Δηζαγσγηθό ζεκείσκα

θνπόο ηεο εξεπλεηηθήο απηήο εξγαζίαο είλαη ν εληνπηζκόο

ησλ ραξαθηεξηζηηθώλ θαη ε αλάιπζε ηεο κνξθνινγηθήο εμέιημεο

ηνπ παξαδνζηαθνύ ιατθόηξνπνπ ζπηηηνύ ζην λνηηόηεξν λεζί ηεο

Διιάδνο, ηε Γαύδν. Ζ αλάιπζε απηή γίλεηαη κε βάζε ηελ ηζηνξηθή

εμέιημή ηεο θαηνίθεζεο από ηηο πξώηεο ελδείμεηο δσήο ζην λεζί

έσο θαη ζήκεξα. Οη πεξίνδνη ρξνλνινγηθά ζα αλαθεξζνύλ

ζύκθσλα κε ηηο βηβιηνγξαθηθέο αλαθνξέο θαη ηηο κειέηεο πνπ

αθνξνύλ ην λεζί, αιιά θαη ηα δεδνκέλα πνπ ζπιιέρζεθαλ επί

ηόπνπ.

Γεσκνξθνινγία

Ζ λήζνο Γαύδνο, καδί κε ηε λήζν Γαπδνπνύια απνηεινύλ ηε λνηηόηεξε πξνέθηαζε ηνπ λεζησηηθνύ ηόμνπ ηνπ Ννηίνπ Αηγαίνπ, ζε απόζηαζε 36km λνηηνδπηηθά από ηελ Κξήηε. Σν κέγηζην πιάηνο ηνπ λεζηνύ είλαη 8km πεξίπνπ, ην κέγηζην κήθνο 10km, ελώ ην ζπλνιηθό ηνπ εκβαδόλ είλαη 33km². Σν αλάγιπθν παξνπζηάδεη έληνλεο δηαθπκάλζεηο κε κέγηζην πςόκεηξν ηα 386 κέηξα, δπηηθά, ζηε ζέζε Φάξνο.

Οη γεσινγηθέο έξεπλεο ρξνλνινγνύλ ηελ πξώηε ύπαξμε ηνπ λεζηνύ ζηα ηέιε ηεο Ηνπξαζηθήο επνρήο, κε αξρέο ηεο Κξεηηδηθήο, θαηώηεξν δειαδή ηνπξαζηθό, 145 πεξίπνπ εθαηνκκύξηα ρξνληα πξηλ.

Σν Βόξεην ηκήκα ηνπ λεζηνύ θαιύπηεηαη από βηνθιαζηηθνύο αζβεζηόιηζνπο ζε ελαιιαγέο κε κάξγεο θαη εβαπνξίηεο ηνπ Α. Μεηνθαίλνπ - Κ. Πιεηνθαίλνπ, ελώ ε επηθαλεηαθή ηνπο εμάπισζε είλαη 59% επί ηεο ζπλνιηθήο έθηαζεο ηνπ λεζηνύ. ην Νόηην ηκήκα παξαηεξνύληαη πειαγηθνί αζβεζηόιηζνη κε θεξαηόιηζνπο ηεο ελόηεηαο Πίλδνπ θαη ειηθίαο Α. Κξεηηδηθό - Παιαηόθαηλν. Ο ζρεκαηηζκόο απηόο θαηαιακβάλεη ην 35% ηεο έθηαζεο ηνπ λεζηνύ θαη έρεη ηδηαίηεξε πδξνγεσινγηθή ζεκαζία αθνύ δεκηνπξγεί θαηά ηόπνπο επλντθέο ζπλζήθεο γηα ππόγεηεο πδξνθνξίεο.

Δπηπξόζζεηα, ζρεκαηηζκνί ηνπ θιύζρε παξνπζηάδνληαη ζε επαθή κε ηνπο αζβεζηόιηζνπο ηεο ελόηεηαο ηεο Πίλδνπ ζην Νόηην ηκήκα ηνπ λεζηνύ θαη θαιύπηνπλ πεξίπνπ ην 3% απηνύ. Σέινο, ζην βόξεην ηκήκα ηεο Γαύδνπ θαη πιεζίνλ ηεο αθηνγξακκήο ζπλαληάηαη ζρεκαηηζκόο πνπ έρεη πεξηνξηζκέλε επηθαλεηαθή εμάπισζε, απνηειείηαη από κεηακνξθσκέλα πεηξώκαηα ζηελ βάζε ηνπ θαη από κε κεηακνξθσκέλα αλσθξεηηδηθά ηδήκαηα ζηνπο

αλώηεξνπο ζηξσκαηηθά νξίδνληεο θαη έρεη ηελ νλνκαζία "ελόηεηα Καιπςνύο".

Πξώηνη θάηνηθνη

Οη πξώηεο κνξθέο δσήο πνπ εκθαλίδνληαη ζηε Γαύδν είλαη αζπόλδπια θαη θνξάιιηα. Σελ ίδηα πεξίνδν εκθαλίδνληαη θαη ηα νζηξαθνεηδή. ηηο κέξεο καο ζε πνιιά ζεκεία ηνπ λεζηνύ ζπλαληώληαη απνιηζσκέλα θνρύιηα δηαθόξσλ εηδώλ όπνπ ραξαθηεξηζηηθό είλαη ην κεγάιν ηνπο κέγεζνο. ύκθσλα κε ηηο κέρξη πξόζθαηα κειέηεο, ηα απνιηζώκαηα απηά ρξνλνινγνύληαη ζηα 10 πεξίπνπ εθαηνκκύξηα ρξόληα πξηλ, θαη βξίζθνληαη ζηε γεσινγηθή δώλε ηνπ Κνξαιιηνγελνύο πθάινπ, ζε πςόκεηξν κεηαμύ 160κ θαη 200κ,. Μεηαγελέζηεξα επξήκαηα είλαη επίζεο ηα απνιηζώκαηα ςαξηώλ πνηθίισλ δηαζηάζεσλ, πνπ εληνπίδνληαη ζε πςόκεηξν 100κ πεξίπνπ, απνδεηθλύνληαο ηελ εμειηθηηθή πνξεία ηεο δσήο ζην λεζί.

Αλζξώπηλε παξνπζία- Παιαηνιηζηθή επνρή

Σα επξήκαηα ησλ αλαζθαθώλ απνδεηθλύνπλ ηελ αλζξώπηλε

παξνπζία ζηε Γαύδν πξηλ από 200-120.000 ρξόληα, ρσξίο λα

απνθιείεηαη θαη παιαηόηεξε ρξνλνιόγεζή ηνπο. Λίζηλα εξγαιεία

πνπ έρνπλ βξεζεί ζε δηάθνξα ζεκεία κέρξη ζήκεξα, όπσο

ρεηξνπειέθεηο, μπζηήξεο θαη νδνλησηά, ρξνλνινγνύληαη κέρξη θαη

ηελ ελδέθαηε ρηιηεηία π.Υ. Βνξεηαλαηνιηθά ηνπ λεζηνύ, ζηε ζέζε

«ειιάθηα» ζώδνληαη νηθηζηηθά ιείςαλα ησλ πξντζηνξηθώλ

ρξόλσλ.

Νενιηζηθά -Τζηεξνκηλσηθά

Μεηαγελέζηεξα επξήκαηα πνπ ρξνλνινγνύληαη θαηά ηε Νενιηζηθή επνρή, είλαη επίζεο ιίζηλα εξγαιεία (πεξίπνπ 5.000π.Υ.) θαζώο θαη πιήζνο πήιηλσλ αγγείσλ, αθέξαηα ή ζξαύζκαηα απηώλ, πνπ ραξαθηεξηζηηθό είλαη ην πάρνο θαη ε ζύζηαζε ηνπ πεινύ θαηαζθεπήο ηνπο.

Καηά ηελ επνρή ηνπ ραιθνύ, από ην 3.000π.Υ θαη κεηά, εληνπίδνληαη κεηαιιηθά αληηθείκελα, θπξίσο όπια θαη εξγαιεία, θαζώο επίζεο θαη αγγεία ηεο επνρήο απηήο. ηα κέζα ηεο δεύηεξεο ρηιηεηίαο, θαηά ηελ πζηεξνκηλσηθή επνρή, ρξνλνινγνύληαη ηα πξώηα επξήκαηα δνκεκέλνπ ρώξνπ πνπ εληνπίδνληαη ζηε ζέζε

«Καηαιύκαηα», θνληά ζηνλ ζεκεξηλό νηθηζκό Καζηξί. Πξόθεηηαη γηα έλα θηεξηαθό ζύκπιεγκα από κηθξνύο ρώξνπο ηεηξαγσληθήο θάηνςεο, κε δηαθνξεηηθή ρξήζε έθαζηνο. Οη ρώξνη απηνί ιεηηνπξγνύζαλ σο απνζήθεο, εξγαζηήξηα, παξαζθεπαζηήξηα ηξνθώλ, κε ίρλε εζηίαο εληόο ηνπο, θαζώο θαη εξγαζηήξην αξσκαηηθώλ. Δληύπσζε θάλεη ην γεγνλόο όηη ζηελ ηνηρνπνηία ηνπ παξαηεξνύληαη ιηζόθηηζηεο ζήθεο θαη πηζνζηάηεο, ραξαθηεξηζηηθό πνπ δηαηεξήζεθε κέρξη ηηο κέξεο καο.

Αλαηνιηθά ηνπ λεζηνύ, ζηνλ Κόξθν, ζηνπο πξόπνδεο ηνπ βνπλνύ, νη αλαζθαθέο έρνπλ θέξεη ζην θώο ηκήκα θηεξίνπ πνπ ρξνλνινγείηαη γύξσ ζην 1600 έσο ην 1100 π.Υ. Πξόθεηηαη γηα έλα νξζνγώλην πιαηπκέησπν θηίζκα απνηεινύκελν από ηξεηο ρώξνπο, δύν θύξηνπο θαη έλαλ δεπηεξεύνληα. Υαξαθηεξηζηηθό είλαη ην πάρνο ηεο ηνηρνπνηίαο, κε δηαθνξνπνίεζή ηεο ζηνπο δύν θύξηνπο ρώξνπο, έλαληη ηνπ ηξίηνπ, θαζώο επίζεο θαη ε νξζνγσληθή ηνπ θάηνςε παξάιιεια κε ην αλάγιπθν ηνπ εδάθνπο.

