Ισπανία, όταν επικράτησαν οι χριστιανοί(καθολικοί) και την ίδια τύχη επιφυλάσσανε για τους Βόσνιουςκαι τους Αλβανούς μουσουλμάνους οι Σέρβοι κατά τον τελευταίοευρωπαϊκό πόλεμο, τον πόλεμο της πρώην Γιουγκοσλαβίας.

18

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν κατάφερε να προστατέψει τουςμουσουλμάνους κατοίκους της από την σφαγή και τον εκτοπισμόγιατί όχι μόνο ήταν αδύναμη οικονομικά, λόγω του ότι είχενικηθεί από τον οικονομικό ανταγωνισμό των δυτικοευρωπαϊκώνκρατών (που ήταν σε θέση να απομυζούν μεγάλα πλούτη από τιςαποικίες τους σε Αμερική, Αφρική και Ασία), αλλά και γιατίκατά τους τελευταίους αιώνες βρισκόταν συνέχεια σε πόλεμο μετην Ρωσική Αυτοκρατορία, λόγω της επεκτατικής πολιτικής τηςτελευταίας. Αυτός ο πόλεμος, τον οποίο ήταν η υποχρεωμένη ναδιεξάγει η Οθωμανική Αυτοκρατορία για να προστατεύσει τουςκατοίκους της από την σφαγή και τον εκτοπισμό, εξαντλούσεακόμη και τους τελευταίους διαθέσιμους πόρους της και τηνκαταδίκαζε σε έναν διαρκή και επιδεινούμενο οικονομικόμαρασμό. Έναν μαρασμό που επιδεινώνονταν όλο και περισσότεροόσο στην Αυτοκρατορία συνέρρεαν όλο και περισσότερεςεκατοντάδες χιλιάδες μουσουλμάνοι και Εβραίοι πρόσφυγες, πουείχαν καταφέρει να ξεφύγουν από την σφαγή ή τον θάνατο απόπείνα και αρρώστιες που κατά κανόνα προκαλούσε ο εκτοπισμόςτους. Μια ματιά στους πολέμους που υποχρεώθηκε να υποστεί ηαυτοκρατορία και στις εθνικές εξεγέρσεις που αναγκάστηκε νααντιμετωπίσει, εξηγεί την αδυναμία της να εκσυγχρονιστεί, όπωςεκσυγχρονίστηκαν τα δυτικοευρωπαϊκά κράτη κατά τον 19ο αιώνα.Σε πόλεμο βρισκόταν, λοιπόν, η Αυτοκρατορία το 1806-12, 1828-29, 1832-33, 1839-40, 1853-56, 1877-78, 1897, 1911-13, 1914-18, και 1919-1923 και αντιμετώπισε μεγάλες εξεγέρσεις το 1804,1815-17, 1821-1830, 1866-68, 1875, 1876 και το 1896-97.

Η λεγόμενη Ελληνική Επανάσταση ήταν η πρώτη από τις εξεγέρσειςπου ταυτίστηκαν με την γενοκτονία και τον εκτοπισμό τωνμουσουλμάνων από την χώρα τους. Η επανάσταση αυτή έθεσε τοπρότυπο που θα ακολουθούσαν αργότερα όλες οι εθνικέςεξεγέρσεις ενάντια στους Οθωμανούς. Γράφει ο ιστορικός Φίνλευτο 1861 στο βιβλίο του για την Ελληνική Επανάσταση: «ΤονΑπρίλη του 1821, ένας μουσουλμανικός πληθυσμός πάνω από είκοσιχιλιάδες άτομα ζούσε σκορπισμένος στην Ελλάδα καιαπασχολούνταν με την γεωργία. Προτού περάσουν δύο μήνες το

19

μεγαλύτερο μέρος είχε σφαχτεί – άνδρες, γυναίκες και παιδιάείχαν δολοφονηθεί χωρίς οίκτο και χωρίς τύψεις». Δημοτικότραγούδι της εποχής εκείνης έλεγε «Τούρκος μη μείνει στοΜοριά, μηδέ στον κόσμο όλο».

Το 1828 ο κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας, απαντώντας σεερώτημα των μεγάλων δυνάμεων της εποχής, για τον πληθυσμό τωνΤούρκων που κατοικούσαν στην Πελοπόννησο πριν το 1821 και τονπληθυσμό τους μετά (με τη δημιουργία του νεοελληνικούκράτους), έδωσε δύο νούμερα: 42.750 και 0 (μηδέν) [Χουλιαράκης1973: σ. 31]3. Η επίσημη αυτή ψυχρή δημογραφική αναφορά,έκρυβε μέσα της τη σκοτεινή πλευρά του '21, την εξόντωσηδηλαδή από πλευράς εξεγερμένων, του συνόλου του μουσουλμανικούάμαχου πληθυσμού, που στην πραγματικότητα ήταν 15.138οικογένειες ή 63.813 άτομα [Σιμόπουλος 1979, σ. 211]4.

Η λεγόμενη Ελληνική Επανάσταση στον ελλαδικό χώρο ξεκίνησε τονΜάρτη του 1821 με την δολοφονία ενός αριθμού Οθωμανών δημοσίωνυπαλλήλων, κυρίως εφοριακών. Μια γενική επίθεση κατά τωνΤούρκων της Πελοποννήσου ακολούθησε τον Απρίλη, κατά την οποίαΈλληνες απλά δολοφονούσαν οποιονδήποτε Τούρκο έβρισκαν.Μερικοί, όπως οι Τούρκοι στα Καλάβρυτα και στην Καλαμάτα,παραδόθηκαν στους Έλληνες μόλις αυτοί τους υποσχέθηκαν ότι θατους χαρίσουν την ζωή. Κι αυτοί επίσης δολοφονήθηκαν. Πολλοίάλλοι που πρόλαβαν να φύγουν, όπως οι Τούρκοι της Λακωνίας,σφάχτηκαν στον δρόμο. Το σύνθημα για την γενοκτονία το είχερίξει ο Έλληνας αρχιεπίσκοπος Γερμανός και ήταν: «Ειρήνη μετους Χριστιανούς! Σεβασμός προς τους προξένους. Θάνατος στουςΤούρκους». Στο Μεσολόγγι, οι περισσότεροι μουσουλμάνοιδολοφονήθηκαν αμέσως, αλλά Τούρκισσες απήχθηκαν και γίνανεσκλάβες πλούσιων ελληνικών οικογενειών. Οι μουσουλμάνοι τουΒραχωρίου (σημερινό Αγρίνιο) βασανίστηκαν μέχρι θανάτου. ΟιΕβραίοι που και αυτοί για τους Έλληνες ήταν άπιστοι,δολοφονούνταν το ίδιο άμεσα όπως οι μουσουλμάνοι. Παρόμοιαγεγονότα είχαν συμβεί στην κατά το μεγαλύτερο μέροςελληνορθόδοξη Ρουμανία, όπου Έλληνες ένοπλοι υπό τον ΑλέξανδροΥψηλάντη επεχείρησαν να ξεκινήσουν μια εξέγερση που θα

20

διαδιδόταν σε όλα τα Βαλκάνια (Μάρτιος 1821). Ελπίζοντας σερωσική στήριξη ο Υψηλάντης και οι ένοπλοι του κατάκτησαν τοΓαλάτσι και το Ιάσιο. Και στις δύο πόλεις «Τούρκοι κάθε τάξης,έμποροι, ναυτικοί, στρατιώτες, αιφνιδιάστηκαν και σφάχτηκαν ενψυχρώ» (Φίνλεϋ). Τελικά οι Ρώσοι δεν εισέβαλαν και η εξέγερσηκατεστάλη. Το μοναδικό κατόρθωμα της ήταν η σφαγή των Τούρκων.

Οι περισσότεροι θάνατοι των Τούρκων στην Ελλάδα δεν ήταναποτέλεσμα απωλειών σε μάχες. Όλοι οι Τούρκοι που έπεφταν σταχέρια Ελλήνων ενόπλων, συμπεριλαμβανομένων των γυναικών καιτων παιδιών, σφαζόντουσαν, με μοναδική εξαίρεση μικρούςαριθμούς γυναικών και παιδιών που γινόντουσαν σκλάβοι τωνΕλλήνων. Οι σφαγές των Τούρκων και των Εβραίων έγιναν βάσειπρογράμματος. Ήταν συστηματική εθνοκάθαρση που αποσκοπούσεστην δημιουργία ενός καθαρά ελληνορθόδοξου εθνικού κράτους.Αυτό το πρότυπο εθνοκάθαρσης που έθεσε η λεγόμενη ΕλληνικήΕπανάσταση ακολουθήθηκε από τους Έλληνες και στους πολέμουςτου 1877-1878, 1912-13 και 1919-1923. Δεν πρέπει επίσης ναξεχνάμε ότι, πέρα από την εθνική καθαρότητα, οι Ελληνορθόδοξοιεξασφάλιζαν την αρπαγή των περιουσιών και των κτημάτων τωνμουσουλμάνων και των Εβραίων. Δεν πρέπει να ξεχνάμε επίσηςότι, αν και το τελικό αποτέλεσμα ήταν η εθνοκάθαρση, τακίνητρα ήταν κυρίως θρησκευτικά. Οι εξεγερμένοι πίστευαν ότιοι ορθόδοξοι Ρουμάνοι θα συμμετείχαν στην εξέγερση και πιθανόνστο καινούργιο κράτος. Δεσπότες και παπάδες ήταν στην πρώτηγραμμή και είναι αμφίβολο αν θα είχε, την όποια επιτυχία είχε,η εξέγερση, αν οι χριστιανοί δεν πίστευαν ότι αυτό που κάνανετο ήθελε ο Θεός.

Η δημιουργία εθνικού κράτους με εθνοκάθαρση των Τούρκων καιάλλων μουσουλμάνων και Εβραίων αποτέλεσε το πρότυπο πουακολούθησαν αργότερα οι Βούλγαροι, οι Ρώσοι και οι Αρμένιοι. Ηατυχία των μουσουλμανικών και των εβραϊκών κοινοτήτων ήταν ότιθεωρήθηκαν εμπόδιο για την επικράτηση των νέων εθνικισμών. Ηατυχία τους ήταν ακόμη πιο μεγάλη γιατί η πολιτεία που ήτανυπεύθυνη για την ασφάλειά τους, η Οθωμανική Αυτοκρατορία, δενείχε την δύναμη να τους υπερασπίσει. Η συμφορά που έπληξε τις

21

κοινότητες αυτές ήταν ειρωνεία της τύχης, γιατί αν οι Τούρκοιτην εποχή που ήταν πανίσχυροι ήταν εθνικιστές σαν τουςΈλληνες, αυτοί που θα είχαν εκδιωχθεί θα ήταν οι χριστιανοίκαι τα κτήματά τους θα περιερχόντουσαν στα χέρια καθαράΤούρκων μουσουλμάνων. Αντιθέτως, οι Οθωμανοί είχαν δεχτεί ναπαραμείνουν οι χριστιανοί στην αυτοκρατορία τους. Αν και δενείχαν μεταχειριστεί πάντα με τον καλύτερο τρόπο τουςχριστιανούς, τους είχαν επιτρέψει να διατηρήσουν τις γλώσσεςτους, τις παραδόσεις τους και την θρησκεία τους. Και κάνανεπολύ καλά, όμως αν δεν είχαν επιδείξει ανοχή απέναντι στουςχριστιανούς οι Τούρκοι του 15ου αιώνα, όπως δεν είχαν επιδείξειανοχή απέναντι στους μουσουλμάνους και τους Εβραίους οιΙσπανοί της ίδιας εποχής, οι Τούρκοι του 19ου αιώνα θα είχανεπιβιώσει και θα μένανε στα σπίτια τους και δεν θα είχανεσφαχτεί και εκτοπιστεί κατά εκατομμύρια.

Οι πρώτοι μουσουλμάνοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας πουαποτέλεσαν θύματα εθνοκάθαρσης ήταν οι Τάταροι της Κριμαίας. Ηαπώλεια της Κριμαίας για την Αυτοκρατορία, ολοκληρώθηκε το1783, ενώ προηγούμενα οι πόλεις των Τατάρων είχαν καεί από τονρωσικό στρατό και εκατοντάδες άμαχοι Τάταροι, άνδρες γυναίκεςκαι παιδιά είχαν σφαχτεί μέσα στις πόλεις και στα γύρω βουνά,όπου είχαν αναζητήσει καταφύγιο. Οι Τάταροι που αναγκάστηκαννα εκτοπιστούν φθάσανε τότε τους 100.000. Ο βίαιος ή μέσωαφόρητων διοικητικών μέτρων, εκτοπισμός των Τατάρων από ταεδάφη της νότιας Ρωσίας που κάποτε ανήκανε στην ΟθωμανικήΑυτοκρατορία, μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο είχε δημιουργήσειτουλάχιστον 300.000 πρόσφυγες που κατέφυγαν στην Αυτοκρατορία.Τα εδάφη τους καταλείφθηκαν από Σλάβους και άλλουςχριστιανούς. Τους ελάχιστους Τατάρους που είχαν απομείνει τουςεξόρισε ο Στάλιν.

Η εθνοκάθαρση των μουσουλμάνων συνεχίστηκε σε όλα τα εδάφη πουαπέσπασε η Ρωσία από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, όπως ηΓεωργία, η Αμπχαζία και η σημερινή Αρμενία. Η εθνοκάθαρση τωνμουσουλμάνων από τον ρωσικό στρατό για να πάρουν τα εδάφη τουςΑρμένιοι άρχισε με τους ρωσοτουρκικούς και ρωσοπερσικούς

22

πολέμους των ετών 1827-1829. Η περσική επαρχία Ερεβάν, πουσήμερα αποτελεί περίπου την έκταση της Αρμενικής Δημοκρατίας,μέχρι το 1827 είχε μουσουλμανική πλειοψηφία. Την τύχη τωνΤατάρων είχαν όλοι οι μουσουλμανικοί λαοί του Καυκάσου, όταντα εδάφη τους αποσπάστηκαν από την Οθωμανική Αυτοκρατορία καιπροσαρτήθηκαν στην Ρωσία. Τέτοιοι λαοί ήταν οι Τσερκέζοι, οιΑμπχάζιοι και ο λαός του Νταγκεστάν. Από το 1824 που οι Ρώσοιαπέκτησαν πλήρη έλεγχο στον Καύκασο, άρχισε η εκδίωξηΤσετσένων και Τσερκέζων από τα εδάφη τους. Το σύστημα πουακολουθούσαν οι Ρώσοι για να αναγκάζουν τους μουσουλμανικούςλαούς να εκπατρίζονται ήταν να τους καταστρέφουν τα σπίτια καιτα χωράφια και να αφήνουν έτσι δύο μόνο επιλογές: Τον θάνατοαπό πείνα ή τον εκπατρισμό. Τα εδάφη των Τσερκέζωνκαταλείφθηκαν από Σλάβους μετανάστες από την Ρωσία. Στηνπερίπτωση των Αμπχάζιων, για λόγους οικονομικής αξιοποίησηςτων υποδούλων Αμπχάζιων, οι Ρώσοι ακολούθησαν άλλη τακτική.Απαγορεύανε σε πολλούς άντρες να μεταναστεύουν και επιτρέπανεστις γυναίκες και στα παιδιά τους. Με βάσει μια ανάλυσηδιαφόρων εκτιμήσεων μπορούμε να υπολογίσουμε σε 1.200.000 τουςμουσουλμάνους Καυκάσιους που αναγκάστηκαν να εκπατριστούν. Απόαυτούς επιβίωσαν οι 800.000 και εγκαταστάθηκαν στα εδάφη πουείχαν απομείνει στην Οθωμανική Αυτοκρατορία στο τέλος του 19ου