ην κνλνπάηη πνπ ελώλεη ηνλ Κόξθν κε ηνλ νηθηζκό Βαηζηαλά, απαληώληαη δηάζπαξηα θηεξηαθά ιείςαλα ηεο ίδηαο πεξηόδνπ,πνπ ιόγσ ηεο ππθλήο βιάζηεζεο δύζθνια εληνπίδνληαη.

Οκεξνο - Διιεληζηηθνί ρξόλνη

Σνλ 8ν π.Υ. αηώλα ν Όκεξνο γξάθεη ηελ Οδύζζεηα. Πνιινί είλαη εθείλνη πνπ ππνζηεξίδνπλ πσο ην λεζί ηεο Καιπςνύο, ε Ωγπγία, είλαη ε Γαύδνο. Άιιεο πιεξνθνξίεο γηα ηελ θαηνίθεζε ζην λεζί βξίζθνπκε ζηα θείκελα ησλ αξραίσλ ζπγγξαθέσλ, όπσο ηνλ Ζξόδνην, ην ηξάβσλα, ηνλ Πηνιεκαίν, θαη ηνλ Ηεξνθιή.

Ζ επηγξαθή ηεο Γόξηπλαο, πνπ ρξνλνινγείηαη ζηνλ 3ν αηώλα π.Υ. αλαθέξεη ηε Γαύδν (Καύδν) ππό ηε δηθαηνδνζία ησλ Γνξηπλίσλ. Ζ κειέηε ηεο επηγξαθήο έθεξε ζην θσο ηελ πεξίθεκε πλζήθε, πνπ ζπλήθζε κεηαμύ Γνξηπλίσλ θαη Καπδίσλ θαη απνδεηθλύεη ηε ζρέζε πνπ ππήξρε αλάκεζα ζηε Γόξηπλα θαη ζηε Γαύδν, εθείλε ηελ πεξίνδν. Σν θείκελν είλαη γξακκέλν ζηε δσξηθή θξεηηθή δηάιεθην ηεο επνρήο θαη πεξηγξάθεη ηα δηθαηώκαηα θαη ηηο ππνρξεώζεηο ηεο Γαύδνπ έλαληη ηεο Γόξηπλαο. ε ζύληνκε ειεύζεξε κεηάθξαζε «νη Γνξηύληνη παξαρσξνύλ ζηνπο θαηνίθνπο ηεο Γαύδνπ ην δηθαίσκα “λα θαηνηθνύλ ζην λεζί ηνπο ειεύζεξνη θαη απηόλνκνη, κε δηθά ηνπο δηθαζηήξηα θαη λόκνπο θαη κε ην θαζεζηώο πνπ θαζόξηζαλ νη Γνξηύληνη. Οη θάηνηθνη ηεο Γαύδνπ ππνρξενύληαη λα αθνινπζνύλ ηνπο Γνξηύληνπο ζε πόιεκν θαη εηξήλε θαη λα θαηαβάιινπλ ηε δεθάηε, δειαδή ην 1/10 από ηα γελλήκαηα πνπ παξάγεη ε γε ηνπο εθηόο από ηα δώα, ηα ιαραληθά θαη ηελ πξόζνδν

ησλ ιηκέλσλ. Δπίζεο λα δίλνπλ θάζε ρξόλν πέληε ρηιηάδεο ρόεο αιαηηνύ από ηε ζπλνιηθή παξαγσγή. Δπηπιένλ δηαθόζηνπο κεδίκλνπο από ηνπο θαξπνύο ηνπ θέδξνπ αλ ε ζνδεηά είλαη θαιή θαη εμήληα κεδίκλνπο αλ ε ζνδεηά δελ είλαη θαιή». Σν αιάηη θαη ην θεδξέιαην πνπ ρξεζηκνπνηείην ζηε θαξκαθεπηηθή θαη ηε ζπληήξεζε ησλ πινίσλ ήηαλ ηα θύξηα πξντόληα ηεο Γαύδνπ, ελώ νη πξόζνδνη ησλ ιηκαληώλ ήηαλ ε θύξηα πεγή πινύηνπ.

ην ηέινο ηεο πεξηόδνπ απηήο ρξνλνινγνύληαη επίζεο νη ιαμεπηνί ηάθνη πνπ εληνπίδνληαη ζηνλ Λαπξαθά, ην Κεδξόδαζνο θαη ζηνλ Κόξθν. Δληύπσζε θάλεη ην γεγνλόο όηη ηα αξρηηεθηνληθά απηά επξήκαηα δελ παξνπζηάδνπλ νκνηόηεηεο κε απηά ησλ αλαζθαθώλ ζηα Νόηηα παξάιηα ησλ λνκώλ Υαλίσλ θαη Ρεζύκλεο, Σάξξα, αξραία Ληζζόο θαη ησλ άιισλ αξραίσλ πόιεσλ.

Ρσκατθνί Υξόλνη

Καηά ηε Ρσκατθή πεξίνδν ην λεζί ιόγσ ηεο ζέζεο ηνπ, κεηαμύ Αηγύπηνπ θαη Ρώκεο, γλσξίδεη ηε κεγαιύηεξε ίζσο νηθηζηηθή ηνπ αλάπηπμε κε πιήζνο νηθνδνκεκάησλ, νηθηζκώλ θαη ππνδνκώλ. Καηά ηελ Πξώηκε Ρσκατθή πεξίνδν, αλαπηύζζνληαη νηθηζηηθά ζπκπιέγκαηα θαη κεκνλσκέλα θηήξηα θπξίσο Βόξεηα θαη θεληξηθά ηνπ λεζηνύ. Μεηέπεηηα, ζηε Ρσκατθή πεξίνδν, λόηηα ηνπ λεζηνύ αλαπηύζζεηαη λένο νηθηζκόο, πιεζαίλνπλ ηα κεγάια αγξνθηήκαηα, θαη εκθαλίδνληαη λέα, κηθξόηεξα, δηάζπαξηα ζην λεζί. Δπίζεο δεκηνπξγνύληαη εγθαηαζηάζεηο ππνδνκώλ, όπσο πδξαγσγείν, λεθξνηαθείν θαη θιίβαλνο θεξακηθώλ. Καηά ηελ Τζηεξνξσκατθή ή Πξσηνβπδαληηλή πεξίνδν κεηώλνληαη νη νηθηζκνί, θαη απμάλνληαη ηα κηθξά αγξνθηήκαηα αθόκα πην δηάζπαξηα ζην λεζί.

Οη αλαζθαθέο πνπ γίλνληαη από ηα ηέιε ηνπ 1990 κέρξη θαη ζήκεξα ζε δηάθνξεο ζέζεηο, έρνπλ θέξεη ζηελ επηθάλεηα θηεξηαθέο εγθαηαζηάζεηο ηεο πεξηόδνπ απηήο, όπσο ζηαθπινπηεζηήξην, αγξνηθία, θαη θηεξηαθό ζπγθξόηεκα ειαηνπηεζηεξίνπ. Ζ πην αμηόινγε από απηέο είλαη ε ηειεπηαία, θαη βξίζθεηαη ζηηο ρακειέο ππώξεηεο ηνπ ιόθνπ «Σζηκηξί», θνληά ζηνλ όξκν ηνπ αξαθήληθνπ. Πξόθεηηαη γηα έλα θηίζκα ζε απόιπηε αξκνλία κε ην θπζηθό έδαθνο, θαζώο είλαη θηηζκέλν πάλσ ζε ιαμεπκέλν βξάρν, ν νπνίνο ρξεζηκεύεη θαη ζαλ δάπεδν, ελώ κε ηα ηκήκαηα ηνπ βξάρνπ πνπ ιαμεύνληαλ ρηίδνληαη θαη νη ηνίρνη. Απνηειείηαη από ηξία δσκάηηα, κηα δεμακελή θαη έλαλ κηθξόηεξν βνεζεηηθό ρώξν. ην έλα από ηα

δσκάηηα ζώδεηαη ζε πνιύ θαιή θαηάζηαζε ε εγθαηάζηαζε ειαηνπηεζηεξίνπ, πνπ πεξηιακβάλεη ηνλ θεληξηθό ειαηόκπιν, δύν κπιόπεηξεο, έλα ιίζηλν παξαιιειόγξακκν αληίβαξν, ην κνριό, θαη ην ζύζηεκα ζπκπίεζεο. ην θεληξηθό δσκάηην ζώδεηαη ηνίρνο ύςνπο 2,50κ. , ελώ ελδηαθέξνλ παξνπζηάδεη ε απνπζία θνληάκαηνο επηθάιπςεο ζηνπο ηνίρνπο ηνπ θηεξίνπ, ή ίρλε ύπαξμήο ηνπ παιαηόηεξα.

Άιιν ζεκαληηθό εύξεκα ησλ ξσκατθώλ ρξόλσλ είλαη ην αξδεπηηθό ζύζηεκα πνπ εληνπίδεηαη θεληξηθά θαη βόξεηα ηνπ λεζηνύ. Πξόθεηηαη γηα κηθξέο εγθαηαζηάζεηο ζπγθέληξσζεο ηνπ λεξνύ, θηηζκέλεο από πέηξα κε εζσηεξηθή επηθάιπςε από αξγηιηθό θνλίακα θαηάιιειν γηα ηε δηαηήξεζή ηνπ. Ζ κεηαμύ ηνπο ζύλδεζε γηλόηαλ κε δίθηπν όκνηαο ηερλνηξνπίαο, ελώ ζε ζεκεία όπνπ ην έδαθνο γίλεηαη βξαρώδεο παξαηεξείηαη ιάμεπζή ηνπ, ηερληθή πνπ εθαξκόδεηαη ζην λεζί απηή θπξίσο ηελ πεξίνδν.

Κεξακηθά επξήκαηα ησλ Ρσκατθώλ ρξόλσλ βξίζθνληαη δηάζπαξηα ζε όιν ην λεζί, θαζώο ε παξαγσγή ηνπο ήηαλ ζπζηεκαηηθή ζε θιηβάλνπο πνπ κέρξη πξόζθαηα δηαηεξνύληαλ αθέξαηνη. Δθηόο ησλ αγγείσλ γηλόηαλ παξαγσγή θεξακηθώλ ηνύβισλ πνπ ρξεζηκνπνηνύληαλ ζηε δόκεζε, ζπάληα όκσο ζαλ θύξην δνκηθό πιηθό.