αιώνα. Οι υπόλοιποι πεθάνανε από την πείνα και τις αρρώστιες.

Την τύχη των μουσουλμάνων του Καυκάσου είχαν οι μουσουλμάνοιτης Βουλγαρίας. Βούλγαροι εθνικιστές, υπολογίζοντας σεεπέμβαση του ρωσικού στρατού υπέρ τους, στις 2/5/1876 ύψωσαντο λάβαρο της εξέγερσης στην κεντρική Βουλγαρία, στις πόλειςΚοπρίβστιτσα, Παναγκιούριστα και Κλεισούρα. Το πιο πιθανόνείναι ότι οι εθνικιστές δεν περίμεναν τα αντίποινα πουακολούθησαν. Δεν παρέλειψαν όμως να ξεκινήσουν με σφαγή όλωντων μουσουλμάνων. Στην Παναγκιούριστα π.χ. «ο έξαλλος όχλοςσυγκεντρώθηκε στην πλατεία, τραγούδησε επαναστατικά τραγούδια,άκουσε εμπρηστικούς λόγους από τον ηγέτη των εξεγερμένωνΜπενκόφσκυ και μετά διασκορπίστηκε για να σφάξει ειρηνικούςΤούρκους, οπουδήποτε μπορούσαν να βρεθούν»4.. Σφάχτηκαν γύρω

23

στους 1000 μουσουλμάνοι χωρικοί. Τις σφαγές των μουσουλμάνωνακολούθησαν αντίποινα, στα οποία πρωταγωνίστησαν Τσερκέζοι, οιοποίοι είχαν εγκατασταθεί στην οθωμανική Βουλγαρία, μετά τονεκτοπισμό τους από τον Καύκασο. Λίγες υπήρξαν οι περιπτώσειςπου ο οθωμανικός στρατός ξέφυγε από τον έλεγχο της κυβέρνησηςτης Αυτοκρατορίας και επιδόθηκε σε σφαγές αμάχων, με πιογνωστή την σφαγή στο Μπόγιατσικ, όπου βρήκαν τον θάνατο 166άντρες, 8 γυναίκες και 12 παιδιά. Η οθωμανική κυβέρνησητιμώρησε με αυστηρότητα (μέχρι και με εκτελέσεις) πολλούς απότους υπευθύνους των αντιποίνων ενάντια σε χριστιανούς. Τηνίδια εποχή, η Οθωμανική Αυτοκρατορία δέχτηκε εισβολή από τουςΣέρβους και τους Μαυροβούνιους. Η κλιμάκωση των εχθροπραξιώνείχε σαν αποτέλεσμα σφαγές που κόστισαν μεταξύ 3.000 και12.000 νεκρούς Βούλγαρους χριστιανούς και πάνω από 1000νεκρούς Βούλγαρους μουσουλμάνους. Με αφορμή την σφαγή τωνΒουλγάρων χριστιανών, η Ρωσία το 1877 κήρυξε πάλι τον πόλεμοστην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ο ρωσικός στρατός εισέβαλε στηνοθωμανική Βουλγαρία και, με πρωταγωνιστές το επίλεκτο σώμα τωνΚοζάκων, επιδόθηκε σε σφαγές αμάχων μουσουλμάνων και λεηλασίατων περιουσιών τους. Αυτές οδήγησαν σε ένα τεράστιο κύμαμουσουλμάνων προσφύγων, που όταν υπογράφτηκε το 1878 η Συνθήκητου Αγίου Στεφάνου είχαν καταφύγει, όσοι δεν σκοτώθηκαν ή δενπέθαναν, σε μεγάλες πόλεις. Γιατί μεγάλος αριθμός Τούρκωνπροσφύγων ξεπεράστηκαν από τις ρωσικές γραμμές πουμετατοπιζόντουσαν μπροστά με μεγάλη ταχύτητα. Αυτοίδεχόντουσαν συχνά επιθέσεις στον δρόμο από Κοζάκους καιΒουλγάρους. Οι ληστείες και οι βιασμοί σε βάρος τους ήτανσυνηθισμένοι. Αν σταματούσαν σε χωριά μακριά από τα βλέμματατων Ευρωπαίων παρατηρητών, οι πρόσφυγες υφίσταντο όλα ταμαρτύρια που αναφέρθηκαν πιο πάνω. Εάν σταματούσαν σε μεγάλεςπόλεις, η μοίρα τους ήταν συχνά η λιμοκτονία και οι αρρώστιες.Οι πρόσφυγες στην φυγή τους, εκτός από τους Ρώσους και τουςΒούλγαρους, έπρεπε να αντιμετωπίζουν και το κρύο και τηνπείνα. Έφευγαν στην καρδιά του βαλκανικού χειμώνα, συχνάχωρίς φαϊ, και έτσι πέθαιναν από την πείνα ή το κρύο. «Έναμικρό κορίτσι βρέθηκε από έναν Γερμανό σιδηροδρομικό ανάμεσα

24

σε έναν σωρό από 400 άντρες, γυναίκες και παιδιά που είχανπαγώσει και είχαν πεθάνει στους λόφους κοντά στο ΤατάρΜπαζαρτζίκ, από τους οποίους το κορίτσι ήταν η μόνη που είχεεπιβιώσει»2. Ό,τι ρούχα είχαν οι πρόσφυγες αρπαζόντουσαν συχνάαπό τους Ρώσους στρατιώτες και τους Βουλγάρους. Οι πρόξενοιτων ευρωπαϊκών χωρών μιλούσαν συνεχώς για γυμνούς πρόσφυγες,μεταξύ των οποίων ήταν γυναίκες και παιδιά. Αλλά και οιψυχολογικές συνέπειες της συμφοράς που τους βρήκε, ήταντρομακτικές για τους πρόσφυγες. Οι Ευρωπαίοι πρόξενοι έμενανπολλές φορές έκπληκτοι από την παρουσία γυμνών μουσουλμάνωνγυναικών στους δρόμους, σε δρομάκια και σε αλάνες, επειδή τουςείχανε πάρει τα ρούχα. Οι πρόξενοι εφιστούσαν την προσοχήστους αναγνώστες των αναφορών τους ότι ήταν κάτι απίστευτο γιαμουσουλμάνες να είναι ακάλυπτες έστω και ελάχιστα και ακόμηπερισσότερο να είναι δημόσια γυμνές. Ό,τι και να ειπωθεί γιατην ψυχική καταρράκωση αυτών των γυναικών δεν θα είναιυπερβολή. Επίσης, λόγω του ότι είχαν σκοτώσει τους άντρεςτους, σε μερικές ομάδες προσφύγων οι χήρες φτάνανε το 60 με 70τοις εκατό. Πάντως, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι περισσότεροιπρόσφυγες πέθαναν από αρρώστιες, από όσους δολοφονήθηκαν απόΡώσους και Βουλγάρους. Τύφος, τυφοειδής πυρετός και συχνάευλογιά ενσκήπτανε οπουδήποτε συνωστιζόντουσαν πρόσφυγες. Απότους 45.000 πρόσφυγες στην Εντιρνέ, οι 16.000 είχανε τύφο και100 με 120 πεθαίνανε κάθε μέρα. Από τους 160.000 πρόσφυγες πουείχανε φθάσει στην Ιστανμπούλ τον Απρίλη του 1878, οι 60.000είχαν μετακινηθεί σε άλλες περιοχές και οι 18.000 είχανπεθάνει. Μόνο στην ασιατική πλευρά της πόλης πέθαιναν περίπου21 πρόσφυγες την ημέρα. Από τις 4.000 που είχαν στεγάσει στηνΑγία Σοφία, πέθαιναν κάθε μέρα 25 με 30. Η ΟθωμανικήΑυτοκρατορία δεν μπορούσε να παράσχει επαρκή ιατρική περίθαλψηστους πρόσφυγες. Οι γιατροί δεν ήταν ποτέ αρκετοί σε μιααυτοκρατορία που μέχρι το 1895 είχε μόνο 169 γιατρούς στανοσοκομεία.

Από το 1877 μέχρι το 1879 είχαν εκδιωχθεί από τα σπίτια τουςίσως και ένα εκατομμύριο μουσουλμάνοι. Κάποιοι από αυτούς

25

επέστρεψαν αλλά πάνω από 500.000 εκπατρίστηκαν οριστικά.Συνολικά σχεδόν 260.000 Βούλγαροι μουσουλμάνοι σκοτώθηκαν ήπέθαναν από τις αρρώστιες, την πείνα και το κρύο, κατά τηναναγκαστική φυγή τους εξαιτίας των χριστιανών Βουλγάρων καιτων Ρώσων. Το 1879, το 17% των μουσουλμάνων της Βουλγαρίαςείχε πεθάνει και το 34% είχαν γίνει μόνιμοι πρόσφυγες. Με τονένα ή τον άλλο τρόπο, περισσότεροι από τους μισούςμουσουλμάνους είχαν φύγει από την Βουλγαρία.

Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι του 1912-13 και ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος,ολοκλήρωσαν την εθνοκάθαρση των μουσουλμάνων στα ευρωπαϊκάεδάφη που αποτελούσαν μέχρι τότε κομμάτι της ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας. Από άποψη αποτελεσμάτων, για τους μουσουλμάνουςαγρότες και για τους μουσουλμάνους κατοίκους των πόλεων, οιΒαλκανικοί Πόλεμοι έμοιαζαν πολύ με τον ρωσοτουρκικό πόλεμοτου 1877-78. Και στους δύο πολέμους οι δολοφονίες, οι βιασμοίκαι οι λεηλασίες έκαναν τους μουσουλμάνους, Τούρκους ή όχι, ναεγκαταλείψουν τα σπίτια τους και να αναζητήσουν καταφύγιο σεαυτό που είχε απομείνει από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Καιστους δυο πολέμους το τελικό αποτέλεσμα υπήρξε η μεγάλη μείωσητου μουσουλμανικού πληθυσμού λόγω σφαγών, λιμοκτονίας,ασθενειών και μετανάστευσης, και η δημιουργία κρατών μεχριστιανική πλειοψηφία. Από άποψη θνησιμότητας για τουςμουσουλμάνους η κατάσταση ήταν χειρότερη στους ΒαλκανικούςΠολέμους από τον ρωσοτουρκικό του 1877-78, γιατί οι πρόσφυγεςέφευγαν από μια περιοχή που είχε κατακτήσει το ένα χριστιανικόκράτος και πέφτανε σε περιοχή που είχε κατακτήσει άλλο καιπολλοί αναγκαζόντουσαν να γυρίσουν πίσω. Επίσης η ταχύτητα μετην οποία εξελίχθηκαν αυτοί οι πόλεμοι, έκαναν πολλούςμουσουλμάνους πρόσφυγες να μην προλάβουν να φύγουν εγκαίρως μεσυνέπεια, όταν τελικά φεύγανε, να πέφτουνε θύματα χριστιανώνανταρτών, των διαβόητων κομιτατζήδων που ήταν εθνικιστέςαντάρτες που πολεμούσαν και πριν από τους Βαλκανικούς πολέμουςστην Οθωμανική Μακεδονία. Από τους πρόσφυγες που φύγανε από ταχωριά, οι μισοί τουλάχιστον δεν κατάφεραν να φθάσουν ζωντανοί

26

σε λιμάνια για να μπαρκάρουν για ασφαλή μέρη τηςΑυτοκρατορίας.

Όλοι οι χριστιανοί σύμμαχοι επιδιδόντουσαν σε μεγάλης κλίμακαςσφαγές των μουσουλμάνων στα χωριά. Για παράδειγμα, στηνπεριοχή του Αβρέτ-Χισάρ και της Δοϊράνης, οι Βούλγαροιεπιδόθηκαν σε εκτεταμένες σφαγές: στην Ρατζάνοβα, ζήτημα είναινα έμεινε κάποιος μουσουλμάνος ζωντανός. Όλοι οι άντρες τουχωριού Κουρκούτ, μαζί με πολλές γυναίκες και παιδιά,οδηγήθηκαν στο τζαμί και σε στάβλους και κάηκαν ζωντανοί. ΣτοΝτεμίρ Χισάρ, 64 Τούρκοι πιάστηκαν και οδηγήθηκαν σε ένακαφενείο όπου κάηκαν ζωντανοί. Σέρβοι κομιτατζήδες μαστίγωσανμέχρι θανάτου τους μουσουλμάνους κατοίκους της Ντρένοβας.Μόνο στις περιοχές της Λγιούμας και της Ντίμπρας, πάνω από2.000 μουσουλμάνοι σφαχτήκαν από Σέρβους στρατιώτες. Δυτικοίπαρατηρητές υπολόγισαν σε περίπου 5.000 τους Αλβανούςμουσουλμάνους που σκοτώθηκαν μεταξύ της Κουμάνοβας και τουΟυσκούμπ και 5.000 στην περιοχή της Πρίστινας. Στην Δοϊράνη 59μουσουλμάνοι σκοτώθηκαν όταν η πόλη παραδόθηκε χωρίςαντίσταση, και πολλοί περισσότεροι σκοτώθηκαν στη γύρωπεριοχή. Το μαζικό κάψιμο ήταν επίσης η μέθοδος εκτέλεσης πουεπέλεξαν οι Βούλγαροι για τους μουσουλμάνους κατοίκους τουΡάϊνοβο, του Κιλκίς και της Πλάντζας. Οι Τούρκοι μουσουλμάνοιτης Θράκης δολοφονήθηκαν σε μεγάλους αριθμούς, τους οποίουςμερικοί Δυτικοευρωπαίοι παρατηρητές ανεβάζουν σε πάνω από200.000 (ένας αριθμός που περιλαμβάνει και μερικούς Έλληνεςπου επίσης δολοφονήθηκαν από Βουλγάρους). Οι Έλληνες από τηνμεριά τους, οδήγησαν Τούρκους από όλον τον καζά νομός) τηςΠράβιστας στο φαράγγι του Κασρούμπ, τους δολοφόνησαν εκεί καιάφησαν τα πτώματα σαν μάρτυρες των πράξεών τους. Πρέπει όμωςνα λεχθεί ότι δεν είχαν την ίδια τύχη όλα τα μουσουλμανικάχωριά.