Βπδαληηλνί Υξόλνη

Καηά ηνπο Βπδαληηλνύο ρξόλνπο (395-824κ.Υ), ζύκθσλα κε αλαθνξέο, ε Γαύδνο απνθηάεη επηζθνπή, δηνίθεζε θαη νξγαλσκέλε πνιηηεία. Σνλ 9ν αηώλα αλαθέξεηαη ν 8νο θαηά ζεηξά επίζθνπνο ηεο Γαύδνπ. Δθηηκάηαη όηη βόξεηα ηνπ λεζηνύ, ζηελ πεξηνρή ηνπ Άε- Γηάλλε ππήξρε επηζθνπείν κε θηεξηαθέο εγθαηαζηάζεηο όπσο θειηά κνλαρώλ θαη εθθιεζία. Σα επξήκαηα ζηελ πεξηνρή όκσο δύζθνια ζα κπνξνύζαλ λα απνδείμνπλ θάηη ηέηνην, θαζώο νη θηεξηαθέο εγθαηαζηάζεηο πνπ εληνπίδνληαη, έρνπλ είηε ραξαθηεξηζηηθά ησλ ξσκατθώλ ρξόλσλ (π.ρ. πξνζθνιιεκέλα ζε ιαμεπηνύο βξάρνπο θαη πξνζεγκέλε αξκνιόγεζε), είηε ιόγσ ηνπ ηξόπνπ δόκεζεο ηεο εθθιεζίαο, πνπ ρξνλνινγηθά ζα ηνπνζεηνύζε ηα εξείπηα ηεο ζηα ηέιε ηνπ 19νπ αηώλα.

Άιια επξήκαηα ηεο πεξηόδνπ απηήο, ίζσο είλαη ην λεθξνηαθείν δίπια από ηελ εθθιεζία ηνπ Αγίνπ Νηθνιάνπ, θεληξηθά ηνπ λεζηνύ, όπνπ παξαηεξείηαη ν εγθηβσηηζκόο ησλ λεθξώλ ζε κηαο κνξθήο ιίζηλσλ ηάθσλ κε δηαζηάζεηο 50x50x30cm πεξίπνπ. Λόγσ κηαο πξόζθαηεο λεξνπνληήο ζην λεζί, θαη ηεο ζαζξόηεηαο ηνπ εδάθνπο, νη πεξηζζόηεξνη από ηνπο ηάθνπο έρνπλ θαηαζηξαθεί

θαη ηα ππνιείκκαηά ηνπο, καδί κε ην πεξηερόκελν ηνπο, βξίζθνληαη δηάζπαξηα ζηελ πεξηνρή. Ζ εθθιεζία πνπ πξναλαθέξζεθε ρξνλνινγείηαη, από ηνπο θαηνίθνπο, ζηνλ 14ν αηώλα κ.Υ. ρσξίο όκσο λα απνδεηθλύεηαη. Υαξαθηεξηζηηθόο είλαη ν ηξόπνο δόκεζήο ηεο από spolia πνπ εύθνια εληνπίδνληαη ζηε ιηζνδνκή, κε αλάγιπθα ραξαθηεξηζηηθά πνπ ζπκίδνπλ αξαβηθή αξρηηεθηνληθή, καξηπξώληαο ηελ ύπαξμε θηεξίνπ ζηελ πεξηνρή ήδε από πξνεγνύκελε ρξνληθή πεξίνδν.

Σα επόκελα ρξόληα νη πεγέο αλαθέξνπλ πσο ζηε Γαύδν ππήξρε αγξνηηθή θαη θηελνηξνθηθή αλάπηπμε ζε ζπλδπαζκό κε κεγάιε αύμεζε ηνπ πιεζπζκνύ ηεο. Οη πεγέο όκσο θαη ηα πιεζπζκηαθά πνζνζηά δε ζεσξνύληαη αμηόπηζηα θαζώο ηα πνζά πνπ αλαθέξνληαη ζεσξνύληαη ππεξβνιηθά, 8.000 θάηνηθνη ζε 45 νηθηζκνύο, θαη 12.000 αηγνπξόβαηα. Έσο ην 1204 νη «Αγαξελνί» πεηξαηέο, δειαδή νη Άξαβεο, δπζρέξαηλαλ ηελ επηθνηλσλία κε ηελ Κξήηε, θαη ρξεζηκνπνηνύζαλ ην λεζί ζαλ νξκεηήξην θαη βάζε αλεθνδηαζκνύ.

Βελεηνθξαηία 1204-1669

Όπσο αλαθέξεη ν Υ. Γάζπαξεο ζηα θείκελά ηνπ, ε πξώηε αλαθνξά ηεο Γαύδνπ κεηά ηελ άθημε ησλ Βελεηώλ ζηελ Κξήηε απαληάηαη ζην έγγξαθν ηεο ηξίηεο απνζηνιήο απνίθσλ από ηε Βελεηία ην 1252, όπνπ εληάζζεηαη ζηελ επξύηεξε πεξηνρή ησλ Υαλίσλ ε νπνία απνηέιεζε ζηαδηαθά θαη ην νκώλπκν δηνηθεηηθό δηακέξηζκα (territorium). Ο πξώηνο πνπ αλέιαβε ηε δηαρείξεζε ηνπ λεζηνύ, ηελ πεξίνδν απηή, ήηαλ ν Εαραξίαο Raguseo, ην 1255-1256, ν νπνίνο δήηεζε από ηνλ θαπηηάλν Ηάθσβν Contareno ηε Γαύδν καδί κε ηνπο ληόπηνπο «βηιάλνπο», αιιά θαη κε όζνπο από απηνύο είραλ εγθαηαιείςεη ην λεζί θαη είραλ εγθαηαζηαζεί ζηελ Κξήηε. Σν 1256 πεξίπνπ, ν Raguseo πνπιάεη ην κηζό ηνπ κεξίδην ζηνλ Ηάθσβν Quirino, θαη καδί δεηάλε από ην δνύθα λα ηνπο παξαρσξεζεί ζηξαηησηηθή δύλακε ώζηε λα θαηαθηήζνπλ ην λεζί, θαζώο κέρξη ηόηε κόλν ηππηθά ζεσξνύηαλ κέξνο ηνπ δηνηθεηηθνύ δηακεξίζκαηνο ησλ Υαλίσλ. Μεηέπεηηα ν Quorino αγνξάδεη ην κεξίδην ηνπ Raguseo, θαη γίλεηαη ν κόλνο ηδηνθηήηεο κέρξη ην 1280, όπνπ θαη ηνπ αθαηξέζεθαλ ηα ηδηνθηεζηαθά δηθαηώκαηα από ην δνύθα ηεο Κξήηεο Μαξίλν Gradonico.

Έπεηηα από ηελ επαλάζηαζε ησλ Υνξηάηδεδσλ (1972-1979) δηαηάζζεηαη ε ελίζρπζε ηεο άκπλαο ησλ Βελεηώλ ζηε λόηηα θαη δπηηθή Κξήηε κε ηελ αλέγεξζε ηνπ θξνπξίνπ ζηελ Παιαηόρσξα, ην «Castel del Selino». Σόηε εηθάδεηαη όηη θηίζηεθε θαη ε νρύξσζε ζηε

ζέζε «Κεθαιή», ζην βνξεηνδπηηθό ηκήκα ηεο Γαύδνπ, ην νπνίν κέρξη ζήκεξα δελ έρεη ρξνλνινγεζεί αθξηβώο. Ζ ρξνλνιόγεζε απηή, ηελ νπνία ππνζηεξίδεη θαη ν Υ. Γάζπαξεο, βάζεη ησλ επξεκάησλ πνπ παξαηίζεληαη παξαθάησ ζα κπνξνύζε λα ζεσξεζεί πηζαλή.

Ζ ζέζε ηεο νρύξσζεο είλαη ζε άκεζε νπηηθή επαθή κε απηή ζηελ Παιαηόρσξα, θάηη πνπ δηεπθόιπλε ζηελ επηθνηλσλία ζε πεξίπησζε αλάγθεο. Οη νκνηόηεηεο πνπ παξνπζηάδνληαη ζηνλ ηξόπν θηηζίκαηνο κε ληόπηα πιηθά, θαη ζηηο δύν πεξηπηώζεηο, κε πέηξεο ηεο θάζε πεξηνρέο, ίδηνπ πεξίπνπ κεγέζνπο θαη ηειηθνύ πάρνπο ηνίρνπ, κε ζπλδεηηθό θνλίακα κόλν εζσηεξηθά, ρσξίο επηθάιπςε ησλ αξκώλ, θαη κηθξόηεξεο πέηξεο "ζθήλεο" γηα ηελ θάιπςε ησλ θελώλ. Υαξαθηεξηζηηθή είλαη θαη ε αθαζόξηζηε κνξθή ησλ δύν απηώλ νρπξώζεσλ, πνπ δηακνξθώλεηαη βάζεη ηνπ αλαγιύθνπ ηεο ζέζεο ηνπο. Σέηαξηε παξαηήξεζε είλαη ε έιιεηςε αληεξίδσλ ζαλ ελίζρπζε ηεο ηνηρνπνηίαο, ζηνηρείν πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε ζηνπο κεηέπεηηα ρξόλνπο. Σελ πεξίνδν κεηαμύ 1280 θαη 1283, κεηά ηελ αθαίξεζε ησλ δηνηθεηηθώλ δηθαησκάησλ από ηελ νηθνγέλεηα Quorino παξαηεξείηαη έλα θελό ζηελ ηζηνξία θαη ηε δηνίθεζε ηνπ λεζηνύ. Σέινο απνθιείεηαη ε κεηαγελέζηεξε ρξνλνιόγεζε, θαζώο ηα επόκελα ρξόληα αιιάδεη ν νρπξσκαηηθόο ηξόπνο δόκεζεο, θαζώο θαη ε κνξθή ησλ νρπξώζεσλ νη νπνίεο αθνινπζνύλ πην νξζνθαλνληθέο κνξθέο.