Ιδιαίτερη κακομεταχείριση περίμενε τους Οθωμανούς αξιωματικούςκαι στρατιώτες, όταν παραδινόντουσαν. Για παράδειγμα, Τούρκοικρατούμενοι δέχτηκαν επίθεση από Βούλγαρους πολίτες στηνΣτάρα-Ζαγορά με αποτέλεσμα 500 με 600 σκοτωμένους και 250

27

τραυματίες. Επίσης 100 πρώην Οθωμανοί στρατιώτες δολοφονήθηκανστο Αβρέτ Χισάρ. Επίσης, σε μερικές περιπτώσεις, όπως στηνΕντιρνέ, οι στρατιώτες που είχαν παραδοθεί δολοφονούνταν σιγά-σιγά μέσω της πείνας. Ακόμη εν γνώσει των στρατιωτικών αρχώντων συνασπισμένων κατά της Αυτοκρατορίας βαλκανικών χωρώνπρέπει να ήταν και οι επιλεκτικές δολοφονίες μουσουλμάνωναξιωματούχων και τοπικών παραγόντων στα χωριά, όπως αναφέρει οΒρετανός πρόξενος στην Θεσσαλονίκη Λαμπ: «Σε όλη την έκτασητων περιοχών του Κιλκίς, της Δοϊράνης και του Γεβγελή, σχεδόνόλοι οι μουσουλμάνοι τοπικοί παράγοντες δολοφονήθηκαν με τονένα ή τον άλλο τρόπο, οι περιουσίες τους λεηλατήθηκαν ήκαταστράφηκαν και τα αγροκτήματά τους, όπως και οι κατοικίεςτους, κάηκαν. Οι γυναίκες τους επίσης υποβλήθηκαν σεταπεινώσεις ή ακόμα χειρότερα».

Ελάχιστες είναι οι καταγραφές λεπτομερειών για την τύχη πουπερίμενε τους μουσουλμάνους κατοίκους στα χωριά. Οι Δυτικοίπαρατηρητές που αποτελούν για μας την βασική πηγή πληροφοριών,σπάνια τύχαινε να βρίσκονται σε χωριά, όταν αυτά δεχόντουσανεπιθέσεις. Κατά κανόνα, μπορούσε κανείς να συμπεράνει τι είχεσυμβεί από το γεγονός ότι πρώην ευημερούντα χωριά κατόπινβρισκόντουσαν άδεια και συνήθως λεηλατημένα και καμένα.Τεκμηριωμένα παραδείγματα για την δράση των Βαλκάνιων συμμάχωνενάντια στους μουσουλμάνους, μπορεί να βρει κανείς στιςμεγάλες πόλεις των οθωμανικών Βαλκανίων: Αρκετές εκατοντάδεςμουσουλμάνων σφάχτηκαν, όταν οι Βούλγαροι μπήκανε στην Δράμα.Οι τραυματίες Τούρκοι στρατιώτες που είχαν μείνει στην Δράμασφάχτηκαν σχεδόν όλοι.

Το Ντεντέαγατς (Αλεξανδρούπολη) κατελήφθη χωρίς αντίσταση στις12 Νοεμβρίου 1912 από 140 «Μακεδόνες Εθελοντές» πριν φθάσειεκεί ο βουλγαρικός στρατός. Μέρος της μουσουλμανικής συνοικίαςλεηλατήθηκε και καταστράφηκε, πάνω από 100 μουσουλμάνοισφάχτηκαν, και για να πάρει κανείς μια ιδέα της ληστείας πουυπέστησαν οι μουσουλμάνοι αρκεί να πούμε ότι πάνω από 14.000γαλλικά φράγκα (σε μορφή τουρκικού χρυσού) κατατέθηκαν σε ξέναταχυδρομεία για να σταλούν στην Βουλγαρία. Επίσης φοβερή

28

υπήρξε η καταστροφή της γύρω υπαίθρου και πολλά χωριάσβήστηκαν από τον χάρτη. Το κύριο τζαμί του Ντεντέαγατςδυναμιτίστηκε και κάηκε και παρατηρητές είδαν σωρούς πτωμάτωνμουσουλμάνων κυρίως στα περίχωρα του τζαμιού. Όπως από τηντύχη που περίμενε το Ντεντέαγατς, μπορεί να βγάλει κανένας τασυμπεράσματά του για την στάση των Βαλκάνιων συμμάχων απέναντιστους μουσουλμάνους, έτσι μπορεί επίσης να βγάλει τασυμπεράσματά του και από αυτά που κάνανε στους μουσουλμάνουςμετά την κατάληψη της Εντιρνέ (Αδριανούπολης), της Καβάλας,της Στρούμνιτσας και των Σερρών.

Η Εντιρνέ καταλήφθηκε στις 26 Μαρτίου 1913. Οι νικητέςΒούλγαροι παρέδωσαν την πόλη σε τριήμερη λεηλασία. Τα σπίτιακαι τα μαγαζιά των μουσουλμάνων λεηλατήθηκαν από τουςΒουλγάρους στρατιώτες και τον τοπικό χριστιανικό όχλο. Μεγάλομέρος της λεηλασίας φαίνεται να έγινε από τους ντόπιουςΈλληνες, ενώ οι στρατιώτες των περιπολιών μοιραζόντουσαν μετους κλέφτες τα κλοπιμαία. Αν και έγιναν επίσης φόνοι καιβιασμοί, όπως πάντα γινόντουσαν όταν ο βουλγαρικός στρατόςκατελάμβανε μια πόλη, δεν ήταν εκτεταμένοι λόγω της παρουσίαςξένων παρατηρητών. Την χειρότερη μεταχείριση είχαν οι Οθωμανοίαιχμάλωτοι πολέμου. Οδηγήθηκαν στο νησί Εσκί Σαράι, στονποταμό Τούντζα, έξω από την πόλη και εκεί αφέθηκαν να πεθάνουναπό το κρύο και την πείνα. Από τις 40.000 με 50.000 Οθωμανούςστρατιώτες που παραδόθηκαν, όταν έπεσε η πόλη στα χέρια τωνΒουλγάρων, μέσα σε ένα μήνα είχαν μείνει ζωντανοί οι μισοί.Και οι υπόλοιποι πέθαιναν με ρυθμό 200 την ημέρα.

Στην Καβάλα μπήκαν πρώτοι οι Βούλγαροι κομιτατζήδες, πουάρχισαν τις λεηλασίες, όπως κάνανε πάντα όταν μπαίνανε σε μιαπόλη. Μετά στις λεηλασίες, σε φόνους και βασανιστήρια Τούρκωνπήρε μέρος και ο βουλγαρικός στρατός που έφτασε, με συνέπειαστις πρώτες μέρες της κατάληψης της πόλης να έχουν σφάξει γύρωστους 200 Τούρκους. Στα γύρω χωριά γίνανε παρόμοια. Ο Βρετανόςπρόξενος Γιανγκ πληροφορήθηκε ότι από τις 220 οικογένειες τουχωριού Σαραμπασάν, σφάχτηκαν 181 Τούρκοι ενώ τις γυναίκες τουςτις μοιράστηκαν αυτοί που κατέλαβαν το χωριό. Οι Οθωμανοί

29

υπολόγισαν σε 7.000 τους μουσουλμάνους πρόσφυγες πουσκοτώθηκαν μόνο στην περιοχή της Καβάλας.

Η Στρούμνιτσα, στην Βόρεια Κεντρική Μακεδονία, παραδόθηκεχωρίς μάχη, γιατί ήταν περικυκλωμένη από εχθρικούς στρατούςχωρίς ελπίδα ενισχύσεων από τον οθωμανικό στρατό. Οι πρώτοιπου μπήκαν μέσα ήταν οι Βούλγαροι που επιδόθηκαν σε λεηλασίες.Μετά δόθηκε στους Σέρβους, οι οποίοι σύστησαν μια επιτροπή μεΣέρβους, Βούλγαρους κι Έλληνες που επιδόθηκε σε εκτελέσειςμουσουλμάνων αμάχων κατά βούληση. Μέσα σε δυο βδομάδες τουΝοέμβρη του 1912, η επιτροπή αυτή είχε διατάξει την εκτέλεσηπάνω από πεντακοσίων μουσουλμάνων. Επίσης αναφέρθηκαν καιδολοφονίες από σερβικές συμμορίες πάνω από 160 Τούρκων στιςγύρω από την πόλη περιοχές.

Στις Σέρρες οι μουσουλμάνοι πάλι παραδόθηκαν ειρηνικά στουςΒουλγάρους. Ως συνήθως οι βουλγαρικέ αρχές δεν κάνανε τίποταγια να σταματήσουν τις λεηλασίες και τους φόνους. Τουρκικέςκαι ελληνικές πηγές αναφέρουν μεγάλο αριθμό νεκρών από τιςσφαγές στις Σέρρες (μεταξύ 500 και 5.000 σκοτωμένοι). Λίγεςμέρες μετά την κατάληψη της πόλης, σε ένα μόνο ξέσπασμα βίαςτου χριστιανικού όχλου σφάχτηκαν 150 με 200 Τούρκοι μέσα σεδυο ώρες, ενώ σχεδόν όλα τα μουσουλμανικά σπίτια και μαγαζιάλεηλατήθηκαν, όπως αναφέρει ο Βρετανός πρόξενος. Ομουσουλμανικός πληθυσμός των Σερρών υπέφερε και από την πείνακαι τις αρρώστιες που συνόδευσαν την κατάληψη της πόλης. ΗΟθωμανική κυβέρνηση υπολόγισε σε 1.700 με 2.000 τους νεκρούςαπό τις δύο παραπάνω αιτίες.

Στην Αλβανία οι Μαυροβούνιοι στρατιώτες που εισέβαλανκατέστρεψαν όλα τα χωριά που βρέθηκαν στο δρόμο τους, είτεήταν μουσουλμανικά χωριά είτε ήταν χωριά καθολικών. Οι Σέρβοιπου ακολούθησαν κάνανε το ίδιο. Η καταστροφή των χωριών ήταντόσο ολοκληρωτική, ώστε όταν οι μουσουλμάνοι επέστρεψαν μετάτον πόλεμο στα χωριά τους δεν βρήκαν ούτε δέντρα για να κόψουνκαι να φτιάξουν στέγες. Αποτέλεσμα ήταν να εγκαταλείψουνοριστικά τα μέρη τους δεκάδες χιλιάδες μουσουλμάνοι και να

30

συγκεντρωθούν σε πόλεις όπως η Σκόδρα, όπου πολλούς περίμενε οθάνατος από την πείνα και τις αρρώστιες. Αν και οι Έλληνες πουεισέβαλαν στην Αλβανία δεν ήταν τόσο καταστροφικοί, όπως οιΜαυροβούνιοι και οι Σέρβοι, δεν παρέλειψαν και αυτοί ναπροβούν σε λεηλασίες και εμπρησμούς μουσουλμανικών χωριών, σεεπιτάξεις σπιτιών και σε φυλακίσεις και εκτοπισμούςμουσουλμάνων τοπικών παραγόντων. Συνοψίζοντας τιςμουσουλμανικές απώλειες στις ανατολικές περιοχές της Αλβανίας,ο Βρετανός αντιπρόσωπος στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή Ελέγχου, πουσυστάθηκε για να εποπτεύσει την δημιουργία ανεξάρτητουαλβανικού κράτους, τις υπολογίζει σε 2.044 ανθρώπουςσφαγμένους, 2.800 σπίτια καμένα και 25.000 ζώα αρπαγμένα.

Η επαρχία του Μαναστίρ (Μοναστήρι) αποτελεί κλασικόπαράδειγμα για την εθνοκάθαρση που συνόδευε την κατάκτηση μιαςεπαρχίας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τους στρατούς τωνβαλκανικών χωρών. Οι μουσουλμάνοι της επαρχίας του Μαναστίραποτελούσαν το 40% του πληθυσμού και ήταν η μεγαλύτερηθρησκευτική κοινότητα. Παρόλα αυτά η πλειοψηφία τωνμουσουλμάνων του Μαναστίρ είτε σκοτώθηκαν είτε αναγκάστηκαν ναγίνουν πρόσφυγες, όταν οι Σέρβοι και οι Βούλγαροι εισέβαλανστην επαρχία αυτή. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι στην περιοχήΚρέτσέβο-Κρούσοβο της επαρχίας αυτής 19 από τα 36μουσουλμανικά χωριά λεηλατήθηκαν και καταστράφηκαν κατά έναμέρος ή ολοσχερώς. Στην περιοχή αυτή καταστράφηκαν 600 σπίτιακαι δολοφονήθηκαν 503 άνδρες, 27 γυναίκες και 25 παιδιά. Αυτοίπου επέζησαν ή γίνανε πρόσφυγες στην πόλη Κρέτσεβο ή έμειναννα λιμοκτονούν στα ερείπια.

Στις μεγάλες πόλεις όπως η Εντιρνέ και η Θεσσαλονίκη, οιβαλκανικοί στρατοί δεν προχώρησαν σε εκτεταμένες καταστροφές,επειδή θα τις προσαρτούσαν στα κράτη τους. Παρόλα αυτάεπιδόθηκαν σε συστηματικές λεηλασίες. Έλληνες στρατιώτες καιπολίτες λεηλατούσαν την Θεσσαλονίκη για βδομάδες μετά τηνκατάληψή της. Στο Ντεντέαγατς (Αλεξανδρούπολη) οι Έλληνες έκαψαν ολοσχερώς την τουρκική και

31

την τσιγγάνικη συνοικία, προτού παραδώσουν την πόλη στονβουλγαρικό στρατό.

Στα μέρη της Οθωμανικής Μακεδονίας που κατέλαβαν οι βαλκανικέςχώρες, προχώρησαν σε μαζικούς προσηλυτισμούς στην χριστιανικήθρησκεία. Ιδιαίτερο βάρος ρίξανε οι Βούλγαροι στον αναγκαστικόεκχριστιανισμό της βουλγαρόφωνης μουσουλμανικής μειονότηταςτων Πομάκων. Αυτούς οι Βούλγαροι τους βάφτισαν μαζικάχριστιανούς με εξευτελιστικές συνοπτικές διαδικασίες. Παρόλααυτά, οι μαζικοί εκχριστιανισμοί μακροπρόθεσμα αποτύχανε, όπωςφαίνεται από το ότι οι σημερινοί Πομάκοι είναι στην πλειοψηφίατους μουσουλμάνοι.