Σν 1283 θαζώο παξαηεξείηαη ε εγθαηάιεηςε ηνπ λεζηνύ από ηνπο γεγελήο θαηνίθνπο, παξαρσξείηαη εθ λένπ, όπσο θαη ε λήζνο Γαπδνπνύια, από ην δνύθα ηεο Κξήηεο Ηάθσβν Dandulo ζηνλ Ηάθσβν Quorino, καδί κε ηνπο «βηιάλνπο» θαη ηνπο απόγνλνύο ηνπο, όπνπ θαη αλ βξίζθνληαη απηνί, εληζρύνληάο ηνλ κε λαπηηθό, ηππείο θαη ζηξαηηώηεο.

ηα ρξόληα πνπ αθνινύζεζαλ ε Γαύδνο παξέκεηλε ηππηθά ζηελ θαηνρή ηεο Βελεηίαο ρσξίο νπζηαζηηθό έιεγρν θαη όθεινο, ελώ ιόγσ ηεο ζέζεο ηεο γξήγνξα κεηαηξάπεθε ζε θαηαθύγην θαη νξκεηήξην. Ζ ρξήζε αύηε εμππεξεηνύζε ηόζν ηνπο Βελεηνύο όζν θαη ηνπο πεηξαηέο, ηθεινύο, Σνύξθνπο, Βνξεηναθξηθάλνπο, αθόκα θαη Κξεηηθνύο. Οη αλαηαξαρέο πνπ επηθξαηνύζαλ ηελ πεξίνδν κεηαμύ 1400 έσο 1622 είραλ σο απνηέιεζκα ηελ εξήκσζε ηνπ λεζηνύ.

αλ κηα ύζηαηε πξνζπάζεηα αλαθαηάιεςήο θαη επαλαθαηνίθεζεο ηεο Γαύδνπ από ηνπο Βελεηνύο, ην 1622 αλαηέζεθε ζηνλ Monanni ε κειέηε νρύξσζήο ηεο. Μεηά από επίζθεςή ηνπ ζηε Γαύδν, επηζηξέθεη κε κηα πξόηαζε γηα έλα κεγάιν νρπξσκαηηθό έξγν, ζην νπνίν πξόηεηλε έλα θάζηξν θεληξηθά ηνπ λεζηνύ, θαη κηθξόηεξνπο πύξγνπο ζε ζέζεηο κε κεγάιε

νπηηθή άλεζε. Ζ πξόηαζή ηνπ όκσο ζεσξήζεθε ηδηαίηεξα δαπαλεξή θαη ακέζσο απνξξίθζεθε. Αληί απηήο ηα αξρηηεθηνληθά επξήκαηα καξηπξνύλ ηελ νηθνδόκεζε κηθξόηεξσλ νρπξώζεσλ ηελ πεξίνδν απηή. Καηά κήθνο ηεο βόξεηαο πιεπξάο, αιιά θαη ζηελ ελδνρώξα ηνπ λεζηνύ, εληνπίδνληαη εξείπηα πέηξηλσλ νρπξώζεσλ αθαλόληζηεο κνξθήο θαη κεγάιεο δηαηνκήο πνπ αθνινπζνύλ ην θπζηθό αλάγιπθν ηνπ εδάθνπο. Δπίζεο ζε πεξηνρέο όπνπ ην πςόκεηξν πξνζθέξεη επξύηεξν νπηηθό πεδίν (πξνο Βνξξά – Κξήηε) εληνπίδνληαη θαηεζηξακκέλα θηίζκαηα ηεηξαγσληθήο θάηνςεο κε πιήζνο ιίζσλ γύξσ ηνπο, πνπ απνδεηθλύεη ην ύςνο ηνπο, θαη εηθάδεηαη όηη ήηαλ ππξγίζθνη. Σέινο ην ηνπνλύκην ηεο ζέζεο «Πύξγνο» ζηε Βόξεηα πιεπξά θαη ηα επί ηόπνπ επξήκαηα ρξνλνινγνύληαη ζε απηή ηελ πεξίνδν.

Άκπεινο

Ζ Άκπεινο βξίζθεηαη βνξεηνδπηηθά ηνπ λεζηνύ, ζε πςόκεηξν 320 πεξίπνπ κέηξα. Δίλαη ν παιαηόηεξνο νηθηζκόο πνπ εμαθνινπζεί λα θαηνηθείηαη έσο θαη ζήκεξα, θαζώο ζύκθσλα κε ηα κέρξη ηώξα ζηνηρεία ηα πξώηα ζπίηηα θηίζηεθαλ ζηα ηέιε ηνπ 18νπ αηώλα. Δπηπιένλ ηα αξραηνινγηθά επξήκαηα ζηε γύξσ πεξηνρή καξηπξνύλ ηελ ύπαξμε ηνπ αλζξώπνπ από ηε ξσκατθή επνρή.

Σα ζπίηηα ηνπ νηθηζκνύ είλαη ιηζόθηηζηα, ηζόγεηα ζηελ πιεηνςεθία ηνπο, από ραιαδηαθή πέηξα ηεο πεξηνρήο ρσξίο επίρξηζκα εμσηεξηθά, ζηνηρείν πνπ ηα θάλεη λα ελαξκνλίδνληαη πιήξσο κε ην γθξίδν ηνπίν ησλ γπκλώλ βξάρσλ πάλσ ζηνπο νπνίνπο είλαη θηηζκέλα. Απιά ζηε κνξθνινγία ηνπο, πιαηπκέησπα νξζνγσληθά ζε θάηνςε, κε ιηγνζηά αλνίγκαηα. Κύξην ραξαθηεξηζηηθό ηνπο είλαη ν θνξκόο από θέδξν πνπ ηνπνζεηείηαη ζην θέληξν ηνπο, θαη ζηεξίδεη ηα μύιηλα δνθάξηα θαηά κήθνο ηεο νξνθήο ηνπ θηεξίνπ, ε νπνία απνηειείηαη από μύια, θιαδηά, θύθηα θαη κείγκα αξγηιηθώλ θνληακάησλ. Άιιν ραξαθηεξηζηηθό ζην εζσηεξηθό ηνπο είλαη ε ρξήζε ηνπ βξάρνπ, πάλσ ζηνλ νπνίν είλαη θηηζκέλα, ζαλ ρξεζηηθό έπηπιν ηνπ ζπηηηνύ. ην πέξαζκα ησλ ρξόλσλ ηα λέα θηίζκαηα πξνζθνιινύληαλ ζηα ππάξρνληα, δεκηνπξγώληαο ζπζηάδεο θηεξίσλ θαη γξαθηθά ζνθάθηα αλάκεζά ηνπο. Σν έληνλν αλάγιπθν ηνπ εδάθνπο ρσξίδεη ηνλ νηθηζκό ζε αλαηνιηθό θαη δπηηθό ηκήκα.

Γύξσ από ηνλ νηθηζκό ππάξρνπλ κεγάια ρσξάθηα, βαζκηδσηά ηνπνζεηεκέλα ζε πεδνύιεο αθνινπζώληαο ηε γεσκνξθνινγία ηνπ εδάθνπο. Παιαηόηεξα ζηελ πεξηνρή ππήξραλ ακπειώλεο, εμνύ θαη ε νλνκαζία ηνπ ρσξηνύ, ελώ ζηηο κέξεο καο

ηα ρσξάθηα είλαη ζπαξκέλα, σο επί ην πιείζηνλ, κε ζηηάξη. Οη εγθαηαιειεηκκέλεο εθηάζεηο έρνπλ πιένλ κεηαηξαπεί ζε πεπθόδαζνο, θαζώο ην θπηό απηό εύθνια πνιιαπιαζηάδεηαη, δηαηαξάζζνληαο ην επάισην νηθνζύζηεκα ηνπ ηόπνπ.

Αλαηνιηθά ηνπ νηθηζκνύ ππάξρεη ην παιαηό ιηζόζηξσην κνλνπάηη πνπ ελώλεη ηνλ νηθηζκό κε ηα Φξαγθεδηαλά, έλαλ νηθηζκό πνπ έρεη εγθαηαιεηθζεί από ηηο αξρέο ηνπ 20νπ αηώλα, θαη θαηαιήγεη ζην θέληξν ηνπ λεζηνύ, ζηνλ νηθηζκό Καζηξί. Άιια κνλνπάηηα πνπ βξίζθνληαη ζηε βόξεηα πιεπξά νδεγνύλ ζε παιηά κεηόρηα πνπ βξίζθνληαη πιεζίνλ, θαη ζηηο παξαιίεο Πνηακόο θαη Μπν πνπ θαηά ηελ Δλεηνθξαηία ρξεζηκνπνηνύλην σο αγθπξνβόιηα.

Βαηζηαλά

Σα Βαηζηαλά είλαη ν λνηηόηεξνο νηθηζκόο ηνπ λεζηνύ, θαη δε ηεο Δπξώπεο, ζε πςόκεηξν 250 πεξίπνπ κέηξα. Δίλαη ν δεύηεξνο ζε παιαηόηεηα νηθηζκόο ηνπ λεζηνύ, θαη δεκηνπξγήζεθε έπεηηα από ηε κεηεγθαηάζηαζε ησλ θαηνίθσλ από έλα θνληηλό νηθηζκό (ζηε ζέζε Διιεληθά) γηα ιόγνπο αζθαιείαο.

Δπηθξαηεί άλαξρε δόκεζε, κε ηα παιαηά θηήξηα θηηζκέλα ζε ζπζηάδεο, ελώ ηα λεώηεξα απνθόπηνληαη από ηα παιαηά ζπκπιέγκαηα, ηνπνζεηεκέλα ζε απόζηαζε ην έλα κε ην άιιν, αθνινπζώληαο ην θπζηθό αλάγιπθν ηνπ εδάθνπο.