Δεν ήταν μόνο οι μουσουλμάνοι που υπέφεραν το κόστος τωνΒαλκανικών Πολέμων. Αλλά ήταν αυτοί των οποίων η θλιβερήιστορία λίγο-πολύ αποσιωπάται από τους ιστορικούς της Δύσης.Αν και τα περιστατικά εγκλημάτων από μουσουλμάνους ενάντια σεχριστιανούς υπήρξαν ελάχιστα και μεμονωμένα κατά τον ΠρώτοΒαλκανικό Πόλεμο, λόγω της ταχύτητας με την οποία ηττήθηκε οοθωμανικός στρατός, με συνέπεια οι μουσουλμάνοι να επιδοθούνσε μια όσο το δυνατόν πιο γρήγορη φυγή, κατά τον ΔεύτεροΒαλκανικό Πόλεμο έλαβαν χώρα θηριωδίες μεγάλης κλίμακας κατάχριστιανικών πληθυσμών. Συνήθως αυτά τα εγκλήματα πολέμου απόμουσουλμάνους ενάντια σε χριστιανούς είχαν την μορφήαντιποίνων για τα όσα πάθανε οι μουσουλμάνοι στον ΠρώτοΒαλκανικό Πόλεμο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιων αντιποίνωνυπήρξε το χωριό Κίρκα, στην Ανατολική Θράκη. Εκεί κατά τονπρώτο πόλεμο, οι μουσουλμάνοι που έφυγαν για να πάνε ναπολεμήσουν εμπιστεύθηκαν τους γέρους, τις γυναίκες και ταπαιδιά τους στους Έλληνες του χωριού, οι οποίοι, όταν έμαθανγια την ήττα του οθωμανικού στρατού τους έσφαξαν όλους. Ότανκατά τον δεύτερο πόλεμο οι μουσουλμάνοι κατέλαβαν το χωριό,έσφαξαν όλο τον χριστιανικό πληθυσμό και κατέστρεψαν το χωριό.Κατά τον Δεύτερο Βαλκανικό Πόλεμο, σε όλη την ανατολική Θράκη,οι Οθωμανοί στρατιώτες και οι πρόσφυγες που επέστρεφαν,μεταχειρίστηκαν τους χριστιανούς, κυρίως τους Βουλγάρους, όπωςτους είχαν μεταχειριστεί αυτοί. Μερικά βουλγαρικά χωριά

32

καταστράφηκαν, ενώ άλλα λεηλατήθηκαν. Για παράδειγμα, ότανεισέβαλαν οι Βούλγαροι η τουρκική συνοικία της Χάβζακαταστράφηκε. Με την ανακατάληψη της από τους Οθωμανούς όλα ταβουλγαρικά σπίτια ενός γειτονικού βουλγαρικού χωριούκατεδαφίστηκαν για αντίποινα. Στο Τέκιρνταγκ, στην Μάλκαρα καισε άλλες πόλεις, οι χριστιανοί βιάστηκαν και σκοτώθηκαν. ΟιΒούλγαροι πρόσφυγες δεχόντουσαν επιθέσεις καθώς έφευγαν καιπολλοί σκοτώθηκαν. Το μεγαλύτερο βάρος από τους χριστιανούςπρόσφυγες, μετά τον δεύτερο πόλεμο, το σήκωσε η Βουλγαρία,στην οποία κατέφυγαν πάνω από 100.000 πρόσφυγες.

Μετά το τέλος και του Δεύτερου Βαλκανικού Πολέμου η Βουλγαρίαυπέγραψε συνθήκη ανταλλαγής πληθυσμών με την ΟθωμανικήΑυτοκρατορία, ενώ Ελλάδα και Αυτοκρατορία προχώρησαν σε κάποιαντε φάκτο ανταλλαγή πληθυσμών, δηλ. Έλληνες από την ανατολικήΘράκη πήραν τα ακίνητα μουσουλμάνων της Ελλάδας, οι οποίοικατέφυγαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Η εθνοκάθαρση σε βάρος των μουσουλμάνων συνεχίστηκε και κατάτον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως και τα αντίποινα σε βάρος τωνχριστιανών, που πήραν κι αυτά με την σειρά τους την μορφήεθνοκάθαρσης. Περισσότερο γνωστή έγινε η εθνοκάθαρση σε βάροςτων μουσουλμάνων από τα εδάφη της Ανατολίας, τα οποία μετά απόαρμενική εξέγερση κατά την διάρκεια του πολέμου (ο οποίοςκρατούσε απασχολημένες στα διάφορα μέτωπα τις οθωμανικέςστρατιωτικές δυνάμεις), αποτέλεσαν την βραχύβια ΑρμενικήΔημοκρατία. Ακόμα περισσότερο και από αυτήν έγινε γνωστή ηεθνοκάθαρση των Αρμενίων από τις περιοχές της Ανατολίας, πουήλεγχε ο οθωμανικός στρατός. Ο εκτοπισμός των Αρμενίων από τιςπεριοχές αυτές, προκειμένου να αποδυναμωθούν οι Αρμένιοιεπαναστάτες, λόγω των απάνθρωπων συνθηκών της μετακίνησης καιτων επιθέσεων Κούρδων σε βάρος των εκτοπιζόμενων Αρμενίωνκατέληξε σε γενοκτονία με τουλάχιστον 500.000 νεκρούς. Επίσης,η εθνοκάθαρση των μουσουλμάνων από περιοχές, όπου δρούσαν σαναντάρτες ένοπλοι ελληνόφωνοι χριστιανοί των παραλίων τηςΜαύρης Θάλασσας, οδήγησε σε αντίποινα, που μετά την ελληνικήστρατιωτική εισβολή στην Σμύρνη (1919) και την εθνοκάθαρση που

33

την συνόδεψε σε βάρος των μουσουλμάνων της δυτικής ΜικράςΑσίας, επεκτάθηκαν σε βαθμό που η παραμονή των ελληνοφώνωνχριστιανών στην περιοχή έγινε επισφαλής. Οι εθνοκαθάρσειςαυτές οδήγησαν στην ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας καιΤουρκίας την οποία συνυπέγραψαν Ελλάδα και Τουρκία, μετά τοτέλος της ελληνικής μικρασιατικής εκστρατείας που κατέληξε σεσυντριβή του ελληνικού στρατού και δημιουργία τουρκικούεθνικού κράτους στην θέση της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας(1923). Η εκστρατεία αυτή δεν είχε τίποτα να ζηλέψει από τιςσφαγές των αμάχων μουσουλμάνων και την καταστροφή τωνπεριουσιών τους από τους χριστιανούς κατά τους ΒαλκανικούςΠολέμους και στην Ανατολία κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ακόμηκαι κατά την υποχώρηση του ελληνικού στρατού, μετά την ήττατου από τον τουρκικό στην γραμμή Εσκί Σεχίρ-Αφιόν Καραχισάρ,οι Έλληνες στρατιώτες επιδόθηκαν σε μια ολοκληρωτικήκαταστροφή των μουσουλμανικών χωριών που βρήκαν μπροστά τους,στην σφαγή όσων μουσουλμάνων δεν προλάβαιναν να φύγουν καιστον ολοκληρωτικό αφανισμό της τουρκικής υπαίθρου. Κόψανε όλατα δέντρα, κάψανε όλα τα σπαρτά, αρπάξανε όλα τα ζώα καιαφήσανε πίσω τους καμένη γη, μια που δεν μπόρεσαν να τηνκάνουν δική τους. Αποτέλεσμα της καταστροφικής μανίας τουελληνικού στρατού κατά την εισβολή του στην Μικρά Ασία ήταν,όταν τελικά οι Έλληνες στρατιώτες γύρισαν στην Ελλάδα, οιΤούρκοι πρόσφυγες που γύρισαν στα χωριά τους να βρουν μιαέρημο που δεν μπορούσε να τους εξασφαλίσει ούτε την πιοστοιχειώδη επιβίωση. Έτσι η τραγωδία των μουσουλμάνωνπροσφύγων που είχαν καταφύγει από την Ευρώπη σε ό,τι είχεαπομείνει από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, καθώς και των νέωνπροσφύγων που δημιούργησε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και ηιμπεριαλιστική ελληνική εισβολή στην Μικρά Ασία το 1919,συνεχίστηκε για πολλά χρόνια μετά την λήξη όλων των πολέμων.Σε αυτούς προστέθηκαν κι άλλες 400.000 μουσουλμάνοι πρόσφυγεςπου αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Ελλάδα λόγω τηςανταλλαγής των πληθυσμών, για την οποία κανείς δεν τουςρώτησε. Κι ενώ στην Ελλάδα εισέρρευσε άφθονο χρήμα από τουςΔυτικούς συμμάχους της Ελλάδας κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο,

34

για την ανακούφιση των χριστιανών προσφύγων που ήρθαν στηνΕλλάδα από την Τουρκία κατά την ανταλλαγή των πληθυσμών, στηνΤουρκία δεν δόθηκε καμιά βοήθεια για την ανακούφιση τωνεκατομμυρίων μουσουλμάνων προσφύγων που της κληροδότησε ηκατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, λόγω της επικράτησηςτων εθνικισμών που δημιούργησαν τα νέα χριστιανικά κράτη τωνΒαλκανίων ή την βραχύβια Αρμενική Δημοκρατία της Ανατολίας.

Ανακεφαλαιώνοντας, πρέπει να πω ότι πριν την εθνοκάθαρση πουακολούθησε τους παραπάνω πολέμους, στην οθωμανική Ευρώπη το51% ήταν μουσουλμάνοι, το 25% Έλληνες, το 19% Βούλγαροι και το5% άλλοι λαοί. Το 1911 στα εδάφη της Αυτοκρατορίας πουαπέσπασε με τους πολέμους η Βουλγαρία το 56% ήταν μουσουλμάνοικαι στα εδάφη που απέσπασε η Σερβία ήταν το 53% μουσουλμάνοι.Στα εδάφη που απέσπασε η Ελλάδα οι μουσουλμάνοι ήταν 746.000,οι Βούλγαροι 145.186, οι Εβραίοι 75.522, άλλοι 8.419 και οιΈλληνες 797.118, δηλ. πάλι μειοψηφία ως προς το σύνολο. ΣτηνΕλλάδα το 1923 είχανε μείνει μόνο το 17% από τουςμουσουλμάνους που μένανε το 1911 στα εδάφη που κατέκτησε ηΕλλάδα. Στα εδάφη που κατέκτησε η Σερβία έμενε μόνο το 46% τουπροπολεμικού μουσουλμανικού πληθυσμού και στα εδάφη πουκατέκτησε η Βουλγαρία μόνο το 55% του προπολεμικούμουσουλμανικού πληθυσμού.

Από τους 2.313.293 μουσουλμάνους που ζούσανε στα ευρωπαϊκάεδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (εξαιρουμένης τηςΑλβανίας), το 1.445.179 ήταν φευγάτοι. Από αυτούς, 413.922είχαν καταφύγει σαν πρόσφυγες στην Τουρκία κατά την διάρκειατων Βαλκανικών Πολέμων και 398.849 ήλθαν στην Τουρκία μεταξύτου 1921 και 1926, κατά το μεγαλύτερο μέρος λόγω τηςανταλλαγής των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Αλλάμόνο οι 812.771 μουσουλμάνοι από την οθωμανική Ευρώπη είχανεπιβιώσει σαν πρόσφυγες. Οι υπόλοιποι 632.408 ήταν νεκροί. Το27% του μουσουλμανικού πληθυσμού των ευρωπαϊκών εδαφών πουαποσπάστηκαν από την Αυτοκρατορία ήταν νεκροί.

35

Τελειώνω, με τον υπολογισμό των μουσουλμάνων οι οποίοιπλήρωσαν με την ζωή τους ή με την προσφυγιά την κατάρρευση τηςΟθωμανικής Αυτοκρατορίας, λόγω της επικράτησης των εθνικισμών:Οι νεκροί ανέρχονται σε 5.060.000 και οι πρόσφυγες σε5.381.000. Και για να μην περιορίσω τα θύματα της κατάρρευσηςτης Αυτοκρατορίας στους μουσουλμάνους, εξαιτίας αυτής τηςκατάρρευσης χάσανε την ζωή τους πάνω από 500.000 Αρμένιοι απότο 1914 ως το 1918 και 300.000 Έλληνες από το 1912 ως το 1922,κυρίως από τις ακτές της Μαύρης Θάλασσας και την δυτική ΜικράΑσία.

Επιλεκτική βιβλιογραφία:

1. Τhe Balkans Since 1453, L. S. Stavrianos, New York 1958, σελ. 379.

2. Έγγραφα του Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών (Foreign Office) 195-1184, Calvert to Blunt, Φιλιππούπολη, 10 Μαρτίου 1878.

3. Γεωγραφική, διοικητική και πληθυσμιακή εξέλιξις της Ελλάδος 1821 – 1971, Μιχαήλ Χουλιαράκης, τόμος Α΄, Αθήναι1973.

4. Πως είδαν οι ξένοι την Ελλάδα του ’21, Κυριάκος Σιμόπουλος, Πρώτος τόμος 1821-1822, Αθήνα 1979.

5. Ένας κόσμος κοινός, Μόλυ Γκρην, Αθήνα 2005.

6. Ιστορία των Αθηνών επί Τουρκοκρατίας, Θ. Ν. Φιλαδελφέως,Αθήνα 1902.

7. Death and Exile, Justin McCarthy, Princeton, New Jersey1995.

8. Ottoman Empire. From Wikipedia, the free encyclopedia.

36

9. Τα σχολεία από τα μέσα του 18ου αιώνα έως την έναρξη τηςελληνικής επανάστασης, Δ. Διαμαντής, Επιστημονικό Βήμα,τόμος 5, Φεβρουάριος 2006.

10. ΑΠΟΨΕΙΣ. Τεύχη: 3ο & 4ο. Περιοδική έκδοση συλλόγουκαθηγητών Πειραματικού Λυκείου Ρέθυμνου ΠανεπιστήμιουΚρήτης.

11. Η κατάσταση της παιδείας στις ελληνικές χώρες κατάτον 16o αι. Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, ΑπόστολοςΒακαλόπουλος, τόμος Β΄, Θεσσαλονίκη 1976.

12. Η Ιστορία της Αθήνας, Η περίοδος της Τουρκοκρατίας(1456-1821), Δικτυότοπος Greekislands.com.