Σα θηήξηα είλαη όπσο θαη ζηνπο άιινπο νηθηζκνύο κηθξά, δίρσξα ή κνλόρσξα, νξζνγσληθήο θάηνςεο, από αζβεζηνιηζηθή πέηξα, κε ηνλ θνξκό ηνπ θέδξνπ ζηε κέζε λα ζπγθξαηεί ηε ζηέγε. Δζσηεξηθά ηεο ηνηρνπνηίαο ππάξρεη επίρξηζκα από ιάζπε, ζε ζπλδπαζκό όκσο κε ηε ρξήζε αζβέζηε, πιηθό πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε ζην λεζί γύξσ ζην 1930 θαη έπεηηα. ηα θηήξηα θύξηαο ρξήζεο, δειαδή θαηνηθίεο, ππάξρνπλ κεηαγελέζηεξεο πξνζζήθεο θύξησλ ή βνεζεηηθώλ θηηζκάησλ. Υαξαθηεξηζηηθό ησλ βνεζεηηθώλ θηηζκάησλ (απνζήθεο θαη ζηάβινη) είλαη ε αθαζόξηζηε κνξθή ηνπο, ε αθαλόληζηε ιηζνδνκή, ην ρακειό ηνπο ύςνο, θαη ε ρξήζε ηνπ θπζηθνύ εδάθνπο ζαλ πιεπξηθό ηνίρν. Δλδηαθέξνλ παξνπζηάδνπλ νη εκηππαίζξηνη ρώξνη αλάκεζα ζηα παιαηά θηίζκαηα κε ην ίδην πιηθό όπσο νη ζηέγεο ησλ ζπηηηώλ (μύια, ιάζπε θαη ρόξηα), θαη ηα πέηξηλα πεδνύιηα δίπια από ηελ είζνδό ηνπο.

ην θέληξν ηνπ νηθηζκνύ ππάξρεη ε εθθιεζία, ελώ γύξσ από απηόλ απιώλνληαη ρσξάθηα κε θαιιηέξγεηεο βαζκηδσηά ηνπνζεηεκέλα ζε πεδνύιεο. Γπηηθά ζε κηθξή απόζηαζε από ηνλ νηθηζκό, ην αλάγιπθν ηνπ εδάθνπο γίλεηαη απόηνκα επηθιηλέο θαηαιήγνληαο ζηε ζάιαζζα. Αλαηνιηθά ππάξρεη ην κνλνπάηη πνπ νδεγεί ζην λνηηόηεξν άθξν ηνπ λεζηνύ, ηελ Αιπθή θαη ηελ Σξππεηή, ην Ννηηόηεξν άθξν ηεο Δπξώπεο. ην κέζν ηεο δηαδξνκήο ππάξρεη εγθαηαιειεηκκέλν κεηόρη θηηζκέλν ζηα κέζα ηνπ 19νπ αηώλα. Βόξεηα ηνπ νηθηζκνύ έλα παιαηό κνλνπάηη νδεγεί ζηνλ Κόξθν πεξλώληαο κέζα από δάζνο, αξραηνινγηθά επξήκαηα ησλ πζηεξνκηλσηθώλ ρξόλσλ θαη κεηόρηα.

Καζηξί

Σν Καζηξί βξίζθεηαη ζην θέληξν ηνπ λεζηνύ, ζε πςόκεηξν 220 πεξίπνπ κέηξα. Πέξαλ ησλ δύν ζπζηάδσλ ζπηηηώλ πνπ βξίζθνληαη θεληξηθά ηνπ νηθηζκνύ θαη ρξνλνινγνύληαη ζηα ηέιε ηνπ 19νπ αηώλα, ηα ππόινηπα θηήξηα είλαη λεώηεξα, θηηζκέλα από ην 1930 κέρξη πξόζθαηα. Δίλαη ε «πξσηεύνπζα» ηνπ λεζηνύ, θαη πέξαλ ησλ θαηνηθηώλ ηα θηήξηα θηινμελνύλ θαη άιιεο ιεηηνπξγίεο όπσο θαθελεία, θνύξλνο θαη ζρνιείν.

Σα παιαηά θηήξηα είλαη όπσο θαη ζηνπο άιινπο νηθηζκνύο κηθξά, δίρσξα ή κνλόρσξα, νξζνγσληθήο θάηνςεο, από αζβεζηνιηζηθή πέηξα, κε ηνλ θνξκό ηνπ θέδξνπ ζηε κέζε λα ζπγθξαηεί ηε ζηέγε. ην εζσηεξηθό ηεο ηνηρνπνηίαο ηνπο ππάξρεη επίρξηζκα από θνλίακα από άξγηιν θαη αζβέζηε, ελώ ζηα λεώηεξα θηήξηα θαη εμσηεξηθά.

Από ηα παιαηά, ιίγα είλαη εθείλα πνπ έρνπλ ζπληεξεζεί θαη απνθαηαζηαζεί ώζηε λα ρξεζηκνπνηνύληαη αθόκα, ελώ ηα λεώηεξα δηαηεξνύλ σο επί ην πιείζηνλ ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ παιαηώλ. Πξόθεηηαη γηα ηζόγεηα πιαθνζθεπή, κηθξά ζε δηαζηάζεηο κε εκθαλή ιηζνδνκή δηαθόξσλ κνξθνινγηώλ εμσηεξηθά, θαηεξγαζκέλε, αθαηέξγαζηε θαη κεηθηή. Σα θνπθώκαηα ησλ αλνηγκάησλ είλαη θαξθσηά, θαη νη δηαζηάζεηο ηνπο όκνηεο κε απηέο ησλ ππαξρόλησλ θηηζκάησλ.

Βόξεηα θαη αλαηνιηθά ηνπ νηθηζκνύ ππάξρνπλ θαιιηεξγήζηκεο εθηάζεηο, δπηηθά πεπθόδαζνο, ελώ ραξαθηεξηζηηθό είλαη ην έληνλν αλάγιπθν ηνπ εδάθνπο ζηε λόηηα πιεπξά κε ην πςόκεηξν λα θηάλεη ηα 140 κέηξα.

Κνληά ζην θέληξν ηνπ νηθηζκνύ ππάξρνπλ πεγάδηα ιαμεπκέλα ζην βξάρν, πνπ παιαηόηεξα ήηαλ ε θύξηα παξνρή λεξνύ γηα ηνλ νηθηζκό, θαζώο θαη αιώληα.

Σν Γαπγηώηηθν πίηη

Κύξην ραξαθηεξηζηηθό ηνπ Γαπγηώηηθνπ ζπηηηνύ είλαη ε απιόηεηα ηεο κνξθήο ηνπ, θάηη πνπ ζπλδέεηαη άκεζα κε ηνλ ηξόπν δσήο ησλ θαηνίθσλ ηνπ λεζηνύ θαη ηηο αλάγθεο πνπ έρνπλ. Σα ζηνηρεία απηά ην πέξαζκα ησλ ρξόλσλ νη αλάγθεο θαη ν ηξόπνο δσήο ησλ θαηνίθσλ ειάρηζηα έρνπλ κεηαβιεζεί, δηαηεξώληαο ηελ πξσηαξρηθή απηή κνξθή ηνπ αλαιινίσηε.

Σα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ είλαη ηα εμήο: α) Οξζνγώλην πιαηπκέησπν κε ζρεηηθά κεγάιν άλνηγκα

εηζόδνπ, αθνύ αθόκα θαη ζηα παιαηά θηίζκαηα νη δηαζηάζεηο ηνπ αλνίγκαηόο ηεο είλαη 1,30x1,90κ., ελώ ηελ ίδηα επνρή νη δηαζηάζεηο ηνπ ζην παξαδνζηαθό θξεηηθό ζπίηη ήηαλ 0,90x1,70κ.

β) Ο εκηθαηεξγαζκέλνο θνξκόο από θέδξν ζην θέληξν ηνπ ζπηηηνύ, πνπ ρξεζίκεπε ζαλ θεληξηθό ππνζηύισκα. Πάλσ ηνπ εδξάδνληαη 2 μύιηλα δνθάξηα, από θέδξν θαη απηά, γεθπξώλνληαο ηελ απόζηαζε κεηαμύ ησλ δύν κεγάισλ πιεπξώλ, ιύλνληαο έηζη ην πξόβιεκα ηεο έιιεηςεο μπιείαο, αθνύ ηα δεπηεξεύνληα μύια πνπ ρξεζηκνπνηνύληαη ζηε ζηέγε είλαη ζαθώο κηθξόηεξα (ρνληξά θιαδηά). Πάλσ ζηελ μύιηλε ζηέγε ηνπνζεηνύληαλ θύθηα, θαη πάλσ ζε απηά ιάζπε πνπ πεξηείρε αξγηιόρσκα θαη ραιίθηα. Υαξαθηεξηζηηθόο είλαη ν παξαδνζηαθόο ηξόπνο πινηόκεζεο ηνπ θέδξνπ, κηα δηαδηθαζία πνπ ρξεηαδόηαλ, νύηε ιίγν νύηε πνιύ, ηξία ρξόληα. Σνλ πξώην ρξόλν, Φεβξνπάξην πάληα κήλα, ζηε «ιίγσζε» ηνπ θεγγαξηνύ, αθνύ δηάιεγαλ ηνλ θαηάιιειν θέδξν, ράξαζζαλ ην θινηό ζηε βάζε ηνπ πεξηκεηξηθά ώζηε λα αξρίζεη λα μεξαίλεηαη θπζηθά. Σνλ επόκελν ρξόλν έθνβαλ ην δέληξν θαη ην άθελαλ επί ηόπνπ ζην έδαθνο, ώζηε λα νινθιεξσζεί ε απνμήξαλζή ηνπ ζην θπζηθό πεξηβάιινλ. Σέινο, ηνλ ηξίην ρξόλν, ζπλέιεγαλ ηνλ θνξκό, θαη αθνύ ηνλ θαζάξηδαλ θαη ηνλ ιάμεπαλ αλαιόγσο, ηνλ ηνπνζεηνύζαλ ζην θέληξν ηνπ ζπηηηνύ πνπ επξόθεηην λα θηηζηεί, πάλσ ζε κία κεγάιε επίπεδε πέηξα, θαη έπεηηα μεθηλνύζαλ νη εξγαζίεο.

γ) Σν πάρνο ησλ πιεπξηθώλ ηνίρσλ, ν ηξόπνο αξκνιόγεζεο θαη ην είδνο ηεο ιηζνδνκήο κεηαβάιιεηαη αλάινγα κε ηε ζέζε ηνπ θηεξίνπ ζην λεζί, αιιά θαη ηελ επνρή πνπ απηό θηίζηεθε. Βάζεη ησλ επξεκάησλ από ηηο αλαζθαθέο, παξαηεξείηαη όηη ην πάρνο ηεο θύξηαο ιηζνδνκήο ησλ πζηεξνκηλσηθώλ ρξόλσλ ήηαλ πεξίπνπ 1,20κ. Καηά ηε ξσκατθή επνρή απηό κεηώλεηαη ζην 1,10κ κε 1,00κ. Καηά ηελ ελεηνθξαηία, γηα νρπξσκαηηθνύο όκσο ιόγνπο ην πάρνο ηεο ηνηρνπνηίαο θηάλεη ηα 1,60κ, ελώ αξγόηεξα, από ην 1750 θαη έπεηηα, ζηηο θαηνηθίεο, ην πάρνο απηήο θπκαίλεηαη κεηαμύ 0,80 θαη 0,70κ. ηα ηέιε ηνπ 19νπ αηώλα κεηώλεηαη ζηα 0,60κ ελώ από ηνλ 20ν αηώλα θαη κεηά, κεηά ηελ επηξξνή από ηνλ θξεηηθό παξαδνζηαθό ηξόπν θηηζίκαηνο, κεηώλεηαη θαη θαηαιήγεη ζηα 0,50κ. Σα ζύγρξνλα πιένλ ζπίηηα θηίδνληαη είηε από πέηξα κε πάρνο ηνίρνπ 0,50κ, είηε ηε ρξεζηκνπνηνύλ ζαλ πιηθό επηθάιπςεο ηεο ηνηρνπνηίαο κε ηειηθό πάρνο ηνίρνπ 0,4κ έσο 0,6κ. Ο ηξόπνο αξκνιόγεζεο, θαη ην είδνο ηεο ιηζνδνκήο, όπσο πξναλαθέξζεθε, κεηαβάιιεηαη θαη απηόο ζην πέξαζκα ησλ ρξόλσλ ζε ζρέζε πάληα κε ηε ζέζε ηνπ θηεξίνπ. Παξαηεξείηαη όηη θαηά ηε κηλσηθή επνρή, ζηα δπν παξαδείγκαηα θηεξίσλ πνπ ππάξρνπλ, ρξεζηκνπνηείηαη ςεπδντζόδνκε ιηζνδνκή κε αθαηέξγαζηε πέηξα, ζηε κία πεξίπησζε κε πιηθό από ηνλ πνηακό, θαη ζηελ άιιε κε αζβεζηνιηζηθή πέηξα από ηελ πεξηνρή πέξημ ηνπ θηεξίνπ. Καηά ηα ξσκατθά ρξόληα ρξεζηκνπνηείηαη αθαλόληζηε ιηζνδνκή κε εκηθαηεξγαζκέλνπο ιίζνπο ζε ζπλδπαζκό κε πέηξεο από ηα ξέκαηα πιεζίνλ ησλ θηεξίσλ. Σελ επνρή απηή γίλεηαη θαη γηα πξώηε θνξά ε ρξήζε θεξακηθώλ ηνύβισλ πνπ παξάγνληαη επί ηόπνπ ζε θιηβάλνπο κε άξγηιν ηεο πεξηνρήο. Καηά ηελ ελεηνθξαηία ρξεζηκνπνηείηαη αθαηέξγαζηε ιηζνδνκή κε πέηξεο κεγάινπ ζπλήζσο κεγέζνπο. Από ην 1750 θαη έπεηηα ρξεζηκνπνηείηαη αθαηέξγαζηε θαη αθαλόληζηε ιηζνδνκή, κε ραιαδηαθή πέηξα ή αζβεζηόιηζν. Κύξην ραξαθηεξηζηηθό ηεο πεξηόδνπ απηήο, κέρξη ηα κέζα ηνπ 19νπ αηώλα είλαη ε απνπζία γσληόιηζσλ θαη ε ρξήζε ησλ κεγαιύηεξσλ ιίζσλ, ζηε βάζε θπξίσο ησλ ηνίρσλ. Σα επόκελα ρξόληα, ζπλερίδνληαο κε ηα ίδηα πιηθά, παξαηεξείηαη ε ρξήζε γσληόιηζσλ, ζε πξώηκν όκσο ζηάδην, αθνύ ηα πεξηζζόηεξα θηήξηα ηεο πεξηόδνπ απηήο παξνπζηάδνπλ βιάβεο ζηηο γσλίεο ηνπο. Από ην 1900 θαη κεηά παξαηεξείηαη βειηίσζε ζηε ιηζνδνκή, θαη πιένλ ρξεζηκνπνηείηαη εκηθαηεξγαζκέλε ςεπδντζόδνκε ιηζνδνκή κε γσληόιηζνπο. Γύξσ ζηα 1930 ε ηέρλε ηεο ιηζνδνκήο θηάλεη ζην απόγεηό ηεο κε ηα ηξία δηώξνθα θηίζκαηα πνπ θηίδνληαη ζε δηάθνξεο ζέζεηο, ηα νπνία κέρξη πξόζθαηα ήηαλ θαη ηα κόλα κε απηό ην ύςνο. ην έλα από απηά ε επηξξνή από ην «ζθαθηαλό ζπίηη» είλαη πην εκθαλήο αθνύ ε ζθάια γηα ηνλ Α’ όξνθν

ηνπνζεηείηαη εμσηεξηθά, θαη θάησ από απηή, δίπια από ηελ είζνδν ηνπ ηζνγείνπ, ππάξρεη κηα κηθξή θόγρε γηα ηελ ελαπόζεζε ηεο ζηάκλαο κε ην λεξό γηα ην πιύζηκν ησλ ρεξηώλ, ε «ιατλνζέζηξα». Σα επόκελα ρξόληα ειάρηζηα είλαη ηα λέα θηήξηα, κέρξη ην 1980 θαη έπεηηα όπνπ μεθηλάεη κηα λέα επνρή ζηελ νηθνδόκεζε ηνπ λεζηνύ. Σα λέα θηίζκαηα είλαη πξόρεηξεο θαηαζθεπέο από ηζηκεληόιηζνπο πνπ εηζάγνληαη από ηελ Κξήηε. Με ηνλ θαηξό, ζε ζπλδπαζκό κε ηελ ηνπξηζηηθή αλάπηπμε ηνπ λεζηνύ, δίλεηαη κεγαιύηεξε πξνζνρή ζην ραξαθηήξα ησλ λέσλ θηεξίσλ ηα νπνία θηίδνληαη είηε από ηνύβια κε επηθάιπςε πέηξαο, είηε κε πέηξεο πνπ πξνέξρνληαη από ιαηνκεία ηνπ λεζηνύ. Καη ζηηο δπν πεξηπηώζεηο παξαηεξείηαη πνηθηιία ζην είδνο ηεο ιηζνδνκήο ε νπνία κέλεη εκθαλήο ζηελ εμσηεξηθή πιεπξά ησλ ηνίρσλ. Δμαίξεζε απνηεινύλ κεξηθά θηίζκαηα (2-3 ζε όιν ην λεζί) πνπ θηίζηεθαλ κε πέηξεο εηζαγσγήο, θαη θάπνηα άιια από ηνύβιν θαη ζθπξόδεκα, βακκέλα ιεπθά κε γαιάδηα θνπθώκαηα ζε κηα πξνζπάζεηα απόδνζεο λεζησηηθνύ ραξαθηήξα πνπ δύζθνια ζα κπνξνύζε θαλείο λα πεη πσο ηαηξηάδεη ζηνλ ηόπν.

δ) Η έιιεηςε αλνηγκάησλ πεξηκεηξηθά. Σν ραξαθηεξηζηηθό απηό εληνπίδεηαη ζηα παιαηόηεξα θπξίσο ζπίηηα, ηα νπνία είραλ κόλν έλα ή δύν αλνίγκαηα, κηθξώλ πάληα δηαζηάζεσλ πνπ ρξεζίκεπαλ ζην θπζηθό αεξηζκό ηνπ εζσηεξηθνύ ηνπο. Κάπνηεο εζνρέο εζσηεξηθά ησλ ηνίρσλ πνπ κνηάδνπλ κε θιεηζκέλα αλνίγκαηα ρξεζίκεπαλ ζαλ ξάθηα, ή ζαλ ζέζε ζπληήξεζεο θαη ελαπόζεζεο ηεο ζηάκλαο («ιαΐλα») ώζηε λα δηαηεξείηαη δξνζεξό ην πόζηκν λεξό. ηνπο κεηέπεηηα ρξόλνπο νη δηαζηάζεηο θαη ν αξηζκόο ησλ αλνηγκάησλ απμάλνληαη, ζε ζπλδπαζκό κε ηε ρξήζε γσληόιηζσλ θαη μύιηλν αλώθιη από θέδξν, ζε κηα όκσο ή δπν κόλν πιεπξέο ηνπ ζπηηηνύ.

ε) Οη δεπηεξεύνληεο βνεζεηηθνί ρώξνη. Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε ιηηόηεηα ηεο θαηαζθεπήο ηνπο, ρσξίο ηδηαίηεξε πξνζνρή ζην θηίζηκν θαη ην είδνο ηεο ιηζνδνκήο. Δθκεηαιιεπόκελνη ην βξαρώδεο έδαθνο θαη ην έληνλν αλάγιπθό ηνπ, κεηέηξεπαλ ηε θπζηθή θνηιόηεηα ησλ βξάρσλ ζε βνεζεηηθό ρώξν απνζήθεπζεο, ή ζηάβινπ. ην θέληξν ηνπ λεζηνύ εληνπίζηεθαλ θηεξηαθέο κνλάδεο θαη θηηξηαθά ζύλνια θύξηαο ρξήζεο ίδηαο ηερλνηξνπίαο πνπ ελαξκνλίδνληαη απόιπηα κε ην θπζηθό ηνπίν.

ζη) Η ρξήζε ηνπ βξαρώδνπο εδάθνπο σο ηκήκα ηεο ιηζνδνκήο θαη θαη’ επέθηαζε σο ζηαζεξή επίπισζε ζην εζσηεξηθό ησλ θαηνηθηώλ. Έπεηηα από κεξηθή ιάμεπζε ηνπ βξάρνπ, αλάινγα κε ηε ζέζε ηνπ ζην ρώξν, κεηαηξέπεηαη ζε πάγθν, θαζηζηηθό, ηδάθη, ή ζέζε ελαπόζεζεο ηνπ λεξνύ.

δ) Ο εκηππαίζξηνο ρώξνο κεηαμύ ησλ ζπηηηώλ, ν νπνίνο ζηεγάδεη ηηο εηζόδνπο ελόο ή δύν δηαθνξεηηθώλ θηηξηαθώλ ζπκπιεγκάησλ. Ζ ζηέγαζή ηνπ γίλεηαη κε ηνλ ίδην ηξόπν θαη ηα πιηθά όπσο ηεο ζηέγεο ησλ θαηνηθηώλ ρσξίο όκσο ην θεληξηθό ππνζηύισκα θαζώο νη δηαζηάζεηο ηνπ είλαη κηθξέο. Κάησ από ηε ζηέγε απηή, δίπια από ηελ είζνδν ησλ θαηνηθηώλ θαη ζε επαθή κε ηνλ ηνίρν, θηίδεηαη ηνηρίν κηθξνύ ύςνπο, «πεδνύιη», ην νπνίν κεηέηξεπε ηνλ εκηππαίζξην ζε αλνηθηό ρώξν αλάπαπζεο θαη θνηλσληθήο ζπλεύξεζεο.

Σέιε 19νπ αηώλα έσο ήκεξα

Σν 1880 θαηαζθεπάδεηαη ν Φάξνο ηεο Γαύδνπ από ηε Γαιιηθή Δηαηξία Φάξσλ. Φεκνινγείηαη όηη ην ύςνο ηνπ ήηαλ αξθεηά κεγάιν, ελώ ην θώο ηνπ ήηαλ νξαηό ζε απόζηαζε 42 λαπηηθώλ κηιίσλ, ε δεύηεξε κεγαιύηεξε κέρξη ηόηε απόζηαζε ζηνλ θόζκν κεηά ην θάξν ηεο γεο ηνπ Ππξόο. Σνλ Μάην ηνπ 1942, έπεηηα από βνκβαξδηζκό, θαηαζηξάθεθε ην κεγαιύηεξν κέξνο ηνπ. Σν 2003 αλαθαηαζθεπάζηεθε κε ηελ πξνζζήθε βνεζεηηθώλ ρώξσλ γύξσ ηνπ, θαη ζήκεξα ρξεζηκνπνηείηαη σο κνπζείν. Πξόθεηηαη γηα κηα λέα κνξθή θηεξίνπ ζην λεζί κε θπθιηθή θάηνςε θαη κεγάιν ύςνο.

Ζ ίδηα κνξθνινγία ρξεζηκνπνηείηαη ιίγα ρξόληα αξγόηεξα θαη γηα ηνπο δύν αλεκόκπινπο, ηνπο κνλαδηθνύο, πνπ βξίζθνληαη θεληξηθά ηνπ λεζηνύ, ρσξίο όκσο λα επαλαιακβάλεηαη ηα ρξόληα πνπ αθνινύζεζαλ. ηηο κέξεο καο ν έλαο έρεη ζπληεξεζεί θαη ρξεζηκνπνηείηαη ζαλ απνζήθε γηα ηηο εγθαηαζηάζεηο ειεθηξηζκνύ, θαη ν δεύηεξνο, ζηεγαζκέλνο κε κηα πξόρεηξε κεηαιιηθή θαηαζθεπή, έρεη ρξήζε ζηάβινπ.

Όζνλ αθνξά ζηα θηήξηα ησλ θαηνηθηώλ ε κνξθνινγία παξακέλεη ακεηάβιεηε. Έπεηηα από ηελ επηξξνή από ηελ θξεηηθή παξαδνζηαθή αξρηηεθηνληθή γίλεηαη ε ρξήζε γσληόιηζσλ, κε αηζζεηά κεγαιύηεξν κέγεζνο από ηελ ππόινηπε ηνηρνπνηία. Απηό δηεπθόιπλε ηε δηάλνημε κεγαιύηεξσλ αλνηγκάησλ, ζηαζεξά όκσο ζηελ θύξηα πιεπξά ηνπ πιαηπκέησπνπ θηεξίνπ. Γύξσ ζηα 1930 παξαηεξείηαη ε ρξήζε πέηξηλνπ ππέξζπξνπ γείζνπ ζηα αλνίγκαηα, πάλσ όκσο από ην παξαδνζηαθό μύιηλν. Δπίζεο κε ηελ εηζαγσγή αζβέζηε, ε ηνηρνπνηία πιένλ επηθαιύπηεηαη θαη εμσηεξηθά.

Σελ ίδηα πεξίνδν ε Γαύδνο ρξεζηκνπνηείηαη ζαλ ηόπνο εμνξίαο. Οη ληόπηνη θαηνηθνύλ ζηηο πέληε ζπλνηθίεο ηνπ λεζηνύ, ελώ νη εμόξηζηνη ζην αξαθήληθν ζε έλα θηήξην πνπ νη ίδηνη θαηαζθεύαζαλ, όκνην όκσο κε ηα παξαδνζηαθά. Μεηαμύ ησλ ηόηε θξαηνπκέλσλ ήηαλ θαη ν Άξεο Βεινπρηώηεο, θαη πνιινί άιινη

γλσζηνί αγσληζηέο. Σν θηήξην παξόιν πνπ έρεη ραξαθηεξηζηεί σο κλεκείν ζήκεξα ρξεζηκνπνηείηαη ζαλ ρώξνο δηαζθέδαζεο, έρνληαο ππνζηεί «κηθξνεπεκβάζεηο».

Λίγα ρξόληα κεηά ην 1930 θηίδνληαη ηα πξώηα, θαη κνλαδηθά κέρξη πξόζθαηα, δηώξνθα ζπίηηα. «Απινπζηεπκέλα λενθιαζηθά» ζηε κνξθή ηνπο, ιηζόθηηζηα κε επηθάιπςε αζβεζηνθνληάκαηνο, θαη ζπκκεηξηθά αλνίγκαηα ζηελ θύξηα όςε ηνπο. Ζ κνξθή ηνπο όκσο δελ έγηλε ιεηηνπξγηθά απνδεθηή θαη δεπηεξεύνληεο βνεζεηηθνί ρώξνη πξνζθνιιήζεθαλ πάλσ ηνπο δηαηεξώληαο ηνλ παξαδνζηαθό ηξόπν δόκεζεο. Σν έλα από απηά ρξεζηκνπνηήζεθε ηα κεηέπεηηα ρξόληα ζαλ δηνηθεηήξην, επί γεξκαληθήο θαηνρήο, θαη ην δεύηεξν, ζαλ αζηπλνκηθό ηκήκα. Υαξαθηεξηζηηθό ηεο κνξθήο ησλ δύν απηώλ θηεξίσλ είλαη ε επδηάθξηηε επηξξνή ηνπο από ην «ζθαθηαλό ζπίηη», κε ηελ εμσηεξηθή ζθάια πνπ νδεγεί ζηνλ όξνθν, θαη θάησ από απηήλ κηα κηθξή θόγρε γηα ηελ ελαπόζεζε ηεο ζηάκλαο ηνπ λεξνύ, ε «ιατλνζέζηξα».

Σα ρξόληα πνπ αθνινύζεζαλ κεηά ηνλ Β' παγθόζκην πόιεκν ιόγσ ηεο απνκόλσζεο θαη ησλ δύζθνισλ ζπλζεθώλ δσήο ζην λεζί πνιινί είλαη νη θάηνηθνη πνπ ην εγθαηαιείπνπλ. Έηζη ν πιεζπζκόο κεηώλεηαη ζεκαληηθά, ηα ρσξηά εξεκώλνπλ, ηα ρσξάθηα θαη νη θαιιηέξγεηεο παξακεινύληαη, θαη ηε ζέζε ηνπο παίξλεη ην πεπθόδαζνο.

ηα ηέιε ηνπ 1970, παξάιιεια κε ηελ αύμεζε ηνπ ηνπξηζκνύ ζηε Νόηηα Κξήηε θαη ζε ζπλδπαζκό κε ηα δξνκνιόγηα ησλ πινίσλ από θαθηά θαη Παιαηόρσξα αξρίδεη κηα λέα επνρή αλνηθνδόκεζεο. Δθήκεξεο θαηαζθεπέο παξαζεξηζηηθώλ θαηνηθηώλ θαη κηθξώλ θαθελείσλ θηίδνληαη δηάζπαξηα ζην λεζί. Αξρηθά ζην ιηκάλη ζηελ Καξαβέ θαη έπεηηα, αθνινπζώληαο ηηο ζέζεηο ησλ θαηαζθελσηώλ, ζην αξαθήληθν θηίδνληαη ηα πξώηα θηήξηα, από επηειή πιηθά όπσο ηζηκεληόιηζνπο, ηνύβια θαη μύιν. Πξόθεηηαη γηα απιά ζηε κνξθή θαη ζηελ θαηαζθεπή νξζνγώληα θηίζκαηα γηα ηελ εμππεξέηεζε ησλ βαζηθώλ αλαγθώλ ησλ ρξεζηώλ ηνπο. Με ηελ πάξνδν ηνπ ρξόλνπ, ηελ αύμεζε ησλ επηζθεπηώλ θαη ησλ αλαγθώλ, ηα λέα θηίζκαηα αιιάδνπλ ραξαθηήξα, πην κόληκν θαη ζηαζεξό, κε ηε ρξήζε λέσλ νηθνδνκηθώλ πιηθώλ, ζε ζπλδπαζκό όκσο κε ηελ επηζηξνθή ζηελ παξαδνζηαθή ρξήζε ηεο ηνπηθήο πέηξαο. Λόγσ έιιεηςεο νξγάλσζεο όκσο δε ιείπνπλ θαη νη πεξηπηώζεηο θηεξίσλ πνπ δελ εληάζζνληαη ζην ρώξν αιινηώλνληαο ην ραξαθηήξα ηνπ ηόπνπ. Απηό νθείιεηαη ζπλήζσο ζην πιηθό θαηαζθεπήο ή επηθάιπςεο ηεο εμσηεξηθήο ηνηρνπνηίαο, ζην ύςνο ηνπο, όπνπ ζπρλά απαληώληαη λέα δηώξνθα θηήξηα ζε πεξηβάιινλ κε ρακειή ή θαζόινπ βιάζηεζε, θαη ηέινο ζηελ

πνιππινθόηεηα ηεο κνξθήο ηνπο, κε ηνλ ζπλδπαζκό δηαθόξσλ γεσκεηξηθώλ κνξθώλ, ή ηε ρξήζε πξνβόινπ.

Σα ηειεπηαία ρξόληα ε Γαύδνο επηιέγεηαη σο πξννξηζκόο ελαιιαθηηθνύ ηνπξηζκνύ. Με ηνλ ειάρηζην απαξαίηεην γηα ηε δηακνλή θαη ηελ επηβίσζε εμνπιηζκό νη επηζθέπηεο θαηαθιύδνπλ ηηο παξαιίεο, επηιέγνληαο βάζεη ηνπ ρξόλνπ δηακνλήο ηνπο ηελ αλάινγε πεξηνρή. Μέξνο ησλ επηζθεπηώλ απηώλ επηιέγνπλ κηα πην καθξνρξόληα παξακνλή ζπλδπάδνληαο ηελ αζθεηηθή δσή κε ηηο αλέζεηο ηεο ζπλήζνπο θαηνίθεζεο. Έηζη θαηαζθεπάδνληαη δηάζπαξηα θαηαιύκαηα από επηειή πιηθά όπσο μύια πνπ μεβξάδεη ε ζάιαζζα, θαη λάηινλ γηα ηε ζηεγάλσζή ηνπο, κέζα ζην δάζνο ή δίπια ζε αξραηνινγηθνύο ρώξνπο, πνπ παίξλνπλ ηε κνξθή «Γηάθθαο». Δζσηεξηθά ηνπνζεηνύληαη έπηπια ηδηνθαηαζθεπήο, ζόκπα γηα ην ρεηκώλα, αθόκα θαη ραιηά, κεηαηξέπνληαο ην θαηάιπκα ζε έλα άλεην ρώξν δηακνλήο. Γε ιείπνπλ θαη νη επηζθέπηεο πνπ ρσξίο δηζηαγκό αθαηξνύλ πιηθά από ηα κλεκεία γηα λα θαηαζθεπάζνπλ πεξίθιεηζηνπο ρώξνπο δηακνλήο θαηαζηξέθνληαο έηζη ην ηζηνξηθό απόζεκα ηνπ λεζηνύ.

πλνςίδνληαο ηα παξαπάλσ δηαπηζηώλνπκε ηελ αλάγθε δηαηήξεζεο ηνπ ηζηνξηθνύ θαη θπζηθνύ πινύηνπ ηεο Γαύδνπ, ελώ ηαπηόρξνλα γελλάηαη ην εξώηεκα γηα ην πνηα ζα είλαη ε εμέιημε ηεο θαηνίθεζεο ζην λεζί.

Βηβιηνγξαθία

1) Κόπαθα Καηεξίλα, Κξεηηθά Υξνληθά, Gozo of Malta – “Gozo of Crete (Gavdos)”, Κείκελα θαη Μειέηεο ηεο Κξεηηθήο Ιζηνξίαο, Ηδξπηήο Καινθαηξηλόο Αλδξέαο Γ., Σόκνο ΛΑ', εθδ. ΣΤΠΟΚΡΔΣΑ ΑΒΔΔ, Ζξάθιεην 2011, ζει 13-30 2) γνπξάθε Ζξώ, Γαύδνο, εθδ. Αξρείν Κξήηεο, Ηξάθιεν 1997 3) Μαξίλνο ππξ. Γαιαλάθεο, Μαξγαξίηεο Λίζνη – Γαύδνο, Ρέζπκλν 2009, εθδ. Γξαθηθέο Σέρλεο Καξαγηαλλάθε 4) Giuseppe Gerola, Monumenti Veneti nell’ isola di Creta, Βελεηία 1905-1932 ζει. 647-648 5) Αζεκίλα Π. Αλησλαξάθνπ, Γηδαθηνξηθή Γηαηξηβή, Βηνζηξσκαηηθή θαη Παιαηνπεξηβαιινληηθή Δξκελεία ζε Μεηνθαηληθά Ιδήκαηα ηεο Αλαηνιηθήο Μεζνγείνπ (Νήζνο Γαύδνο), Δζληθό & Καπνδηζηξηαθό Παλεπηζηήκην Αζελώλ, Αζήλα 2001 6) Κσζηήο Παπαγεσξγίνπ, Σα Νεζηά ηεο Κξήηεο, Ζξάθιεην 1996 7) Κσλζηαληίλα Υξηζηνθόξνπ, Γαύδνο….πεξηπιάλεζε ζε Γε Αθξαία 8) Γηώξγνο Λεθάθεο, Αηγαίν: Αξρέγνλε Κνηηίδα ηνπ Διιεληζκνύ- Όηαλ ν… Νεάληεξηαι «έθνβε βόιηεο» ζην Αηγαίν, Δζληθέο Δπάιμεηο 2014, ζει. 18 9) Παλαγηώηεο Γ. Καξβέιεο, Γηδαθηνξηθή Γηαηξηβή, πκβνιή ζηελ ελεξγό γεσδπλακηθή ηνπ ειιεληθνύ ηόμνπ κε βάζε ηε δηάθξηζε ελεξγώλ ξεγκάησλ, Δζληθό & Καπνδηζηξηαθό Παλεπηζηήκην Αζελώλ, Αζήλα 1996 10) Νηθόιανο Γθ. Σζαπάξαο, Γηδαθηνξηθή Γηαηξηβή, πκβνιή ζηελ ηζηνξία ησλ ζαιάζζησλ ζρεκαηηζκώλ ηνπ αλώηεξνπ θαηλνδσηθνύ ηεο Νήζνπ Γαύδνπ, Δζληθό & Καπνδηζηξηαθό Παλεπηζηήκην Αζελώλ, Αζήλα 2005 11) Κ. Λαζζηζησηάθεο, θαθηαλά πίηηα, ΔΚΗΜ θαη Οηθνγέλεηα Α.Γ. Καινθαηξηλνύ

12) Υαξάιακπνο Γάζπαξεο, Η Γαύδνο θαη ην Βελεηηθό ελδηαθέξνλ ην 13ν αηώλα, Θεζαπξίζκαηα 34, 2004, ζει. 99-115 13) Μεζνγεηαθό Αγξνλνκηθό Ηλζηηηνύην Υαλίσλ, Υαξηνγξάθηζε Οηθόηνπνπ 2250, Υαληά 2010 14) Γξάζζνπ Καηεξίλα, Γηπισκαηηθή εξγαζία, Δπάλσ Πεξηβνιάθηα: Γεσξγία θαη Δλαιιαθηηθή Γηαβίσζε, Πνιπηερλείν Κξήηεο, Σκήκα Αξρηηεθηόλσλ Μεραληθώλ 15) Ηζαβέιια Παπαδήζε, Γαύδνο Σν λεζί ησλ Γελλαίσλ 16) Γήκνο Υαλίσλ, Σερληθή Τπεξεζία Γήκνπ Υαλίσλ, Σκήκα κειαηώλ, Μειέηε Αλάπιαζεο Οηθηζκώλ Γαύδνπ, Υαληά 2013 17) Παξαζθεπή Γξνζηλνύ, Αξραηνινγηθόλ Γειηίνλ 56-59, ΚΔ Δθνξεία Πξντζηνξηθώλ θαη Κιαζζηθώλ Αξραηνηήησλ, 2001-2004, ζει. 435-438 18) Παξαζθεπή Γξνζηλνύ, ΚΔ Δθνξεία Αξραηνηήησλ, Δγθαηάζηαζε ειαηνπηεζηεξίνπ ησλ Ρσκατθώλ Υξόλσλ ζηε Νήζν Γαύδν, ζει 415-425 19) Αγγειηθή Κνζζύβα, Γεσξγία Μνζρνβε, Αλαζηαζία Γηαγθαθε, Δπηθαλεηαθή Έξεπλα ζηε Γαύδν- Δλδείμεηο γηα ηε Ρσκατθή θαη ηελ Πξσηνβπδαληηλή θαηάιεςε ηνπ Υώξνπ, ΚΔ Δθνξεία Πξντζηνξηθώλ θαη Κιαζζηθώλ Αξραηνηήησλ, ζει. 397-412 20) Δξκήο Μειεηεηηθή, Μ.Π.Δ. Σνπηθήο Οδνπνηίαο, Καζηξί – Άκπεινο Γήκνπ Γαύδνπ, εκεξνκελία κειέηεο 22-1-2013

Γηαδίθηπν

1) http://www.antiquity.ac.uk/antiquitynew/projgall/kopaka321/ 2) http://www.sakketosaggelos.gr/Article/2857/ 3)http://parallhlografos.wordpress.com/2014/05/24/%CE%B5%CE%BE%CF%8C%CF%81%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%B9-%CF%83%CF%84%CE%BF-%CE%BD%CE%B7%CF%83%CE%AF-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%B8%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CF%84%CE%BF%CF%85/ 4) http://vimeo.com/72490529 5) http://vimeo.com/10652616 6) http://vimeo.com/89596842 7) http://vimeo.com/52381690 8) http://zervonikolakis.lastros.net/Gaudos.html

9) http://www.24grammata.com/?p=14942

10) http://erevnw.blogspot.gr/2013/11/blog-post_5599.html 11) http://geodata.gov.gr/maps/ 12) http://www.zervakis.gr/gavdos.htm 13) www.kritikoi.gr/main_titles/articles/afieromata/articles156.html 14) http://gavdos.com.gr/%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%AF%CE%B1/ 15) http://sfrang2.blogspot.gr/2008/05/22.html 16) http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=228142 17) http://archive.is/JwETe

18) http://www.kairatos.com.gr/myweb/arxaiespoleiskaydo-

maronia.htm

19) www.kritikoi.gr/main_titles/articles/afieromata/articles157.html 20) http://envifriends.blogspot.gr/2008/06/blog-post_8685.html

21) http://www.chaniablogs.gr/ 22) http://www.hellinon.net/NeesSelides/Kriti/AgiaTriada.html